Orhan Pamuk është shkrimtari më i njohur i Turqisë. Në vitin 2006 ai u vlerësua me Çmimin Nobel në letërsi, duke qenë turku i parë që merr këtë çmim. Tani i ka dhuruar qytetit të lindjes një muzem shumë të veçantë.
Deutsche Welle: Zoti Pamuk, ju si shkrimtar keni hapur një muzeum. A ishit i nervozuar para hapjes?
Muzeumi i pafajësisë, Stamboll
Orhan Pamuk: Shumë! Në fillim unë kisha dyshime të mëdha dhe netë të gjata pa gjumë. Pyesja veten po sikur të shkonte gjithçka ters? Por pikërisht kjo është nxitja e artit dhe letërsisë. Që njeriu i hyn rreziqeve dhe guxon të shkelë në rrugë të reja.
Në vitin 2008 ju botuat romanin "Muzeumi i pafajësisë". Cila ide ju ka ardhur në fillim, ajo për librin apo ajo për muzeumin?
Të dy konceptet janë zhvilluar paralelisht. Nuk është se unë shkruajta në fillim një libër të suksesshëm dhe pastaj mendova, le të bëjmë me të edhe një muzeum. Kur vajza ime ishte ende e vogël, unë e dërgoja çdo ditë në shkollë duke kaluar gjithnjë në këtë shtëpi tek qoshi. Papritur më lindi ideja absurde, për të treguar një histori fiktive me të. Kështu që e bleva shtëpinë dhe fillova të shkruaja.
Muzeumi i pafajësisë, Stamboll
Si muzeumi ashtu edhe libri ringjallin Stambollin e viteve 70-të. Historia ka të bëjë me të birin e pasur të një fabrikanti, i cili dashurohet me një shitëse të varfër. Për tu afruar me vajzën ai blen të gjitha gjërat që ajo prek, që nga gotat e çajit e deri tek kapësja e flokëve. Ato mund të shikohen tani në muzeumin e saj. Nga vijnë këto sende?
Ky koleksion është krijuar me vite. Shumë sende i kam gjetur në tregun e sendeve të përdorura, për shembull kartolinat e vjetra të Stambollit. Disa fotografi bardhë e zi, të zverdhura nga koha janë nga shokët ose familja ime. Këto sende të përditshme më kanë inspiruar të shkruaj, dhe kanë hyrë pjesërisht në romanet e mia.
Muzeumi i pafajësisë, Kopertina e librit
Do të thotë se ju keni të njëjtin pasion koleksionimi si protagonisti juaj Kemal?
Në fakt jo. Unë merrem me grumbullimin e sendeve dhe kaloj orë të tëra në dyqanet me antikuare, por nuk jam koleksionist i vërtetë. Unë kam 16 mijë libra, të cilat i kam lexuar të gjitha. Një koleksionist do të kishte 20 mijë libra, prej të cilave nuk do të kishte lexuar asnjë. Tek ai kemi të bëjmë më shumë me zotërimin e diçkaje për të kompesuar mungesën e diçkaje tjetër. Si tek Kemali. Edhe ai mbledh sende për të mbajtur fort dashurinë e tij. Kjo është diçka obsesive.
Pse sende të përditshme?
Unë e dua shumë këtë magji profane, që fshihet në to dhe që nuk zbulohet me shikimin e parë. Mendoni për shembull për biletën e kinemasë, që e gjeni papritur ne një xhep të xhaketës. Papritur ju kujtohet jo vetëm filmi, por edhe aromat e kinemase dhe atmosfera e mbrëmjes. Sende të tilla mbajnë gjallë kujtimet tek ne, na tregojnë histori të tëra.
Muzeumi i pafajësisë me sende të përditshme
Në vitrinat e muzeumit shihen edhe artikuj gazetash, si për shembull shtimi i pushtetit të ushtarakëve ose protestat studentore në Turqi. Sa i rëndësishëm ishte për ju aspekti politik?
Mua më pëlqen kur në librat e mi politika është si një mbështjellëse e gjithë historisë, dhe nuk është në plan të parë. Por natyrisht këto aspekte nuk mund të lihen mënjanë në Turqi. Vendi im është nga njëra anë i karakterizuar nga vlerat islamiste dhe tradita e vet, por nga ana tjetër ekziston një mall për perëndimin. Pikërisht këto kontradikta përbëjnë Turqinë, edhe sot.
Ju e kritikoni këtë mungesë vendosmërie?
Jo, unë nuk kam të drejtë të jap gjykime morale. Unë vetëm vëzhgoj dhe mbaj mend. Këto kontradikta shihen sidomos në shtresën e lartë të Turqisë. Nga njëra anë ata vishen me simbole perëndimore, hiqen modern dhe nga ana tjetër adhurojnë sulltane me famë nga periudha osmane. Këto mospërputhje janë për mua si shkrimtar shumë interesante.
Muzeumi i pafajësisë, Stamboll
Në vitin 2005 ju u akuzuat për shprehjet tuaja mbi konliktin me Armeninë. Si ka ndryshuar aktualisht raporti juaj me Turqinë?
Natyrisht që gjithnjë ushtrohet presion politik mbi mua. Në atë kohë unë pranova ftesën për profesor të ftuar në SHBA, dhe vija gjithnjë e më rrallë në Turqi. Dhe kur vija kisha mbrojtje personale. Kjo nuk ishte shumë e këndshme. Por njëkohësisht unë kuptoj sa i lidhur jam me këtë idenë e muzeumit. Unë doja të krijoja një vend kujtimesh, për mua dhe qytetin tim të lindjes, Stambollin.
Shkrimtari turk, Orhan Pamuk, që është fitues i Çmimit Nobel për Letërsi në vitin 2006, është dekoruar me Legjionin e Nderit, që është mirënjohja më e lartë franceze.
“Përkundër të gjitha mirënjohjeve zyrtare, ai mbetet një shkrimtar i avangardës dhe një rinovues i përhershëm”, theksoi ministrja franceze e Kulturës, Aurelie Filippetti, gjatë pritjes së shkrimtarit veprat e të cilit janë shitur në më shumë se 11 milionë ekzemplarë.
“Liria e stilit tuaj përputhet në mënyrë të përkryer me liritë e njeriut... Ju, që kurrë nuk kishit mëdyshje, qoftë edhe atëherë kur rrezikonit të mbeteshit i vetmuar, për t’u ngritur kundër harresës dhe heshtjes historike”, shtoi ajo.
