Vetëm ti je para meje...

Nga Flori Bruqi 


IZET DURAKU u lind në Morin të Lumës në vitin 1956, fshat ky që i takon brezit kufitar me Kosovën. Shkollën fillore e kreu në Morin, kurse të mesmen në Kukës. Më pas Izet Duraku studio për letërsi në Universitetin e Tiranës ku u diplomua në vitin 1981. Në vijim të studimeve pasuniversitare është në proces të doktoraturës në fushën e etnologjisë pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike në Tiranë.

Për 5 vite ai ka punuar mësues në fshatin Domaj-Has, të qarkut të Kukësit, më pas filloi punë si gazetar në gazetën "Bashkimi", kurse për shumë vite, pas shembjes së diktaturës. Në saj të Izet Durakut, Radio Kukësi u vu në shërbim të Kosovës dhe lirisë së saj. Në vitin 1997, ai do të vendoset në Tiranë dhe do të vazhdoj punën në Radio Tirana.

Aktualisht është drejtori i Qendrës Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore, pranë Ministrisë së Kulturës në Tiranë.

Librat e botuar:
"Drini i Bardhë", Tiranë 1985.
“Vezullim heshtash”. Tiranë 2004.
“Pragu”, Tiranë 2002
“Agim Spahiu, metafora e lirisë së munguar”,Tiranë 2008

Etj.

-

YJE

Flokëve të korbtë të natës
pluhur rrezëllitës, re farfuritëse
yjesh të mëdhenj, vetëtitës si buzëqeshja,
shpresa joshëse zgripit të dritës
yje të venitur prej plakjes a lodhjes sonë
s'shohim shkreptimën e lindjes
të tejdukshëm, të ngjeshur, yje të panumërt
të vegjël, prej nisjes të vegjël
sosur lëngatës së padukshme, të djegur
për dert a kotnasikoti, yje të rrallë
të fuqishëm shkretojnë kope yjesh
vrella ankthesh, kandjesh të paprovuara
mërzi e mykur bredhjesh, kotje shfrimesh
të befta, përplasje të rrasta fatesh
yjore pa e njohur hiç përplasjen...
Flokëve të korbta të natës
nuses sonë bujare që na le t'i shohim yjet.

NJË QERRE

Një qerre në pasqyrën e syve, qiejve të dridhshëm,
Si gjethet e plepishtes buzë rrugës
Zbardhja e beftë e dhëmbit të dhimbjes
Mes kremit të fjalëve, një qerre
Në pikë të drekës së shtrirë plazheve përvëluese...
Loja e përjetshme e ujit me bregun
Sulm e tërheqje, rrota e fatit në dorën
E ngashërimit të fëmijës, fanitja e muzgut
Në mëngjesin e qelqtë të thërmuar prej erës
Një qerre, shtegtim i krojeve në ëndrrën
E shkretëtirës, rikthimi i fluturimit
Në pullazin e vjetër, ylli që bie, shuhet ngadalë
Brenda meje, pa kalorës, pa kuaj, një qerre
Hija e brirëve të qeve, shatërvanë avulli
Lërimi, mbjellja, kallinjtë e shpresës
Në shtegull, oborri me pemë, pragu
Gjurmët e ngrira të hënës shtegut të ballit
Një qerre, gurëve me myshk të Drinit
Vetmisë së shelgjeve, cicërima të trembura
Pa zanafillë, një qerre kur thyhet, thonë
Gjendet udha, uuudhaaa, mrekulli e Zotit
Po çfarë duhet udha o Zot, pa qerren?!

VJESHTË A FILLIM DIMRI

Të verdhat e plepit para shtëpisë sime
shpirtit tim po shkunden pikëllime të zbehta
përndritjet e fundit pa frymë këputën në heshtje
ku shuhen pastaj, në vjeshtë a fillimdimri.
Një gjysmë ftoi i ngrënë, flakur anash rrugës
mbi gazeta të vjetra shkelur e stërshkelur,
rrotat e makinës, ah këto dreq frenash
përgjakin të dielën, dëshirën e prehjes.
Gjethe të verdha, kalamendje e zbrazët,
edhe pak lart, edhe pak pezull.
Të qëndrosh, a të biesh - vramendja e stinës
aspak s'e ndryshon vendimin e qiejve.
Si unë kqyr dielli shtatet e zhveshura.
Dhimbjet e holla të degëve, rrembat e kaltër,
treten, harrohen pa i parë kush
të humbin në ajrin e qetë të pasdites
sa të merr malli për erën dhe mjegullën.

PRAJSHËM E PJERRËT

Prajshëm e pjerrët tymnajës së plumbtë
hapsira gri kullon,
rrjedh përrenjtë e lodhur prej vetvetes
pellgje, farka vetëtimash
mërmërimë e zgjatur qiejve të Zotit
pikëpjekja jonë e avullt soset
ende pa lindur, qerpikut tënd
po shkas i kristaltë.

MË DUHET

Më duhet një lughije
bar a lule, gjeth i njomë
ku ta përplas shkëmbin tim
pa kërkuar ndjesë.
Të ngulem atje, të fle
ëndrrën e livadhit të paprekur
përroit të vogël të gjumit,
turbullirës së ëmbël, mos të shoh
si drunjëzohem, gurëzohem
paqes së heshtur,
mos të më shohin dreqnit e parajsës
brirët e engjëjve...
Më duhet një lughije, hije
këndelljesh, bisqe aromash
valë që lajnë përherë rërën.

TI HAPË HERË PAS HERE

Ti hapë herë pas here derën e harresës,
Për të më kujtuar gjithnjë ekzistencën e zanave,
Shtatore të ngrira Adamësh, mbetur pa gojë prej teje,
Ka ngrirë tash lëvizja nëpër arteriet e qytetit,
Zhurmat dhe grimcat e pluhurit pezull kanë mbetur
Gjethja e shkëputur prej degës ka shtangur
Si goja e djalit që qeshi, mbeti hapur
Tullat nuk shkuan tek muri, as ranë prej tij
Plumbat e vdekjes mbetën në ajër.
Vetëm ti je para meje,
Heshta jote më ka shpuar edhe kur të kam harruar
Vjen të më përmendësh se jam ende
Në jetë i aftë të thithem prej teje
I shituar prej syve në pikë të drekës, mesnatës
Ke qenë mëngjesi im, darka ime e varfër.

