Kriza ekonomike dhe lufta boterore ?

Libri me emer “Lufta Botrore” i Niall Fergusonun (The War of the World), studion dhe arrin ne perfundime e konkluzione te rendesishme per zhvillimet ekonomike dhe politike te periudhes se Luftes se Pare dhe te Dyte Boterore. Kuptohet qe Kriza Ekonomike Boterore e vitit 1929 lindi si rezultat i influencave te Luftes se Pare Boterore dhe kjo krize, u be shkaku i Luftes se Dyte Botreore. Per keto arsye, edhe per krizen e tanishme te ekonomise boterore, analiste te vendeve te ndryshme parashikojne dhe hedhin tezen e perfundimit te kesaj krize me nje lufte te re boterore. Por, nje studim me i thelle dhe shume planesh te çon ne perfundimin se nuk do te jete kjo rruga e zgjidhjes dhe kriza e kesaj here do te perfundoje pa u bere shkaku i nje lufte te re boterore. Ne ç’faredo kohe perpara lufterave te medha perjetohen pa qartesi ekonomike te medha. Çmimi dhe dallget e kursit te shkembimit te parave dalin ne krye te tyre. Per kete arsye, per vite Fondi Monetar Nderkombetar ka mbrojtur nje regjim te shkembimit te lekeve qe mund te dallgezonte me e shumta brenda nje viti. Periudhat, ne te cilat paqartesite ekonomike kane qene te larta; mund te tregohen edhe si periudhat qe raportet e inflacionit kane qene te larta si rezultat i rritjeve te zhvillimit. Ne keto periudha, klasat zoteruese, peshen e ekonomise se prishur ua lane klasave te varfra. Ja, ky eshte shkaku me i madh i nevojes se mbajtjes se ulet te raportit te inflacionit.

Renia e vendeve Perendimore

Mbas Perandorise Osmane qe vazhdoi afersisht per 650 vjet, sipas disa historianeve te tjere 469 vjet mbas viteve 1453 dhe Perandorise te Britanise se Madhe qe drejtoi per 336 vjet ne periudhen e viteve

1620 - 1956, ekzistojne tre perandori, te cilat jane aktoret kryesor te botes. Keto perandori jane Amerika, e cila ka filluar ne vitin 1898, Kina qe ka filluar me 1949 dhe “Bashkimi Evropian” qe ka filluar ne vitet 1957. Se sa do te vazhdojne keto vende te jene fuqite e botes nuk dihet; por, ka nje realitet. Dhe kjo eshte fillimi i ngadalesimit dhe ngeljes mbrapa i Perendimit ndaj Lindjes si ne fuqine ekonomike edhe ne fuqine njerezore. Ferguson, shkakun e perfundimit te perandorive e lidh me prishjen e ekonomise. Ne periudhen e fundit rriten shume borxhet e brendshme dhe te jashtme te perandorive. Edhe ne periudhen e fundit te Perandorise Osmane tatimet kishin filluar ti mblidhnin te huajt karshi te drejtave qe ju takonin per te marre. Tani, edhe superfuqia Amerikane eshte perballe me te njejten dileme. Kriza ekonomike e tanishme eshte pike pyetja me e madhe nese do ti zvogeloje apo jo borxhet e Amerikes.

Ja per kete arsye, kriza aktuale zanafillen e ka nga Shtetet e Bashkuara te Amerikes

Influenca e rregullatorit te luftes!

Per arsye te shpenzimeve te luftes, bankat qendrore braktisin politikat shtrenguese te parase dhe perfundimi i shtypjes se parase fillon hapjen e buxhetit por rregullohen ekonomite; zvogelohet pa punesia. Hapja e buxhetit qe nuk i kalonte 2.5 % te te ardhurave kombetare deri ne vitin 1936 ne Angli mberriti ne 6.5 % ne vitin 1939. Perseri, ne vitin 1932 kur erdhi ne krye te Gjermanise Hitleri, nga 6 milion te pa pune qe kishte ne Gjermani, ne qershor te 1935 kjo shifer zbriti poshte 2 milione te pa puneve. Ndersa ne Gusht te vitit 1939, numri i gjermaneve te pa pune regjistrohej ne 34.000. Tashme, dihet se rruga e kapercimit te problemeve ekonomike eshte “shtypja e parave me vetedije“. Dhe kjo rruge shmang ne nje mase te konsiderueshme kthimin e krizave ekonomike ne luftera boterore. Por duhet pranuar se nje nga shkaqet qe kriza ekonomike goditi pikerisht Shtetet e Bashkuara te Amerikes ne kete periudhe jane lufterat qe ajo po vazhdon ne Irak dhe Afganistan. Pra edhe kriza ekonomiko-financiare boterore qe lindi dhe shpertheu ne superfuqine e botes dhe po pushton gradualisht gjithe hapesirat ekonomike boterore shkakun kryesore e ka tek shpenzimet gjigante te luftes ne Irak dhe Afganistan. Hartimi dhe ndertimi i politikave efektive per zbutjen e krizes aktuale dhe shmangia e perplasjeve te shteteve te medha ne fushat e interesave te tyre strategjike jane rruget qe zvogelojne shperthimin e nje lufte te re ne Lindjen e Mesme dhe me gjere. Por kjo krize ekonomike do ta ule ne nje fare mase superfuqine e Shteteve te Bashkuara duke rendur me shpejtesi ti afrohen asaj Kina, Hindia dhe Rusia. Pra ne nje periudhe afatmesme bota nuk mendohet te jete me nje superfuqi te vetme ekonomike, gje e cila do te vendose raporte te reja ne aktoret e vendimmarrjes boterore.

* Drejtor i Institutit te Politikave te Sigurise Kombetare

Halil Bregasi :Jul Varibopa: Poeti i pare i talentuar arberesh!

Nje figure e ndritur e poezise shqiptare me origjine nga zona e Cakranit,eshte dhe Jul Varibopa.Ai u lind ne nje fshat te Kozences ne Itali qe vendasit e quajne “Mbuzat”.Sipas shume autoreve qe kane shkruar per Varibopen,ai u lind ne nje familje me origjine nga Mallakastra,dhe sipas Robert Elsie qe ka botuar:”Histori e letersise shqiptare” cilesohet nga Mallakastra e Shqiperise jugore.Te njejten gje e perserisin ne botimet e tyre:De Rada, M.Markianoi,Zef Skiroi,Albert Stratikoi,te cilet i permend dhe Akademik Shaban Demiraj,ne nje material per Jul Varibopen.

Ngulimet e arberesheve ne Itali jane te periudhave te ndryshme,por sipas te gjitha te dhenave,thuhet se fshati San Giorgio Albanese e qe vendasit e therrasin Mbusat, eshte themeluar rreth viteve 1467-1471,pra menjehere pas vdekjes se Skenderbeut. Ne shqiptimin e emrit ka pak ndryshim.Sipas Robert Elsie quhet Mbuzat,kurse sipas Ak.Shaban Demiraj thirret Mbusat.Duket e parendesishme,por nga emri mund te percaktohet edhe prejardhja,ose familja themeluese e fshatit.Nuk dihet ne se familja Varibopa eshte themeluese apo nder te parat,sepse Juli ka lindur rreth tre shekuj me vone.

Qysh ne fillim me duhet te them,se perse nisa te shkruaj Variboben ?
Se pari.- Me beri pershtypje mbiemri i tij,e qe lidhet me emrin e fshatit nga eshte larguar kjo familje.Kishin kaluar me pak se tre shekuj nga emigrimi i tyre dhe ata mbanin akoma per mbiemer,emrin e fshatit te paraardhesve te tyre,e qe u kujtonte se ishin nga Varibopi i Cakranit,gje qe do e vertetojme me vone.

Se dyti.-Ky njeri,pra Jul Variboba,eshte cilesuar nga shume autor si :”Poeti pare Arberesh i talentuar” nga R.Elsie; “Nje nder poetet me te degjuar te letersise arbereshe”, nga Sh.Demiraj;”Si autor i vertet dhe krijues original” nga S.Hamiti;”Poeti i pare i vertet i krejt letersise shqipe”,thuhet ne Fjalorin Enciklopedik letrar f.287,bot. 2001.

Nisur nga keto,mendoi te beje te njohura disa te dhena per jeten e tij e disa mendime nga studjues te ndryshem.
Pranohet nga te gjithe qe ai ka ndjekur studimet ne Seminarin Korsini ne Shen Benedithi (San Benedetto Ullano).Ky seminar,sipas Robert Elsie eshte themeluar ne vitin 1732 nga Papa Klementi XII,ndersa sipas De Rada cilesuar ne vepren e vet : ”Antologji Albanese” f.59,e cituar dhe nga Shaban Demiraj thote: Jul Variboba ishte i biri i kryepriftit te Mbusatit dhe i Vashia Kanadese dhe ka qene nje nder nxenesit e pare te Kolegjit italo-shqiptar te San Benedetto Ullanos, qe u themelua ne vitin 1733 nga Felice Samuele Rodota, fisnik shqiptar nga San Benedetto Ullano. Pra kemi nje ndryshim ne vitin e themelimit dhe te themeluesit. Per mua qendron varianti i dyte,sepse si do dali dhe me poshte, ky kolegj eshte i ritit orthodoks dhe ne se krijohej nga nje Pap,duhej te ishte i ritit katolik, keshtu qe nje fisnik vendas i fese orthodokse mund ta themelonte. Sigurisht qe kjo ka pak rendesi ne shkrimin tone, por me poshte do ndeshemi per kete problem me Julin.

Me mbarimin e ketij seminari apo kolegji,Jul Variboba u shungurua prift,kjo rreth vitit 1749,sipas R.Elsie,i ritit orthodoks.

Sipas Markianoit,te cituar nga Sh.Demiraj,:”Dialektet e Kalabrise,te Pulias e te Siqelise, jane pasqyre besnike e te folurit te Toskerishtes”,por flitet dhe per koloni arbereshe te ardhur nga vise te tjera te Shqiperise se siperme.Persa i perket katundit Mbusat,gjuha e te cilit eshte nje torkerishte me disa karakteristika te aferta me $amerishten dhe gjirokastrishten,mund te thuhet me siguri se do te jete themeluar nga familje te shperngulura prej Toskerie.

Nje analize me te plote e me vlere te leksikut te Varibopes ka botuar Prof. Maksimilian Lambertzi,qe citohet dhe nga Sh.Demiraj,ku ne faqen 47 te studimit te tij,ai shfaq mendimin se llagapi Variboba lidhet me emrin e fshatit Varibop,d.m.th. stergjysherit e Varibopes jane shperngulur nga ai katund i Mallakstres,emrin e te cilit e mbajten si llagapin e familjes se tyre.Ai shton se toponimi Variboba eshte nje nga toponimet e shumta sllave te Shqiperise dhe do te thote:”Zieje groshen”.Mua, artikullshkruesit,ky spjegim nuk me bind e nuk me pelqen.Me duket me i argumentuar e domethenes mendimi i Spiro N.Konda,i cili fjalen Varibop e spjegon me zberthimin : Varri i Bobit,e qe me duket me bindes.Ndoshta dhe Varri i babit qe me vone ka evoluar ne varri i bobit.

Perfundimisht,si dhe vertetohet nga autor te tjere,prejardhja e tyre nga fshati Varibop i Cakranit eshte i argumentueshem,por le te flasim per vepren e tij..

Me mbarimin e kolegjit,Juli kthehet ne fshat per te ndihmuar te atin e moshuar, Xhovani kryeprift i famullise aty.Duket qe ishte i apasionuar pas fese,prandaj dhe krijoi aty nje kongregacion,ku u grumbulluan vajzat me te ndershme te fshatit,qe u quajten: ”Bijat e Maries”.

Nuk dihet ne se ishte e vertet apo shpifje,por kunder Varibobes u hap fjala se paskesh pasur lidhje me nje nga keto vajza..Kjo beri qe ai te largohet nga fshati dhe te vendoset ne Rome.Aty mendohet se beri jete te mbyllur fetare duke iu lutur Shen Merise per mekatet.

Stratikoi thote se ne Rome Jul Varibopen e nderonin shume per sjellje te mire dhe diturine e tij dhe se ishte emeruar sekretar i nje Urdheri fetar,ku mendohet se ka kaluar dite te mira.Mendohet se pelqente me shume ritin katolik te besimit sidomos ne Rome.