Pamuk (60) është një ndër intelektualët e pakët turq që në vitin 2005 pranuan ekzistimin e gjenocidit turk ndaj armenëve. Është përndjekur disa herë nga gjykatat e Turqisë, e pas shpërnguljes në SHBA, në vitin 2007 - ku jeton edhe sot - ekstremistët turq e kërcënuan me vdekje.
Veprat e tij janë ndër më të shiturat në botë, dhe janë përkthyer në mbi 60 gjuhë botërore. Në vitin 2006 u bë shkrimtari i parë turk që fitoi Çmimin Nobel për Letërsi.
Shumë romane të tij tashmë cilësohen vepra klasike, si “Shtëpia e Qetë”, “Quhem e Kuqe”, “Libri i Zi”, “Ngjyrat e Tjera” dhe “Bora” - për të cilin në vitin 2005 fitoi çmimin Medici në kategorinë e letërsisë së huaj – “Muzeu i Çiltërsisë”. etj.
Kush është Orhan Pamuk?
Nga: Flori Bruqi
Shkrimtari i njonur turk, fitues i çmimit “Nobel” është dënuar nga Gjykata Turke për plasim të nje deklarate te cilesuar si fyese. Shumë persona jane ankuar për siç kanë thënë shumë nga ta “deklaratë fyese me paramendim nga ana e shkrimtarit”, pasi ai në vitin 2005 gjatë një interviste për gazetat zvicerane kishte deklaruar se “ne kemi vrarë 30 mijë kurdë dhe një milionë armenë”.
Të martën, në mënyrë zyrtare Gjykata e apelit e Turqisë ka vendosur që shkrimtari turk Orhan Pamuk është i obliguar që t’u paguaj nga 500 euro të gjashtë personave që janë ankuar
Kush është Orhan Pamuk?
Orhan Pamuk ka lindur në 7 qershor 1952 në Staboll në një familje të pasur. I ati ka qenë inxhinier. Ai studioi në Kolegjin Robert dhe më pas për arkitekturë në Universitetin Teknik të Stambollit dhe njëkohësisht të gazetarisë në Universitetin e Stambollit. Në vitin 1982 u martua me Aylin Turegen, me të cilën u divorcua më 2001. Ka një vajzë, Ruyan (1991). Në vitet 1985- 1988 u mor me kërkime pranë Universitetit të Kolumbias në Nju Jork dhe për një kohë të shkurtër në Universitetin e Iouas. Orhan Pamuk jeton në Stamboll. Përvojën e tij të një jete mes traditës osmane të familjes dhe përqasjen me stilin perëndimor të jetës, ai e ka përshkruar me tri gjeneratat në romanin e tij të parë “Xhevdet Beu dhe të bijtë” (1982) dhe më pas reflektimet e lëvizjeve shoqërore të kohës në romanin “Shtëpia e heshtjes” (1983). Popullariteti i tij ndërkombëtar nis me botimin e romanit “Kështjella e bardhë” (1985), roman historik për Stambollin e shekullit 17. Ky është libri i parë i botuar në gjuhën angleze. Më pas njohja e tij pason me botimin e romanit “Libri i zi” (1990), që provokoi debate në Turqi për shkak të referencave të tij sufiste.
Mbi këtë libër është bazuar edhe filmi “Gizli Yuz” (1992). Romani “Jeta e re” (1994) që pason veprën e tij është një rrëfim mbi shpirtin mistik dhe reminishencat e kulturës popullore dhe miteve turke, përmes një të ashtuquajturi libër me një aftësi për të të ndryshuar jetën nëse e lexon. Në vitin 2000 Orhan Pamuk prezantohet me “Unë jam e kuqja”, ku siç shprehet ai, tema kryesore është raporti mes Lindjes dhe Perëndimit, mes përshkrimit nëpërmjet pikëpamjeve të ndryshme të artistëve të lidhura me këto kultura. Romani i tij “Bora” (2002) i vendos ngjarjet në kufirin lindor të Turqisë, në qytetit Kars, dikur kufiri mes perandorisë osmane dhe asaj ruse. Romani përshkruan konfliktet politike dhe fetare të turqve të sotëm përmes jetës së një shkrimtari të mërguar në Perëndim. Në vitin 2004 Pamuk boton “Stambolli: Kujtime dhe qyteti”, një portret i tij për qytetin e lindjes, i bazuar në melankolinë që sheh në jetën e njerëzve të këtij qyteti. Të gjithë veprat e Pamuk kanë gjurmë autobiografike.
Qysh në fëmijërinë e tij, Pamuk ka lexuar lehtësisht në gjuhët frënge, ruse dhe angleze. Orhan Pamuk është i pari autor musliman që doli në mbrojtje të hapur të Salman Ruzhdie. Po kështu Orhan Pamuk mbajti qëndrim edhe ndaj gjyqit kundër kolegut të tij Jashar Qemal në vitin 1995. Edhe vetë ai është përndjekur nga shteti i tij pas denoncimit që bëri në një intervistë të tij në Zvicër për vrasjen e 30 mijë kurdëve dhe një milion armenëve nga Turqia si dhe për “atmosferën tmerruese” të asaj kohe. Ai u quajt shpejt renegat i vendit të tij, gjë që i bën edhe sot shumë turq të mos e kenë shumë për zemër dhe ta pranojë me shumë vështirësi këtë fitore të Pamuk edhe si të tyren. Por presioni ndërkombëtar në mbrojtje të tij ka qenë shumë i madh. Orhan Pamuk është botuar në dhjetëra gjuhë të botës dhe vitet e fundit ka qenë në listën e autorëve më të shitur në Perëndim. Vepra e tij rreshtohet në rrëfimet postmoderniste dhe është krahasuar nga kritika me atë të Kafkës, Borhesit, Kalvinos dhe Markezit.(Flori Bruqi)
Orhan Pamuk: Shqiptarët dashurojnë fort dhe bukur
Nga: Rudina Xhunga
Nobelisti i vitit 2006, rrëfehet për lidhjen e tij me të shkruarin, Stambollin, qytetin e përfytyrimeve, librat dhe historinë
Më 12 tetor 2006, Orhan Pamuk mori “Nobelin”, me motivacionin:
“Orhan Pamuk është zëri që në kërkim të melankolisë së trishtë të qytetit të tij të lindjes, Stambollit, zbuloi simbolet e reja të përplasjes dhe gërshetimit të kulturave”.