SHORT’ I DRIDHJES

Short' i dridhjes në fill të erës
një degëz shelgu,
Si shelgu dridhen në fund të tij
blerimet e vjetra që moti s'i treti.
Mesi i zhveshur, irnosur prej ngricash
në maje sythat e rinj të nisjes
nga fillimi. Nëpër njëra-tjetrën
stinët në një degëz shelgu.
Shirat e vjeshtës s'na mblodhën, retë
e dimrit hapen e mbidhen
ne veç largohemi, a do të jemi në pranverë
një degëz shelgu në fill të erës.
t'i dridhim bashkë verë e dimër.

MOTRA IME

Në majë të malit motra ime, mu në kikël
borë e paparanuar, rreze dielli që rrëshqet në akull.
Mjegulla e mërzisë u mbështillet gurëve
i bën të përhirtë.
Rrufeja plakë kullotë grykat, pjell rrufetë e reja
pranë prekjes së engjëllit pa qenë Moisiu
mund të flasë kushdo me zotin.
Atje iu sulën tri shigjeta
drejt zemrës flakët e kaltra i rrit afrueshëm heshtja.
Po vdekja, a ekziston vdekja?
Pëllumbat rreth saj u bënë korba
shpatit rrokullimë deri në fund të malit
ku zien zifti i jetës,
himni i burrit që e lëshon Ora.
Tash, mali i shtërnguar në breza guri
më ngjan si Saturni.
Motra ime, një grusht kockash të bardha
kthyer në breshër.
Atje pushon, poshtë kepit pa shenja
mes dy kreshtash në ëndrrën e magmës
vullkan i fjetur...
Fëmijët e saj, a thua, do të lindin nesër
në rikrijimin e botës,
kur korbat do të mbeten korba e pëllumbat
pëllumba pa u shkrirë me njëri-tjetrin.
Motra ime, mal i premtuar heshtjesh
ku bora s'pranohet
ku rrëshqet akullit rrezja e diellit
ku mjegulla i mplakë marrëzitë tona
e rrufetë e vjetra hanë të rejat.
Motra ime
zgjimi im i vonshëm.

LANA


Kur qenkemi kaq të kthjellët
pse na turbullohen fatet?
Ky qiell padron i bujtinës
na rri mbi krye
sy i kuq ciklopi,
drurët lapëvyshkur dihasin zhegun
si trumbë qensh me llapën përjashta
mëngjesi ka firuar në hurdhën e thellë të dimrit
ku fijet e barit hollohen të kaltra
e fiskon i blertë burimi.
Pas dyzet gurësh, thonë,
ngjishja buzët përroskës, pihet uji
qëmtohet
qërohet ndyrësia
me fli e blatime të vdekurit qetësohen
kur i kujton pas dyzet ditësh
ngul këmbë për të gjallët përralla.
Pas çdo guri barëngrënës prehistorik
mbijnë me zhurmë qyngjet
turinjtë të mprehtë përqeshin tigrin e ngordhur
minjtë e mëkateve
dalin arave.
Në dhjetra urat e saj
e sheh vetën tek shtrëngon lakun
të mbytet por s'mundet
do që t'i shkojë dhe ferrit e pastër.
Sa e shkurtër rruga prej trupit tek turpi
të këputka ndarja e lumit
kur piqet me llumin
nga hurba te llurba Ura e Siratit
shembet prej peshave të rënda.

IKU VERA E MIRËSIVE

Iku vera e mirësive,
Zjarri i syve u shue,
S’ka Vezuv dashnie,
Ka qetësi.
Pakëz hi plehnon trëndafilin e rrashtës teme.
Mos e trembni paqen varre,
Pse pa gajle,
Bri jush endet e për endet nji njeri.
S’ecën vetë, orëvrami,
E shtjell era,
E ka marrë malli për shi.
Shurdhni. Shok i shkretë veç etja,
Binë e kallet nëpër eshtna,
Shpirtin pa e mrri.

SHORTI I DRIDHJES

Short' i dridhjes n'fill t'erës
Nji degëz shelgu,
Si shelgu dridhen n'fund t'tij
Blerimet e vjetra që moti s'i treti.

Mesi i zhveshun, irnosë prej ngricash,
N'majë sythat e ri t'nisjes
Nga fillimi. Nëpër njana-tjetrën
Stinët në nji degëz shelgu.

Shinat e vjeshtës s'na mlodhën, retë
E dimnit hapen e mlidhen,
Ne veç largohemi, a do t'jemi n'pranverë
Si kjo degëz shelgu n'fill t'erës?!

T'i dridhim bashkë verë e dimën.

VJESHTË A FILLIM DIMNI

T'verdhat e plepit para shpis teme
Shpirtit tem po shkunden pikllime t'zbehta,
Përndritjet e funit pa frymë kputen n'heshtje
Ku shuhen pastaj,
N'vjeshtë a fillim dimni.
Nji gjysmë ftoi i ngranë,
Flakë anash udhës
Mi gazeta t'vjetra, shkelë e stërshkelë,
Rrotat e makinës,
Ah këto dreq frenash,
Përgjakin t'dielën dëshirën e prehjes.

Gjethe t'verdha,
Kalamendje e zbrazët,
Ene pak nalt, ene pak pezull...
T'qëndrosh a t'biesh –
Vramendja e stinës
Aspak s'e ndryshon vendimin e qiejve.

Si unë kqyr dielli shtatet e zhveshme.
Dhimjet e holla t'degëve,
Rremat e kaltër,
Treten,
Harrohen pa i pa askush
T'humin n'ajrin e qetë t'pasdites,
Sa t'merr malli për erën e mjegullën...

MALET JANË GJITHKUN

Malet janë gjithkun, para dhe mas meje,
T'hutuem prej dritës, ditët ngjajnë
Kaq t'pavëmendshëm,
Gjujt e prrojve t'thamë
Sikur i luten qiellit.
Putrat e natës mshteten n'truellin
Ku me përndezje syshë ngrehen pusitë
E ditës,
Rrathët e hanës plotë honeve
Derdhin mrekulli kërcënimi.
Malet janë gjithkun, para dhe mas meje,
N'veshjezhveshjen e motit,
Shkreptimën e reve,
Kurriz harkuem e t’çatalluem
Shkrepash. Zoti i verbtë
Përplaset si n'jerm sa n’ nji brijë
N'tjetrën.
Para dhe mas meje
Përhidhet vjedhtas jeta
Sa mezi e shoh n'shpatull.