Sipas gojdhenes te permendur nga Stratikoi,prinderit e Varibopes,me qe e kishuin bir te vetem,donin ta martonin,para se te shungurohej prift,duke qene se prifterinjte arberesh te ritit orthodoks lejohen te martohen,para se te fillojne jeten e prifterise. Sipas shenimeve te A.Chinigo ne “Arbri i ri”,-Variboba ne fillim kishte pranuar kete deshire te prinderve,e prandaj u kishte thene se do te shkonte ne Napoli per tete gjetur gruan me te bukur e fisnike Kur ishte kthyer,kishte thene se e kishte gjetur gruan,dhe per $udi te vendasve qe po e prisnin me nuse,ata paskeshin pare shtatoren e Shen Merise.Sido qe ky tregim ka formen e nje anekdode,ai hedh drite mbi ate qe Juli ishte i dhene fort pas fese,dhe kjo duket edhe ne vepren e tij letrare.

Fakti qe Varobopa ka ndjekur mesimet ne San Benedetto Ullano e pastaj ka jetuar ne Rome si sekretar i nje Urdheri fetar,na bene te mendojme se ai ka pasur dituri per kohen. Kete na e verteton dhe nje anekdode,qe e tregon De Rada ne “Antologjia Albanese”.Po e shkruaj shkurt : Kur ne kryesine e Kolegjit te San Benedetto Ullanos erdhi peshkopi Archiopoli,mori ne katedren e lendeve humanitare nje ish nxenes aty,i quajtur Avato,te cilin me vone e zevendesoi me Jul Varibopen.Kjo tregon se Varibopa duhet te kete pasur nje fare kulture dhe inteligjence te mire,deri sa peshkopi Archiopoli ka menduar ta beje drejtor ne kembe te nje tjetri,per te cilin De Rada thote se ishte nje nga nxenesit me te mire te Kolegjit e me inteligjence te rralle.

Por ajo qe e beri Julin te njohur ne qarqet letrare eshte vepra e tij :”Ghiella e Shen Meris Virgjer” (Jeta e Shen Merise Virgjer),botuar ne Rome ne vitin 1762.Si$ thote edhe vet poeti neparatheien e keaj vepre,ai qekur ishte i ri i vinte ndore t shkruanteer te qeshur,por e para veper ne gjuhen shqipe eshte vellimi me vjersha fetare,qe u botua me titullin e mesiperm.Megjithese Zef Skiroi e ndonje tjeter thote se kane patur ne dore nje doreshkrim me vjersha te tjera fetare te tija,por Skiroi nuk jep spjegim ne se ka qene shtypur ndonje nga keto vjersha e kur,prandaj Varibopa,ne historine e letersise sone njihet vetem me vepren:”Gjella e Shen Merise Virgjer”.

Kjo poeme prej 4717 vargjesh,me nje strukture pjesesh jo fort te lidhura,e shkruar teresisht ne dialektin e Mbusatit,deshmon me shume per nje tonalitet lirizmi e balade popullore,duke i shndruar personazhet besimtare te Dhjates se Re ne fshatare truplidhur kalabrez te shekullit te tetembedhjete.Varibopa nuk e ka shoqin ne letersine e vjeter shqiptare si per ndjeshmerine e kthjellet e te thjeshte poetike,ashtu edhe per larmine e shprehjes ritmike,ndonese cilesia artistike e tij ka dallime te medha nga vargu ne varg. Ajo eshte nderthurur sic eshte me kenge popullore,qendron madje ne stilin realist e konkret.Nje nga pjeset me karakteristike,eshte Kenka e te zgjuarit,ne te cilen Shen Meria e zgjon te voglin e saj per te marre adhurimin e barinjve te thjeshte,Nikolle,Frangut, Xhudites,Elizabetes,te gjith me dhurata nga fshati.

Per Jul Varibopen gjen te shkruar ne Buletinin:Per Shkencat Shoqerore,viti 1953,nr.1,2 3,nga Shaban Demiraj;Ne Histori e letersise shqiptare,Dukagjin,Peje,2001,f.114-117,nga Robert Elsie;Ne tekstin mesimor “Letersia shqiptare e vjeter” nga Dr.Sabri Hamiti;ne Fjalorin Enciklopedik Letrar me autor Gjergj Zheji,e prof.as.Dr.Natasha Xhafka etj.

Si autor i vertet dhe krijues original,Varibopa krijon lloje vargjesh e figiurash krejt origjinale,qe hyjne ne fondin e krijimit letrar.Gjithe vepra e tij ka strukture letrare,trajte shkrimi te njehsuar,poezi-vargje dhe shkruhet per qellime letrare.

Mergata e Qyqeve,Koha e kujtimeve,Hire letrare ,shpalime historike

Nasho Jorgaqi, këmbëkryq me myzeqarët e tij…

Me detyrimin dhe obligimin e një qytetari të denjë por edhe të një shkrimtari fisnik, fieraku Nasho Jorgaqi vjen këtë herë për lexuesin me një “mal” kujtimesh. Këto të fundit ai i derdh bujshëm në qytetin e lindjes, aty, ku po ulen këmbëkryq me radhë të gjitha personalitet krijuese të qytetit, në moshën e tyre të tretë. “Koha e kujtimeve”, ky është libri i promovuar në qytetin e lindjes së autorit mes miqësh të letërsisië e dashamirës të artit. Merrte pjesë në këtë promovim e gjithë gama krijuese jo vetëm e Fierit, ndërsa një vend të vecantë ka patur edhe kryebashkiakun Zeqaj, me ftesën e të cilit u bë edhe mbërritja në Fier e kujtimeve të Jorgaqit.
Por lotët e autorit, e bënë atë të “gjunjëzohet” në vendin e tij të lindjes duke e shprehur këtë fakt herë me lotë e herë me fjalë zemre.
Në këtë almanak me 560 faqe, vijnë me radhë kujtime mbi kujtime për miq të autorit, por emra të njohur të skenës letrare. Kështu, Jorgaqi flet natyrshëm për raportet e tij me autorë të njohur të letrave shqipe. Kujtimet na japin tablo të marrëdhënieve me Mitrush Kutelin, Lasgush Poradecin, Sejfulla Malshovën, Ismail Kadarenë, Ali Asllanin, Nonda Bulkën, Jakov Xoxën etj.
“E kam patur gati të pamundur që të sjellë këta njerëz të mëdhenjë brenda këtij libri kujtimesh. Në këto kushte e kam thënë edhe më parë, më është dashur të zgjedh të krijoj një galeri modeste me disa prej figurave të letërsisë e të kulturës sonë që hynë në jetën time dhe mbetën aty si një shenjë respekti fuqiplotë. Ata janë tek unë të barabartë të gjithë dhe unë kam dhënë fragmentet që munda të seleksionojë në memorien time”, - ka deklaruar autori.
Autori ka treguar po ashtu, se, më së shumti raportet e tij me këta emra duke nxjerrë në pah, padyshim edhe një pjesë të rëndësishme të kohës së jetuar. Në ato vite, kur lufta e klasave dhunonte e ndrydhte cdo qelizë krijuese e ku shkrimtari “vritej” cdo ditë nga hija e pushtetit syrgjynosës.
“Vetë rrëfimi kujtimor sjell dëshmitë e një kohe, ku njerëzit e letrave ishin të dhunuar e të raskapitur nga lufta e klasave. Ato kohë kur letrarët , poetët liheshin deri në harrim”, - ka vijuar Jorgaqi.
Por një analizë të detajuar i kanë bërë librit njerëz të njohur të letrave, sic është edhe poeti dhe kineasti, Petrit Ruka. Ky I fundit, u shpreh se ky libër i autorit Jorgaqi është në vetvete një libër që ka një studim të mirëfilltë. Ai ka ndërtime të befta dhe sjell karaktere të jashtëzakonshëm.
“Libri i Jorgaqit nuk është vetëm një krijim letrar. Ai është një studim dhe histori. Autori ka arritur të depërtojë thellë në cdo karakter, duke i sjell ata të qenësishëm në cdo kohë. Dua t’ju lutem ta lexoni këtë libër për vetë galerinë që ka brenda. Ky libër është një thesar me gurë mademi, është një sagë që mban brenda emra të njohur, të gdhendur tashmë në arenën letare kombëtare”,- është shprehur ndër të tjera Ruka.
Ndërkohë, në këtë takim të ngrohtë letraro-artistik, foli edhe Naun Kule, i cili u shpreh se të gjithë duhet të ndjekin shembullin jorgaqian.
“Krijimi i fundit i Nasho Jorgaqit është edhe një shembull e model nxitjeje për kujtimet e të tjerëve, pse jo edhe tonat, për autorin dhe kolegë të tij, pasi, “askush s’ka të drejtë t’i marrë ato me vete”. Kësisoj jeton dhe përcillet memoria e brezave, si pjesa më artistike e bukurisë dhe e historisë njerëzore.” - ka vijuar Kule.
Kryebashkiaku Zeqaj deklaroi, se, ashtu si Vilson Kilicia apo Nasho Jorgaqi, do të ketë edhe shumë autorë të tjerë ,që në Fier kanë dhënë të qarën e parë.
“Të gjitha ato figura që janë një vlerë në këtë qytet, do të kthehen këtu. Do të na japin dhe do të marrin nga qyteti. Emocionet do t’i përjetojmë bashkë të gjithë. Ky është Fieri, një qendër e kulturës, e kësisoj, nuk mund të ketë kuptim pa këto personalitete. Kjo praktikë, do të vijojë”,- ka deklaruar Zeqaj, ndërsa ka falenderuar Jorgaqin për gjithcka ka bërë për letërsinë artistike shqipe e deri tek studimet shkencore.
Nasho Jorgaqi lindi në vitin 1931, në Fier. Jorgaqi shquhet si shkrimtar, skenarist, hulumtues dhe studiues shqiptar, doktor i shkencave dhe titullar. Sot Jorgaqi gëzon titullin "Mjeshtër i Madh i Punës". Ai është autor botimesh letrare, skenarist filmash, autor botimesh shkencore dhe përkthyes .

