Dragonjtë, nga Lahuta e Malcis te Këngët e Kreshnikëve

Dr. prof.Tonin Çobani, kritik letrar





“Pa mitin, çdo kulturë e humbet karakterin e saj të gjallë krijues, humbet forcën e vet të natyrshme”


Friedrich Nietzsche

1.


Në Lahutën e Malcis, ku këndohet epopeja më e re e një populli të lashtë evropian, si janë shqiptarët, Gjergj Fishta ripohon artistikisht një origjinë mitologjike të botës arbërore prej Dragonjve[1], ashtu si është e njohur prejardhja parahistorike dragonjane e botës anglosaksone dhe vazhdon të konsiderohet krenari për gjermanët heroi i tyre mesjetar, Zigfridi, që u bë i gjithëfuqishëm me gjak dragoi.


Përgjithësisht dragoi është përfytyrua me trup gjarpri dhe krahë të fuqishëm për fluturim: diçka që lidhet me kultin e gjarprit[2] dhe simbolin e shqiponjës.[3] Në mitologjinë popullore shqiptare dragoi është një bir nane që lind me shenjë për të mos e prerë shpata (ose plumbi). Ai ka fuqi të jashtëzakonshme. Muji, pasi ka pirë "tamel gjini nga zanat” është bërë dragua.


Figura e dragoi te shqiptarët nuk gjen paralele me mitologjinë greko-romake e biblike, ku dragoi përfaqëson forcat e kaosit, dhe me këtë simbolikë u përhap në një pjesë të Evropës pas periudhës klasike. Në kulturën paragreko-romake ose paraindoevropiane gjejmë mesazhet e një dragoi, ashtu si e përfytyronin, ndoshta, anglezët e hershëm dhe vazhdojnë ta përfytyrojnë shqiptarët deri në ditët e sotme: dragoi si një forcë e mbinatyrshme që simbolizon energjitë e brendshme të qenieve njerëzore kundër forcave shkatërruese të natyrës, qofshin këto forca edhe brenda ose përtej botës humane.


Së paku, te shqiptarët figura e dragoit është përvijim i heronjve të Dodonës, që zënë fill me Herkulin, Akilin[4] dhe vazhdojnë me Aleksandrin e Madh, Pirron e Skënderbeun. Te shqiptarët dragonjtë, si Gjergj Kastrioti e Lekë Dukagjini, vazhdojnë të lindin përsëri, deri në ditët e sotme (gjysma e dytë e shekullit të 20-të). Pikërisht, Dragonjtë e kohës së vet Fishta këndon si heronj në Lahutë të Malcis, duke u ndeshur me Kuçedrën (Kënga XVI) apo me trupat pushtuese të knjaz Nikollës (kënga XVII).

2.


Përfytyrimi i dragonjve në popuj të ndryshëm është i ndryshëm: nga Azia në Evropë, nga Wellsi ndër shqiptarë. Le të sjellim nëpër mend dragoin e kuq të Wellsit, që qëndron edhe sot e kësaj ditë si emblemë e flamurit të tyre kombëtar: është një figurë zvarraniku e stërmadhe me krahë. Më afër nesh, dikur troje ilire, i ngjashëm me të është modeluar dragoi slloven. Por ky përfytyrim nuk përputhet me atë që shqiptarët konsiderojnë dragua.


Ndoshta, ajo që na ofron Zigfridi i sagave gjermane na ndihmon të kuptojmë dragonjtë shqiptarë: ata janë njerëz të zakonshëm (si princi Zigfrid) me aftësi të jashtëzakonshme (si Zigfridi pasi ka pirë gjakun e dragoit dhe ka ngrënë zemrën e tij). Sot ky dragua shqiptar nuk është lehtësisht i shpjegueshëm: nëse nga përbindëshi me krahë (dragoi i kuq i Wellsit) u përfytyrua njeriu dragua (Zigfridi, Muji) apo nga heroi i fuqishëm (Muji, Skënderbeu) u përfytyrua një përbindësh me krahë, jo i ngjashëm me të, por i abstraguar si fuqi e jashtëzakonshme, shumë herë mbinjerëzore.


Gjithsesi, te dragonjtë shqiptarë, përveç fuqive të mbinatyrshme dhe pavdekësisë, janë evidente në çdo rast edhe krahët: si rudiment fizik dhe si funksion. Shtjefen Gjeçovi, sivëlla françeskan dhe mik i afërt i Fishtës, është ndër ata studiues, që rrënjët e popullit shqiptar i kërkuan në lashtësinë parakristiane e paraklasike. Ai shpjegon se një “njeri qi len (lind) me këmishë (ose “me flatra t’arta nën sqetull”) bahet drangue”[5] Dhe ky Dragua shqiptar është krejt ndryshe jo vetëm nga dragoi që u mund prej Shën Gjergjit (mitologjia biblike), por edhe nga ata dragonj që, sipas mitologjisë greko-romake, përfaqësonin forcat e kaosit dhe qenë mundur prej Zeusit, Apollonit, Kadmit etj.[6]


3.


Me një lexim të parë të Lahutës së Malcis, lufta kundër Kuçedrës vjen si një konflikt paralel me konfliktin e shqiptarëve kundër trupave pushtuese të knjaz Nikollës së Malit të Zi (Krajli i eposit të kreshnikëve). Por, në thelb, lufta e Dragonjve me Kuçedrën është një konflikt universal midis të mirës dhe të keqes, që, në tërësinë e Lahutës, na kumton se heronj të tillë, si: Marash Uci, Oso Kuka, Ali pashë Gucia, Çun Mula e plot të tjerë përfaqësojnë të mirën, prandaj edhe fitojnë, pavarësisht, nga rrethanat historike, që, përgjithësisht, i kanë jo të favorshme. Pak a shumë kështu vijnë edhe heronjtë e Këngëve të Kreshnikëve: Gjergj Elez Alia, Muji, Halili, etj.


Kuçedra, e cila duhet mundur prej Dragonjve, është një mostër i stërmadh “me shtatë krena e gjashtë palë kthetr”’. Ajo shfaqet në Bigë të Shalës (Dukagjin) dhe shtrihet me bisht deri në breg të lumit Drin (“N’Bigë t’Shalës ka dalë Kuçedra... Bishtin gjatë me i mbërrijtë në zall”). Kuçedra është zemëruar dhe “zjarr e squfur tue flakërue, krepa e gur tue rrokullue, Dukagjinin don me shue”.


Edhe Bajlozi (“Kishte dalë një Harapi zi prej detit”) Gjergj Elez Alinë “e ka shinue” në topuz:


“përmbi kryet topuzi i ka fjurue,
dymbëdhjet' pash m'lendin' u ngul topuzi,
dymbëdhjet' pash përpjet' si re, u çue pjuhni.”


4.


Në Lahutë të Malcis është edhe një Dragua fëmijë, Vocërr Bala, i cili na kujton Omerin e gjithëfuqishëm qysh në moshën 7-vjeçare. Madje për shkak të Vocërr Balës nis konflikti i Dragonjve me Kuçedrën në këngën e 16-të, sepse Kuçedra “Dukagjinin don me e shue për një dhunë që i ka ba Shala kur dragoi Vocërr Bala fëmijë tue qenë n’një shpatull të Malit n’gjumë e ndeshka e një sy prej ballit nxjerr ia paska me një hu, kah ia ngulka der në tru”. Ndërsa dragoi protagonist kryesor është Llesh i Zi, i cili u prin dragonjve kundër Kuçedrës dhe vetë i jep asaj goditjen kryesore:


Në këngën e 17-të të Lahutës së Malcis dragonjtë rugovas Xhem Sadria e Rrustem Uka bëhen përsëri të pavdekshëm kur bien në pritën e 300 malaziasve të knjaz Nikollës, duke u shndërruar, kështu, në Dragonj (“Pse Dragonj t’dy tue qëllue, Me Kulçedrën i’n mësue me u gjue”).