Si drenushës,
Brinat e kohës mërthehen
Mas degshë.
Asnjë kamë përpara,
Por as prapa s’kthehesh.
Rrufeja ngrin, s’ka
Ulurimë ujku, as rënkim t'pritshëm
Gjaku t'ngroftë,
Presin me le andrra
Nji turmë pret kosën e mortjes,
Po jeta e gjen shtegun e ikjes
Botës tjetër ku gjithçka asht ndryshe.

Malet janë gjithkun, para dhe mas meje,
S’dihet kur u ngulën,
Ku duen me shkue
N'viset ku ikjet dhe ardhjet vështrohen,
Ku avullohet
A shkrin harkut t'vetllave,
Ku përdridhet e rrxohet për mue nji gjethe,
Plagë e verdhë ta ndezë qetsinë teme
T'digjem s'paku,
T'ndjej paksa dhimjen.

Malet janë gjithkun, para dhe mas meje
Ndërrohen ernat,
Mjegullat.
Bora e re shtron mi t'vjetrën.
T'blertën man bredhi,
Atje ku si drutë e preme
Stivohen shekujt,
Hingllima e shpata
T'veja shahen e shkulen për floksh.
Si gur mi gur, kobi,
Piramida e plojës –
Pa gojë e klithma drejt qiellit.

Mund t'lahesh n't'njajtin ujë
Sa herë t'duesh,
T'flasësh vetë me Heraklitin...
Po truelli i kujtesës
I shkretë metet,
Askush nuk ngjitet,
Nuk mundet.
Lutje e thoj dëshprimi
S’të bahen flatra...
Veç savani i bardhë i borës
N'pasqyrë sheh vetveten,
Zbardhet.

Malet janë gjithkun, para dhe mas meje
Gjamën kanë për emën.
Fjalën e amël
Truejnë sa del buzve t'tamlit
Humnera bahet kodër e kodra
Humon n'bark t'dhevit,
Soji i thneglave
Gjithë verën e lume kullot
Flakët e ferrit
E dimnit sheh parajsën andërr
Malet janë gjithkun, para dhe mas meje
S’dihet kur u ngulën,
Ku duen me shkue
N'viset ku pritjet dhe përcjelljet urohen,
Ku avullohet
A shkrin harkut t'vetllave,
Ku vjeshta e rrëzon për mue nji gjethe
Plag’ e verdhë e ndezë qetsinë teme
Digjem s'paku,
E ndjej paksa dhimjen.
ETJA
Me gurin Cerber n'qafë
Lodhet etja pas Kroit t'Bardhë
Dhe gjen gjithnji Kroin e Kuq

NJI LUGHIJE

M'duhet nji lughije,
Bar a lule,
Gjeth i njomë
Ku ta përplas shkamin tem
Pa kërkue ndjesë.
T'ngulem atje,
T'fle
Andrrën e livadhit t'paprekun.
Përroit t'vogël t'gjumit,
Turbullirës s'amël,
Mos t'shoh si drujzohem,
Gurzohem,
Paqes t'heshtun.
Mos t'më shohin dreqnit e parajsës,
Brinat e engjëjve...

M'duhet nji lughije, hije
Këndelljesh,
Bisqe aromash,
Valë që lajnë përherë ranën.

TI HAP HERË PAS HERE

Ti hap herë pas here derën e harresës,
Për t'më kujtue gjithnji ekzistencën e zanave,
Shtatore t'ngrime Adamësh,
Metë pa gojë prej teje.

Ka ngri tash lëvizja nëpër arteriet e qytetit,
Zhurmat dhe grimcat e pluhnit pezull kanë metë...

Gjethja e shkëputme prej degës ka shtangë,
Si goja e djalit që qeshi,
Meti haptë.

Tullat nuk shkuen tek muri,
As ranë prej tij,
Plumat e vdekjes metën n'ajër.

Vetëm ti je para meje,
Heshta jote m'ka shpue edhe kur t'kam harrue.
Vjen t'më përmendësh se jam ende n'jetë
I aftë t'thithem prej teje.

I shituem prej syve n'pikë t'drekës,
Mesnatës,
Ti je mëngjesi jem,
Darka jeme e vorfun.

NJI QERRE

Nji qerre n'pasqyrën e syve,
Qiejve t'dridhshëm
Si gjethet e plepishtes buzë rrugës.

Zbardhja e beftë e dhamit t'dhimjes
Mes kremit t'fjalëve.
Nji qerre
N'pikë t'drekës së shtrime plazheve përvëluese.

Loja e përjetshme e ujit me bregun,
Sulm e tërheqje,
Rrota e fatit
N'dorën e ngashnjimit t'fmijës,
Fanitja e muzgut
N'mëngjezin e qelqtë, t'thërmuem prej erës.

Nji qerre,
Shtegtim i krojeve n'andrrën
E shkretinës.
Rikthimi i fluturimit
N'pullazin e vjetër,
Ylli që bie,
Shuhet ngadalë
Brenda meje.
Pa kalorës, pa kuaj, nji qerre...
Hija e brinave t'qeve, shatërvanë avulli,
Lërimi,
Mjellja,
Kallijtë e shpresës
N'shtregull. Oborri me pemë,
Pragu,
Gjurmt e ngrime t'hanës shtegut t'ballit.

Nji qerre,
Gurve me myshk t'Drinit,
Vetmisë t'shelgjeve,
Cicërima t'tremuna pa zanafillë...
Nji qerre kur thyhet, thonë,
Gjendet udha.
Uudhaaa, mrekulli e zotit,
Po çfarë duhet udha, zot, pa qerren?!

PRAJSHËM E PJERRTË

Prajshëm e pjerrtë, tymnajës t'plumtë
Hapsina gri kullon,
Rrjedhin përrojtë e lodhun prej vetvetes
Pellgje,
Farka vetimash...

Mumrimë e zgjatun qiejve t'zotit,
Pikëpjekja jonë e avullt soset
Ende pa le, qerpikut tand
Po shkas i kristaltë...

MOTRA JEME

N'majë t'malit, motra jeme,
Mu n'kikël-
Borë e papranueme,
Rreze dielli që rrshet n'akull.

Mjegulla e mërzisë u mshtillet gurëve,
I ban t'përhimtë.