Pamuk ka 30 vjet që shkruan. Librat e tij janë ftesë për një udhëtim drejt një të panjohure të mrekullueshme. Ti hyn në to dhe kupton se globalizmi s‘ka pse të jetë patjetër përplasje, mund të jetë edhe martesë. Pamuk nuk mban anë kur rrëfen, ai mban qëndrim. Nëse e takon, kupton se ai është ajo që shkruan.
Kur shkuam në zyrën e tij, që sheh nga ura e Bosforit, ura e madhe që bashkon Azinë me Evropën, ishte duke bërë gati për botim librin e fundit, “Muzeu i pafajësisë.” I pëlqen të flasë pafund për të, sepse “është libri i jetës sime”, pohon ai. Donim ta pyesnim edhe për Turqinë, për Perëndimin dhe Lindjen, për shaminë e armenët, por Pamuk insistoi: “Jo sot, jo për gjëra të vështira. Më pyesni për gjërat e thjeshta. Vetëm ato janë vërtet të rëndësishme në jetë”. Përfund edhe një pyetje për të dashurën e parë. Vajzën shqiptare. Emri i së cilës në persisht është trëndafil i zi. Asaj i shkroi 9 letra, 7 i futi në zarf dhe i dërgoi 5, pa marrë kurrë përgjigje.
Në intervistën e parë në shqip, shkrimtari turk, që fitoi “Nobelin” në vitin 2006, ndan për herë të parë me lexuesin shqiptar një rrëfim për dashurinë dhe errësirën, në javën e 14 shkurtit, si një dhuratë dashurie për shqiptarët. Shqiptarët që kanë ëndrra.
Mirë se ju gjej në zyrën tuaj z. Pamuk! Për mua është kënaqësi, do doja t‘i shikoja si kënaqësi këto orë në zyrën e një nobelisti, por më pengojnë detyrimet ndaj lexuesit tuaj dhe shikuesve të mi në Shqipëri. Si i bëhet të bashkosh kënaqësinë me detyrimin?
Mund të them që ka përplasje mes punëve që bëjmë me dëshirë dhe atyre që na detyrojnë t‘i bëjmë. Por, ndonjëherë edhe punët që i kemi të detyruara duhet t‘i bëjmë me dëshirë. Sepse ndryshe si do ia dilnim ta shijonim jetën! Unë gjatë gjithë jetës sime kam dashur të bëhem shkrimtar dhe kur u bëra, shkrimtarin si punë e kam bërë me dashuri. E shoh veten time si njeri me fat. Jam me fat, sepse kam arritur të bëj atë punë që e kam dashur gjithmonë.
Duhet të prezantohem në fillim. Jam shqiptare, punoj në TCH, televizioni më i madh në Shqipëri. Atdheu im është i çuditshëm, por nuk i ndahem dot. Shtëpia ime është 1 orë e gjysmë larg shtëpisë suaj në Stamboll. Çfarë dini ju për shtëpinë time?
E di që Shqipëria është një vend shumë i vogël. Di gjithashtu se edhe kultura juaj është shumë pranë asaj sonës, ka ngjashmëri, ngjasim. Mund të them se edhe fjalorët e parë turqisht janë bërë nga disa shkrimtarë me origjinë shqiptare. Figura të rëndësishme me origjinë shqiptare kanë ndikim të madh në kulturën moderne të Turqisë. Nëse do të vazhdoj të flas ende, do më ngjajë sikur kulturat e dy vendeve nuk mund t‘i mendojnë veç e veç, por si vazhdimësi të njëra-tjetrës. Në të vërtetë Shqipëria është një vend në mes të Evropës. Unë di rreth viteve të mbylljes në vetvete të Shqipërisë. Apo dhe për ngjarjet e rënda të disa viteve më parë. Madje, kam pasur shokë këtu në Turqi që janë ndikuar nga gjendja që kaloi Shqipëria para një dhjetëvjeçari. Disa prej këtyre çfarë përmenda unë i kam shkruar edhe në librat e mi. Intelektualët turq e kane ndjekur Shqipërinë gjatë periudhave të ndryshme. Tani e di që Shqipëria ka kaluar në një sistem demokratik, është një shtet që po forcohet, pasurohet. Shpresoj dhe dua që të vazhdojë me sukses në këtë rrugë.
Po, te romani juaj “Libri i zi” ndeshesh me Enver Hoxhën dhe bektashizmin.
Po, është e vërtetë. Në të gjitha fushat e jetës, qofshin këto sociale, politike apo dhe fetare, fshihet diçka. Është një shpirt, herë-herë në trajtë konspiracionesh, që me kalimin e kohës formësohet ndryshe, apo merr tjetër trajtë. Kjo gjë është shumë e rëndësishme për t‘u kuptuar. Si te bektashizmi, teoria e Enverit apo e Mao Ce Dunit, që në vetvete duken gjëra të ndryshme, por nëse sheh mirë brenda kupton se këto kanë disa pika të përbashkëta, që ndoshta me kalimin e kohës bëhen edhe publike. Për mua është e rëndësishme të arrish të gërmosh nëpër këto teori. Sipas meje, këto janë temat për të cilat mund të shkruash një libër apo roman.
“Libri i zi”, ku ju i trajtoni këto tema, nuk ka ardhur ende në shqip. Uroj që “Skanderbeg books” ta sjellë shumë shpejt. Meqenëse jemi të shtëpia botuese, e dini që Skënderbeu është Heroi ynë Kombëtar dhe ai ka luftuar kundër turqve?
Skënderi është heroi dhe luftëtari i të gjithë zonës. Është e vërtetë që kemi luftuar shumë ndaj njëri-tjetrit, por sa luftë, po aq të përbashkëta kemi. Ndërkohë, jam shumë i kënaqur nga shtëpia botuese në Shqipëri. “Skanderbeg” ka bërë një punë mjaft të mirë dhe e di që falë kësaj pune unë njihem dhe lexohem edhe në Shqipëri. Sepse, tani ka ardhur të mos luftojmë me njëri-tjetrin, por të lexojmë libra (qesh).
Ky ishte thelbi i pyetjes në fakt. Koha. Dikur heroi ynë luftonte kundër jush, tani shtëpia botuese që mban emrin e tij, boton librat tuaj. Si ndryshojnë kohët?
