John Milton, historia e poetit që vendosi të “justifikojë udhët e Zotit para njerëzve”, duke e kthyer poezinë në akt heroik

 

Nga Albert Vataj

John Milton nuk është thjesht një emër në historinë e letërsisë; ai është ai moment i rrallë kur një njeri ngrihet përballë Zotit, historisë dhe vetes, dhe guxon të kërkojë llogari. I lindur më 9 dhjetor 1608, në një Londër që digjej nga përplasjet fetare e politike, ai do të bëhej poeti që nuk i mjaftoi të këndonte bukurinë: ai kërkoi të depërtonte në zemrën e së keqes, të lirisë dhe të së vërtetës. Miltoni është zëri i ndërgjegjes protestante, drita rebele e një shpirti që nuk u pajtua kurrë me errësirën, as me errësirën e cenzurës, as me errësirën e tiranisë, as me errësirën e verbërisë që i rrëmbeu dritën, por jo vizionin. Me të nis historia e poetit që vendosi të “justifikojë udhët e Zotit para njerëzve”, duke e kthyer poezinë në akt heroik, mendimin në sfidë dhe fjalën në një tempull të pavdekshëm.

• 
  

Më 9 dhjetor 1608, që në një shtëpi në Bread Street, në zemër të Londrës, të lindte një fëmijë i destinuar të ndryshonte përgjithmonë mënyrën se si Perëndimi mendon mbi të keqen, lirinë dhe Zotin: John Milton. Poet, polemist politik, shërbëtor i republikës së Cromwell-it, zë i fuqishëm i ndërgjegjes protestante angleze, ai është autori i Paradiso perduto, Parajsa e humbur, poemës së madhe që guxon të hyjë në dramën kozmike mes Zotit, Satanait dhe njeriut.

Në një epokë revolucionësh fetare dhe luftërash civile, Milton zgjedh ta bëjë fjalën vend qëndrese: kundër tiranisë së mbretërve, kundër censurës, por edhe kundër frikërave të brendshme të njeriut besimtar. Më 9 dhjetor kujtojmë kështu udhëtimin e një ndërgjegjeje që kalon përmes fesë, politikës dhe poezisë, pa reshtur kurrë së kërkuari të vërtetën.

John Milton lindi në një familje borgjeze të mirëqenë: i ati ishte scrivener, një lloj noteri e këshilltari juridik, por gjithashtu kompozitor i zoti i muzikës së shenjtë. Shtëpia në Cheapside ishte e rreptë në zakone, e ngjyrosur nga puritanizmi, por e pasur në kulturë: libra, madrigale, psalme, gjuhë të lashta.

I riu John studioi në St Paul’s School në Londër, ku u zhyt në latinishten dhe greqishten. Mësoi edhe hebraishten, frëngjishten, italishten, madje edhe holandishten dhe anglishten e vjetër: do të bëhej një nga ata intelektualë që “e dëgjojnë” Biblën dhe klasikët thuajse në zërin e tyre origjinal.

Në vitin 1625 u regjistrua në Christ’s College të Cambridge-it. Aty mori gradat BA dhe MA, por nuk e duronte dot metodën skolastike të mësimdhënies, të përbërë nga debate formale në latinisht: ai parapëlqente leximin pasionant të Etërve të Kishës, poetëve italianë të Rilindjes, reformatorëve protestantë. Megjithatë, mjedisi i Christ’s kishte një frymë të fortë puritane: një përzierje e rreptësisë biblike dhe dëshirës për reformë politike e fetare, që do të bëhej bërthama e mendimit të tij.

Që i ri shkruan poezi në anglisht dhe latinisht: himnin e famshëm On the Morning of Christ’s Nativity, poemat binjake L’Allegro dhe Il Penseroso, dhe më vonë elegjinë pastorale Lycidas, kushtuar një miku të mbytur në det. Në to duket tashmë tensioni tipik miltonian mes gëzimit dhe melankolisë, fesë dhe pyetjeve të shqetësuara.

Mes viteve 1638 dhe 1639, Milton ndërmori “grand tour”-in e vet në Europë: Francë, pastaj Itali, Firence, Romë, Napoli, Venedik, e në fund Gjenevë.

Udhëtonte për të njohur nga afër kulturat, Kishat dhe regjimet politike që kishte studiuar në libra.

Në Firence frekuentoi akademi letrare, u lidh me humanistët italianë, vizitoi rrethe të afërta me Galileo Galilei-n, të cilin do ta përmendë në Areopagitica si simbol të mendimtarit të përndjekur.

Në Romë përjetoi shkëlqimin barok katolik, por pa u shkëputur nga drejtpërdrejtësia e tij protestante; në Venedik vëzhgoi nga afër një republikë aristokratike, model që ndikoi te refleksionet e tij mbi lirinë politike.

Kur lajmet për mundësinë e një lufte civile në Angli u bënë më të forta, Milton vendosi të kthehej: historia po e thërriste, dhe ai nuk donte të ishte vetëm spektator.

I rikthyer në atdhe, Milton hapi një “akademi shtëpiake”, ku edukoi nipërit dhe disa të rinj aristokratë, por mbi të gjitha u fut në luftën politike me një seri libelesh të zjarrta. Sulmonte episkopatin anglikan dhe mbronte një Kishë më të thjeshtë, më afër frymës së Reformës.