Nasho Jorgaqi ka vendosur të hedhë dritë mbi tipet e karakteret e shkrimtarëve sh qiptarë. Rrëfimet e veta për ata që lëvruan letërsinë shqipe dhe bënë emër me veprat e shkruara, Jorgaqi i ka botuar tek "Koha e kujtimeve", shtëpia botuese "Ombra GVG". Si i mban mend ai Ismail Kadarenë, Dritëro Agollin, Dhori Qiriazin, Fatos Arapin, Kasem Trebeshinën, Mitrush Kutelin, Sejfulla Malëshovën, Drago Siliqin, Mehmet Myftiun, Jakov Xoxën, Nonda Bulkën, Ali Asllanin, etj. Bisedat intime, rrëfimet me zë të ulët, takimet miqësore, raportet e vështira, botimet e ndaluara dhe shkrimtarët problematikë, vijnë në një rrëfim që duket i sinqertë, teksa sheh se autori ka vendosur të tregojë edhe gabimet e veta, herëherë edhe paragjykimet për 'ata të brezit më të vjetër". Një vend të veçantë zë Lasgush Poradeci, si një personazh që Jorgaqi duket ta ketë pasur shumë për zemër. Më tej, prof.Nasho flet edhe për Vorea Ujkon, arbëreshin që i ka rrëfyer dashurinë e zemrës, atë të një prifti për një këngëtare. Jorgaqi nuk përmend emrin e këngëtares së njohur në intervistë, por inicialet L.K. Ndërkaq, në libër emri i saj bëhet më i qartë, ashtu sikundër dëshirat e Ujkos shprehur ndër poezi. Përveç intervistës së vyer të prof. Nashos, kemi shkëputur nga libri edhe një pjesë të rrëfimit të tij mbi Vorea Ujkon, një rrëfim që hedh dritë mbi ndjenjat e poetit arbëresh.
Çfarë motivesh ju shtynë të shkruani kujtimet?
Siç kam thënë edhe në parafjalën time, i kam shkruar kujtimet në këtë kohë pasi kjo mbase është koha më e përshtatshme. Vjen një ditë kur me kalimin e viteve njeriu bëhet një shtëpi kujtimesh. Kam ardhur në një moshë kur kam ç'të them, kam ç'të tregoj. Një pjesë e tyre janë personale, por pjesa më e madhe e tyre kanë interes shoqëror dhe më gjerë. Kur më lindi ideja për të shkruar kujtimet, u gjenda para problemit se si do t'iu qasesha atyre ngjarjeve që kam përjetuar në jetën time. Të shkruaja për veten ishte e vështirë, dhe mbase pa ndonjë vlerë të veçantë. Sipas arsyetimit tim, dolën dy argumente: së pari, sepse unë nuk kam luajtur ndonjë rol protagonist, qoftë në jetë, qoftë në punën time krijuese e studimore. Unë, siç e kam thënë, e quaj veten një korist në korin e kulturës e letërsisë shqipe. Së dyti, nuk u takoj atyre që kanë qenë dëshmitarë në ngjarjet e mëdha, siç ndodh me ndonjë nga miqtë e mi. Unë kam qëndruar në hije se kështu kanë qenë rrethanat dhe i tillë është karakteri e temperamenti im. Ndaj vendosa që të shkruaja për disa nga miqtë e mi e shkrimtarë të nderuar të letërsisë sonë, të cilët kam pasur fatin t'i njoh e të miqësohem me ta. Ky do të ishte një kontribut për njohjen e tyre dhe për historinë e letërsisë, por edhe për të krijuar një ide të përgjithshme për kohën time dhe të brezave që krijonin atëherë. Kështu, në kujtimet e mia, dhe kjo ndofta është një veçori e tyre, në radhë të parë flas për miqtë e mi, ndërsa vetja ime evokohet në raport me ta. Kjo ndodh sidomos me shkrimtarët e brezit të vjetër.
Përse zgjodhët pikërisht këta personalitete?
Po t'i shikoni me kujdes emrat e tyre, do të vini re që unë kam treguar në kujtimet e mia për shkrimtarë që kanë pasur probleme në jetën e tyre qytetare dhe krijuese. Kanë pasur edhe drama edhe pengje. Një pjesë nga ata nuk e quanin kohën e tyre atë kohë që unë e quaj kohën time, por kjo nuk më ka penguar t'i kujtoj e t'i përshkruaj me respekt e nostalgji, bile me venerim, parë në një plan human dhe vlerësues. Nuk më ka penguar as fakti që i takonim brezave e formimeve të ndryshme, karaktereve e bindjeve të ndryshme. Kjo nuk na ka penguar të komunikojmë, të bashkëpunojmë, e c'është më e rëndësishme, të miqësohemi. Madje disa prej tyre i kam pasur edhe miq konfidentë, e kjo them se i jep vlerë e vërtetësi kujtimeve.
Kjo tregohet edhe me faktin se në rini nuk e gjykonit kohën në të cilën jetonit, përkundrazi kishit ëndrra...
Ky është një problem tjetër. Ishte problem i gjithë brezit tim. Ndaj jo rastësisht e kam filluar rrëfimin e kujtimeve me brezin tim dhe nga kjo pikëpamje kam marrë vetëm fillimet e këtij brezi, hapat e para, se si ne nisëm të debutonim në letërsi. Ne qemë produkt i asaj kohe dhe ishim të edukuar me frymën e saj. Vinim nga krahina të ndryshme të Shqipërisë. Shumica qemë nxënës ose studentë, një pjesë adoleshentë. Kështu nisi krosi ynë drejt letërsisë. Atëherë dilte një gazetë, "Letrari i ri", që u bë tribuna jonë. Kjo gazetë dhe disa gazeta të asaj kohe kishin një rubrikë që quhej "Posta e redaksisë", ku shkrimet tona vlerësoheshin përmes përgjigjeve që jepte Posta. "E morëm shkrimin dhe na pëlqeu, ose jo, do e botojmë ose jo" dhe bënin edhe vërejtje e kritika serioze. Atë kohë unë jetoja në konviktin e gjimnazit të Shkodrës, pra bëja jetë kolektive, dhe kur më dilte emri në gazetë sa gëzohesha kur ata shkruanin mirë për mua, aq dëshpërohesha kur më kritikonin. Kështu bëhesha objekt diskutimi nga shokët. Sigurisht këto kritika na bënin mirë. Para se të shkruaja kujtimet m'u desh t'a rishikoja "Letrarin e ri" dhe aty ndesha përgjigjet e Postës për mua, Dritëroin, Dh. Qiriazin, F. Krajën etj. Më i riu nga ne, që do të dërgonte vjershat e para e që do t'ia rrëzonin, ishte Ismail Kadareja, atëherë 12 vjeç, ndonëse më pas do ta cilësonin një emër premtues në fushën e letërsisë.
Pra, kontakti ynë me shtypin, botimi i shkrimeve në gazeta dhe dialogu me to ishte njëfarë shkolle për ne që bënim hapat e para letrare.
Cilët nga emrat e atyre që më vonë u bënë shkrimtarë njohët në atë kohë?
Njoha Drago Siliqin, Mehmet Myftiun e Dhori Qiriazin që i kisha në konvikt. Por ama nuk njihja Dritëro Agollin, Naum Priftin e as Kasem Trebeshinën, me të cilët u njoha më vonë. Brezi im do të ndjente mirëpritjen e opinionit dhe përkujdesjen e shtetit të ri, i cili i jepte rëndësi primare propagandës. Na edukoi me idealet e kohës, prej të cilave do të çmoja idealet e luftës dhe përpjekjet që rindërtuan vendin dhe emancipuan shoqërinë shqiptare. Këto unë i çmoj edhe sot e kësaj dite. Në këto kujtime unë rrëfej për brezin tonë deri nga mesi i viteve 1950. Atëherë kur ishim në fillim të fillimeve. Mendoni sa emocionues ishte botimi i shkrimeve tona të para. Asnjëherë nuk kam arritur të ndjej të njëjtin emocion si në atë kohë. Tani kam botuar gati një raft të tërë me libra dhe jo se nuk kam emocione, por emocionin që kam provuar kur shihja emrin tim në gazetat e kohës si "Letrari i ri", "Zëri i rinisë", apo tek "Drita", qe një gëzim që nuk përsëritet më. Pas kësaj etape, nëse mund ta quaj kështu, do të vinte etapa kur ne do të dilnim para lexuesit me libra. Drago Siliqi, Mehmet Myftiu dhe Selman Vaqarri do të ishin të parët. Selman Vaqarin do ta kisha idhull një kohë, sepse për tre katër vjet botoi 6 libra. Unë nuk do të isha nga të parët, sepse pata një lloj shpërndarjeje në punën time, isha në kërkim të vetvetes. E fillova me poezi dhe pastaj ndonjë tregim, më tej i lashë dhe u mora me kritikë letrare. Më në fund e gjeta veten në prozën e gjatë e të shkurtër. Kështu botova librin tim të parë, novelën "Dashuria e Mimozës" në vitin 1960, e cila u prit mirë, sidomos nga rinia. Unë trajtoja në të një temë deri diku të guximshme, sepse vija në qendër të novelës dashurinë. Në atë kohë dashuria nuk ishte fort e rekomandueshme, ishin temat politike e sociale. Kishte poezi e tregime për dashurinë, por një vepër që t'i kushtohej e gjitha asaj nuk kishte. Ky qe avantazh në suksesin e librit. Ai pasqyronte realitetin e rinisë shqiptae në atë kohë, sepse nuk ishte e lehtë të triumfonte dashuria mes një të riu fshatar dhe një vajze nga qyteti, siç e përshkruaja unë. Brezi ynë arriti të botojë libra me vlerë dhe kjo qe një gjë e rëndësishme, një fenomen që tregonte për prurje talentesh në letërsinë shqipe. Prej këtij brezi dolën shkrimtarë të shquar, si Ismail Kadare, Dritëro Agolli apo Dhori Qiriazi, Fatos Arapi, Kasem Trebeshina etj. Emra që e çuan përpara letërsinë shqipe, zëra krejt të veçantë, pa të cilët s'mund të kuptohet letërsia jonë.
Ju ndaleni gjatë tek Lasgush Poradeci, Sejfulla Maleshova etj...
Siç e keni vënë re, ndonëse unë jam marrë me brezin tim, jam përqendruar më shumë në shkrimtarët e brezit të vjetër. Atëkohë bashkëjetonin e bashkëkrijonin disa breza. Ishte brezi i Rilindjes, i Pavarësisë dhe ai i yni, që i takonim një kohe krejt tjetër. Nga brezi i Rilindjes krijonin akoma Ali Asllani, Milto Sotir Gurra. Pastaj ishte brezi i viteve '20 me në krye Lasgushin. Ky qe fat, jo se ne kishim ndonjë entuziazëm të madh, sepse sipas botëkuptimit të kohës këta dukeshin të kapërcyer. Megjithatë, kishim respekt, ndonëse nuk ndjeheshim të lidhur shpirtërisht. Ne ishim më të lidhur me
shkrimtarët e viteve '30, si Migjeni, një zë novator, një talent i fuqishëm që kish sjellë risi nga letërsia moderne evropiane. Ne ndjeheshim të afërt dhe me ata shkrimtarë që vinin nga Lufta për çlirim, si Dhimitër Shuteriqi, Shefqet Musaraj, Fatmir Gjata etj. Nga ana tjetër, të orientuar nga ideologjia e kohës, ne kishim dhe modele të letërsisë së huaj, veçanërisht asaj sovjetike. Isha me fat që pasi mbarova studimet u emërova në Shtëpinë botuese "Naim Frashëri". Atëherë dy ishin vatrat ku krijohej letërsi, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Shtëpia botuese. Këtu unë bëra një shkollë të dytë, sepse do të punoja e do të bashkëpunoja me figura që, për rrethanat politike të kohës, nga shkrimtarë ishin bërë përkthyes, si Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Sotir Caci, Vedat Kokona, Skënder Luarasi etj. Kjo më dha mundësinë të përfitoja prej tyre, sidomos nga pikëpamja gjuhësore dhe formimi letrar. Bashkëpunimi dhe miqësia që pata me ta më la kujtime të paharruara dhe me vlerë, një pjesë të të cilave i kam hedhur në letër, në një ditar që mbaja asokohe. Këto pastaj më ndihmuan në kujtimet që shkrova.
Cilat janë burimet e kujtimeve tuaja për figurat që evokoni e tregoni?
Burimet vijnë kryesisht nga jeta ime nëpër vite. Një jetë që u pleks me jetën e disa brezave, siç thashë, që u shtri në disa vatra artistike e shkencore, në disa mjedise heterogjene, ndaj dhe kujtimet e mia u populluan nga jo pak figura të rëndësishme të kulturës sonë, të cilat qenë të natyrave dhe karaktereve të ndryshme, të profileve të larmishme intelektuale. Sigurisht, raportet e mia me këta individë të shquar qenë në radhë të parë njerëzore e shoqërore, por dhe profesionale, që kishin të bënin me letërsinë dhe shkencën. Nga kjo pikëpamje, ato do të përbënin përvoja të pazëvendësueshme. Sado që distanca kohore dhe nostalgjia mund dhe t'i idealizojnë në një farë mënyre, gjykuar gjakftohtësisht, ato kanë mbetur në thelb vlera në jetën time. Dhe tani kur rri e mendoj dhe i evokoj këta miq të paharruar, që ikën nga kjo jetë, ndjej mall dhe më zgjohet respekti dhe mirënjohja që ruaj për ta. Ju keni pasur fatin të njihni shumë figura të nderuara, nga u nisët për t'u ndalur tek disa? Në pamundësi për t'i sjellë të gjithë në kujtimet e mia më është dashur të marr vetëm disa, ndoshta nga më përfaqësuesit, që u përgjigjeshin kritereve të mia. Dhe kështu u krijua kjo galeri modeste personalitetesh me emër. Kuptohet se sa të vështirë e pata t'i veçoj duke pasur parasysh se ata objektivisht qëndronin para meje si të barabartë midis të barabartëve. Pra, pa asnjë paragjykim apo tendencë. Natyrisht përparësi do të merrnin ato figura për të cilat ruaja më shumë kujtime dhe i njihja më mirë. Sepse njohja kalonte nga rrokja në përgjithësi e figurës për të arritur në konkretizimin e prekshëm të saj. Dhe konkretizimi realizohet përmes ngjarjesh e situatash, detajesh e mbresash që i kishin qëndruar kohës, kur dihet se sa e pamëshirshme është koha. Nga ana tjetër, iu shmanga paraqitjes në përgjithësi, komenteve dhe opinioneve, duke u përqendruar te karakteri, bota shpirtërore, vlerat njerëzore e intelektuale, por dhe te cenet e huqet, për t'i dhënë sa më njerëzore.
Sa ndryshonin ata nga njëri-tjetri?
Kuptohet që secili nga ata kishte personalitetin dhe individualitetin e tij që kishte të bënte me prejardhjen dhe moshën, me formimin dhe aftësitë, me karakterin dhe temperamentin. Dhe unë që i takoja brezit të ri nuk do ta kisha të lehtë të hetoja e pikasja, t'i rrokja, por jo të pamundur. Dhe kjo vihet re në kujtimet e mia. Kësisoj, rruga për te Lasgushi do të ishte me zik-zake, plot kundërthënie, teksa ndryshe dukej e ndryshe ishte në të vërtetë. Duhej të tregoheshe i vëmendshëm dhe i durueshëm, sepse ai nuk të jepej kollaj. Natyra e tij si njeri dhe artist ishte komplekse. Kurse me Ali Asllanin e pata më të lehtë. Ai ishte natyrë e hapur, e sinqertë, njeri i butë e delikat, tepër i sjellshëm dhe çuditërisht i komunikueshëm me brezin e ri. Ndonëse ishte më i moshuari nga poetët e gjallë, ai nuk vihej në rolin e mjeshtrit, po tregohej modest e i afrueshëm deri dhe intim. Mitrush Kuteli qëndronte në mes të dyve. Drama e jetës dhe e artit që përjetonte, e bënte të përmbajtur, shpesh të mbyllur, nuk falte lehtë miqësi e aq më tepër rrallë të jepte konfidencë. Por kish situata e raste të veçanta që ai hapej dhe shpërthente. Dhe atëherë e njihje vërtetë. Ndryshe do të ishte Nonda Bulka. Natyra e tij e çiltër, e gëzuar, humori i hollë e i mençur të bënte të harroje moshën, diferencat e përvojës dhe kulturës dhe të ndjeheshe shok e mik me të. Me Sejfulla Maleshovën, për arsye të ndryshme, raportet do të qenë zyrtare, përjashto raste të rralla kur krijoheshin rrethana dhe hapeshin shtigje komunikimi dhe hynte në mes një farë intimiteti. Ishte hijerëndë dhe tepër serioz, fjalëpakë dhe kjo i vështirësonte marrëdhëniet përtej punës. Jeta prej militanti revolucionar, detyrat e rëndësishme që kish kryer gjatë luftës dhe pas çlirimit, persekutimi nga shteti i vet s'kish si të mos e hermetizonin natyrën e tij. I përafërt me Maleshovën do të qe Selman Riza jo vetëm për të kaluarën politike, por dhe për pozitën delikate qytetare në shoqërinë bashkëkohore dhe për nga natyra e shpirti polemizues. Duke u afruar në kohë, Jakov Xoxa do të bënte lidhjen mes brezit të vjetër dhe brezit tim letrar. Ai i takonte letrarëve të ardhur nga Lufta Nacionalçlirimtare dhe qe i brumosur e i frymëzuar nga idealet e shoqërisë së re. Me Jakovin do të më bashkonte jo vetëm Myzeqeja, deri diku dhe afria e moshës, por dhe një miqësi e pastër dhe e sinqertë.
Në librin tuaj ju keni dhe figura të shquara nga kultura e diasporës.
Po, në librin tim zënë vend dhe disa personalitete të kulturës sonë të diasporës. Nuk mund të mos i përfshija me këtë rast një varg kujtimesh me vlerë që ruaja prej tyre. Ata janë përfaqësues të disa vatrave të njohura të kolonive shqiptare,që njihen për ruajtjen e identitetit të tyre përmes gjuhës dhe kulturës. I tillë ishte poeti i shquar arbëresh Vorea Ujko, studiuesi dhe letrari arvanitas Aritidh Kola, apo poeti dhe kompozitori Shime Deshpali nga Arbneshi i Zarës në Dalmaci. Ata jetonin në kujtimet e mia të gjallë dhe unë s'mund t'i mbaja brenda vetes. Prandaj ia dhashë lexuesve. Mund të na përmendni disa episode që përfshihen në kujtimet tuaja?
Ato janë të shumta dhe lexuesi do të njihet me to kur ta marrë librin në dorë. Secili nga personazhet e kujtimeve të mia zbulohet përmes situatave e rrethanave që unë i kam përjetuar drejtpërdrejtë në raport me ta. Të tilla janë episodet e Lasgushit kur punonim në shtëpinë botuese "Naim Frashëri" dhe që dallonte nga të tjerët për natyrën krejt të veçantë. Mbaj mend që kur prezantova me disa poetë kosovarë, ai u gëzua dhe tha me një ton që s'merrej vesh: "Domethënë të gjithë qenkeni poetë?! Shumë poetë paskesha Kosova! Ah, Kosovë, Kosovë, ti që ke nxjerrë ngaherë trima, tani nxjerr poetë?" Kurse boshti i bisedave të Ali Asllanit ishte dashuria dhe kryefjala që përsëriste shpesh qe shprehja "Amore e felicita". Më kujtohet vjersha e fundit që më dha para se të largohej nga jeta, në të cilën ai u drejtohej vajzave me vargje të tilla: "Tërë jetën ju ndoqa pas, dhe tani që po iki më ndiqni ju. Mitrush Kuteli gjithë dramën që përjetonte e shprehte me fjalët: "Unë jam një ish shkrimtar", për shkak se veprat e tij për një kohë nuk botoheshin dhe kritika heshtte për të. Nonda Bulka, aq i njohur dhe i çmuar për humorin e tij të mençur e të hollë në shkrimet e veta, do të ishte i tillë edhe në jetë. Me natyrën e çiltër, profesori 40 vjeçar i fitoi zemrën nxënëses së tij 18 vjeçare, që bëri bujë në atë kohë. Po kaq interesante është dhe dashuria që i ra në kokë poetit arbëresh Vorea Ujko, ndonëse prift katolik, për një këngëtare të bukur që njohu në Tiranë dhe që ishte gati ta hiqte veladonin e predikuesit vetëm për t'u martuar me të. Të gjitha këto e plot të tjera të shtjelluara gjatë e gjerë lexuesi do t'i gjejë në librin tim të kujtimeve.