Rrufeja plakë kullotë grykat,
Pjell rrufetë e reja...
Pranë prekjes t'engjllit
Pa qenë Moisiu
Mund t'flasë kushdo me zotin.

Princi i dashurisë

Lefter Çipa




Teksa shfletoj “Princin e dashurisë” të Lefter Çipës, libri më i fundit poetik i publikuar jo më nga “Toena”, por nga një tjetër shtëpi botuese, “Naimi”, më vjen sakaq ndërmend një autor krejt i veçantë në letërsinë shqipe që, për më shumë se pesëdhjetë vjet, ka thurur modestisht këngë dhe vargje, ato “të legalizuara” në më se 18 përmbledhje poetike dhe ato të tjera thuajse “ilegale” që janë bërë pronë e shumë grupeve popullore e që mund të jenë sa trefishi i tyre.

Pa qenë kurrsesi një poet qyteti, pa dashur të rendë në marrëzinë e eksperimenteve të kahershme e të tashme poetike, ai e ka shkruar poezinë ashtu si i ka ardhur: herë si bejte, si krijim populli, si kumt i atypëratyshëm, si këngë e megjithatë është sot një ndër poetët më të lexuar dhe më të pangjashëm të letrave shqipe.
I gjendur përherë në provincë, por pa u shkërmoqur prej saj, Çipa i Himarës arriti megjithatë të tërhiqte shpejt vëmendjen e lexuesit në hapësirat shqiptare dhe të një vargu personalitetesh. Pavarësisht mureve që ngriheshin midis trojeve shqipfolëse, vargjet e Çipës do ta gjenin shtegtimin në këto vise, o me një grup popullor, o me një ansambël që mbështetej në krijimtarinë e tij.
Disa biografë të Cipës, në parathënie apo pasthënie, në promovim të krijimeve të tij poetike, nuk harrojnë të përmendin pjesëmarrjen e tij me këngë memoriale në gjashtë festivale folklorike poetike apo mëtojnë të nënvizojnë këngët-monument që gjenden në një sërë përmbledhjesh poetike si "Bejkë e bardhë", "Bilbilat e vendit tim", "Shqipëri moj ballëhapur", "Këngët e Ruzanës", "Dheun tim përsipër mbaj", "Për Kosovën prapë do të ngrihem", "Kënga që tret lotin", "Këngët e Akroqeranit" etj.
Jo më kot ai vlerësohet si një kreshtë e pakapshme e polifonisë shqiptare, ndërsa mijëra krijimet e tij kanë qenë pjesë e pandashme e grupeve kulturore të Pilurit, Himarës, Bënçës, Dhërmiut, Gjirokastrës, Vlorës, Lapardhasë, Ansamblit Shtetëror të Këngëve dhe Valleve, Ansamblit të Ushtrisë si dhe dhjetëra ansambleve të tjera artistike. Lefter Çipa ka shkruar artikuj për autorë të shquar të letërsisë kombëtare, ka qenë bashkorganizatori i trios vlonjate, teksa shumë këngëtarë kanë muzikuar lirikat e tij mbresëlënëse.
Princi i dashurisë
Të gjitha sa më sipër më erdhën ndërmend kur mora të shfletoja përmbledhjen më të plotë poetike të Lefter Çipës, “Princi i dashurisë”. Libri ndahet në pesë pjesë: “Mos iu plakni dashurisë” (51 poezi), “Shpirti i krehur” (16 poezi), “Nëpër mua bridhte pylli” (28 poezi), “Shpirtin tim mblodha” (16 poezi) si dhe poema “O shokë vdeksha nga kënga”. Një përcjellje të librit e bën studiuesi i njohur Shaban Sinani, ndërsa në hyrje të saj është edhe një poezi që duket sikur përmbledh shtysën e krijimit:
Sikur tërë bota të prishet
Rrafsh me detin të vidhiset
Mua pa këngë s’më rrihet
Dhe brenda dheut ku flihet.
Kjo poezi me shtatë strofa të bukura duket sikur u hap rrugë krijimeve që vijnë më pas. Dhe larmia e temave dhe e këndvështrimeve është nga më të larmishmet. Çipa i thur vargje zjarrit dhe botës së natës, dashurisë, zërit të humbur, plakjes nga lakmia, këngës vetë, jevgut në parajsë mjegullimi, bejkës në borë të pashkelur dhe ëndrrës, djalërisë, diellit, syrit etj. Ashtu si në traditën popullore, vargjet e Çipës diku përcjellin një amanet, diku shpotisin një ves të keq, diku u thurin lavde shpirtrave të pambrojtur dhe në çdo krijim fjala është e vendosur si në një mozaik. Çipa të krijon ndjesinë e rreme se atë poezi mund ta shkruash edhe ti, madje shumë motive dhe figura mund t’i gjesh edhe në krijimtarinë popullore, por kur analizon vargjet, kupton se ke të bësh me një poet krejt të veçantë, që vuan mbi krijimin, që zgjedh fjalën dhe që ruan ritmin në çdo rast. Shtëpia botuese “Naimi” ka bërë një përzgjedhje të admirueshme në atë mori krijimesh që Çipa shkruan dhe gris përditë, por edhe një studiues i përkorë i poezisë e ka të vështirë të veçojë krijimet më të bukura.
Unë vetë bëra dy skeda me titujt e krijimeve më të pëlqyeshme, bëra një tjetër nga libërthi i dytë dhe i tretë, bëra një të katërt vetëm me këngët, më pas më la përshtypje të veçantë poema e vetme në libër, por kur rishfletoja poezitë e lëna mënjanë, më dukeshin ato më të bukura, më të hijshme, një tufë margaritarësh që vetëm ky bard di t’i qëndisë mjeshtërisht, çka do t’u thosha të gjithëve: Merreni këtë libër-testament të vargjeve popullore, lexojeni nga fillimi në fund dhe nuk do të mbeteni të zhgënjyer!