Dragonjtë kanë armët e tyre, që mund të jenë gurë të stërmbëdhenj (“Po i shtrëngohet Let Patani edhe dyndë një bet currani, njizet vetë, po, mos m’e lujtë”), vegla të përdorimit të përditshëm (“E me fuzhnja e dana t’gjata, me veriga e rrfanë çeliku, hekra barkash të Venedikut”) apo armë tradicionale, si: shpata (“Rrustem Uka, trimi i trimit ... e rrokë shpatën me dy duer”), topuzë (“Tom Galia... trandë topuzin, njëqind okë”), heshta (“Gjeto Gega shpejt ka rrahë heshtën trashë sa një mashkull (bosht) qerri”) e deri te armët e zjarrit, pasi epiteti i Mehmet Shpendit është “pushkatar” (“N’atë Mar Lulën, trim bujar, n’Gjelosh Kolën, kuvendtar, n’Mehmet Shpendin, pushkatar”).


Ky arsenal armësh në përdorim të dragonjve, që Fishta jo rastësisht ka përshkruar, merr vlerat e shtresëzimeve “arkeologjike” prej nga vijnë figurat mitologjike të dragonjve, me të cilët identifikohen luftëtarët malësorë në Lahutë të Malcis dhe, përmes tyre, mbarë bota shqiptare, përfshirë edhe trimat e Jutbinës. Kuçedra, nga ana e saj, ka si armë kryesore kundër dragonjve përveç gurëve (“Hidhen krepat porsi ranë(rërë) flakërojnë currat...”) edhe zjarrin e jargët (pështymën) e qelbura (“Lëshoju flakë e zjarr prej goje, hidhju jargun hoje-hoje, një ditë udhë me ikë prej soje, prej qelbësirës që i del goje”).

Mund të hiqet një paralele me Gjergj Elez Alinë. Ai pasi “likpërmjet' balozit te i ka ra” në topuz dhe me shpatë “kryet me neje trupit ia ka damun”:


zhag për kambet trupin e ka ngrehun,
me gjith' at m'nji bunar e ka mbytun,
të tan' lumën gjaku e ka tërzue,
për tri vjet krejt vendin e ka qelbun.


5.


Gjatë kohës kur shkruhej Lahuta e Malcis, qeniet mitologjike të dragonjve nuk ishin sistemuar ende ndër tekste universitare e enciklopedi të kulturës popullore shqiptare. Për dragonjtë bisedohej sa herë vetëtinte e bubullonte, dimrit apo verës. Flitej për luftën e tyre me një Kuçedër diku më afër apo më larg vendbanimeve të atyre që tregonin, në vartësi me horizontin e gjëmimeve të motit. Dhe ashtu në përshkëndritjen e dritës së vetëtimave dragonjtë përfytyroheshin në qiell, si heronj të dritës; ndërsa gjëmimet e bubullimave shkaktoheshin prej goditjeve mbi Kuçedrën antagoniste, që vinte nga nëntoka, nga bota e errësirës dhe shkaktonte thatësirën, dëmtimet e gjësë së gjallë dhe fatkeqësitë e njerëzve.


6.

Studimet e derisotme mitologjike për dragonjtë shqiptarë kanë qenë përgjithësisht përshkruese dhe me ndonjë tendencë krahasuese të paargumentuar deri në fund me figura të përngjashme të mitologjisë ballkanike.[7] Për pasojë, konflikti në mes të asaj që shënjon fjala “dragua” në mitologjinë shqiptare (dhe në Lahutë të Malcis e në Këngët e Kreshnikëve) dhe të asaj që po kjo fjalë shënjon në mitologjinë greko-romake (dhe në mitologjinë biblike) ka mbetur ende i pazgjidhur. Këtë gjë e vërejmë edhe në etimologjinë jo fort të qartë të fjalës dragua (drague) apo drangue (drangua), që merret, sipas Çabejt, si “huazim prej latinishtes, e cila, nga ana e saj, e ka prej greqishtes së vjetër”[8] Por Çabej lë edhe një shteg të hapur për këtë huazim gjuhësor, sepse, vëren ai, “figurat vetë të Dragonjve mund të jenë të një burimi vendas paralatin e të jenë përzier pastaj me përfytyrimet romake”.[9] Dhe me të vërtetë ai burim vendas, i cili është jo vetëm paralatin, por edhe parahelen, shpjegon faktin përse dragonjtë te shqiptarët kanë mbetur në një “rol heroik... bash të përkundër me atë tjetrin të një përbindëshi”[10] si Kuçedra. Ky shteg i çelur prej Çabejt ka shpjegimin e vet ndër studiues të thelluar të mitologjisë universale, të cilët kanë arritur në përfundimin se kulti i Dragoit ka pësuar ndryshime në kuptimësinë e vet simbolike.[11] Kështu, më parë se në mitologjinë greko-romake (dhe më pas në mitologjinë biblike) dragoi të përfaqësonte simbolin e së keqes, ai (dragoi) është njohur si “beneficent”, simbol i së mirës, si “qenie symprehtë e sydepërtues në thellësi të tokës”[12] për të parandaluar të keqën që mund t’u vinte njerëzve prej andej. Ne na vjen për mbarë të themi se dragonjtë, simbol të së mirës u konsideruan si të tillë prej pellazgo-ilirëve dhe ashtu kanë mbetur në vazhdim deri te shqiptarët e ditëve të sotme. Ka edhe studiues të tjerë të mitologjisë që mbështesin tezën e ndryshimit të kultit të dragonjve, pasi i përcaktojnë ata edhe si simbol i së mirës, “i draghi buoni”[13]. Madje te kulti i Dragonjve shohin edhe energjitë e frikshme instiktive të brendësive të qenieve njerëzore, pak a shumë, ashtu si në këngën e 16-të të Lahutës së Malcis i paraqet edhe Fishta dragonjtë në luftë me Kuçedrën.


7.


Është e kuptueshme se Fishta nuk u nis nga arsyetime të gjata shkencore për të krijuar figurat e dragonjve të Lahutës së Malcis. Ai u mbështet në letërsinë gojore të popullit (përfshirë edhe Këngët e Kreshnikëve), epopenë e të cilit po këndonte (këngën e Gjergj Elez Alisë ai e rikrijoi thuajse ad literat qysh në blenin e dytë, botuar më 1907). Ai bëri objekt të krijimtarisë së vet ngjarjet më të rëndësishme historike të periudhës së Rilindjes Kombëtare, heronjtë me të shquar ndër shekuj të shqiptarëve dhe u ndal në përshkrimin e episodeve ku heroizmi masiv shpalosej si një ndërgjegje kolektive. Pikërisht, në kërkim të rrënjëve të kësaj ndërgjegjeje kolektive kombëtare, atij iu desh të lyente pendën në mitologjinë popullore, që vinte deri në kohërat moderne si një realitet kulturor gjithëpërfshirës i komunitetit shqiptare: i krahinës pellazgo-ilire, i fisit iliro-arbëror apo i individit shqipfolës. Shi në këtë fazë të kërkimit të rrënjëve etno-kulturore të popullit të vet iu shfaq figura e shqiptarit-dragua në luftë me të keqën, figura e dragonjve të tregimeve popullore në luftë me kuçedrën. E keqja, kuçedra, tanimë ishte edhe lakmia e knjaz Nikollës për tokat shqiptare të Plavës dhe Gucisë, ashtu siç ishte, si shkretimi i Kuçedrës, çdo agresion ushtarak ndaj trojeve shqiptare.