Cilat janë disa nga vështirësitë që ndeshët ju në hartimin e kujtimeve?
Kujtimet më shumë se me historinë kanë të bëjnë me jetën e gjallë. Kështu dhe unë nuk kam bërë histori, por kam evokuar ngjarje dhe mbresa të personalizuara në disa prej njerëzve të shquar të kohës sime, që vijnë si dëshmi të mijat për ta dhe që kanë vlerë për lexuesin e sotëm e sidomos për brezat e rinj. As jam vënë në rolin e biografit, por jam përpjekur të përvijoj profile e portrete të tyre nga njohja dhe këndvështrimi im. Por nuk duhet harruar se hedhja në letër e kujtimeve rrezikohet nga subjektivizmi, nga harresa, nga shtrembërimi padashur i hollësive, nga aktualizimi. Gjëja më e rëndësishme është të mbahesh fort pas së vërtetës, ta japësh atë përmes unit tënd, duke paguar sa më pak haraç e duke bërë më pak firo. Në këtë rrugë jam munduar dhe unë të eci. Të jem sa më shumë i sinqertë, i hapur, i saktë, pa sajuar, pra pa bërë letërsi të mirëfilltë, por duke i mbetur besnik të vërtetës reale përmes dokumentimit të drejtpërdrejtë. Për këtë unë kam shfrytëzuar ditarët e mi, letërkëmbimin, shënimet e kohës, kam konsultuar shtypin dhe disa herë edhe burime arkivore. Asnjëherë s'i kam lejuar vetes të bëj "operacione kirurgjikale" në kujtimet e mia, siç thotë nobelisti E. Canetti.
Pra, jeni i kënaqur me kujtimet që keni shkruar?
Deri diku, sepse nuk kam arritur t'i them të gjitha deri në fund dhe t'i shpreh me atë nivel që e meriton kujtimi i tyre. Por gjithsesi, ndjehem i lehtësuar që i nxora nga vetja dhe po i bëj publike. Ishte ky një detyrim shpirtëror, por dhe shoqëror, pasi kujtimet që ruaja brenda qenies time nuk kam të drejtë t'i marr me vete, pasi ato nuk më takojnë vetëm mua, por dhe të tjerëve. Tani pres jo pa emocion fjalën e lexuesve.

Nasho Jorgaqi dhe fenomenologjia e një epoke

Nga Ilir Yzeiri

(Për librin “Koha e kujtimeve”, Ombra GVG 2012)

Kam disa kohë që kërkoj të gjej një titull për të përmbledhur në një të vetme personalitetin e shkrimtarit, studiuesit dhe pedagogut të shquar të letërsisë shqiptare Nasho Jorgaqi dhe e kam pasur të pamundur, sepse koha në të cilën jetojmë nuk të josh as të nxit që të hysh me mendje të kthjellët në hapësirat e shkretuara të memories kolektive për të qëmtuar aty copëza drite në mënyrë që të arrish më pas të ndërtosh një imazh të plotë për historinë e letërsisë shqiptare. Në këta njëzetë vjet të tranzicionit shqiptar Nasho Jorgaqi është ndoshta i vetmi personalitet i kulturës shqiptare që ka vijuar të bëjë të njëjtën punë, ka vijuar të njëjtin ritual; me një biçikletë ai del nga shtëpia dhe ose do të drejtohet në Bibliotekën Kombëtar ose te Friends Book House ose te shtëpia botuese e radhës dhe më pas, aty nga pasditja, me miqtë e vjetër duke pirë një kafe. Rrallë kam takuar njeri që në gjithë këta vjet tranzicion të mos jetë shkëputur për asnjë çast nga puna që ai di ta bëjë më mirë, nga hulumtimi dhe botimi i librave. Më kujtohet para disa kohësh edhe i ndjeri Robert Shvarc, përkthyesi i famshëm dhe poeti delikat, pas vitit 1990, përpiqej të çonte të njëjtën jetë, të bënte të njëjtën punë. Duke u munduar të gjej një titull apo një imazh për Nasho Jorgaqin, më erdhi ndërmend vargu i Lasgushit, “Fluturoi dhe shtërgu i fundit”. Me të vërtetë personalitete të kulturës si Nasho Jorgaqi janë një pasuri e madhe e kulturës shqiptare, dhe e rrallë gjithashtu. Ndërsa libri i tij “Koha e kujtimeve” është një nga librat e çmuar të historisë letrare dhe e ridimensionon procesin e letërsisë shqiptare në vitet 1944-1990. Në këtë libër autori është munduar të rindërtojë biografinë e panjohur në shumë anë të Lazgush Poradecit, Ali Asllanit, Sejfulla Malëshovës alias Lame Kodrës, të Mitrush Kutelit, Nonda Bulkës, të “murgut” të manastirit të letërsisë Jakov Xoxe, ashtu siç është përpjekur të na vizatojë burrërinë intelektuale të Selman Rizës apo besnikërinë e shokut besnik të “Tre shokëve” Robert Shvarc. Një pjesë tjetër më vete zënë edhe kujtimet për shkrimtarin arbëresh Voreo Ujko apo Shime Deshpali e më gjerë akoma për miqtë poetë arbëreshë apo për arvanitasin e Greqisë Aristidh Kola si dhe “takimet” me Nazim Hiqmetin me Nastradin e Hoxhën apo vizita në shtëpinë muze të Çehovit. Nasho ta. Jorgaqi në këtë libër, në hyrje të tij i ka kushtuar natyrisht një vend të posaçëm edhe jetës së tij. Aty ai thotë se “vjen një moshë kur vetja të duket se është kthyer në një shtëpi të mbushur me kujtime.” E thënë me termat e kritikës moderne ky është fenomeni i famshëm e fenomenologjisë letrare. Brenda secilit nga ne ndodhet bota që kemi jetuar. Mirëpo që të mund ta nxjerrësh atë jashtë, që ta bësh reale duhet që të kalosh përmes fjalës, pra duhet ta kthesh në ireale. Dhe Nasho Jorgaqi e ka talentin që të rrëfeje më një lehtësi të madhe dhe me një shije të hollë jo vetëm jetën e tij, por edhe historitë e jetës së autorëve apo të personaliteteve më të shquara të kulturës shqiptare me të cilët ai ka bashkëjetuar e bashkëpunuar në gjysmën e shekullit të kaluar. Personazhet e kujtimeve të librit të Nasho Jorgaqit janë ata që kanë zënë vend në hierarkinë më të lartë të letrave shqipe. Ndaj interesi për të njohur e ditur jetën e tyre është i paçmuar veçanërisht për studiuesit e letërsisë, por edhe për lexuesit e gjerë. Nasho Jorgaqi në këtë libër ka ditur të qëmtojë e më pas të tregojë me stil të hollë dhe me ngjyrë të veçantë tiparet më thelbësore të secilit prej këtyre personaliteteve.