Gynter Grass: “‘Nobel’-i nuk më pengon të shkruaj”

Në një intervistë të fundit, nobelisti gjerman i letërsisë, Gynter Grass, rrëfen se përse vdekja nuk e tremb, mundësitë e munguara të Gjermanisë pas ribashkimit dhe planet për krijimtarinë e tij
Zoti Grass, libri juaj i ri titullohet “Fjalët e Grimit. Një deklaratë dashurie”. Cila është zanafilla e dashurisë suaj për vëllezërit Grimm, linguistët e famshëm gjermanë, që bënë edhe përmbledhjen e përrallave në shekullin XIX?
Marrëdhënia ime me Wilhelm dhe Jacob Grimm e ka zanafillën në fëmijërinë time. Unë jam rritur me përrallat e Grimëve dhe më pas kam parë edhe në teatër disa prej tyre. Mbaj mend se më çonte mamaja ime shpesh për t’i parë. Më pas vëllezërit patën një ndikim shumë të madh në punën time krijuese.
Në çfarë mënyre?
Epo ja, ndikimi i tyre ndihet në shumë shkrime të miat. Te “Miu” për shembull, ata portretizohen si ministri dhe zëvendësministri që përpiqen ta ndalojnë pyllin nga djegia.
Çfarë gjëje ju tërheq më shumë nga vëllezërit Grimm?
Mbi të gjitha natyra e tyre e pakompromis. Në vitin 1837 ata protestuan në Gottingen kundër rrëzimit të Kushtetutës (Mbretërisë së Hanoverit), që do të thoshte se u ngritën kundër shtetit. Ashtu si dhe rebelët e tjerë të grupit, të cilit i përkisnin dhe që njihej si grupi “Gottingen Shtatë”, ata për shkak të qëndresës që demonstruan i humbën pozicionet e tyre. Dhe detyra që i kishin vënë vetes pas kësaj u bë thuajse e pamundur. Bëhet fjalë për hartimin e një fjalori gjerman të fjalëve të urta dhe të proverbave. Ata mundën që ta çonin këtë përpjekje deri në germën e shtatë të alfabetit, por të tjerët që erdhën pas tyre arritën ta çonin përpjekjen deri në fund.
Po, por 120 vjet më vonë.
Po, kjo kohëzgjatje më ka bërë gjithmonë përshtypje edhe mua. Specialistë gjermanë nga të gjitha anët e Gjermanisë punuan për realizmin e kësaj vepre për 15 vjet resht. Në mesin e Luftës së Ftohtë ata u ulën qetësisht në tryezat e tyre të punës në Berlinin Lindor dhe në Gottingen dhe mblodhën shënime dhe shkrime për hartimin e këtij fjalori pan-gjerman. Ai është reflektim në fakt i tërë historisë gjermane, për të cilën kam folur te “Fjalët e Grimit”.
Po, dhe sikundër edhe historia juaj me këtë vend, luan një rol shumë të rëndësishëm në veprën tuaj.
Në librin “Lëkurat e qepës” jam përqendruar në një fazë më të hershme të jetës sime e më pas te “Kutia” kam shkruar për familjen time dhe lidhje të tjera njerëzore personale. Ky libër flet edhe për aspekte politike dhe sociale. Jeta e vëllezërve Grimm, të cilët jetuan në një periudhë historike të karakterizuar nga ndryshime radikale, ka ngjashmëri me ekzistencën time në një periudhë historikisht po aq radikale.
Të dy vëllezërit ju i përshkruani si “hulumtues e gjahtarë të fjalës”, si studiues që shqetësoheshin për domethënien dhe rregullsinë, qoftë edhe të një fjale të vetme. Ju shkruani edhe: “Nga njëra anë fjalët kanë kuptim. Nga ana tjetër ato mund të krijojnë edhe gjëra të pakuptimta. Fjalët mund të jenë mirëbërëse, por edhe vrasëse”. Në ç’mënyrë e kanë formësuar jetën tuaj kuptimet e ndryshme të fjalëve?
Kam kuptuar se fjalët janë të ngarkuara me pathos dhe dinë të krijojnë si eufori, ashtu edhe zemëratë. Një nga fjalitë që mund ta ilustronte atë që thashë është fjalia e Hitlerit: “Doni luftë totale”? Por e njëjta gjë vlen edhe për fjalitë. Në jetën time të gjatë kam dëgjuar fjalë dhe fjali që ma kanë ndryshuar jetën në të gjitha kuptimet dhe në kohë të ndryshme. Jam lëvduar dhe kritikuar. Kur më kanë kritikuar, sigurisht që nuk mund të them se nuk jam ndjerë keq dhe madje edhe kam përjetuar pak inat, por ja që ndodh, dhe kjo për shkak të forcës që ka fjala.
Cilat janë disa nga fjalët pozitive që mbani mend?
Fjalët vërtet të mrekullueshme që më kanë ndryshuar jetën për mirë janë kryesisht fjalët që unë i kam dëgjuar në fëmijëri. Janë fjalë kryesisht të vjetra, që tani nuk përdoren më, por që kur rrallë e tek i dëgjoj sot, më përcjellin një pozitivitet dhe mirësi. Edhe vëllezërit Grimm i konsideronin fjalët magjepsëse.
Duket sikur fjalët ju përcjellin ndjenja sigurie dhe paqeje...
Po, sigurisht. Është e vërtetë. Kam shkruar romanin tim, “Daullja prej teneqeje”, kur isha në Paris, ku nisa gjithashtu të punoja për “Vitet e qenit”. Por pas 4 vitesh vura re se sa i humbur ndihesha ndërsa isha i rrethuar nga një gjuhë e huaj. Më duhej patjetër që të kthehesha në Gjermani, në tokat ku flitej gjermanishtja. Përvoja ime ishte e ngjashme me atë të shumë shkrimtarëve që emigruan në Shtetet e Bashkuara të Amerikës gjatë periudhës naziste. Disa prej tyre e kishin shumë të vështirë që të jetonin në një vend të huaj, të komunikonin në një gjuhë të huaj, ndërkohë që në shtëpinë e tyre sundonte një diktator brutal. Ata kishin mall për gjuhën e tyre, t’u flisnin të tjerëve dhe t’i dëgjonin të flisnin në gjermanisht.
E njëjta gjë, edhe pse jo në përmasa të tilla, mund të vihet re edhe në vendin tuaj. Kështu, për shembull, kultura e të rinjve sot ka bërë që të futen shumë fjalë dhe shprehje të pakuptueshme për breza të tërë. Si ndiheni ju kur dëgjoni të flasin nipërit apo mbesat tuaja?