Kulturat ndryshojnë. Njerëzit e tanishëm nuk ngjajnë me kulturat e kaluara, por me kulturën e tanishme. Tani ne nuk kemi të njëjtën kulturë me atë të 150 viteve më parë. Nuk mendoj se e kaluara dhe historia e hershme duhet të vazhdojnë të ndikojnë në jetën tonë aktuale. Historia të ndihmon të kesh një identitet kombëtar. Sistemet e arsimit i japin shumë rëndësi historisë, por ka diçka më të rëndësishme se historia. Po të shikosh tani, një shqiptar ngjason edhe me një turk, brazilian apo dhe kinez. Mënyra e njëjtë e jetesës që bëjnë njerëzit në mbarë botën i bën të njësojtë. Mënyra si jetojnë njerëzit, tani në kohën kur flasim, për mua është më e rëndësishme se historia kombëtare e një vendi.
Unë i përkas një brezi që kanë pritur për shumë vite që shkrimtari i tyre, Ismail Kadare, të merrte “Nobelin”. Ai ende nuk e ka marrë. Turqit e kanë pritur këtë dhe si e përjetuan kur ndodhi?
Sa keq! Ismail Kadare është një shkrimtar mjaft i mirë dhe i njohur. Dua që ai ta marrë këtë çmim. Dua që të jetë i suksesshëm. Në momentin që unë mora çmimin “Nobel” pati një reagim politik nga mediat, që nuk kanë të njëjtin mendim politik me mua. Madje ata më hapën luftë jo vetëm mua, por edhe Suedisë. Por nuk dua të qëndroj shumë në këtë çështje. Megjithëse dua të them diçka që është e vërtetë. Çmimi “Nobel” që unë mora nuk u shndërrua në një festë kombëtare në Turqi (qesh).
D.m.th., ju nuk e shijuat dot këtë çmim?
Jo, unë e shijova. Për këtë jam i kënaqur.
Çfarë po bënit në kohën kur ju lajmëruan që morët çmimin “Nobel”?
Në ato momente po flija. Isha në Amerikë, pasi atje jepja mësim. Ka qenë mesi i natës dhe numrin tim të telefonit e dinin pak njerëz. Kishte shumë pak kohë që unë kisha filluar të jepja mësim në Nju-Jork. Mendova se ishte ora 7 e mëngjesit, sepse ishte natë. E hapa telefonin dhe pyeta kush është.
Kujtoj që isha me pizhame, i përgjumur. Më zgjuan dhe më dhanë lajmin. Më thanë që do të vijë një tjetër telefonatë nga Suedia, të cilët do të më pyesnin nëse isha dakord për çmimin. Pa e marrë veten mirë nga telefonata e parë, erdhi telefonata e dytë. Më morën nga Suedia. I falënderova, e pranova dhe u thashë që do të vi bashkë me vajzën për ta marrë këtë çmim (qesh).
Pastaj çmimi e ndryshoi jetën tuaj?
Menjëherë sa e mora vesh këtë lajm, i thashë vetes dhe të gjithë shokëve që më morën në telefon për të më uruar që ky çmim nuk do të më ndryshojë jetën. Çfarë dua të them me këtë. Ky çmim u jepet shkrimtarëve të cilët janë në moshë më të thyer. Për shkrimtarët, të cilët e marrin këtë çmim, është një mendim i tillë: janë njerëz në pension, të cilët nuk shkruajnë më. Është një lloj mirënjohjeje për gjithë ç‘kanë bërë ata më parë. Por me mua nuk është kështu, nuk ka pse të jetë kështu. Madje është krejt e kundërta. E ndiej brenda vetes se jam në gjysmë të rrugës, të krijimtarisë sime, kam akoma shumë libra për të shkruar. Madje gjatë dhënies së çmimit isha në gjysmën e një libri që po shkruaja në Amerikë, tani në këto momente jam në përfundim të tij. Ajo që dua të them është se dëshira për punën, lidhja dhe dashuria për letërsinë e për shkrimin e librave asnjëherë nuk do të mbarojë. Të gjithë kohën time do ta shpenzoj për këto. Çmimi “Nobel” nuk e ndryshoi aspak karakterin tim, nuk e ndryshoi lidhjen time me letërsinë dhe librat. Me marrjen e “Nobelit” nuk mendoj se kam arritur suksesin më të madh. Në të vërtetë librin më të bukur që kam shkruar deri më sot nuk e kisha para “Nobelit”, jam duke e përfunduar tani. Pas marrjes së çmimit, librat e mi filluan të përktheheshin në 56 gjuhë, nga 46 që përktheheshin më parë. Çmimi më afroi më shumë lexues, pasi duke filluar nga Kina e deri në Brazil librat e mi shiten dhe lexohen dhe për këtë jam shumë i lumtur. Dua të them që akoma pa përfunduar librin që kam në dorë ai është i shitur dhe i përkthyer në 40 gjuhë. Në Kinë di që librat e mi lexohen shumë, pasi kam marrë disa çmime dhe atje. Në verë do të bëj një turne Kinë-Japoni-Indonezi-Kore. Të gjitha këto ndodhi ngjajnë të çuditshme, ato të fusin pa kthim në një botë përrallash, por pavarësisht tyre unë do të vazhdoj punën që dua, do të shkruaj libra. Kam ende në planet e mia të shkruaj 6-7 libra të tjerë, të cilat mendoj se janë më të rëndësishëm se çmimi “Nobel”.
E keni menduar ndonjëherë gjatë kohës kur shkruanit se do të shpërbleheshit kaq shumë? Po të tjerë e kanë shprehur? P.sh., babai juaj kur ju lexoi librin e parë, ju tha: Ti do marrësh “Nobelin”, apo ti do të bëhesh pasha?
E kam shpjeguar pak këtë çështje edhe në librin tim që është përkthyer në shqip, “Baulja e babait”. Ai libër përmban fjalime të mia gjatë marrjes së çmimeve, por në formë tregimi. Ende pa dalë libri im i parë, ia kisha dhënë babait për ta lexuar. Ëndrra e babait ishte të bëhej shkrimtar, por për shkak të kushteve, nuk ia doli dot. Pasi lexoi librin tim, ndryshe nga baballarët e tjerë, të cilët u uronin të bijve të bëheshin pashallarë, në kuptimin e sotëm të pasur e të nderuar për paranë që kishin, i imi më tha atë ditë: Një ditë ti do të marrësh çmimin “Nobel”. Kjo ndodhi në kohën kur isha 30 vjeç. Kur unë isha 54 e mora vërtet “Nobelin”. Atë mbrëmje do të doja shumë që babai im të ishte me mua dhe të shikonte ndërsa e merrja këtë çmim. Por ai nuk arriti dot. Kisha vajzën time ato çaste, kur ai më mungonte shumë. Gjatë 4-5 viteve të fundit, gazetarët turq, apo të gjithë miqtë e mi prisnin që unë ta merrja këtë çmim. Kjo gjë filloi të më mërziste. Ditën që do të publikohej, gazetarët turq vinin te dera e shtëpisë sime. Pasi mora çmimin rashë në qetësi, sepse nuk do të vijnë më çdo vit të më pyesin dhe kur do ta marrësh këtë çmime?