Dëshmia për instalimin
Libri çelet me “Parafjalën” e autorit që ka rolin e hyrjes, pastaj vijon me një kapitull ndër më të rëndësishmit e letërsisë dokumentare të shkruar deri tani. Është fjala për kapitullin “Kthim në fillesat letrare të brezit tim” ku autori për herë të parë ndërton historinë letrare të viteve 1945 deri në mes të viteve ’50. Kjo periudhë të cilën unë e kam quajtur periudha e instalimit të realizmit socialist është kyç për të kuptuar rrjedhat e mëpasme të zhvillimit të letërsisë dhe kulturës shqiptare. Nasho Jorgaqi me skrupulozitetin e njohësit të thellë të letërsisë dhe me talentin për të vizatuar portrete, ambiente, për të dhënë polemika e për ta paraqitur atmosferën e kësaj kohe, na ka dhënë këtu një imazh gati të gjallë të këtij procesi. Rrëfimi nis nga Shkodra, sepse autori në vitin 1947 shkon në atë qytet për të vijuar studimet e mesme. Ai e vizaton me ngrohtësi të veçantë këtë qytet dhe megjithëse terrori komunist kishte nisur të binte mbi klerin katolik, institucionet kishtare dhe ato kulturore ishin ende dhe autori me një vizatim të shpejt bën gjithë historinë e letërsisë shqiptare të fundit të Rilindjes dhe të pavarësisë duke përmendur jo vetëm kishat apo shtypshkronjat, por edhe organet e famshme si “Hylli i dritës” e ndonjë tjetër. Më pas ai i përmend gati të gjithë autorët e shquar të klerit katolik që rindërtuan apo themeluar akademinë e mendimit dhe të kulturës shqiptare që nga Mjeda e Fishta, pastaj Koliqi apo dramaturgu Ndre Zadeja, përkthyesi Lazër Shantoja, prozatori Anton Harapi e me radhë Martin Sirdani, Bernardin Palaj, Benedikt Demaj, Justin Rrota e shumë etë tjerë. Autori nuk harron të përmendë edhe poetin Arshi Pipa, kritikun Muzafer Pipa, poetin Zef Zorba apo kritikun e prozatorin Qemal Draçini. Rindërtimi i Shkodrës kulturore dhe artistike, i Shkodrës perëndimore është një nga vlerat e posaçme të librit. Pastaj vjen jeta në Tiranë dhe këtu autori vizaton me penelata të shpejta e të qarta atmosferën kulturore të Shqipërisë pas ndryshimit të madh që kishte ndodhur, pas instalimit të realizmit socialist. Në gjithë këtë rrëfim më ka tërhequr përshkrimi i atmosferës qoftë për problemin e gjuhës shqipe të standardizuar, qoftë edhe përshkrimi i mjedisit letrar në fazën e parë të zhvillimit të letërsisë shqiptare e cila këtej e tutje do të quhej letërsi e re apo letërsi e realizmit socialist. Autori flet për Kuvendin e tretë të Lidhjes dhe për dënimin e Sejfulla Malëshovës atje, por ajo që tërheq vëmendjen është viti 1954. Në fakt ky vit shënon edhe fundin e instalimit të procesit të realizmit socialist. Është hera e parë që dokumentohet kjo ngjarje kulturore me peshë në historinë e letrave shqiptare që ka për protagonistë tre personazhe Kasëm Trabeshinën Mark Ndojën dhe Mehmet Myftiun. Nasho Jorgaqi shprehet se ishte hera e parë që tre komunistë të bindur ngriheshin kundër vijës zyrtare në letërsi e arte dhe kërkonin që arti dhe letërsia të mos ishte propagandë, por të merrej me temat e përjetshme të letërsisë me dashurinë e vdekjen, me jetën dhe humbjen. Ai ka paraqitur me mjeshtëri portretet e Trebeshinës, të profesor Ndojës dhe të mikut të tij Mehmet Myftiut. Në gjithë këtë rrëfim ajo që të bën përshtypje është ndershmëria intelektuale dhe paraqitja e këtij procesi si një rrjedhë e paracaktuar. Autori nuk merr asnjë pozë apo nuk devijon asnjë fakt. Ai, në më shumë se një rast, thotë se unë vetë e kisha të vështirë ta kuptoja këtë qëndrim të këtyre tre shkrimtarëve, sepse indoktrinimi me “letërsinë e re” me artin e “ ri” ishte shumë i madh, megjithëse më pëlqente të dëgjoja dhe të besoja në ato që thoshin ata. Kjo mëdyshje e një brezi të tërë që e zhvilloi krijimtarinë në vitet e socializmit është paraqitur nga Nasho Jorgaqi me një ndjeshmëri e vërtetësi prekëse. Faqet ku përshkruhet më pas njohja dhe ardhja e Kadaresë në letërsinë shqiptare janë gjithashtu nga më të bukurat. Ai me talentin e studiuesit dhe të shkrimtarit si dhe duke shfrytëzuar shënimet e mbajtura nga koha kur është njohur me Kadarenë, ka arritur të vizatojë portretin e shkrimtarit që do të ndryshonte krejtësisht letërsinë shqiptare dhe do t’i jepte në pjesën më të madhe portretin e tij letrave shqipe. Duke bërë portretin e Kadaresë ai ka nënvizuar me mjeshtëri një fakt. Kadare edhe vetë erdhi me bindjen se “ne duhet të krijojmë një letërsi krejt tjetër”. Ai si të thuash e çmontoi traditën e ngurtë e provinciale të letërsisë dhe krijoi një traditë që do të mbante më pas sharmin dhe performancën e tij.

Monumentet në periferi
Profesor Nashoja siç e thërrisnim edhe ne në fakultet është ndoshta sot nga personalitetet më erudit i letërsisë shqiptare. Ai është ndër të rrallët që njeh gati me themel sidomos letërsinë dhe kulturën, dokumentet, faktet, ngjarjet, personazhet dhe gjithçka që lidhet me anën shpirtërore të jetës shqiptare nga fundi i shekullit XIX, fillimet e shekullit XX e deri më 19990. Nuk ka asnjë detaj që ai të mos e njohë qoftë nga tradita e shtypit, librave, shkrimtarëve, qofshin këta në diasporë, në Stamboll apo në Bukuresht, te arbëreshët e Italisë apo në Zarë. Ai është i vetmi ndoshta që ka në memorien dhe në bibliotekën e tij gjithë këtë traditë të kulturës së letrave shqipe. Nasho Jorgaqi sidomos me veprën e tij monumentale për Fan Nolin, është shembulli më i plotë i personalitetit numër një të letërsisë dokumentare shqiptare. Duke qenë kështu, pasioni i tij për të ndërtuar biografinë dhe jetëshkrimin e personaliteteve të kulturës shqiptare që ai i ka njohur, plekset edhe me talentin e shkrimtarit dhe ligjërimi në këtë rast bëhet i ngrohtë e të ngjan sikur po lexon rrëfimet klasike të letërsisë së Dikensit apo të Tolstoit. Edhe në këtë libër portretet e Ali Asllanit, vizatimi i tij në çastet lirike të jetës e plotësojnë më së miri imazhin për këtë poet të famshëm si këngëtar i gëzimit të jetës. Portreti absurd e kontrastues, sjelljet surealiste të Lasgushit, Nasho Jorgaqi i ka dhën me një mjeshtëri që mund t’i hyjë në punë çdo piktori apo skulptori që do të dëshironte të ndërtonte protetin e tij në të ardhmen. Ndërsa faqet për Mitrush Kutelin dhe marrëdhëniet e tij gati vëllazërore me Sterjo Spassen janë nga më të bukurat në libër. Ti si lexues mbushehsh me trishtim kur autori dëshmon se Mitrush Kuteli, për shkak të mënjanimit tragjik që po i bënte regjimi, e shpallte veten ish-shkrimtar dhe se kishte vendosur të mos shkruante më. Ky martirizim i këtij gjeniu të prozës shqipe paraqitet në libër me një emocion të veçantë dhe profesor Nashoja ka qëmtuar si dokumentet ashtu edhe ngjarjet që e paraqitin me një dritë të trishtë portretin melankolik të Mitrush Kutelit. Të njëjtën magji kanë edhe portretet e Voreo Ujkës apo të Selman Rizës, por vizatimi i portretit të Jakov Xoxës dhe njohja me të janë një roman më vete dhe mund të qëndrojnë si një prozë e veçantë.

Këto munomente që të duket sikur rrinë në periferi të një qyteti me zhurmë dhe harraq janë shkundur e pastruar nga pluhuri dhe janë vendosur në një dritë të mrekullueshme dhe ti ke mundësi që nëpërmjet këtij libri të shohësh udhën e mrekullueshme, por edhe me kontraste tragjike që kanë bërë figurat e dalluara të letërsisë shqiptare. Si në një film ti mund të shohësh në këtë libër të profesor Nasho Jorgaqit historinë e një brezi që jetoi dy epoka, në të cilat njerëzit dhe personalitete u përplasën me dy apo më shumë shkolla të menduari, ku të gjithë paguan dhe që të gjithë, po ashtu, na lanë pas një tradite dhe një histori që, siç e rrëfen Nasho Jorgaqi në këtë libër, të ngjan se është historia moderne e cilitdo komb të qytetëruar e perëndimor, të cilin fati e përplasi politikisht nëpër skaje të historisë që kapluan shekullin që lamë pas. Libri “Koha e Kujtimeve” i Nasho Jorgaqit së bashku me “Kohë e pamjaftueshme” të Helena Kadaresë, “Kujtimet e një europiani” të Jusuf Vrionit, “Endur në tisin e kohës” të Vedat Kokonës, apo “Intervistë me vetveten” të Petro Markos përbëjnë ndihmesën më të vyer për historinë e letërsisë shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit të 

Nasho Jorgaqi, një libër mbi anatominë e kulturës shqiptare

Ilir Yzeiri

Ende pa u shuar jehona e librit me kujtime “Koha e kujtimeve” (2011),Nasho Jorgaqi vjen para lexuesve me përmbledhjen me artikuj e studime “Hire dhe shpalime historike”. Libri ndahet në gjashtë pjesë, apo kapituj, apo sythe që lexuesi mund t’i emërtojë si të dojë. Kapitulli i parë “Hire letrare” përmbledh analiza dhe komente e interpretime për gjini e autorë të ndryshëm. Këtu janë me një rëndësi të posaçme sidomos dy monografitë e vogla për lirikën shqiptare e për prozën. Autori bën një udhëpërshkim nga fillesat e lirikës shqiptare deri në vitet ’30 duke filluar me Buzukun, Budin apo Bogdanin e duke ardhur deri të Gaspër Pali apo Lasgush Poradeci. Në këtë syth tërheq vëmendjen analiza për shqipërimet e panjohura të rubairave të Omar Khajamit nga Sejfulla Malëshova (një pjesë të tyre autori i sjell edhe në libër), si dhe konsideratat për imazhin e Nolit përmes librit me fotografi botuar në nder të tij dhe me fotot e tij. Një vend të dukshëm zënë gjithashtu edhe analizat për vargjet e kujt, do të pyesni ju? Të Eqrem Çabejt. Pikërisht këtu ai ka përfshirë edhe një studim të hollësishëm për jetën dhe krijimtarinë e një poeti thuajse të panjohur. Ai quhet Muhamet Ademi dhe askush nuk e di se Ademi ka qenë bashkëkohës i Arshi Pipës e Gaspër Palit, se ka qenë një ndër të rinjtë e talentuar shkodranë të viteve ’30. Mirëpo, pas ardhjes së komunistëve, ai largohet nga Shkodra dhe humbet në Kërrabë, në fshat e punon si mësues matematike. Vetëm pas viteve ’90 ai zbulon dhe dorëshkrimet dhe poezitë që kishte shkruar në fletore e fletore pafund. Prej tyre Nasho Jorgaqi përzgjedh një vëllim, të cilin e boton bashkë me familjen e Ademit dhe i kushton atij një minimonografi për jetën dhe veprën. E bën kështu të pavdekshëm Muhamet Ademin. Ndërsa paraqitja e Jani Lilit është ndoshta zbulimi më i madh dhe ndihmesa e pazëvendësueshme që Nasho Jorgaqi i bën kulturës shqiptare. Kur ti lexon përshkrimin që autori i bën jetës dhe veprës së Janis Lilit, detyrohesh me çdo kusht që ta njohësh e ta lexosh atë. Dhe kur ti e lexon librin “Ballkani i dehur” bindesh se je përpara një shkrimtari klasik që rri me dinjitet në krah të Migjenit, Kutelit e Koliqit. Në kapitullin apo sythin e dytë “Shpalime historike”, Nasho Jorgaqi ka përfshirë qëmtime dhe analiza për dukuri të kulturës shqiptare që ose nuk njiheshin më parë, ose nuk ishin ndriçuar aq sa duhet. Ndër ato dukuri që ndriçohen më mirë, janë konsideratat e reja për ndihmesën e Nolit në marrëdhëniet shqiptaro-amerikane, ashtu siç janë ndriçuar në një dritë më të plotë ndihmesat e arbëreshëve të Italisë në Pavarësinë dhe bashkimin e Italisë. Ndërsa sythi i tretë, që mban titullin “Portrete”, është ndërtuar me analiza dhe hulumtime të panjohura për figura e personalitete të dalluara të kulturës shqiptare. Kjo pjesë çelet me shkrimin për figurën e profetit Muhamet të vizatuar nga Noli si për të na kujtuar edhe njëherë jo vetëm gjerësinë intelektuale të Nolit të madh, por edhe mirënjohjen e ndërsjellë që kanë shqiptarët për besimet fetare dhe profetët e tyre, të cilët dinë t’i çmojnë edhe si pasuri të historisë njerëzore. Ndërkaq, si një hulumtues i palodhur që duket se mban ngritur antenat që kapin çdo sinjal që ka lidhje me vendndodhjen e pjesëve të panjohura të trupit të kulturës shqiptare, ai të befason me Niazi Sulçen, një studiues kosovar, që sjell për herë të parë dëshmi autentike për jetën e Sami Frashërit, për stilin e tij të punës, për sjelljen e tij në një ditë të zakonshme, për banesën, bibliotekën, ushqimin që ai përdorte. Kapitulli apo sythi i katërt “Ex libris” na dëshmon përsëri për vëmendjen e madhe të autorit për botimet që ndihmojnë kulturën shqiptare. Ai shkruan për librin me kujtime të Aleks Budës, botuar nga e bija e historianit dhe personalitetit të madh e shtyhet më pas te botimi i Pëllumb Xhufit për Voskopojën apo te libri i Sofokli Lazrit për Ramize Gjebrenë e Zaho Kokën, për të kaluar më pas te monografia e Feride Paplekës për Dh. S. Shuteriqin. Më tej, ai shkruan se përveç Durheim, është edhe një zvicerane, përkatësisht Noelle Roger, që ka shkruar një libër me përshtypje për Shqipërinë, pasi e kishte vizituar atë disa herë nga viti 1912-1924.