Ka pasur studiues, që, të orientuar nga një interpretim i Jungut për demonologjinë, kanë arritur ta argumentojnë antagonizmin e dragonjve me kuçedrën, si një “dyskajshmëri psikologjike”[14] Edhe me një këndvështrim të tillë mund të komentohet kënga e 16-të e Lahutës së Malcis, nëse marrim parasysh groteskun e Fishtës në realizimin e artistik të kuçedrës (“një ditë udhë me ikë prej soje, prej qelbësirës që i del goje”), përkundrejt epiteteve për dragonjtë (“trim si Zana, trim bujar, trimi i trimit, pika e djalit, harushë mali, kuvendtar, burrat e dheut, që u pëlqen kanga” por edhe “trima t’qartun, katallanj, si reja me shtrëngatë, si i terbue”) apo në kontrast me lirizmin idilik që derdhet në pasqyrimin e Orëve të Maleve. Dhe kur vjen puna të analizohen këto epitete që Fishta u ka dhënë dragonjve, ngjashmëria e tyre me Kreshnikët është më e shpjegueshme. Mbi të gjitha te kënga “Fuqia e Mujit”:


E ka marrë Muji gji me pi,
O, se ç’po i jep edhe Zoti fuqi:
Kenka ba si me kanë drangue
Ka marre gurin me e peshue,
N’cep të krahit Muji e ka vdue:
Njimijë okësh gurit i ka qindrue.


Rrënjët mitologjike të iliro-shqiptarëve, edhe nëse ne nuk i kërkojmë te figura mitike e dragoit, si këndon Fishta në Lahutë të Malcis (ku duhet parë integruar edhe kulti i gjarprit dhe simboli i shqiponjës), ato rrënjë aty janë. Kur rapsodi shqiptar këndon për Mujin “Kenka ba si me kanë drangue” ai e beson atë që këndon për të shkuarën dhe të ardhmen e vet.





[1] Tonin Çobani, Figurat mitologjike në Lahutë të Malcis, TOENA, Tiranë, 2008.

[2] Sipas Aleksandër Stipçeviq-it “asnjë kafshë në simbolikën religjioze të ilirëve nuk ka luajtur rol të rëndësishëm sa gjarpri”, sado që këtë simbolikë e kanë pothuaj “të gjithë popujt që shtrihen në viset ku jetojnë gjarpërinj”. Gjarpri është kafshë ktonike “simbol i mençurisë, i së keqës, shëndetit, plleshmërisë”(Aleksandër Stipçeviq, “Ilirët, historia, jeta, kultura, simbolet e kultet”, Toena, Tiranë, 2002, f.309). Kujtojmë gjarpërinjtë që u japin forcë kreshnikëve ose u shërojnë plagët..

[3] Dhimitri Pilika, Pellazgët, origjina jonë e mohuar, Botimet Enciklopedike, Tiranë 2005. Dhimitri Pilika ka argumentuar se Shqiponja e Zeusit të Dodonës, parahelene, është përcjellë ndër iliro-epiroto-shqiptarët, si simbol i potencës së sundimit dhe ndëshkimit. Ajo vjen nga qielli dhe kur është me krahë të hapur simbolizon diellin dhe rrezet e tij. Shqiponja u kundërvihet kafshëve htonike, edhe gjarprit. Nga shtatë mëkatet më të rënda, simbolizon krenarinë, ndër katër virtytet bazë, drejtësinë (Dizionario dei simboli, Edizione Piemme, Monferrato, 2004, f.96). Te Cikli i Kreshnikëve janë zogjtë që u shërbejnë heronjve shqiptarë për të mos ia lënduar kush krenarinë dhe për të dëshmuar drejtësinë e bëmave që kryejnë.

[4] “Akili ishte pellazg e jo helen, stërgjysh i Pirro Millosit, këtij stërgjyshi autentik të Skënderbeut dhe të mbarë shqiptarëve” (Dhimitri Pilika, vepër e cituar, f.319).

[5] Shtjefen Gjeçovi, Trashëgimia trako-ilire, Ora, Tiranë ,2003, f.74.

[6] Angela Cerinotti, Atlante dei Miti dell’antica Grecia e di Roma antica, Casa editrice Demetra, Colognola di Colli, 1998, f.85. Dizionario dei simboli, f.96.

[7] “Dragoi: Figurë gjysmë-njeri e mitologjisë së Shqipërisë veriore (!?)... dhe i ngjet zmaj-it serb e bullgar” (Robert Elsie, Leksiku i kulturës popullore shqiptare, Skanderbeg-books, Tiranë, 2005, f.49).

[8] Eqerem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes III, Tiranë, 1987, f.302.

[9] Po aty, f.301.

[10] Po aty, f.301.

[11] Jonathan Zittell Smith, Animals and plants in myth and legend, në The new Encyclopaedia Britannica in 30 volumes, Macropaedia I, Çikago, 1984, f.915.

[12] The new Encyclopaedia Britannica, Mikropaedia III, vepër e cituar, f.652.

[13] Angela Cerinotti, vepër e cituar, f.92.

[14] Ruzhdi Ushaku, Hulumtime etnolinguistike, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2000, f.18.

Lahuta, instrumenti që po bie në harresë

Këngët e Eposit të Kreshnikëve këndohen nga lahutarët, të cilët janë rapsodë që dallohen për zërin e tyre tërheqës, për mjeshtërinë e të rënit të lahutës dhe për teknikën e mbamendjes së vargjeve, siç ishte lahutari i A. Llordit nga Krahina e Plavës dhe e Gucisë, Adem Brahimi.




Ata janë të njohur edhe për mjeshtërinë e rikrijimit të vargjeve të harruara. Përveç këtyre veçorive, te lahutarët e dalluar hetohen edhe aftësia e paraqitjes krahasuese dhe hiperbolike të heronjve, si dhe aftësia e ndërtimit të tipareve fantastike të personazheve.

Vlerat e lahutës

Zymer Neziri, studiues i eposit, thotë se lahuta është e ngritur në shkallë kulti për vlerat që ka. “Lahutarët i këndojnë këto këngë në përcjellje të instrumentit muzikor me një tel, që quhet lahutë.



 Lahuta është instrument muzikor kryesor për përcjelljen e këngëve të Eposit të Kreshnikëve.



 Këto këngë këndohen edhe me përcjellje të çiftelisë me dy tela, që është po ashtu instrument muzikor i përhapur ndër shqiptarë”, thotë Neziri, duke shtuar se këto këngë këndohen edhe me përcjellje të sharkisë, vegël muzikore me tri palë tela.



Ai thotë se lahuta përfaqëson arketipin më të lashtë të veglave kordofone me hark të kontinentit evropian. “Lahuta është e ngritur edhe në shkallë kulti.