Në vitin 1644 botoi Areopagitica, tekstin e tij më të famshëm në prozë: një thirrje e zjarrtë kundër censurës paraprake dhe në mbrojtje të lirisë së shtypit. Për Miltonin, një shoqëri e pjekur e krishterë nuk i trembet qarkullimit të ideve, sepse e vërteta nuk mbrohet duke mbytur gabimin, por duke i lejuar ndërgjegjes të ushtrohet, të dallojë, të mësojë.

Pas ekzekutimit të Karlit I, Milton u rreshtua pa hezitim me republikën. Shkroi traktate për të justifikuar regicidin dhe qeverisjen republikane; në vitin 1649 u emërua Secretary for Foreign Tongues, një lloj ministri i Jashtëm përgjegjës për korrespondencën latine të Commonwealth-it të ri.

Ishte çasti kur besimi i tij personal, leximi i Biblës dhe ëndrra politike për një komb të lirë u bashkuan: fjala u bë instrument qeverisjeje, por edhe vigjilencë kritike mbi pushtetin (madje edhe ndaj vetë Cromwell-it).

Në vitin 1652, pak mbi të dyzetat, Miltoni mbeti krejtësisht i verbër, ndoshta nga glaucoma ose shkëputja e retinës.

Prej asaj kohe, ai do t’ua diktonte veprat e tij sekretarëve dhe miqve, midis tyre poetit Andrew Marvell. Në sonetin e famshëm When I consider how my light is spent (“Kur mendoj se si është shpenzuar drita ime”), ai e shndërron verbërinë në pyetje rrënjësore: si t’i shërbejë Zotit kur forcat e talentet duken të thyera?

Me Restaurimin e monarkisë (1660) ëndrra republikane u shemb. Miltoni, mbrojtës i regicidit, rrezikoi jetën, u burgos për pak kohë dhe më pas u la në një lloj margjinalizimi të dyshimtë. Pikërisht në atë klimë errësire politike dhe fizike lindi kryevepra e tij: Paradise Lost (Parajsa e humbur), botuar fillimisht në 10 libra më 1667 dhe në 12 libra më 1674.

Në poemë, të diktuar në verbëri, Miltoni vë në skenë rënien e engjëjve rebelë, tundimin e Adamit dhe Evës, daljen nga Edeni. Satani është figurë tragjike, magjepsëse e dykuptimshme; liria njerëzore është e brishtë, por reale; Zoti nuk është tiran, por krijues që rrezikon dashurinë duke i lënë vend zgjedhjes. Është një përpjekje tejet guximtare për të “justifikuar rrugët e Zotit para njerëzve”, pikërisht në çastin kur historia dukej se mohonte çdo drejtësi.

Në vitin 1671 botoi Paradise Regained (Parajsa e rikthyer) dhe Samson Agonistes (Sansoni agonist): e para rishpjegon në mënyrë epiko-poetike tundimet e Krishtit në shkretëtirë; e dyta është një tragjedi me vargje, ku një hero i verbër e i poshtëruar, Sansoni, duket të pasqyrojë vetë Miltonin, i privuar nga drita dhe pushteti politik, por ende i aftë për një akt ekstrem besnikërie.

Milton vdiq më 8 nëntor 1674, në shtëpinë e tij në Bunhill Row, Londër, dhe u varros në kishën St Giles-without-Cripplegate, sot pjesë e kompleksit Barbican.

Vdiq i varfër, i mundur politikisht, por i rrethuar nga një famë letrare që po rritej. Në shekujt pasues, ndikimi i tij do të ishte i jashtëzakonshëm: për romantikët (Wordsworth, Keats), për mendimin politik liberal (sidomos rrethet “whig” e më vonë revolucionarët amerikanë), për këdo që kërkon të bashkojë fenë me lirinë e ndërgjegjes.

Për ne sot, Milton mbetet figurë e pakëndshme por e çmuar. Ai na kujtonte se feja e pjekur nuk i trembet pyetjeve dhe konfliktit; gjithashtu na tregoi se liria e fjalës është e mirë shpirtërore, përpara se të jetë politike. Në atë çfarë ai përfaqësoi ruan idenë se edhe në errësirë, të verbërisë, të disfatës, të krizës historike, fjala mund të vazhdojë të krijojë botë dhe shpresë.

Në fund të rrugëtimit të tij, Milton nuk la pas pasuri, pushtet apo lavdi politike. La diçka shumë më të rëndë, një ndërgjegje që nuk u shit, një fjalë që nuk u tremb dhe një poezi që nuk u përkul. Ai vdiq i verbër, por i lirë; i mundur nga historia, por triumfues në frymë. Paradiso perduto është monumenti i tij i përjetësisë, një libër që vazhdon të trazojë mendjet dhe të ndezë zemrat e atyre që besojnë se liria është dhuratë hyjnore dhe përgjegjësi njerëzore. Sot, zëri i Miltonit na vjen si një dritë që nuk shuhet: një kujtesë se edhe në epokat e mbrapshta, edhe në kohë verbërie e rrëzimi, fjala e sinqertë mund të jetë shpatë, altar dhe udhërrëfyes. Dhe pikërisht për këtë, ai mbetet një nga poetët më të rrezikshëm, më të domosdoshëm dhe më të pavdekshëm që ka njohur mendimi perëndimor.