Qenka e lehtë të shkosh tek ëndrrave.
Për mua ëndrra është të jetoj një jetë të lumtur. Dhe një jetë e lumtur, sipas meje, është të bëj atë që dua më shumë. Dhe ajo që dua më shumë është të shkruaj. Vetëm duke shkruar libra mund bëj një jetë të lumtur. Ndryshe nga të tjerët jam një njeri që dua të qëndroj në vetmi, të ëndërroj dhe këtë gjë e kam pranuar mes vetes. Lumturia për mua është të shkruaj një roman të bukur dhe të marr lumturi nga e shkruara. Të marrësh urime edhe nga njerëz që kanë lexuar librin tim, të marrësh çmime, është diçka shumë e bukur, por jo qëllimi. Ky është vetëm shpërblimi i të gjithë kësaj pune.
Dua t‘ju pyes përsëri si e zbuluat se çfarë ju bënte të lumtur? Ju e dinit se nuk donit të bëheshit piktor, por nuk dinit çfarë donit të bëheshit. Pastaj, si ndodhi që e zbuluat letërsinë?
Nga mosha 7 deri në moshën 22-vjeçare dëshiroja të bëhesha piktor. Dhe prindërit më kishin përkrahur. Studioja në Fakultetin e Arkitekturës, pasi vi nga një familje inxhinieresh, gjyshi, xhaxhai dhe babai im ishin inxhinierë ndërtimi dhe të gjithë prisnin të njëjtën gjë edhe nga unë. Por gjatë viteve të shkollës kuptova që nuk e doja këtë profesion dhe zbulova se doja të bëhesha shkrimtar. Lexoja shumë romane, madje në orët e mësimit nuk e kisha mendjen asnjëherë. Vetëm mendoja për letërsinë. Nëse do të pyesnit pse ky ndryshim, edhe unë nuk mund t‘ua them dot me një fjali. Ndoshta këtë gjë e shpjegon pak libri “Stambolli”, një libër që flet më shumë për jetën time deri në moshën 22-vjeçare.
Gjithsesi nuk keni hequr dorë nga piktura. Kur lexoj “Unë jam e kuqja”, ju shoh të pikturoni personazhet tuaja.
Kam një dhunti ndryshe nga të tjerët. Jam një shkrimtar që çfarë shkruaj mund ta rrëfej si në pikturë. Për shembull, Dostojevski, një shkrimtar shumë i madh, që më pëlqen shumë, por nuk ia kam parë këtë veti. Ai merret me dramën, jo me figurën. Nëse më pyesni mua, them që shkrimtarët ndahen në dy grupe. Shkrimtarë dramatikë dhe shkrimtarë vëzhgues. Unë tregimet e mia, shkrimet e mia kam dëshirë t‘i përshkruaj si pjesë të një pikture apo fotografie. Për mua, atë që të shikon syri duhet ta tregosh me fjalë. Kjo është një dhunti e të shkruarit.
A ndodh e njëjta gjë me mënyrën si lexoni. Ju e lexoni me vëmendje një libër nga rreshti i parë tek i fundit, nënvizoni, ndaloni, apo e ndiqni si një film?
Normal, si të gjithë njerëzit e tjerë. Por, meqë më bëtë këtë pyetje për vëzhgimin, mund t‘ju them se pasi e kam lexuar një libër e di që një shprehje është një këtë faqe apo në pjesën e sipërme apo të poshtme të faqes, pra jam një lexues vëzhgues. E vërtetë që ka dy mënyra të të lexuarit. Të jesh i vetëdijshëm për atë që lexon dhe tjetra ato që lexon të të kalojnë në mendjen tënde si një film. Unë më shumë përdor këtë të dytën. Ndonjëherë më ndodh e kundërta, p.sh., isha një ditë me gruan në kinema. Pamjet më pëlqenin shumë, por nuk kuptoja asgjë nga ajo që ndodhte. Dhe për këtë pyesja gruan.
Të flas për këto gjëra që po më pyesni më pëlqen. Pikërisht për këto jap mësim në Universitetin e Kolumbias në lëndën “Teksti dhe figura”. Në fillim u frikësova që do të jepja një lëndë të tillë. Kishte shumë nxënës, por zgjodhëm vetëm 20 mjaft inteligjentë. Unë jam shumë i kënaqur me ta dhe di që edhe vetë nxënësit janë të kënaqur me mua. Në këtë lëndë flasim për shumë figura të njohura si Aristoteli, Borhes, Prust, etj. Kemi lexuar dhe diskutuar shumë gjëra mbi ta. Të gjitha tekstet janë mbi shikimin dhe atë që shikon të arrish ta thuash me fjalë.
Pra mund ta mësosh dikë të shohë, të ndiejë, të bëhet, nuk janë dhunti talentet?
Unë jam një autodidakt. Jam një njeri që lexoj vetveten. Nuk arrita ta përfundoj Fakultetin e Arkitekturës. Kam studiuar për Gazetari, por edhe atje nuk shkëlqeja. Nuk kam qenë asnjë ditë gazetar. Jam rritur 35 vjet në Stamboll duke lexuar libra dhe nuk kam pasur asnjë marrëdhënie me botën akademike, duke përjashtuar këto 5 vitet e fundit që unë jap mësim në Amerikë. Isha një turk i thjeshtë, që me paratë e mia blija libra. Po të shikosh tani në librarinë time kam rreth 17 mijë libra. I kam lexuar të gjitha si një amator. Gjëja që më pëlqen më shumë është që pas 35 vjetësh që lexoja dhe më pas që shkruaja libra, më ofruan një punë nga universitetet amerikane. Në atë kohë kisha dhe një presion politik dhe kjo më bëri të pranoja të shkoja në Amerikë, pavarësisht se nuk më ngjante se isha gati. Prej dy vjetësh punoj në Universitetin e Kolumbias. Të gjitha këto që ju thashë nuk i kisha dhunti, por i mësova gjatë jetës. Po të shohësh njerëzit që janë larg Perëndimit janë të tillë, i bëjnë vete të gjitha gjërat, përballen me jetën dhe vijnë në një pikë që kapin kapacitetin e profesorëve. Fati im është që të gjitha shkrimet e mia u pranuan në botë dhe pastaj u bëra profesor. Nëna ime është ende e habitur nga kjo (qesh).