Kulti i lahutës në familjen shqiptare është i përhapur, ashtu siç ekziston një respekt shenjtërues për këngët e kreshnikëve”, tha ai për lahutën, duke shtuar se lahutarët kryesisht këngët i këndojnë nëpër dasma.


“Lahutarët i këndojnë këto këngë në dasma, në gazmende, në festa dhe në raste të tjera gëzimi, si dhe në mbrëmje, kryesisht gjatë stinës së dimrit. Dëgjuesit kanë respekt të veçantë për lahutarin, sidomos kur ai këndon”, nënvizoi profesor Neziri.


http://www.youtube.com/watch?v=EGTlcKL2eHQ


Instrument popullor

Kurse, aktori i njohur Çun Lajçi, i cili njihet edhe si njeri që e do jashtëzakonisht shumë instrumentin e lahutës thotë se fatkeqësisht ky instrument ka filluar të lihet në harresë.



 “Ju them me shumë sinqeritet se lahuta është në harrim e sipër, e që është një fatkeqësi e madhe. Megjithatë, brezi kufitar i Shqipërisë me Kosovën, Mirdita lart, fisi Kelmend, aty-këtu po e përdorin.



Këtu te ne është lënë pas dore, nuk merret kush me lahutën. Lahuta, megjithatë, do të mbetet ndër instrumentet më popullore në traditën më të madhe ndërshqiptare, sepse përmes tingullit të saj është ngjallur historia shqiptare dhe përmes kallëzimeve popullore në oda tona.




Megjithatë, unë me një xhelozi të madhe jam munduar të luaj dhe ta kem lahutën afër.



Dhe aty-këtu të nxjerr ndonjë këngë, por me kohë kam kaluar në aktrim dhe e kam lënë pak mbrapa lahutën”, tha ai, duke shtuar se nuk e ka lënë lahutën për fajin e vet.

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=NAC2_23t06s#at=19



“Por jo gjitha për fajin tim, por edhe të të tjerëve, të cilët kurrë nuk kanë pasur guximin të thonë eja në këtë koncert dhe të këndojmë me lahutë.



 Këto ditë i thashë “Shotës”, pse nuk më thirrni kurrë në koncertet tuaja kur i keni jashtë? Lahuta është shumë interesante për shumë vende”, nënvizoi Lajçi.

Interesimi, gjithnjë e në rritje për botimet elektronike

Studiuesi Avni Rudaku ka thënë se teknologjia po e zbeh librin fizik në rolin që ka pasur dikur në jetën e lexuesve, sepse ajo ka ndikuar në distribuimin më të lehtë, më të shpejtë dhe më ekonomik të librit, nga një hapësirë letrare e një ane të botës në anën tjetër dhe anasjelltas
Botimet elektronike kohëve të fundit janë bërë mjaft të kërkuara, jo vetëm për autorët, por edhe për lexuesit, të cilët me zhvillimet teknologjike që ka arritur vendi mundësojnë qasjen shumë të lehët në internet. Përdorimi i botimeve elektronike është rritur shumë dhe shkarkimi dhe mundësia e leximit të tyre po praktikohet gjithnjë e më shumë. Edhe pse libri fizik konsiderohet nga studiuesit si i pazëvendësueshëm dhe që jep kënaqësi më të madhe.

Proza, më e preferuar

Shkrimtari Albatros Rexhaj, themelues i shtëpisë së botimeve elektronike ‘Filozofia Urbane”, ka thënë se interesimi për botimet elektronike është rritur dhe po vazhdon të rritet, si nga krijuesit ashtu edhe nga lexuesit. Bile, sipas tij, ka muaj kur numri i shkarkimeve kalon 300- in. “Gjatë verës interesimi për botimet elektronike të “Filozofisë Urbane” është më i vogël, por ka pasur muaj kur janë shënuar 300 deri 400 shkarkime të librave”, ka thënë ai, duke shtuar se interesimet për publikim në “Filozofinë Urbane” vijnë edhe nga krijuesit. Por, Rexhaj ka thënë se për botimin e veprave, menaxhmenti i “Filozofisë Urbane” zbaton dy mënyra, njëra kur menaxhmenti u ofron mundësi krijuesve të caktuar për të botuar botimet e tyre në “Filozofinë Urbane”, dhe tjetra kur krijuesit kërkojnë që veprat e tyre të përfshihen në programet e kësaj shtëpie të botimeve elektronike. Ndërsa më të preferuarit janë krijuesit e prozës, për shkak se, siç pohon Rexhaj, qëllimi është për të krijuar një balancë mes zhanreve. Ndërsa, meqë “Filozofia Urbane” është një shtëpi jofitimprurëse, botimi i veprave në të bëhet në bazë të një plani të koordinuar. “Gjatë vjeshtës ‘Filozofia Urbane’ planifikon të botojë edhe një numër veprash të reja”, tha shkrimtari Albatros Rexhaj.

Distribuimi më i lehtë

Studiuesi Avni Rudaku ka thënë se teknologjia ka ndikuar në distribuimin më të lehtë, më të shpejtë dhe më ekonomik të librit, nga një hapësirë letrare e një ane të botës në anën tjetër dhe anasjelltas. Ai ka thënë se teknologjia po e zbeh librin fizik në rolin që ka pasur dikur në jetën e lexuesve. “Por përmes një ‘ajpad’-i (Ipad) ose ‘e-reader’-i, e kemi mundësinë qindra e mijëra libra t’i kemi me një vegël aq të rëndësishme teknologjike, ndërsa kjo fizikisht është e paimagjinueshme”, ka thënë Rudaku, duke shtuar se libri fizik merr dashuri më shumë nga më të moshuarit, ndërsa te të rinjtë teknologjia dhe inovacionet pranohen shumë më lehtë dhe përqafohen me ritëm më të shpejtë. Sipas tij, leximi përmes teknologjisë hap shumë mundësi që të lexohen informacionet më të reja, lexuesit kanë qasje më të shpeshtë dhe është krijuar varësia ndaj qasjes në rrjetet e ndryshme sociale, sakaq leximi është bërë i mundshëm vetëm përmes teknologjisë. “Ka shumë libra që nuk mund t’i gjeni fizikisht, tregu është më pak i pasur me literaturë botërore nga lëmenj të ndryshme profesionalë e të ngjashëm. Ndoshta një prej sfidave mbetet mirëmbajtja e kualitetit të shikimit gjatë leximit përmes teknologjisë”, ka thënë ai. Rudaku i quan shokë të ngushtë librin fizik dhe atë elektronik, “mirëpo teknologjia ka bërë që shumë autorë të harruar të lexohen, shumë autorë që kanë qenë provincialë dhe në pamundësi të shpërndarjes së tyre në të gjitha grupet e lexuesve të bien në ‘desktop’-ët e tyre”, ka thënë Rudaku.

I.Vatovci

Përgatitje joadekuate e kuadrit bibliotekar

Bibliotekat publike në vend janë një gjendje mjaft të vështirë për të funksionuar si duhet, duke filluar nga infrastruktura, kuadri, fondi librar e deri të niveli i pagave, ku punëtorët e bibliotekave janë më të diskriminuarit në raport me institucionet e tjera. Me ligjin e ri për biblioteka shumë sosh nëpër komuna kanë kaluar drejtpërdrejt nën menaxhim të komunave përkatëse dhe gjendja e tyre është mjaft e vështirë. Përjashto Bibliotekën e qytetit të Prishtinës si dhe dy-tri biblioteka në qytetet më të mëdha të Kosovës, bibliotekat në qytetet më të vogla, e veçmas nëpër fshatra janë në një situatë shumë të vështirë. Ndërkohë, digjitalizimi i këtyre bibliotekave do të marrë edhe shumë kohë, pasi ai veç është në hapat fillestarë. Fondet për pasurimin e këtyre bibliotekave jo gjithherë u janë përgjigjur kërkesave, por edhe menaxhimi i tyre lë shumë për të dëshiruar.