Për mua ata janë një burim i pashtershëm informacioni dhe përmes tyre mund të kuptoj ende sot zhargonin që qarkullon mes të rinjve. Ndërkaq që dëgjoj fjalë dhe shprehje të reja, e kuptoj që shumë të tjera kanë dalë jashtë përdorimit dhe janë bërë të rralla.
A ju vjen keq për këto humbje?
Në përgjithësi unë jam në një mendje me Jacob Grimm kur thoshte se ne duhet që ta lejojmë ndryshimin dhe rritjen e pakontrollueshme të një gjuhe. Edhe në rastin kur mund të përballemi me një kërcënim nga fjalët e reja. Gjuha është një qenie që ende po të mos duam ne është në ndryshim të vazhdueshëm. Në Francë, Akademia Franceze veçanërisht ka vendosur rregulla shumë strikte për gjuhën letrare dhe si pasojë mund të shohim se sa e ngurtë mund të bëhet një gjuhë kur i vendosen barriera artificiale dhe kur e mbrojmë më shumë se sa duhet.
Ju jeni një nga autorët e rrallë që i ilustroni vetë librat tuaj. Deri më sot i keni dizajnuar vetë të gjithë kapakët e librave tuaj. Përse një gjë e tillë është shumë e rëndësishme për ju?
Është dora e fundit që i jap librit para se ta përfundoj dhe ta dorëzoj për botim. Për mua ilustrimi është po aq i rëndësishëm sa është fjalia e parë e librit dhe kërkon të njëjtin kujdes që kërkon edhe shkrimi i librit.
Cilat janë karakteristikat e një kopertine të mirë?
Ajo duhet që të përmbledhë dhe njëherazi të thjeshtëzojë mesazhin e librit dhe duhet të shndërrohet për të në një emblemë. Në kopertinën e librit “Vitet e qenit”, këtë e kam arritur duke vizatuar një kokë qeni që del nga hija. Ndërsa në librin “Anestezi lokale” kam zgjedhur një çakmak me një gisht që qëndron mbi të. Këtë herë kam përdorur germat. Nuk do të kishte pasur shumë vlerë sikur të kisha punuar për kopertinën me portrete të vëllezërve Grimm, sepse do të kishte dhënë vetëm një pjesë të mesazhit. Por çdo herë është një përvojë e mrekullueshme dhe unike.
Ju vazhdoni që t’i shkruani librat tuaj me një makinë shkrimi të vjetër, “Olivetti”, në një epokë kur gjithnjë e më tepër po i bëhet reklamë letërsisë në iPad apo lexuesve elektronikë. A nuk ndiheni në njëfarë mënyre si jashtë mode?
Jo. Në kompjuter një tekst duket gjithmonë si diçka e përfunduar edhe kur është shumë larg formës përfundimtare. Kjo është tunduese. Unë zakonisht e shkruaj versionin e parë të një libri të tërin pa ndërprerje dhe kur ka diçka që nuk më pëlqen, e lë bosh. Këto hapësira i mbush në versionin e shkrimit me makinën “Olivetti” dhe duke qenë se kemi të bëjmë me një makinë shkrimi, lë shumë hapësirë për të parashikuar edhe një zgjatim të madh. Në versionin e dytë bëj mbushjet e vendeve bosh dhe një lloj koordinimi mes të dyve.
A ka ndryshuar gjuha juaj gjatë dhjetëvjeçarëve, që kur keni filluar të shkruani?
Po. Fillimisht tentova që të hiqja qafe të gjitha pikat. Kur shkruaja “Macja dhe miu”, “Viette qeit” e të tjerë, ishte periudha kur shumë autorë më të vjetër se unë e ndjenin se gjuha gjermane nuk duhej t’u nënshtrohej kurrë më ekseseve.
E keni fjalën për të ashtuquajturën “letërsia e pastër”, ajo e periudhës së pasluftës, që njihej për një mënyrë shumë të pastër dhe të drejtpërdrejtë të të shprehurit?
Po, dhe ata autorë kishin shumë të drejtë që kërkonin një përkujdesje të madhe për gjuhën. Gjuha gjermane u dëmtua shumë gjatë periudhës së nazizmit. Por autorët e rinj, përfshi Martin Walser dhe Hans Magnus Enzensberger, nuk deshën që e gjithë gjuha të dënohej si e tërë, flas për atë të periudhës naziste. Si pasojë, shkrimet e mia tentonin që të shfrytëzonin gjuhën dhe ta bënin atë të jepte të gjitha gjërat që mund të japë një gjuhë. Tani, në këtë moshë, jam një njeri me përvojë dhe të shkruarit është shumë më i ndërgjegjshëm.
Çfarë doni të thoni më konkretisht?
Në shumë raste përvoja politike e jetës sime, të cilën e përshkruaj në librin “Fjalët e Grimëve”, më ka bërë të ndryshoj.
Çfarë mendoni për ribashkimin e Gjermanive?
Ende edhe sot mendoj, sikundër edhe në të shkuarën, se ne nuk duhet ta kishim aneksuar Gjermaninë Lindore në atë mënyrë tepër të nxituar. Është absurde të mendosh se si e humbëm këtë mundësi të madhe që na u dha. Nuk duhet që të ishim nxituar në atë moment. Gjermanolindorët dilnin nga dy diktatorë, ajo hitleriane dhe komuniste, njëra më e zezë se tjetra, dhe më pas iu nënshtruan edhe terapisë së shokut të kapitalizmit.
Çfarë do të kishit bërë ju?
Nuk do të kisha lejuar ribashkimin e Gjermanive me fonde të marra borxh. Ndërsa politikanët lëvdohen me ato që janë arritur gjatë këtyre viteve, e vërteta flet ndryshe. Në Lindje papunësia është në një shkallë më të lartë se në Perëndim dhe shumë zona janë braktisur, dhe për më tepër ai që konsiderohet si fenomeni i “murit në mendjet tona”, ende vazhdon. Është një mentalitet që nuk zhduket kollaj.
A mund të na thoni nëse i njihni vetes gabime të bëra në jetë?
Në rastin tim, të gjithë e dinë se unë u josha nga rinia hitleriane në vitet e mia të hershme të rinisë. E kam bërë të ditur një gjë të tillë në shumë libra. Por është një gabim nga i cili kam ditur që të nxjerr mësim.