Në sythin e pestë “Udhëtime dhe mendime” përfshihen reportazhe letrare nga udhëtimet që ka kryer autori herë në viset deradiane e herë në Ibrik-Tepe. Mirëpo udhëtimi në Qipro, në atdheun e perëndeshës së bukurisë, Afërdita, është një tekst brilant, ashtu siç është i ndier reportazhi letrar në kujtim të vajzave e grave fierake që, brenda një nate, me dhjetëra iu bashkuan Lëvizjes Nacionalçlirimtare. Në sythin e fundit, në atë të gjashtin, me titull “Dialog”, Nasho Jorgaqi ka përfshirë tri intervista të gjata dhënë shtypit shqiptar. Të tria janë me një interes të posaçëm për procesin krijues të autorit dhe, qoftë ajo për anën e padukshme të romanit “Mërgata e Qyqeve”, qoftë ajo për jetën e gjatë të tijën si studiues e shkrimtar, apo ajo e para në mbrojtje të Nolit, janë tekste me rëndësi për historinë e kulturës shqiptare, në të cilën Nasho Jorgaqi zë një vend të rëndësishëm. Ndërkaq, Nasho Jorgaqi përfaqëson tipin e studiuesit klasik që e shfaq profilin e tij në disa anë. Ai këtu shfaqet historian letërsie, aty të shfaqet shkrimtar, pastaj të duket si një arkeolog, pastaj diku tjetër si një miniaturist dhe pastaj edhe si gazetar. Pikërisht këtë profil e lashë për në fund, sepse në këtë libër është edhe një reportazh. Nasho Jorgaqi është ndoshta i vetmi gazetar që ka ndërtuar një rrëfim drejtpërdrejt nga vendi i ngjarjes. Dhe çfarë ngjarjeje? 11 shtator 2001. Në ditën që ndryshoi drejtpeshimi i globit, ai ka qenë pikërisht atje, në Manhatan, për të takuar Rrok Camajn, shqiptarin e famshëm që pastronte xhamat e Kullave Binjake. Bashkë me Viktor Gjikën do të realizonin një film dokumentar për shqiptarët në Amerikë. Po çfarë ndodhi më pas? Lexojeni vetë. Jam i sigurt se ky libër që përmbledh të gjitha gjinitë e llojet e shkrimit letrar, është një pasuri për kulturën shqiptare, për studentët e letërsisë, por është edhe një libër i bukur që të jep kënaqësi, që të jep shumë kënaqësi kur e lexon.

“E vërteta e “Mërgatës së qyqeve” dhe ndihma e Kadri Hazbiut”

Profesor Nasho Jorgaqi është i njohur në fushën e studimeve e në të njëjtën kohë, edhe në atë të krijimeve. Nuk di të ndalet, dhe së shpejti përgatitet me një botim të ri. Ka krijuar dhe ka bërë studime. Krijimi letrar dhe studimi janë dy elementët e qenësishëm të cilët jo vetëm e dominojnë por edhe përcaktojnë prej vitesh punën e profesorit të njohur, Nasho Jorgaqi. Në rrëfimin e tij të thjeshtë, pa stisjen e zakonshme të njerëzve me kaq spaleta, mund të gjesh njëkohësisht rrëfimtarin e udhëve, shkrimtarin, studiuesin dhe kuptohet se zhanret e humbasin vetvetiu formën.

Studimi i thellë dhe me aparat shkencor për letërsinë shqipe dhe çështjet e saj estetike por dhe udhë-përshkrimet e tij, e kanë bërë që të njohë raste dhe histori të gjalla për çdokënd prej letrarëve.

"Çlirimi i Shqipërisë e gjeti vendin me shumë pak autorë. Një nga këta ishte Ernest Koliqi, një prozator i mirë, por që tash kishte marrë arratinë. Koliqi kishte një stof të veçantë rrëfimtari dhe bënte lidhjen e vërtetë të asaj force të letërsisë evropiane, ku gjendej letërsia psiko-analitike. Kishte ndikim shumë nga D'Anunzio, ndërsa më vonë pas Luftës proza dhe poezia e tij më kanë zhgënjyer...".

Profesor Nasho Jorgaqi ka qenë drejtues në Shtëpinë Botuese "Naim Frashëri" ...

Por, nuk ka vend për lavdërim. Do e ndjente këtë, kur shumë kohë më pas u ribotua libri i tij i parë "Dashuria e Mimozës". U prit mirë dhe inkurajimi e bëri, që të besojë se puna e tij s'kishte kohë. Por, edhe pakënaqësia ndaj vetes. "Në momentin që do më pëlqejë vepra ime atëherë padyshim do them se tashmë diçka nuk shkon".

Pedagogu i letërsisë shqipe, që do pensionohej jashtë dëshirës së tij më vitin 1993, siç mund të kuptohet lehtë është shumë i dedikuar pas letrave shqipe dhe jo vetëm atyre. Falë kësaj pune të paepur studimore, lexuesi shqiptar ka "Antologjinë e Mendimit Estetik shqiptar 1504-1944" (1979); "Estetikën e fjalës shqipe", "Probleme dhe profile letrare", "Siluetën letrare", dy antologjitë në gjuhë të huaj, botuar së fundi etj..etj...Por, padyshim puna më titanike që i ka kushtuar mbi njëzet vjet punë, kërkime, gjurmime dhe studime ishte ajo që lidhej me figurën poliedrike të Fan Nolit.

I duhej të ringjallte një njeri si Noli që kishte jetuar në katër kontinente, në tre epoka dhe kishte kontribuar njëkohësisht në disa fusha. Hija e rëndë, por më shumë thellësia e mendimit të Nolit, nuk përbënte më angazhim por sfidë për Profesor Nasho Jorgaqin, që e solli pak vjet më parë në dy vëllime.

Ndërsa, veprimi i tij më i madh aktiv do mbetej udhëtimi dhe kërkimi në kohë, i figurave, që pastaj do t'i ringjallte përmes udhë-përshkrimeve dhe studimeve të tij. "Jam i bindur se e kam lexuar krijuesin tim dhe kjo është aq e rëndësishme sa dhe vepra që kam shkruar". Më poshtë shton:"Jam mes krijimit dhe studimit. Ato e kanë ndihmuar njëra-tjetrën dhe kanë penguar, kur ndokush e ka tepruar sadopak. Krijimi i ka dhënë krahë shijes së të bukurës, ndërsa gjuha e pastër e studimit ka bërë të njoh faktin. Jo të fluturoj".

Nasho Jorgaqi lindi në vitin 1931 në Fier, Shqipëri është shkrimtar, skenarist, hulumtues dhe studiues shqiptar, doktor i shkencave dhe titullar, është i njohur me titullin “Mjeshtër i Madh i Punës”.
Ai është autor botimesh letrare, skenarësh filmash, përkthimesh dhe botimesh shkencore
Tituj te veprave

Dashuria e Mimozës - 1960
Ëndrra dhe plagë
Atentatori i Perandorit
Manastiri i dashurisë
Tomka - 1968
Tregimet e mbrëmjes - 1972
Atologji e mendimit estetik shqiptar - 1979
Poetika e dokumentit - 1987
Udhëtim me Fan Nolin 1995
Larg dhe afër
Mërgata e Qyqeve
[redakto]Botimet shkencore

Në botimet e tij shkencore përfshihen:
Antologji për Skënderbeun, (1968),
Antologji e mendimit estetik shqiptar (1504-1944), 1994
Udhëtim me Fan Nolin', (1995)
Estetika e fjalës shqipe, (studime, artikuj, ese, 1995)
Portrete dhe gjurmime (artikuj dhe studime letrare, 2002)
[redakto]Skenaret

Tomka dhe shokët e tij (1977)
Mimoza llastica (1973)
Duel i Heshtur (1967)
Tana (1958)

(Flori Bruqi)

Nasho Jorgaqi boton përmbledhjen me studime dhe ese.

“Enver Hoxha e pëlqeu librin aq sa ia rekomandoi edhe pjesëtarëve të tjerë të familjes për ta lexuar”
Mbikëqyrja nga specialistët e Sigurimit dhe mbledhja e fakteve.
Incidentet në Amerikë me përfaqësues të mërgatës.
“Nasho Jorgaqit i bie merita për afirmimin e mendimit estetik shqiptar… Shumë çështje të problematikës i merr në mënyrë të çliruar”. Kështu do të shprehej vite më parë një nga figurat më të shquara të politikës dhe letrave në Kosovë, Ibrahim Rugova, për shkrimtarin dhe studiuesin, i cili rikthehet te lexuesi me një tjetër vepër shumëdimensionale, titulluar “Hire letrare, shpalime historike”. Është një përmbledhje rreth 500-faqëshe me studime, vështrime kritike, ese, portrete, përshtypje udhëtimi dhe biseda. Një vepër që tregon diapazonin e shkrimtarit dhe studiuesit, i cili nuk e kursen penën as në lëmë të kritikës, as të historisë letrare dhe zbulimit të fakteve të reja mbi figura të shquara sa historike, edhe letrare, si Noli, Konica, Migjeni, Skiroi, Sami Frashëri, Sejfulla Malëshova, Eqrem Çabej, Jul Variboba, por edhe personazhe më pak të njohura, të cilët i nxjerr prej humbellave të harresës.




Në veprën e konceptuar në 6 kapituj, i fundit, por jo më pak i rëndësishëm, është ai i titulluar “Dialog”. Përmes intervistash dhënë në faqet e shtypit, Jorgaqi zbulon diçka më shumë për veten apo për “prapaskenat” e krijimtarisë letrare. Një ndër to është intervista “Mbi historikun e romanit ‘Mërgata e qyqeve’ dhënë me rastin e ribotimit të romanit të tij “Mërgata e qyqeve”. Një vepër që ka hapur jo pak debate, duke qenë se mbështetet mbi misionin e zbuluesve shqiptarë jashtë vendit. Një vit më parë, kur u nda nga jeta një ish-punonjës i Sigurimit, që e ka ndihmuar Jorgaqin në krijimin e kësaj vepre, u rihap sërish diskutimi mbi romanin. Në këtë intervistë, vetë shkrimtari tregon se si lindi ideja për ta shkruar atë, cili ishte reagimi i pushtetarëve, i lexuesit të thjeshtë dhe impakti i tij pas viteve ’90.

“Mërgata e qyqeve” është një nga romanet e rrallë të letërsisë së realizmit socialist, që pëlqehet edhe sot. Ç’ndjesi ju krijon ky fakt?

Ndjesinë që të krijon çdo vepër me vlerë që ke shkruar, po “Mërgata e qyqeve” ka disa veçori dalluese, vështruar në kontekstin social-psikologjik dhe letrar. Është pa dyshim vepra ime më e lexuar, që zgjoi shumë interes në kohën kur u botua për herë të parë, por edhe sot lexohet, bile ngjall debate dhe pse jo, edhe probleme. Është një temë e vështirë, një subjekt delikat, që kalon në majë të thikës së historisë sonë moderne, ku plekset historia me politikën, politika me jetën, e jeta me njeriun, me psikologjinë e tij në shumë plane. Dhe të gjitha këto përmes gërshetimit të dramës me komedinë. Është fati i një shtrese shoqërore shqiptare, ai i të mundurve që tentojnë të bëjnë histori, por që janë të mundur prej saj dhe fati i të mundurve është fat shpesh tragjikomik. Kjo përbën edhe tharmin e romanit, atë tharm që e ngjizi veprën dhe i dha një origjinalitet, tanimë të pranuar.