Kërkohet hapja e një dege për bibliotekarinë

Kryetari i Shoqatës së Bibliotekarëve të Kosovës, Muharrem Halili, ka pohuar se rrjeti i bibliotekave publike në Kosovë është në gjendje aspak të lakmueshme. Sipas tij, bibliotekat përballen me vështirësi nga më të ndryshmet, duke u nisur nga infrastruktura, kuadri bibliotekar, hapësira, fondi librar. “Edhe në aspektin e pagesës punëtorët e bibliotekave publike nëpër komuna janë më të diskriminuarit në raport me punëtorët e institucioneve të tjera”, ka pohuar Halili. Ai ka shtuar se gjendje aspak e mirë mbretëron edhe sa i përket përgatitjes profesionale të kuadrit. Halili ka thënë se për të përmirësuar gjendjen në aspektin profesional, shumë herë është kërkuar hapja e në dege për bibliotekarinë në njërin nga universitetet tona, por, sipas tij, kjo nuk është marrë në konsideratë nga autoritetet.

Punonjësit ankohen për paga të ulëta

Munish Hyseni, drejtor i Bibliotekës së qytetit të Prishtinës “Hivzi Sulejmani”, në një prononcim  është shprehur se biblioteka që ai drejton në shumë aspekte është në gjendje të mirë dhe funksionon mjaft mirë. “Gjendja e bibliotekës është e mirë në kuptimin e hapësirave. Kjo bibliotekë i ka edhe degët e saja, gjashtë nëpër fshatra dhe katër brenda qytetit. Hapësirat e këtyre degëve janë të mjaftueshme dhe i plotësojnë nevojat e lexuesve”, ka thënë ai, duke shtuar se edhe sa i përket fondit, Biblioteka “Hivzi Sulejmani” dhe degët e saj janë në gjendje të mirë dhe ai pasurohet në vazhdimësi. Sa i përket pasurimit të fondit, këtë vit kjo bibliotekë ka marrë mbështetjen më të madhe që është dhënë deri më sot për një bibliotekë publike në Kosovë. “Këtë vit, për pasurimin e fondit librar për Bibliotekën “Hivzi Sulejmani” dhe degët e saja, Komuna e Prishtinës ka ndarë një shumë prej 75 mijë euro, e që është shuma më e madhe që është dhënë ndonjë herë për bibliotekarinë kosovare”, ka potencuar Hyseni. Mirëpo, edhe kjo bibliotekë nuk ka mundur t’u shpëtojë problemeve. Kuadri dhe pagat e ulëta të punëtorëve janë mjaft shqetësuese për këtë bibliotekë. Sa i përket digjitalizimit të fondit, kjo bibliotekë nuk i ka punët edhe aq keq. “Sektori i fëmijëve gati i ka futur në sistem të gjithë librat për fëmijë. Ne po bëjmë përpjekje sa më shumë për të përdorur sa më mirë programin e digjitalizimit”, ka thënë ai.

Ministria ndihmon aq sa lejon ligji

Zyrtarë të MKRS-së janë shprehur se edhe pse kjo ministri nuk menaxhon bibliotekat publike nëpër komuna, ajo kujdeset për pasurimin fondit të tyre. Shkelzen Dragaj, këshilltar dhe shef kabineti në MKRS, ka thënë se ministria ndihmon këto biblioteka aq sa lejon ligji. Ai ka përmendur edhe vendimin e MKRS-së, me të cilin ndahen mjete për blerjen e 56 titujve të librave për nevoja të bibliotekave publike në vend. “Në total numri i librave të blerë është 4480, të cilët do t’u shpërndahen bibliotekave komunale dhe institucioneve të tjera sociale. Mbështetja financiare për këtë blerje kap shumën 19 mijë e 600 euro”, ka thënë Dragaj.

ISA VATOVCI

Poetikë biografike e një mërgimtari

Shkruan: Riza GREIÇEVCI

Liria nuk është e atyre që e duan, as e atyre që presin nëpër dyer të Evropës për një copë drejtësi! Liria nuk është e skllevërve të lumtur që kënaqen me cilësinë e robit për një copë bukë lypësie... Liria është një copë mali, tek jehojnë thirrjet besa-besë, tek thërrasin krismat e luftës. Po, po, liria u takon atyre që e fitojnë, liria është e atyre që digjen për një rreze dielli...Kështu nisin shtegtimin valëset shpirtërore, frymëzimet e vargjeve të poetit të ri nga djepi i Tuxhecit të Dardanës. Interesant, ajo që të rrëmben kur të lexosh vargjet e poetit Dan Kosumi, në veprën më të re “ ...dhe Vjen Një Ditë...” është magjepsja me ngrohtësi deri në gjirmën e shpirtit, poetika që përbën trungun bosht të veprës, e kjo është biografia e mallit, e dhembjes, biografia dhe gjeografia e shpirtit, e frymëzimeve, biografia e fjalës, e maleve, e diellit, biografia e një pene prej mërgimtari që ndërton të nesërmen, të ardhmen, kur liri nuk ka e kërkon nga malet, nga pushka, dhe, herë-herë, të kthen larg në mote të mugëta, kur djaloshi dardan nga djepi i Tuxhecit detyrohet të lë gjeografinë e bukur të fshatit të lindjes, të lë arat e bukës, livadhe, odën dhe lahutën e gjyshit, të lë të carani i oxhakut nënëloken me një shkëmb shprese në zemër... DHE (do të vijë) VJEN NJË DITË... kur nipi sërish kthehet tek i ka gjuhë e varre e kroje e fusha, do kthehet nipi me një Diell në ballë! Por, përveç Diellit të lirisë mbi Dardani, poeti me penë e shpirt e mendje e zjarr poetik e mall tregon: Këto vargje i shkrova nëpër vite e plot dhembje, në rrudhat e ballit të popullit tim!

Malli, dashuria, lufta, liria!