DELINA CICI:Shumë dëshmi, një foto e bërë në Holandë, eksperimenti i parë që e prodhon... Shpjegimet e para të shkencës për vetëtimat globulare (rruzullak)

Cecina, 21 gusht 2005. Një grua dhe vajza e saj po përgatiteshin për të dalë pasdite. Gruaja po vesh vajzën, e cila është ulur në divan. Jashtë ka furtunë. Papritur në të majtë të saj shfaqet një dritë e bardhë në të verdhë, shumë e shndritshme. Kalon mes tyre dhe shpërthen. Në çati mbetet një e çarë e madhe rreth gjysmë metri. E çuditshme? Po, fenomene si këto nuk janë të shpeshta. Quhet "vetëtima globulare". Edhe shkencëtarët nuk dinë që t\‘i japin përcaktimin e duhur. Manifestohen në mënyra të ndryshme: shfaqen përkohësisht në qiell të kthjellët dhe shoqërohen nga bubullima. Shkencëtarët janë munduar që t\‘i studiojnë këto fenomene për shekuj me radhë. Kohët e fundit ka pasur një progres: për herë të parë i kanë fotografuar dhe i kanë krijuar në laborator në mënyrë bindëse.


Përshkrime në formë zigzagu

"Kanë një diametër rreth 20 cm dhe zgjasin për disa sekonda ose një minutë", shpjegon Albino Carbognani, autor i librit "I fulmini glubulari". Mund që të kenë ngjyra të ndryshme dhe shpesh lëvizin në formë zigzagu, me tendencën për të shmangur pengesat. Nuk kanë shumë energji, kështu që nuk janë të rrezikshme. Mund të lënë djegie të lehta. Shpesh formohen kur ka rrebesh, por në 30 për qind të rasteve ato shfaqen në qiell të kthjellët.

Këto fenomene janë të njohura që në antikitet edhe pse nuk kemi shumë dëshmi për këto të fundit. "Kur shfaqeshin fenomene të tilla, mendohej se ka qenë shfaqja e djallit, pasi ato lënë shenjë në qiell", cilëson Carbognani.

Në çdo rast, këto fenomene të çuditshme u kanë shtuar interesin edhe shkencëtarëve. I pari që i ka studiuar ka qenë Francois Arago, drejtues i Observatorit të Parisit në Francë, që nga 1834. Më pas kanë qenë Michael Faraday dhe Nikola Tesla në \‘800, më vonë italiani Ignazio Galli në fillim të \‘900 dhe së fundmi fizikani, i cili mori edhe çmimin "Nobel", rusi Pyotr Leonidovich Kapitza. Me gjithë studimet e tyre, vetëtimat globulare kanë mbetur një fenomen misterioz. "Ekzistojnë dy teori kryesore për t\‘i shpjeguar", thotë Carbognani. "Sipas një teorie, të propozuar nga Kapitza, ato që i prodhojnë këto të fundit janë valët radiofonike, të cilat përqendrohen në disa pika dhe \‘jonizojnë\‘ atmosferën". Prishin në këtë mënyrë molekulat e ajrit duke prodhuar elektrone dhe jone. Kështu që krijohen një tufë dritash, që quhen ndryshe "plazma" dhe njihet si vetëtima globulare.

Sipas një teorie tjetër, e cila është propozuar në vitin 2000 nga fizikanët australianë John Abrahamson dhe James Diniss, vetëtimat globulare formohen kur një rrufe godet në tokë. Në këtë mënyrë krijohet një re me "pjesë shumë të vogla", qindra herë më e hollë se diametri i një qimeje floku. Këto "pjesë shumë të vogla" tërhiqen mes tyre për shkak të forcave elektrostatike, duke prodhuar fije të holla, të cilat oksidohen në kontakt me oksigjenin e ajrit, duke prodhuar energji (dritë).

Fotoja e parë

Por cila është teoria e duhur? Dihet se për t\‘i fotografuar ato është shumë e vështirë. "Në internet gjenden shumë foto, por nuk kanë cilësi të mirë", thotë Carbognani. Ajo që bën përjashtim është një foto, e cila është fotografuar kohët e fundit në Rijswijk, gjatë një kohe me rrebesh. "Është fotoja e parë e një vetëtime globulare me të vërtetë bindëse", thotë Carbognani.

... eksperimenti i parë

Nëse fotoja, e cila është marrë në Rijswijk, është një lajm i mirë për të gjithë të pasionuarit pas këtyre fenomeneve, eksperimenti që është realizuar kohët e fundit në laboratorët e inxhinierisë në Universitetin e Tel Avivit në Izrael, sigurisht që përbën më tepër interes. Në këtë laborator, për herë të parë, Vladimir Dikhtyar dhe Eli Jerby kanë arritur që të krijojnë një vetëtimë globulare artificiale. "Arma e tyre sekrete" ka qenë një "top" i veçantë me mikrovalë, një instrument të cilin e kanë realizuar dhjetë vjet më parë. "Në disa raste formoheshin sfera të çuditshme të shndritshme", tregon Jerby. "Hera e parë që është vënë re rastësisht ka qenë viti 1997. Që atëherë kemi prodhuar këto fenomene". Cili është shpjegimi i këtij fenomeni? "Rezultatet tona janë shpjeguar mirë nga teoria e Abrahams dhe Diniss", përgjigjet Jerby.

Ende mister

Por nuk duhet të harrojmë se eksperimenti izraelit është realizuar me mikrovalë. Nuk është akoma e qartë nëse vetëtimat, ose fenomene të tjera elektrike të atmosferës, mund të krijojnë valë elektromagnetike të këtij lloji. Por të mos mendojmë më shumë për këto gjëra: mjafton të përmendet fakti se dikush ka arritur që të realizojë këto vetëtima-fantazmë në laborator dhe ky është një sukses i madh.


Dëshmi antike

Një ilustrim i fundit të \‘800, për të dokumentuar shfaqjen e një vetëtime globulare në Nizza, në Francë: sfera hyn nga dritarja


Dokumente të reja

Foto e marrë në Rijswijk, më 10 shtator 2005: është fotoja e parë bindëse e një vetëtime globulare (është evidentuar në rreth)


Ka qenë si flesh i një fotoje

Ngjarja ka ndodhur më 21 gusht 2004, rreth orës 23:30. Një burrë shikon një flesh, ndërsa po afrohet drejt gardhit (më pas sheh dhe fleshe të tjera gjatë natës). Është një vetëtimë globulare, ose ndoshta "zjarri Shën Elmo"

Lëvizja në formë zigzagu

Vetëtimat globulare zakonisht zgjasin disa sekonda dhe lëvizin në formë zigzagu



Ja se si formohen (ndoshta)

1. Gjithçka fillon kur një vetëtimë godet tokën, për shembull duke rënë në një grumbull rëre

2. Nxehtësia që shkakton bën që të krijohet një gropë e madhe në rërë, që mund të prodhojë një fulgurit

3. Lëshohet edhe një re me pjesëza shumë të vogla, e cila në kontakt me oksigjenin e ajrit lëshon energji


Dy miliardë gradë!