Sepse, ajo ju pyeste shpesh dikur, për kë shkruan Orhan?
Kjo pyetje, që më bënte nëna ime, e bëjnë të gjithë në të gjithë botën. Në vendet e varfra si tonat, na pyesin se kush do t‘i blejë këta libra etj., etj. Më parë më pyesnin se kush do të përfitojë nga librat që shkruan, ndërsa tani, ngaqë librat e mi përkthehen në shumë gjuhë, më pyesin për ne turqit shkruan apo për të tjerët, perëndimorët? Përgjigjja ime është: unë shkruaj turqisht, por nuk shkruaj vetëm për turqit. Unë shkruaj për të gjithë njerëzit që i duan romanet. Aktualisht romanet letrare lexohen nga njerëz që janë të shkolluar. Pastaj, unë nuk shkruaj libër për një njeri që në jetën e vet nuk ka shfletuar asnjë libër. Shkruaj për njerëzit të cilët e pëlqejnë letërsinë, ky mund të jetë një korean, brazilian apo dhe një shqiptar. Librat nuk mund t‘i shkruaj vetëm për një turk. Jo, unë shkruaj për të gjithë ata që e duan letërsinë.
Ju vjen keq që gjuha juaj nuk është universale dhe se gjërat janë më të lehta në këtë botë kur shkruan anglisht?
Të gjithë shkrimtarët turq të brezave të kaluar e kanë vuajtur këtë fakt. Sa keq që turqishtja nuk flitet në botë, sa keq që shkrimtarët turq nuk marrin “Nobel”. Neve nuk na duan, thuhej nga shumë kolegë turq, të cilët pas marrjes se çmimit “Nobel” nga unë, u mërzitën shumë (qesh).
A ka kaluar kjo mërzi?
Nuk dua të merrem me këta njerëz.
Si shkruani, nuk po shoh kompjuter në këtë dhomë?
Po e vërtetë. Unë shkruaj me dorë. Madje kam përdorur shumë rrallë dhe makinën e shkrimit. Dita më kalon duke shkruar dhe rregulluar shkrimet. Nuk jam një gazetar dhe për këtë nuk dua që të kaloj gjithë ditën para kompjuterit. U qëndroj besnik zakoneve të mia për të shkruar, shkruaj ngadalë-ngadalë, si milingonë. Kam shumë durim dhe nuk mërzitem aspak nga i gjithë ky proces, përkundrazi më bën të lumtur.
Shkruani në çdo vend apo vetëm në këtë dhomë me këtë det përballë, si të jetë brenda?
Shkruaj në çdo vend. Në avion, dhomë hoteli, në mbledhje, kudo të jem shkruaj. Ashtu siç janë ilaçet për të sëmurët kronikë, ashtu është edhe shkrimi për mua. Para një mbledhjeje, në avion, në dhomë etj., etj. Nëse mbledhja është në orën 11.00, unë zgjohem në 07.00 dhe shkruaj 2 orë. Kjo gjë më bën të ndihem mirë. Më e mira është të shkruaj në këtë dhomë, ku jemi tani, pasi jam jashtë botës, nuk më shqetëson njeri. Pas marrjes se çmimit flas me shumë njerëz dhe mund të them që nuk kam shumë kohë. Por, nëse njeriu do vërtet të bëjë diçka të bukur, mund t‘ia arrijë. Të mbyllet në dhomë, të fikë celularin dhe të shkruajë. Mos u beso shkrimtarëve të cilët thonë që nuk kanë kohë për të shkruar. U bë 1 vit e gjysmë që kam marrë “Nobelin” dhe jam në përfundim të një libri me 500 faqe.
“Muzeu i pafajësisë”?
Po, muzeu, është një histori dashurie që kalon në Stambollin e viteve 1975.
Pse thoni se është libri më i bukur i jetës suaj?
Nuk e di. Por është i tillë. Si dhe shumë autobiografik. Për shembull në librin “Unë jam e kuqja” ka shumë ngjashmëri me jetën time. Në këtë libër janë dy personazhe që u takojnë viteve 1591, jetesa e tyre ngjason me atë që kam kaluar unë me familjen time në Stamboll gjatë viteve 1951, por ai libër nuk është tregimi i jetës sime. Libri që jam duke përfunduar flet për të gjithë njerëzit e pasur turq që unë kam parë dhe njohur.
A do të ishte më mirë bota nëse të gjithë njerëzit do të bënin si shkrimtarët e mirë, do t‘i ndanin me të tjerët të fshehtat e tyre më të mëdha dhe do të çliroheshin kështu?
Për rolin e mirë që mund të luajnë shkrimtarët në këtë botë e shoh me pozitivitet, por kjo gjë nuk duhet zmadhuar. Për mua një nga bazat e shkrimtarit është. T‘i shkruajë dhe t‘i ndajë me të tjerët gjërat e vogla që janë të fshehta te ne. Ndoshta pas kësaj, bota mund të bëhet një vend më i mirë. Por unë nuk i shkruaj këto gjëra që bota të jetë më mirë se tani. Unë jetoj, shkruaj për ta zbuluar botën, jo për ta përmirësuar atë. Për mua e rëndësishme është ndjenja për të ndarë me të tjerët në mënyrë të suksesshme humanizmin tim. Gjatë jetës së përditshme ne bëjmë gjëra të vogla, kur mbushim gotën me çaj, kur shikojmë, pimë duhan dhe shumicën e tyre nuk e marrim parasysh. Shkrimtari ka dhuntinë që ato çfarë shikon, qofshin të mëdha apo të vogla t‘i dallojë, ta ngacmojnë. Kjo është një gjë e mirë, pasi të mëson të respektosh të zakonshmen, ta kuptosh të thjeshtën, sepse është ajo që bën të përbërën. Ta njohësh njeriun që ke përpara, ta duash atë. Dhe në fund dua të them se nuk shkruaj për të mirat që sjell kjo, por për dëshirën time intelektuale.
Ndeshja shpesh në intervistat tuaj inatin që kishit me faturat e gazit?