Një furtunë e rrëmbyeshme, shkatërruese, e frikshme, ogurzezë, kishte shpërthyer atëherë kur djaloshi Dan Kosumi kishte marrë udhën e shkollës shqipe. Një krijesë syqenzë, bishë egërshane gjezdiste llahtarshëm nëpër troje dardane, dhe shqyente, shkilte, shembte sheshlojërat shqip, griste librin dhe këngën shqip, kërkonte kokën e shkollës dhe të mësuesit shqiptar, kishte hapur gurmazin dhe dëshironte për të përbirë (shfarosur) trojet etnike dardane me teshë e kteshë. Dani, një fëmijë malësori, i padjallëzuar, i dashur, i etshëm për librin me të cilin, tregonte mamaja e tij, flinte me libër nën jastëk, ishte i frikësuar, i hutuar, kur hienat e rodit prej kukudhi i kishin thënë me tytë në gjoks: “Shkruaj prej A-së deri në ZH: Pse emri yt fillon me R, kurse mbiemri me K? Pse këmishën e ke të zezë, shallin kuqezi? Republikën kërkoni? Albaninë, hë...?” Qe pse një djaloshi shqiptar që herët i kishin rënduar mbi qafë, i kishin depërtuar në shpirt e në mendje gjithë ato zallahi, katrahura e ndeshtrasha, dhe: një ditë merr rrugën e mërgimit. Po, sepse, ishte e arsyeshme dilema e një djaloshi ende pa i rënë fytyrës me brisk: Kujt t’i besosh? Atij që lirinë e do, por nuk e rrok pushkën? T’i besosh atij që lirinë e kërkon në sportele evropiane, të OKB-së, apo ua zgjatë dorën demokracive ndërkombëtare si lypsar? T’i besosh atij që mpreh thikën dhe viktima ende shpreson për një copë mëshirë ndaj saj? Të Besosh se bisha e çakërdisur përnjëmend di ç’është liria, mëshira, dhe po ai mentalitet e shpirt egërsire të kishe besim tek ajo se do t’i hidhte në sofër Kosovës drejtësi, demokraci, liri, pavarësi, shtet? Apo të bëhesh në biçim cjapi që vetë shkon të kasapi? Ja, pra, kur nëpër peshën e rëndë të mërgimit larg vendlindjes, larg shtëpisë dhe prindërve, shokëve e miqve, zgjodhi vargjet poetike, si mundësi më të lehtë e më të shpejtë për të zbrazur (shkarkuar) gjithë atë deti të mallit, gjithë ato tallaze të shkrumbëzuara, që zienin brendapërbrenda një shpirti djaloshar dhe, me të drejtë, kërkonin shpërthimin! Shih, vargjet e Dan Kosumit, që rrethrrotullohen në boshte biografike poetike me Mallin, Dashurinë, Protestën, Luftën çlirimtare, Lirinë!

Jeta e mërgimtarit

Për të formësuar idenë e frymëzimeve, për t’i dhënë inerci vokacionit poetik artistik letrar, për të ndërtuar pa emocione, pa klishe të vjetruara muret e vargënimit poetik,
djaloshi energjik, kureshtar, i afërt me njerëzit, i dashur, i etur dhe i gatshëm për t’u shkrirë (mishëruar) në secilin varg o strofë, o metaforë, Dan Kosumi, poet i brezit të artë, edhe me penë, edhe me veprimtari atdhetare, edhe kasnec i thirrjeve për të ndryshuar akrepat e historisë kombëtare (djep i familjes emblematike, Kosumi!) për të gatuar brumin e veprës së tij më të re poetike “...Dhe Vjen Një Ditë...”, na del (imponohet) si një historian, si një zëdhënës, së një mjeshtër kulmor i gatimit të vargjeve artistike letrare, me motive nga përpjekjet e trimave, atdhetarëve, patriotëve, veprimtarëve për çlirim dhe liri të trojeve të Shqipërisë Etnike, duke pikasur, lartësuar, nderuar dhe vijëzuar të vërtetën historike, gjeografike, kombëtare, por edhe duke vargënuar me vullnet e mjeshtri e dashuri për gjeografinë e hartës së Atdheut, për njerëzit (trimat) që me gjak e pushkë bënë historinë, mbrojtën traditat, besën, sofrën e bukën e nderin e erzin, dukem mos harruar të aktualizojë edhe Çamërinë, Preshevën, Bujanocin, Malësinë e Madhe, Hot e Gurdë, Guci, Iliridë... Krejt këtë brumë gjeografik, historik, poeti i talentuar mërgimtar, i vrullshëm, mjeshtër i penës dhe i shtrirjes së poetikës në rrafshin letrar, një vullkan i fashitur, mjeshtërisht e gatoi në vargje të ngrohta, të dendura, plot metafora, figura të zgjedhura stilistike, dhe, një gjë të mos e harrojë lexuesi kureshtar i vargjeve të Dan Kosumit: Ky poet mërgimtar, sot larg vendlindjes, larg Kosovës, aq afër zemrës, aq afër mish e thua me Kosovën e lirë, me popullin, me shtetin, me pavarësinë, dhe, Zoti i dhashtë shëndet e ymër, ... vjen një ditë ... që do të shpërthejë bujshëm, do të imponohet e do të zërë vendin e merituar me penë e vargje, shohim e bëjmë (kaq kësaj radhe, sa më larg profetëve!) do zërë vend meritor në letërsinë shqipe, ( s’ka gjë, le të jetë udha e gjatë!) dhe askush s’do pësojë humbje, s’do ndjejë dhembje, por do jetë i nderuar, letërsia shqipe më e pasur, gjeografia me gjeograf, historia me një historian, Kosova me një veprimtar, atdhetar, poet me vepra, jo me letra.

Propaganda artistike

Shkruan: Dr. Ilir Muharremi

Propaganda shërben si qëllim që identifikohet, si i vetmi burim vlerash, imazhesh, madje edhe njohurish që shpalos idenë, e cila fuqizohet mbi të vërtetën e vetme krahas arsyetimeve. Pse gjithnjë propaganda arrin ta bindë masën, krijon besueshmërinë dhe fiton logjikën? Njerëzit shpejt e gëlltitin propagandën, u besojnë informacioneve të pabaza, aspak të logjikshme, pa argumente, ngaqë fjala e artistëve për veprat e tyre ngrihet në superlativ. Besimi në më të bukurën, më të madhërishmen, në renditjen e frontit të parë, shndërrohet edhe si sëmundje fiktive ndaj artistëve individë. Doemos, ata përpiqen të dominojnë tregun pa çelësin e duhur, pa ëmbëlsinë e veprës, pa mesazhin universal-global, kuptimplotë, vetëm e vetëm të jenë të parët dhe më të mirët.
Veprat artistike janë të heshtura, por në thellësi mjaft të zhurmshme, nëse vërtet arrin evolucionin dhe ngacmimin. Ato nuk dinë të flasin për vetën, por, vetëm të prezantojnë sinqeritetin. Krijuesit e tyre gjithnjë përpiqen t’i përdorin si arma neutrale në vetvete. Tash, në këtë kohë, është vështirë të propagandohet një pikturë, poezi, dramë, film, ngaqë informacioni për arritjen e krahasimit në mes prezantimit të veprës, arrin me shpejtësi të madhe. Të gjitha jo vlerat fundosën apo i distancon koha.

Prejardhja e fjalës propagandë

Është vështirë të përcaktohet saktë, mirëpo sipas disa të dhënave thuhet se fjala propagandë vjen nga një grup kardinalësh katolik “Congregatio de Propaganda Fide” (Kongresioni për propagandën e Besimit). Fjala propagandë dalëngadalë filloi të identifikohej si përpjeke për të prezantuar dhe për të përhapur bindje. Mirëpo, nëse kjo dukuri zhvillohet në art, atëherë reflektimi pengon, stagnon të menduarit korrekt, dhe bëhemi pjesë e egoizmit të rrejshëm artistik, i cili në esencë ka shkatërrimin dhe thellësinë e humnerës artistike. Propaganda në esencë e ka gënjeshtrën, madje shumë artistë, me plot bindje, reklamojnë çmimet, prezantimet e veçanta, duartrokitjet e rrejshme, vlerësimet të cilat aspak nuk janë ashtu si interpretohen. Shpesh këtë mediokër artistësh përdorin edhe emocionet dhe lojëra të ndryshme si vendimtare në përpjekjet për t’i mbushur mendjen opinionit. Këta artistë në shumtën e rasteve përdorin edhe përgjithësimet që kanë për qëllim mbështjelljen e fakteve të rëndësishme rreth problemeve kryesore. Sot tregu artistik është i madh. Po kthehemi në kohë kur konfliktet politike dhe ato ushtarake shoqëruan të gjithë gjatë shek XX. Miliona njerëz vdiqën në të dy luftërat botërore, këto efekte ishte të tmerrshme, vulgare për artistët, të cilët i portretizuan situatat jetësore. Në vitin 1917, në Rusi komunistët morën pushtetin, duke përfunduar në një luftë civile midis të kuqve komunistë dhe të bardhëve jokomunistë. Artistët iu bashkuan kësaj lëvizje duke krijuar imazhe propagandistike si ajo pro komuniste “Mundini i të bardhët me pykën e kuqe” një vepër nga El Lissitzky. Imazhi tregon pykën e komunizmit që çan qarkun, Rusinë jokomuniste.