"Makina Z", në funksion në laboratorin Sandia (SHBA), në fraksion të një sekonde, lëshon 290 trilion wat, si dhe një fuqi shumë të madhe elektrike


Akoma ekziston një mister i pazgjidhur: si ja bëjnë që të kalojnë mes për mes xhamave?



Janë sfera të mëdha 20 centimetra dhe zgjasin për disa sekonda




Në kërkim të dëshmive

Albino Carbognani, fizikan, tregon dëshmi mbi vetëtimat globulare



Mistere të tjera: zjarre & drita

Përveç vetëtimave globulare, qielli është i mbushur me fenomene të tjera misterioze, si për shembull "zjarri i Shën Elmo": sfera të shndritshme, rreth 10 cm të mëdha, të cilat krijohen nën pemë. Çfarë i shkakton? Shkarkimi elektrik, i cili është prodhuar nga të tilla objekte në prani të anës elektrike që zhvillohen në kohët me shi. Ndryshe nga vetëtimat globulare, nuk lëvizin.

Norvegjeze

Më pas janë dritat e Hessdalen, të cilat kanë marrë emrin nga fusha norvegjeze. Janë shumë të studiuara, por ende nuk dihet se çfarë janë.

Por në atmosferë ka edhe çudira të tjera, si për shembull globuj të kuq, rreth 20 km, por edhe disqe të shndritshme, që mund të arrijnë edhe 200 km

Vetëtimat mund të shkaktojnë dhembje koke, sidomos midis atyre që vuajnë nga migrena.

Shpështësia e goditjeve të migrevës rritet me një të tretat në ditët më shtrëngata, zbuluan ekspertë të Universitetit të Sinsinatit në SHBA.

Kjo është hera e parë që zbulohet një lidhje midis dhembjes kronike të kokes e kushteve metereologjike dhe besohet se studimi mund të jetë i rëndësishëm për të ndihmuar të prekurit nga migrena që të marrin trajtim parandalues.

Studimi i Universitetit të Sinsinatit u realizua nëpërmjet analizimit të qindra të dhënave nga të prekurit nga migrena, të cilët dolën vullnetarë për të marrë pjesë në këtë studim nga shtete amerikane të Ohajos apo Misurit.

Sipas të dhënave, në ditët me shtrëngata, goditjet e migrenës verifikojnë një rritje prej 28-31% nga mesatarja e përgjithshme.

”Ka disa mënyra me anë të të cilave vetëtimat mund të shkaktojnë dhembje koke”, deklaroi profesori Vincent Martin.

”Valët elektromagnetike të transmetuara nga vetëtimat janë përgjegjëset kryesore, por vetëtimat ndikojnë gjithashtu në lëshimin e disa elementëve në ajër si ozoni, i cili ndikon në lëshimin e sporeve që nxisin migrenë”. 

Tradhtëitë...

Në shekullin që jetojmë, rastet klasike të ekspozimit të tradhtisë, si një takim i padëshiruar në rrugë apo më keq, në dhomën e gjumit, po shndërrohen gjithmonë e më shumë në “fanta-shkencë”. 

Epoka aktuale është ajo në të cilën tradhtia zbulohet në celularin e partnerit apo në llogaritë e rrjeteve shoqërore.

Kështu tregoi një anketë e publikuar në “Daily Mail”, me pothuajse gjysmën e njerëzve që dëshmuan se një tradhti e realizuar apo pësuar është ekspozuar pas kontrollit të celularit nga partneri.

Megjithatë, ajo që mbetet e pandryshuar është fakti se në 98% të rasteve tradhtia ekspozohet dhe në vetëm 2%, pendesa çon në kërkesë falje dhe rrëfim nga partneri që mban lidhjen paralele.

Këto janë mënyrat më të shpeshta të zbulimit të tradhëtive

1. Mesazhe të gjetura në celular - 41% i rasteve
2. Nëpërmjet rrjeteve shoqërore  - 23%
3. Nëpërmjet kontrollit të folderave dhe të dhënave të tjera në kompjuterin personal  -  13%
4. Të kapur në flagrancë  -  11%
5. Një shok/shoqe të thotë të vërtetën - 5%
6. Një anëtar i familjes ekspozon tradhtinë  -  3%
7. Tradhëtari pranon lidhjen e tij spontanisht  -  2%
8. Një mënyrë tjetër  -  2% 

Clare Foges, 31-vjeçarja poete britanike që mendohet si arkitektja e fjalimit të mesjavës së Cameron.

Në mesjavë kryeministri britanik, David Cameron mbajti fjalimin ku paralajmëroi referendumin ku britanikët do të vendosin nëse duan të qendrojnë brenda Bashkimit Europian ose jo. 

Përvec bujës së lajmit, ranë në sy edhe fjalët e përzgjedhura nga Cameron për transmetimin e vendimit të tij. Fraza si “do të jetë një referendum po ose jo” dhe tjetra “do të luftoj me zemër e shpirt për Britaninë në BE”, mbeten në kujtesën e qytetarëve britanikë.

Sigurisht, kryeministri Cameron ka stafin e tij të këshilltarëve dhe mes tyre edhe ata për komunikimin me publikun, që shpeshherë përcaktojnë balancat në fjalimet publike të udhëheqësve.

Një ndër ta është edhe Clare Foges, 31-vjeçarja poete britanike që mendohet si arkitektja e fjalimit të mesjavës së Cameron.  Ajo është një eksperte në marrëdhëniet dhe komunikimin me publikun. Përcmon fjalimet me “linjë të padukshme për masën” nga ana politikanëve të lartë.



Në Londër po i jepen lëvdatat dhe meritat më të mëdha për “daljen faqebardhë”  të Cameron, por vetë ajo tregohet modeste duke thënë se luajti thjesht një rol të vogël. Më tej ajo flet edhe për marrëdhënien e saj me kryeministrin të cilin e quan mëndjemprehtë, shakator dhe shumë i qartë në atë që kërkon nga fjalimet e tij.