E vërtetë, sepse duhet t‘i paguaja vetë dhe ishte shumë e bezdisshme. Por tani çdo gjë është modernizuar. Pastaj kam asistentët apo njerëzit që kujdesen për punët e mia dhe faturat apo gjëra të tilla nuk i bëj më vetë.
Cila është gjëja që keni më shumë zët tanimë?
Si një shtetas turk kam një gjë që më bezdis dhe që e shoh si një problem me të vërtetë të madh. Në këto kohë nuk më ka ndodhur më, por deri para disa vitesh e provoja dhe ishte poshtëruese. Të marrësh vizë për të shkuar në ndonjë vend të Evropës. Një shtetas turk nuk mund të marrë lehtësisht një vizë, sepse dyshojnë te turku. Gjëja që e urren më shumë, që e zemëron shumë turkun është kërkimi i një vize. Mua më kanë ftuar disa herë në mbledhje të ndryshme, por më pas torturohesha për vizën dhe pastaj nuk shkoja fare në atë mbledhje. Por pas çmimit “Nobel”, unë nuk kam më problem për çështjen e vizave (qesh).
D.m.th., fama është varaku që i rregullon të gjitha problemet?
Jo tamam të gjitha. Nuk i rregullon dot të gjitha. Disa prej tyre i rregullon, ndërsa disa të tjera i zmadhon.
P.sh., çfarë zmadhon, rregullon problemet me të tjerët dhe zmadhon ato me veten?
E mira është të mos nis të ankohem tani nga fama. Në rininë time doja që të bëhesha i famshëm. Mendoja që një shkrimtar duhet të jetë i famshëm. Dhe u bëra. Nëse do të ankohesha nga fama do të bëja një gjë të padrejtë. Librat e mi përkthehen në 56 gjuhë të botës, miliona njerëz i lexojnë ato, nuk kam asgjë për t‘u ankuar. Unë doja që t‘i kisha këto gjëra, i kam. Të mos nis të ankohem, nuk bën.
Si u përgjigjeni pyetjeve, a është autobiografik x roman?
Një libër përmban edhe autobiografinë edhe përpjekjet e njeriut për të vendosur veten e tij në rolin e të tjerëve. Romani është një art. Në momentin që shkruajmë një roman, edhe nëse është autobiografik, të gjithë e lexojnë sikur ai është tregimi i një tjetri. Ose tregimin e tjetrit shkrimtari e përshkruan si të vetin. Në një roman gjithmonë futen shpjegimet tona dhe përpjekjet tona për të vendosur veten në vend të tjetrit. Ndërsa e bukura e të lexuarit të një romani është se mendojmë gjithmonë: vallë e ka shkruar duke vendosur veten në rolin e tjetrit apo e ka shkruar nga vetja?
Dua t‘ju pyes për ngjashmëritë që kanë njerëzit në Shqipëri, Turqi, kudo? A kemi fate të ngjashme, komplekse, paranoja, dështime, lëndime të njëjta dhe aftësi për t‘ia dalë njësoj?
Kjo mënyrë vëzhgimi është në një mënyrë një lloj besimi. Do më duhet të jap një përgjigje gjysmëfetare. Unë nuk jam një njeri besimtar, por kjo pyetje ka një shpjegim pjesërisht dhe fetar. Ju ose u besoni njerëzve, që do të thotë t‘i besosh jetës, ose nuk u besoni njerëzve dhe mendoni se bota është e keqe. Por sa më shumë ta mendoni këtë gjë, aq më shumë keq i bëni dhe vetes tuaj. Unë zgjedh drejtësinë dhe mirësinë përpara dinakërisë. D.m.th., e vlerësoj drejtësinë dhe mirësinë. Nuk i dua njerëzit që nuk ka kanë asnjë vlerë njerëzore, edhe pse ata mund të jenë të zgjuar. Jo, zgjuarsia nuk është gjëja më e rëndësishme për mua. E rëndësishme është të bashkosh mirësinë me zgjuarsinë. Kjo është e vështirë. Interesante në letërsi është të kapësh pjesën djallëzore dhe ta mirëkuptosh atë. Nuk duhet patjetër që shkrimtari të bëhet djallëzor. Duke menduar të gjitha këto, them se njerëzit ngjasojnë dhe nuk ka pse të mos e kuptojnë njëri- tjetrin. Pas letërsisë së madhe fshihet një besim që e vërteta njerëzore do të mirëkuptohet nga njerëzit e tjerë. Kjo është një mirësi. Nëse nuk do të ishte ky besim, nuk do ia vlente fare të shkruaje libra.
Jeta jonë është kaq normale. A e bën më të bukur leximi i librave të mirë?
Leximi i librave ma bën jetën më të lumtur, por librat e mirë nuk mund t‘i gjesh dot gjithmonë, përgjatë gjithë kohës. Unë kam lexuar shumë libra të mirë, për të kuptuar të tjerët, për të kuptuar botën. Nëse të tjerët i kanë bërë një pasqyrim të mirë botës, një pasqyrim të zgjuar, atëherë edhe ne ashtu e shohim. Bukuria për mua është bukuria që tregon letërsia dhe arti. Por kjo nuk mjafton. Duhet ta përdorësh me zgjuarsi atë që shikon, ta bësh të të shërbejë ty. Librat na hapin dyert e një bote të fshehtë, por jemi ne ata që pasi futemi brenda, duhet të dimë të kuptojmë dhe marrim prej këtij fati. Të dimë të ndryshojmë veten. Kënaqësia që më japin shkrimet janë të mëdha, pasi bëj pikërisht këtë që jam duke ju treguar tani. Pikërisht kjo më ka tërhequr gjithmonë.
Dhe përfund një pyetje që ka shkaktuar shumë kuriozitet te shqiptarët. Pse është një shqiptare personazh i librit “Stambolli” si dashuria juaj e parë, vajza që i shkruat 9 letra, 7 ia futët në zarf dhe i niset 5, pa marrë kurrë përgjigje?
Është një shqiptare, mbase ngaqë kam dëgjuar që shqiptaret dashurojnë bukur, dashurojnë fort. Mbase, mund të jetë kjo (qesh).
Faleminderit që bëmë bashkë këtë intervistë dhe më dhatë mundësinë të flas me lexuesit e mi shqiptarë.
Biografia
Orhan Pamuk ka lindur më 7 qershor 1952 në Stamboll. Në vitin 1982 u martua me Ailin Turegen, me të cilën u divorcua më 2001-shin. Ka një vajzë 17-vjeçare, Ryan, që në shqip do të thotë ëndërr.