Vepra që flet dhe rrëqethet vetë

Një vepër tjetër që vlen të veçohet e që i përket propagandës artistike është “Bateria e bombarduar” nga Percy Wyndham Lewis. Vetë vepra ndërton propagandën e botës në luftë. Këtu artisti nuk ka nevojë ta zhvillojë propagandën e imagjinuar në korrelacion me veprën. Ai kombinon figura mekanike këndore me të tjera më të natyrshme në pamje. Ajo i shmanget pamjes së përgjakshme të luftimeve, duke na paraqitur vetëm ushtarë që po pastrojnë vendin pasi bateria e tyre është bombarduar. Të tre oficerë të vendosur në anën e majtë të veprës vëzhgojnë pa ndonjë emocion. Ndërkaq, peizazhi i shkretë zbulon deri në lakuriqësi shkatërrimin që sjell lufta. Edhe pamja e ushtarëve ne formë roboti synon të nxjerrë në pah se si lufta i depresionalizon njerëzit. Kjo pikturë u realizua pas Luftës së Parë Botërore, duke ngritur propagandën negative çnjerëzore të luftës. Artist këtu nuk ekziston, por vepra flet dhe rrëqethet vetë. Propaganda bëhet e thellë kur vepra nxjerr ngacmimin. Gjatë luftës së dytë botërore propaganda e vërtetë e artistëve shpesh i dërgonte dhe në vdekje. ‘Shtylla e shoqërisë’ nga George Grosz satirizonte udhëheqësit gjerman duke i bërë qesharakë dhe të ligj. Ai u persekutua për këtë vepër. Ushtarët mizorë gjermanë marshojnë në sfond të pikturës. Një prift bekon me budallallëk gjithçka. Në anën tjetër figura e një politikani i cili valëvit një flamur, koka e tij është e mbushur me jashtëqitje. Një nazist, i cili është në plan të parë të pikturës qëndron i pirë duke vringëllirë shpatën e tij. Artistët këtu shprehin vizionin , imagjinatën e tyre propagandistike në opinion, gjë e cila nuk i pëlqente regjimit, sepse regjimi pranonte vepra sipas qejfit për të propaganduar në opinion. Në të njëjtën kohë politikanët përpiqeshin t’ua fitonin mendjen njerëzve, duke kërkuar ndihmën e një lloji arti të ri – pikturave propagandistike. Kam miqësi me shumë artistë nga fushat e ndryshme. Pak prej tyre shpalosnin propagandën e sinqertë kohore, ekonomike, politike, e cila me batuta të rrejshme apo me teatër fjalësh bind masën.

Shpalosja e së vërtetës nëpërmjet artit propagandues

Përse veprat artistike nuk godasin në shenjë. Këtë goditje nëpërmjet stilit të tyre ta propagandojnë në publik, sepse e vërteta shpaloset vetëm nëpërmjet artit propagandues. Nëse këtë gjë nuk e bën arti, atëherë politika fiton betejën. Përse nuk ekziston një Pikaso i kohës, i cili me veprën madhështore “Guernika” arriti propagandën më të madhe kundër luftës civile në Spanjë. Kjo panoramë tronditëse shpalos vdekjen dhe shkatërrimin, pasi avionët nazistë bombarduan qytetin republikan të Guernikës, duke vrarë qindra civil. Pikaso pohonte se Guernika përmban një apel të qëllimshëm drejtuar popullit, pra një sens të qëllimshëm propagandistik. Këtu dukshëm vërehet se arti ka ndikim real mbi ngjarjet, gjë të cilën asnjë krijues nuk e paraqet tek ne. Pikturat nuk duhet të krijohen për të zbukuruar muret e apartamenteve, por për të protestuar në shenjë revolte ndaj padrejtësive. Guernika është një instrument lufte për të sulmuar dhe për t’u mbrojtur nga armiku. Pikaso nuk donte ta shpjegonte Guernikën, edhe pse si vepër është e pakuptimtë. Mjafton të dimë se kali përfaqëson njerëzit, demi mizorinë dhe errësirën. Në të majtë të pikturës demi vërshon, i pacenuar, ndërkohë që një grua ka vënë kujën me duart mbërthyer mbi fëmijën e saj të vdekur. Një ushtar gjendet i vdekur për tokë dhe sipër tij kalin e kanë qëlluar. Në të djathtë, një fytyrë e tmerruar shikon jashtë një dritareje. Një grua përpiqet të largohet me vrap, ndërkohë që një tjetër bie, duke ulëritur, nga një shtëpi që digjet. A nuk mjaftojnë këto skene për të propaganduar luftën, e cila bëhet në të padrejtë? Andaj, propaganda artistike gjithnjë do të mbartë emblemën e përjetësisë.


Ilir Muharremi u lind më 1983 në Pejë. Shkollën fillore e kreu në Prishtinë, ndërsa shkollën e mesme të artit në Pejë. Ka diplomuar më 2004 në Fakultetin e Arteve, Dega e Aktrimit, në klasën e profesor Luan Dakës. Pas diplomimit është angazhuar në disa shfaqje teatrale, si: “Sfida e madhe” e autorit Nebi Islami, “Nata e dymbëdhjetë” e William Shekspeare-t, “Duart e ndyta” e Zhan Pol Sartre-t, “Shkolla e grave” e Molierit etj. Në vitin 2007, me dramën “Van Goghu Kosovar”, ka kryer magjistraturën në Degën e Dramaturgjisë në Prishtinë. Ndërsa, në vitin 2010, ka doktoruar me temën në Fakultetin e Filologjisë “Kiril i Metodij” në Shkup. Nga viti 2008 punon asistent në Fakultetin e Edukimit në Prishtinë, ndërkohë ka punuar edhe gazetar i kulturës në të përditshmet “Koha ditore” dhe “Lajm ekskluzive”. Aktivisht merret me aktrim, por shkruan edhe poezi, tekste dramatike, shkrime diskursive dhe kritike për artin e dramës, teatrin,  filmin, artin figurativ, artin konceptual etj.  Ilir Muharremi në aktivitetin e vet shkencor interes të veçantë ka treguar edhe ndaj temave të arteve vizuale dhe të filozofisë, për çka shkruan venerime dhe artikuj me karakter të ndryshëm. Aty flitet për çështje të ndryshme të pikturës, skulpturës dhe filozofisë. Edhe në këto trajtesa vërehet afiniteti i autorit ndaj paraqitjes informative të personalitetit të ndonjë piktori, si janë piktorët shqiptarë I. Kodra, A. Paci M. Mulliqi etj. Ose të huaj S. Dali P. Pikaso, A. Modelijani përkatësisht për kryevepra të pikturës, si është “Mona Liza” e L. Da Vinçit. Kësaj pjese të veprimtarisë shkencore i përkasin edhe disa artikuj në të cilët trajtohen çështje të përgjithshme të skulpturës. Nga fusha e filozofisë veçohen publikimet për pikëpamjet e Fridrih Niçes dhe të Zhan Pol Sartrit. Është autor i tri librave: “Djalli në qytetin tim” (1996) , “Dera e fundit e çmendurisë” (2003), “Van Goghu kosovar” (2010). 