Nga botimi i parë dhe deri më sot ka kaluar më shumë se një çerekshekulli, cilat kanë qenë arsyet që ju shtynë ta ribotoni këtë vepër?
Ishte një kërkesë e vazhdueshme e lexuesve dhe e kolegëve, por edhe një dëshirë e imja si autor. Pavarësisht nga bindja që kisha, për vlerat e saj të qëndrueshme, doja që veprat përballej me kohën e provës. A i kishte qëndruar dhe sa i kishte qëndruar kohës. Në radhë të parë artistikisht, por edhe për brendinë e saj, për ngjarjet, personazhet, për idetë, për vërtetësinë historiko-psikologjike. Të provonte hapur edhe një herë se nuk ishte një roman propagandistik, por një vepër e qenësishme letrare. Dhe vepra të tilla sfidojnë ndryshimet e sistemeve dhe e bëjnë jetën e tyre të pavarur. Mirëpritja e romanit nga lexuesit e sotëm tregoi se kjo pavarësi ishte arritur.



Domethënë, vepra sfidoi me sukses kohën e vështirë të tranzicionit, kohën e përmbysjes së një sistemi, idealet e të cilit ishin në themel të veprës. Fakti është që romani gjeti tregun, tërhoqi përsëri lexuesin, u pranua prej tij krejt normalisht. U pranua si nga lexuesit e brezit të vjetër, të ashtuquajturit lexuesit nostalgjikë, ashtu edhe nga lexuesit e brezit të ri. Pra, koha nuk e rrëzoi, por e qasi, e vlerësoi, i dha atë vend që i takon. Më bërë përshtypje fakti që kundërshtarët e romanit nuk iu kundërvunë publikisht dhe këtë nuk dua ta marr si një shpërfillje apo nënvlerësim, por si një vështirësi për t’u ballafaquar me realitetin e pamohueshëm që ngërthen dhe përshkruan vepra ime. Natyrisht për mua si autor, kalimi me sukses i provës së kohës përbën një kënaqësi të veçantë.

Si ju lindi ideja për ta shkruar këtë roman?
Ideja e veprës lindi krejt rastësisht. Aty nga fillimi i viteve ’70 u gjenda në Durrës me shkrimtarin Resul Bedo, ku kishim shkuar për muajin e letërsisë. Pasi mbaruam punë, ai më propozoi të vizitonim një bashkëfshatar të tij. Unë iu shmanga ftesës, por kur ai më tha “E di si është puna? Bashkëfshatari im ka qenë zbulues jashtë vendit përmbi 10 vjet dhe tashti sa është kthyer. Hajde ta takojmë se do jetë me vlerë për të shkruar diçka”.



Prapë unë nuk tregova ndonjë interes të veçantë, sepse nuk isha marrë ndonjëherë me këtë temë dhe nuk kisha ndërmend të merresha. Mirëpo në momentin kur ky më tha: “Hajde, o derëzi, hajde shkojmë se është një rast i rrallë. Ky njeri, kur ka vdekur Zogu, i ka mbajtur fjalim mbi varr”. Mjaftoi kjo që unë të lidhesha, të dorëzohesha, dhe shkuam. Ky ishte bashkëfshatari i tij nga Fushëbardha, Isuf Mullai. Shkuam, na priti me përzemërsi, por në rrëfimet e tij tregohej tepër i përmbajtur.


 Dukej që kishte bërë jetën e një zbuluesi. Dhe kur unë i propozova se a mund të shkruaja ndonjë tregim për episodin që lidhej me fjalimin e tij mbi varrin e Zogut, ai më tha që “Kjo nuk varet prej meje, për këtë punë duhet të pyesni lartë”. Pas kësaj, unë vij në Tiranë dhe takohem me një mikun tim, Jorgaq Mihalin, që punonte në sektorin e zbulimit pranë Ministrisë së Jashtme. Ai ishte një burrë me kulturë, me horizont dhe e mirëpriti dëshirën time, por më tha se kjo nuk ishte në kompetencën e tij. Ai më premtoi një takim me Kadri Hazbiun, me të cilin u takova pas disa kohësh dhe ia parashtrova dëshirën time. Ai më dëgjoi me vëmendje dhe më mirëkuptoi, por edhe pse ishte ministër i Brendshëm, nuk më dha zgjidhje që në takimin e parë. Problemi ishte se zyrtarisht nuk pranohej që shteti shqiptar kishte një rrjet zbulimi jashtë vendit dhe informatorë në radhët e emigracionit politik. Prandaj dhe Hazbiu nuk u tregua menjëherë i gatshëm për të më dhënë autorizimin që të shkruaja një vepër që të kishte në qendër punën e një zbuluesi në mërgim. Kështu doli nevoja që të bisedohej në Komitetin Qendror të Partisë. Atëherë unë iu drejtova Ramiz Alisë, që mbulonte Sektorin e Propagandës dhe të Kulturës. Ai nuk pati asnjë dilemë, e miratoi kërkesën time menjëherë. Mbasi u mor leja që ishte aq e rëndësishme, atëherë unë fillova nga puna. Të them të drejtën, nuk mendoja të shkruaja një vepër policeske, aq më tepër një roman “shalo”. Doja të shkruaja një roman në radhë të parë psikologjik. Kryesore të mos ishte aventura, por jeta e këtyre njerëzve të mërgatës, bota e tyre, hallet e tyre, dramat e tyre me theks tragjikomik. Kjo mua më tërhiqte.



 Gjëja e parë që bëra mbaj mend, që lexova një vepër me këtë temë, romanin “Emigrantët”, të shkrimtarit të shquar sovjetik Aleksej Tolstoi. Ishte një roman që fliste për fatin e rusëve të bardhë në Paris pas Revolucionit të Tetorit. Të them të drejtën, romani nuk më entuziazmoi, megjithëse ai ishte një shkrimtar goxha me vlera, por lënda që kisha unë, kushtet shqiptare, më diktonin gjë tjetër. Tjetër psikologji, tjetër mjedis e të tjera kushte historike, të tjera fate njerëzish. Kështu që e lashë burimin letrar dhe fillova punë për njohjen e burimeve të historisë dhe jetës shqiptare. Për këtë m’u caktua një konsulent, një nga kuadrot e Zbulimit shqiptar, një diplomat me eksperiencë, siç ishte Hasan Luçi.



Nëpërmjet tij unë do të njihesha me dokumente, të cilat ai nuk do të m’i jepte në dorë, por do të m’i lexonte. Pra, të dhënat dokumentare do të më jepeshin me pikatore. Kishte rregulla shumë të ngurta dhe ndonëse unë Hasanin e bëra mik, ai gjithmonë rrinte i distancuar dhe kur bëja pyetje përtej normave zyrtare, ai ndonjëherë buzëqeshte dhe ia bënte “no coment”. Pra, nuk jepte përgjigje, por unë pastaj u mësova dhe megjithëse nuk më pëlqente kjo gjë, sepse më pengonte në ndërtimin e veprës, prapë isha i detyruar ta pranoja këtë qëndrim si një rregull që duhej respektuar. Natyrisht, për mua burimi kryesor ishin zbuluesit që kishin kryer detyrat dhe ishin kthyer në atdhe, në shtëpitë e tyre. Shumica qenë në pension, por prej tyre në radhë të parë ndihmën më të madhe ma ka dhënë Isuf Mullai, i cili kishte jetuar mbi dhjetë vjet në emigracion, duke kaluar nëpër kalvarin e zbulimeve të huaja dhe ishte vendosur pastaj në Belgjikë, ku kishte bërë karrierën e tij “politike”.

Deri atëherë, ju kishit shkruar prozë dhe vepra studimore e dokumentare, por me një roman të tillë ju u afirmuat akoma më shumë si shkrimtar. A mund të na thoni mbresat nga suksesi i atyre viteve?Ky është një fakt i njohur për bashkëkohësit, i pasqyruar edhe në shtypin e kohës, që romani pati një pritje shumë të mirë. Shkroi shtypi letrar, por edhe gazetat e përditshme, mora letra nga lexuesit, mora ftesa, bëra plot takime. Romani u nderua me çmimin e parë në konkursin kombëtar të vitit 1979, si romani më i mirë dhe njohu tri botime, me një tirazh që sot është i pakonceptueshëm, në 100 mijë kopje. Natyrisht, për mua ky ishte shpërblimi më i mirë, një stimul në punën time si krijues. Romani u shpërnda edhe në diasporë, hyri dhe në Kosovë, ku gjeti një pritje shumë të ngrohtë. Linja më e dashur e romanit për mua është linja e kosovarëve, fati i familjeve të tyre, i luftës që zhvillonte UDB-ja për t’i bërë për vete, për t’i përçarë dhe kujdesi që tregonte shteti shqiptar përmes zbuluesve të vet, për të ruajtur dhe për të kultivuar patriotizmin e tyre. Kjo linjë mua edhe sot e kësaj dite më emocionon. Zbuluesit tanë, mbështetjen kryesore e kishin pikërisht te vëllezërit e tyre kosovarë. Nga vitet 1978-80, kur sapo ishte botuar romani dhe unë shkoja në Kosovë si pedagog për të dhënë mësim në Universitetin e Prishtinës, kam kujtime dhe emocione të paharrueshme. Ishte pragu i ngjarjeve të viteve ’81, dhe njerëz të panjohur, sidomos studentë, më kapnin në rrugë, vinin në hotel, më ftonin për kafe, më jepnin letra nën dorë. Të gjithë donin të dinin diçka më shumë për “Mërgatën e qyqeve”. Një nga udhëheqësit e demonstratave të famshme të asaj kohe, Idajet Hyseni, që thonë se është më i torturuari nga UDB-ja nga të gjithë të burgosurit, kur e kam takuar për herë të parë në Amerikë (pastaj në Kosovë), më ka thënë: “Me këtë libër ne jemi edukuar dhe ky ka qenë libri më i dashur për Jusuf Gërvallën. Libri qarkullonte dorë më dorë në burgjet ku vuanin shqiptarët në Kosovë e në Serbi”. Të them të drejtën, kur shkoj në Kosovë edhe tani vepra që më prezanton është “Mërgata”. Edhe pse kohët kanë ndryshuar, lexuesit e mbajnë si një libër që ka luajtur rol në edukimin e tyre, në luftën e përpjekjet e tyre për liri. Duke lënë mënjanë modestinë, mund të them se “Mërgata” i ka ndihmuar të rinjtë revolucionarë të Kosovës në ngjarjet e vitit 1981 dhe kjo më bën të ndihem krenar.

Sa vite ju deshën për ta shkruar?
Gjithsej, për ta mbledhur e për t’u njohur me materialin jetësor të vjela nga burime të ndryshme, dhe për ta shkruar pastaj m’u deshën 2-3 vjet. Por, zgjati miratimi nga instancat zyrtare për ta botuar. Gati një vit u mbajt vëllimi i parë, po aq edhe vëllimi i dytë. Duke e parë në retrospektivë, çuditem për druajtjen, për një lloj pasigurie që kishte, qoftë edhe nga ministri i Brendshëm. Nga vërejtjet që m’u bënë, m’u desh të heq pjesë që mua m’u dhimbsën. Kalimi përmes kësaj censure, jo vetëm ma vonoi veprën, por edhe ma cungoi, duke prekur në një farë mase objektivitetin. Në vitin 1978 u botua vëllimi i parë dhe në 1979 vëllimi i dytë. Në vitet ’80 romani njohu edhe dy botime të tjera. U përkthyen disa kapituj në frëngjisht në revistën “Les letres française” dhe një përkthyes gjerman e përktheu edhe në gjermanisht, por ndodhën ngjarjet e ‘90-s dhe ai nuk e pa dritën e botimit.