I vogël i kushtoi shumë vëmendje pikturës. Pasi u diplomua në shkollën laike American Robert College në Stamboll, ai studioi për Arkitekturë në Universitetin Teknik të Stambollit për 3 vjet, por shpejt hoqi dorë. Mandej u diplomua në Institutin e Gazetarisë në Universitetin e Stambollit, pavarësisht se kurrë nuk punoi si i tillë. Në moshën 23-vjeçare, Pamuk vendosi të bëhej romancier dhe hoqi dorë nga gjithçka për të nisur rrugën e shkrimit. Në vitet 1985-1988 u mor me kërkime pranë Universitetit të Kolombias në Nju Jork dhe për një kohë të shkurtër në Universitetin e Ajouas. Pas periudhës së shkurtër që kaloi në Amerikë, Pamuk u rikthye përgjithmonë në Stamboll.
“Kam kaluar gjithë jetën time në Stamboll, thotë ai, në bregun evropian, në shtëpitë përballë bregut tjetër, atij aziatik. Të jetosh afër ujit, duke parë bregun përballë në kontinentin tjetër, ka qenë fat për mua, sepse më kujtonte vendin tim në këtë botë. Pastaj, një ditë u ndërtua një urë që lidhte të dyja brigjet e Bosforit. Kur hipa në urë dhe pashë panoramën, kuptova që ishte akoma më mirë kështu, ishte edhe më bukur të shikoje të dyja brigjet bashkë. Kuptova që më e mira të ishte një urë mes dy brigjesh, për t‘iu drejtuar të dyjave pa i përkitur asnjërës”.
Më 1982-shin ai shkroi librin e parë “Xhevdet Bej dhe bijtë e tij”, në të cilin përshkruhet me tri gjenerata jeta midis traditës otomane të familjes dhe përqasjes me stilin perëndimor.
Më 1983-shin shkroi “Shtëpia e heshtur‘, që ishte një reflektim i lëvizjeve shoqërore të kohës.
Popullariteti i tij ndërkombëtar nis me veprën “Kështjella e Bardhë” më 1985-ën, roman historik për Stambollin e shekullit të 17. “Libri i Zi”, 1990 provokoi debat në Turqi, për shkak të referencave të tij sufiste. Mbi këtë libër është bazuar filmi “Fytyrë e fshehur”.
Romani i tij “Jeta e Re” (1994) është një rrëfim mbi shpirtin mistik dhe reminishencat e kulturës popullore dhe miteve turke, një libër që ka aftësi të të ndryshojë jetën nëse e lexon. Ky u bë një nga librat më të lexuar në letërsinë turke.
Në vitin 2000, Pamuk prezanton librin “Unë jam e kuqja”, ku tema kryesore është raporti midis Lindjes dhe Perëndimit. Ky libër flet për artistët osmanë e persianë dhe mënyrën e tyre për të shikuar dhe portretizuar botën joperëndimore, e treguar përmes një historie dashurie dhe një historie familjare.
“Bora” 2002 i vendos ngjarjet në qytetin Kars, dikur kufiri mes Perandorisë Osmane dhe asaj turke. Ai ka thënë se ky ka qenë “romani im i parë dhe i fundit politik”.
Në 2004-ën boton romanin “Stambolli: mbi shpirtin e një qyteti”, një portret i tij për qytetin e lindjes, i bazuar në melankolinë që ai sheh në jetën e njerëzve të këtij qyteti. Është një vepër që kombinon kujtimet e hershme të autorit deri në moshën 22-vjeçare dhe një ese për Stambollin të ilustruar me fotografi të bëra nga ai vetë, por edhe me piktura perëndimore e fotografë turq.
Në mes të viteve ‘90, Pamuk mori një pozicion kritik kundrejt shtetit turk në artikuj për të drejtat e njeriut dhe lirinë e mendimit, edhe pse nuk kishte interes për politikën. Pamuk ka pasur shpeshherë kërcënime për jetën dhe kjo ka nisur për shkak se në një intervistë ai është shprehur se “1 milion armenë dhe 30 mijë kurdë u vranë në këto toka, por askush, përveç meje, nuk guxon të flasë rreth kësaj”. Për këtë, kundër tij u hap një proces gjyqësor më 16 dhjetor 2005. Ai u padit në bazë të Artikullit 301, sipas së cilës është e jashtëligjshme të fyesh republikën, parlamentin apo ndonjë organ të shtetit dhe për këtë mund të dënohesh deri në 3 vjet burg. Në një intervistë dhënë për CNN, ai ka pohuar: “Unë akoma u mbahem fjalëve të thëna. Qëllimi im ishte të nisja një diskutim të vogël mbi këtë tabu, sepse kjo tabu është një pengesë për hyrjen në BE. Çfarë thashë, ndoshta s‘është e vërtetë, ju ndoshta nuk do të jeni të një mendjeje, por unë kam të drejtën ta them atë”. Fatmirësisht një gjykatë në Turqi rrëzoi çështjen kundër shkrimtarit të njohur. Çështja kundër shkrimtarit u kritikua nga Bashkimi Evropian. Gjatë kohës së kërcënimeve ai u largua në Shtetet e Bashkuara, që është një vend që ka pritur edhe shumë shkrimtarë të tjerë myslimanë të kërcënuar nga ekstremistët islamikë.
Orhan Pamuk iu dha nga Akademia Suedeze çmimi “Nobel” më 12 tetor 2006. Që prej asaj dite librat e tij janë botuar në më shumë se 56 gjuhë. Dy prej librave të tij, “Unë jam e kuqja” dhe “Bora”, kanë ardhur në shqip, nga shtëpia botuese “Skanderbeg books”.
Orhan Pamuk është në qendër të vëmendjes ndërkombëtare, jo vetëm për librat e tij, por edhe për kërcënimet me të cilat rrethohet jeta e tij. Ai ka dhënë intervista në mediat më të njohura si CNN, BBC, Rojters etj. Gazeta të famshme si “Financial Times”, “The Guardian”, “The New York Times”, “The Observer”, “Herald Tribune” e shumë të tjera kanë shkruar për të dhe letërsinë e tij. Për herë të parë, fituesi i çmimit “Nobel” për 2006-ën flet për një media shqiptare, nëpërmjet emisionit “Shqip” në “Top Channel”.
http://prishtinapress.info/kush-eshte-orhan-pamuk/