Pas viteve ’90 ndodhi përmbysja e sistemit socialist. A keni pasur kontakte me njerëz të mërgatës? Çfarë ju kanë thënë ata për romanin tuaj?
Po, kam pasur. Kanë qenë kontakte dhe takime shumë interesante, jo pa emocione, jo pa telashe. Me këta njerëz unë do të takohesha në kushte të reja. Ndonëse më përpara i kisha parë nga larg ose kisha dëgjuar për ta, tani në rrethana të reja do të përballesha edhe fizikisht. Natyrisht, në atmosferën e gjithë asaj që ngjau në vitet ’90, nuk do të ishte i kollajtë ky ballafaqim. Mund të them se unë u takoj atyre njerëzve, që duke evoluar me kohën, nuk i kanë mohuar idealet e tyre humane. Kontaktin e parë e kam pasur në Tiranë me një nga përfaqësuesit e mërgatës politike, siç ishte kryetari i partisë monarkiste Guri Durollari, i cili në mënyrë të mirësjellshme erdhi e më takoi. U prezantua dhe pastaj më tha: “E kam lexuar veprën. Sigurisht, pozicionet tona politike janë krejt të kundërta, por kur kam lexuar ‘Mërgatën’ jam tronditur. Mund të them me plot gojë se ju keni shkruar të vërtetën, madje e vërteta ka qenë akoma më e rëndë, por në qoftë se do ta shkruanit ashtu si ishte, nuk do t’ua besonte njeri”. Durollari mbronte idetë e tij, pozitën e tij politike, por pati ndershmërinë të pohonte se vepra ngrihej mbi të vërtetën. Për mua si autor kjo është thelbësore, është gjëja më e rëndësishme. Kam takuar pastaj të tjerë, prapë përfaqësues të partisë zogiste, si z. Nderim Kupin, i cili kur më njohu rastësisht, u befasua dhe u revoltua, madje më tha se “në qoftë se do t’u kisha takuar atëherë, kur lexova romanin, nuk di se çfarë do të kishte ndodhur mes nesh”. Ai nuk e pranonte atë, e quante një falsifikim të historisë, për sa i takon figurës së Zogut. Por, biseda jonë pastaj rrodhi krejt normalisht, gati-gati në mënyrë miqësore, shkëmbyem mendime, secili qëndronte në të vetat, veç edhe ai nuk tentoi ta rrëzonte romanin si vepër letrare. Për hir të së vërtetës, situatën më të vështirë e kam kaluar në Amerikë, kur shkova për herë të parë në vitin 1993. Duke qenë në një vend të huaj dhe duke rënë në kontakt me njerëz të mërgatës politike që më njihnin kryesisht si autor të “Mërgatës së qyqeve”, madje shumë prej tyre kujtonin se unë kisha qenë eksponenti i Ministrisë së Brendshme, ose që kisha kryer detyra si zbulues, u krijuan edhe situata të pakëndshme. U ndodha në vitin 1993 në Neë York, në një mbledhje të shqiptarëve dhe në kohën kur mbaroi mbledhja dhe dola nga salla, jashtë më priste një grup i madh njerëzish nga ata të mërgatës. Ata më provokuan me sjelljen e tyre dhe pastaj më bënë pyetje nga më të ndryshmet, madje dhe fyese. Në mes të tjerash, më pyetjen: A je penduar për atë që ke shkruar? Unë thashë: “A doni të vërtetën si burri-burrit?”. -Po, thanë ata, duam të vërtetën. -”Unë po ju them: nuk jam penduar”. Atëherë, njëri prej tyre u turr në drejtimin tim për të më goditur, por u mblodhën burra gjakftohtë dhe të urtë, që jo vetëm nuk e lanë, por më dhanë dorën dhe filluam të bisedojmë, siç mund të bëhet një bisedë mes shqiptarëve që takohen në vend të huaj. Por, ndërkaq miqtë e mi njoftuan policinë dhe ishin ata që evituan ndonjë pasojë të padëshirueshme që mund të kishte ndodhur. Nga ana tjetër, më vjen mirë të përmend me këtë rast fjalët që kam dëgjuar në një bisedë televizive në TVSH, që tha një monarkist. Ai tregoi se kur erdhën krerët e Partisë së Legalitetit nga mërgimi, kuptova se ç’ishin ata në të vërtetë. “Unë, tha ai, kam qenë në burg për Mbretin dhe jam rritur këtu në Shqipëri. Mirëpo, kur ata u kthyen këtu, ne kujtonim se ç’ishin. Në fakt, kishin mbetur shumë prapa nga bota, ishin tamam si personazhet e “Mërgatës së qyqeve”!

Cilat kanë qenë vlerësimet e personaliteteve të shtetit shqiptar të asaj kohe, Enver Hoxhës, Mehmet Shehut, Ramiz Alisë dhe Kadri Hazbiut, për romanin “Mërgata e qyqeve”?
Kadri Hazbiu më ka bërë vlerësime të drejtpërdrejta gojarisht dhe e ka çmuar veprën. Natyrisht, ai e ka çmuar nga pozita e ministrit, e specialistit, nga pikëpamja profesionale, jo aq nga pikëpamja artistike e letrare. Kurse nga figurat e tjera, opinionet më kanë ardhur në vesh në rrugë të tërthortë. P.sh., nga njerëz të familjes Hoxha kam dëgjuar se Enveri e kishte lexuar veprën, por a e kishte lexuar pjesërisht a të gjithin, nuk di të them, veç tema e romanit i ishte dukur shumë interesante, e guximshme, origjinale. Pra, vepra i kishte pëlqyer aq sa ua kishte rekomanduar edhe pjesëtarëve të tjerë të familjes. Nuk di gjë për opinionin e Mehmet Shehut. Di vetëm se Fiqirete Shehu, kur më takoi një herë, më përgëzoi për veprën. Por ajo që më ka bërë më shumë përshtypje dhe nuk di ta shpjegoj edhe sot e kësaj dite, kryesekretari i Kadri Hazbiut, kur doli vëllimi i parë më takonte, më pyeste nëse kisha dëgjuar ndonjë gjë se çfarë kanë thënë ata lartë për romanin. E kishte këtë një pyetje shqetësuese. As sot e kësaj dite nuk e kam kuptuar përse ai ishte aq i shqetësuar dhe aq i interesuar se çfarë mund të kishin thënë udhëheqësit për këtë vepër. Nuk e kuptoja se përse e kërkonin nga unë këtë gjë, kur ata kishin kanale të tjera, që mund ta dëgjonin.

Po Ramiz Alia, ju ka thënë gjë për veprën?Jo, nuk më ka thënë gjë.
Në të vërtetë ky është një roman, që për ndërthurjen e situatave, ngjarjeve, të lë përshtypjen e një historie të jetuar…
Vepra nuk është histori e një personi, nuk janë kujtimet e një njeriu. Ky është roman, një vepër artistike, ku duke u nisur nga një realitet konkret, kam gatuar veprën mbi principet dhe kërkesat që lyp një vepër arti, ku ka një raport normal mes ngjarjeve të vërteta dhe fiksionit. Një mori personazhesh e kanë prototipin në jetë. P.sh., personazhi i romanit Ihsan Maçi ka një prototip të tillë në bashkësinë e mërgatës shqiptare të Brukselit apo Anton Kumaçi. Sigurisht, këto janë pikënisje, disa të dhëna embrionale që mua më kanë shërbyer pastaj për të krijuar personazhin, të marrë në kontekst social, politik e psikologjik. Kam krijuar karaktere që nuk janë figura anekdotike, por figura që përfaqësojnë dhe mishërojnë ide të caktuara.
…
Personazhi kryesor është një zbulues i përgatitur dhe i dërguar nga Sigurimi i Shtetit jashtë Shqipërisë. A ka një model konkret të personazhit kryesor Manush Kelmendi?
…E përsëris që unë pata fatin të njoh disa zbulues, të cilët kishin punuar me vite dhe dekada të tëra jashtë vendit, të ngarkuar me detyra tepër të vështira dhe delikate, në radhët e emigracionit politik, por edhe në instanca shtetërore dhe jo shtetërore të vendeve perëndimore, e sidomos në vendet fqinje. Kuptohet se shumë nga këta më dhanë materiale që i shërbyen ngritjes së veprës. Për hir të së vërtetës, dua të them që nga të gjithë zbuluesit, ai të cilin e kam ndjerë më afër dhe që e kam pasur pak a shumë prototip në krijimin e figurës së protagonistit, të personazhit Manush Kelmendi, ka qenë Isuf Mullai. Unë u miqësova me të, por ai për shkak të sekreteve, të detyrave që kishte kryer, jo gjithnjë do të m’i thoshte të gjitha. Nga intervistat e tij në shtyp para disa muajve, u njoha me të dhëna shumë interesante që mund ta pasuronin romanin. Gjithnjë jeta është më e pasur se letërsia, por edhe vjelja e burimeve ka një kufi, pasi një mbingarkesë faktesh e rëndon veprën, i asfikson në një farë mënyre situatat, apo i leton personazhet.

Me “Koktej molotovi” ndaj komunës ilegale të Mitrovicës

Persona të panjohur sonte rreth orës 20.40 kanë hedhur në ndërtesën e komunës ilegale të Mitrovicës dy ‘koktej molotovi’, duke shkaktuar dëme të vogla materiale në këtë ndërtesë që gjendet afër urës së Ibrit.

Kryetari ilegal i Mitrovicës, Kërstimir Pantiq i ka thënë Tanjugt se incidenti ka ndodhur në prani të ushtarëve të KFOR-it, të cilët, sipas tij, pas që qytetarët kanë filluar të grumbullohen, janë larguar nga aty.

Pantiq ka thënë se katër automjete të KFOR-it, pas incidentit, janë tërhequr në pjesën jugore të Mitrovicës, duke shtuar se nga nesër këtë ndërtesë do ta ruajnë pjesëtarët e mbrojtjes civile serbe.

“Në rast të trazirave në Luginë, do të reagojmë ashpër”

Ambasadat amerikane dhe britanike në Beograd kanë shprehur keqardhje për vendimin e njëanshëm të Qeverisë së Serbisë për ta hequr monumentin e UÇPMB-së në Preshevë. Ndërkaq, kryeministri i Serbisë, Ivica Daçiq, ka thënë se “ka mbaruar rrëfimi për monumentin në Preshevë”. Sipas tij, ai nuk ka shkaktuar krizë, por se ajo është shkaktuar “nga shqiptarët në jug të Serbisë”.

"Unë nuk besoj se veteranët e al-Qaedas pyeten në Shtetet e Bashkuara apo ata që kanë bërë akte terroriste në Londër e Madrid, nëse duan të vendosin monument”, transmeton telegrafi raportimet e medieve serbe rreth deklarimeve të Daçiqit. “Fakti se Serbia dëshiron të negociojë, dikush këtë e sheh si dobësi tonën”.

"I keni dëgjuar deklaratat e tyre, se ata do të vazhdojnë të luftojnë me ndihmën e komunitetit ndërkombëtar. Cili komuniteti ndërkombëtar? Mbase unë e njoh bashkësinë ndërkombëtare dhe negocioj me ta", ka shtuar ai.

“Në Serbi do të respektohen ligjet. Thaçi mund të vë doganierët në pikëkalimet administrative e pastaj thonë se duhet të respektohen ligjet e Kosovës, e kur duhet të respektohen ligjet e Serbisë, hajt të bisedojmë. Nuk ka negociata me terroristët", tha Dacici dhe shtoi: “Me ata që lëvdojnë terrorizmin nuk mund të negociohet. Mund të negociohet me ata që duan të jenë pjesë e sistemit tonë politik dhe kushtetues. Nëse ne nuk kemi tregojnë tolerancë të mjaftueshme, atëherë unë nuk e di se kush”.

Kryeministri i Serbisë, Ivica Daçiq, tha sot se askënd nga komuniteti ndërkombëtar nuk e ka pyetur për heqjen e lapidarit kushtuar luftëtarëve të UÇPMB-së në Preshevë.

“Mesazhi për komunitetin ndërkombëtar është ky: Nuk lejojmë që Serbisë t’i imponohen standardet që nuk vlejnë për shtetet e tyre”, ka thënë Daçiqi për televizionin B92.

Ai theksoi se e vetmja gjë që ka pranuar si qëndrim të bashkësisë ndërkombëtare është se “kjo është një çështje e brendshme e Serbisë dhe se çdo gjë duhet të zgjidhet në përputhje me ligjin, i cili është respektuar”.

Daçiq tha se me heqjen e monumentit në Preshevë askush nuk donte të fyente ndjenjat e shqiptarëve, dhe se lapidari nuk është dëmtuar.

“Nuk mund të ekzistojë një provokim i tillë i cili direkt është kundër interesave kombëtare dhe shtetërore të Serbisë. Forca nuk është aplikuar, nuk ka pasur incidente. Nëse dikush dëshiron incidente reale apo trazira, duhet të dini se do të hasni në reagimin e fortë të shtetit të Serbisë”, ka thënë Daçiqi.

Duke iu përgjigjur reagimit të Qeverisë së Kosovës se heqja e monumentit e vë në pikëpyetje dialogun mes Prishtinës dhe Beogradit, Daçiq tha se “askush nuk e pyet qeverinë e Kosovës nëse do të mbahen negociatat”.

“Kjo nuk është pjesë e bisedimeve, jo pse nuk kam dashur unë, por sepse askush nuk donte të përzinte këto dy çështje”, tha kryeministri i Serbisë.