Bashkëpunimi kulturor Kosovë-Shqipëri, më shumë fjalë se vepra

Bashkëpunimet kulturore Kosovë–Shqipëri lënë shumë për të dëshiruar dhe nuk janë ato të cilat i duan shqiptarët. Madje, edhe atëherë kur kanë ndodhur këto bashkëpunime kanë qenë shumë inferiore. Edhe pse janë shënuar disa afrime, ato kanë qenë të vogla në nivel të grupeve, e të cilat nuk i kalojnë përmasat e bashkëpunimit ndërshtetëror. Kështu, kanë thënë për “Kosova Sot”, njerëzit e kulturës. Sipas tyre, në fushën e kulturës institucionet e Republikës së Shqipërisë me ato të Republikës së Kosovës nuk kanë qenë në nivelin e dëshiruar.

Institucionet pasive

Prof.dr. Agim Vinca, studiues, publicist e shkrimtar në një prononcim për ‘Kosova Sot”, ka thënë se sa i përket bashkëpunimit kulturor të Kosovës me Shqipërinë, lë shumë për të dëshiruar dhe, sipas tij, ky bashkëpunim nuk është ngritur në nivelin institucional të viteve ‘70-ta, të shekullit të kaluar. “Absurd, por fatkeqësisht e vërtetë! Institucionet shtetërore, nga të dyja anët, nuk e kanë kryer si duhet misionin e vet në këtë plan”, ka thënë prof. Vinca. Sipas tij, duhet të shpresojmë se ndryshimet politike në Shqipëri do ta intensifikojnë këtë bashkëpunim dhe do ta bëjnë më përmbajtjesor e më funksional. Ndërsa, në një prononcim për “Kosova Sot”, publicisti Frrok Kristaj, pjesëtar i Shoqatës së krijuesve të kryeqytetit dhe themeluesi i Shoqërisë Kulturore të Kosovës, “Anton Pashku”, ka thënë se në fushën e kulturës institucionet e Republikës së Shqipërisë me ato të Republikës së Kosovës nuk kanë qenë në nivelin e dëshiruar. “E them këtë pasi institucionet kulturore të Shqipërisë nuk janë të gatshme që të bashkëpunojnë me ato të Kosovës”, ka thënë Kristaj, ndërsa këtë pohim të tij e ka ilustruar me faktin se në Kosovë me të madhe shiten librat e krijuesve të Shqipërisë, kurse librat e krijuesve të Kosovës pothuajse fare nuk kanë lexues në Shqipëri. Sipas tij, në Kosovë hapen ekspozita të krijuesve figurativë të Shqipërisë, kurse andej diçka e tillë mund të ngjajë vetëm me ndonjë ekspozitë kolektive. Po sipas tij, kështu ngjan edhe me shfaqjen e ndonjë filmi, të ndonjë koncerti apo të ndonjë manifestimi letrar në Shqipëri, ku gati-gati se fare nuk ftohen shkrimtarët nga Kosova. Ndërkaq, ka vazhduar Kristaj, në Kosovë vazhdimisht ftohen shkrimtarët e Shqipërisë nëpër manifestimet letrare që mbahen në Kosovë, vazhdimisht këndej shpërblehen krijuesit nga Shqipëria e u botohen veprat këndej. “Dua ta them edhe një ilustrim shumë eklatant që ngjan në Shqipëri: Në planprogramet mësimore të letërsisë ka zënë që të mësohet edhe për Anton Pashkun, kurse nxënësit, përkatësisht studentët e Shqipërisë nuk kanë mundësi që ta njohin krijimtarinë e Anton Pashkut, sepse vetëm një vepër (lexo romani OH) e Anton Pashkut është botuar në Shqipëri, bile edhe ajo është botuar tash vonë”, ka thënë ai. Hezitime për bashkëpunim, sipas Kristajt, ka edhe në aspektin institucional. Përderisa, ka thënë ai, Instituti i Albanologjisë në Prishtinë pothuajse nuk e organizon asnjë ekspeditë për vjeljen e folklorit apo e riteve të tjera popullore pa studiuesit nga Shqipëria, kurse, sipas Kristajt Instituti i Kulturës Popullore të Shqipërisë asnjëherë nuk ka marrë studiues nga Kosova në ekspeditat e tyre nëpër Shqipëri. “Nga kjo del se në Shqipëri në mënyrë përbuzëse shikohen krijuesit e fushës së kulturës së Kosovës, e harrohet fakti se në Kosovë ka shumë më shumë manifestime letrare, festivale të filmit, festivale të ansambleve kulturo-artistike, më shumë ekspedita studiuese të fushave të tjera të kulturës, e kështu me radhë. Merrni me mend se sa e sa”, ka thënë Kristaj.

Bashkëpunimi në nivel grupesh

Shkrimtari dhe kryetari i Klubit të Shkrimtarëve të Kosovës, Ardian Haxhaj, thotë se gjendja e bashkëpunimit Kosovë-Shqipëri është e mangët. Ai thotë se bashkëpunimi kulturor Kosovë-Shqipëri është krejtësisht inferior, sepse edhe ministritë simotra të kulturës nuk kanë ndonjë program të qartë të bashkëpunimit reciprok. “Mund të ketë bashkëpunime të vogla në nivel të grupeve, por nuk i tejkalojnë përmasat e bashkëpunimit ndërshtetëror”, ka thënë ai, duke potencuar se është krijuar një vetëdije se është disi e pavlefshme edhe të merresh me çështjen e bashkëpunimit ndërkulturor. “Prandaj, edhe lajmet për ndonjë aktivitet kulturor të përbashkët janë shumë të rralla dhe krejtësisht periferike”, ka thënë Haxhaj.

Joserioziteti institucional i të dy palëve

Krijuesi Ramadan Ibrahimi ka thënë se bashkëpunimi kulturor Kosovë-Shqipëri akoma lë për të dëshiruar dhe kjo, për faktin e joseriozitetit institucional dypalësh. “Fundja, kultura shqiptare, nëse jo dhe tërësia territoriale e Kosovës, tashmë do të duhej të ishte tërësisht e integruar. Është për t’u çuditur fakti që akoma kaq vjet pas luftës nuk është zhvilluar ndonjë projekt madhor në rrafshin e kulturës mes Shqipërisë dhe Kosovës”, ka thënë Ibrahimi për “Kosova Sot”. Sipas tij, ka disa aktivitete të ngjyrosura kuqezi, por jo projekte serioze në dobi të kulturës se gjithmbarshme kombëtare. Ai ka thënë se ministritë respektive të kulturës, por dhe qeveritë tona janë të gatshme të bëjnë madje, marrëveshje jodinjitoze me Turqinë në dëm të kulturës dhe historisë shqiptare, por kur vjen fjala te bashkëpunimi ndërmjet vetes promovojnë më shumë fjalë sesa projekte dinjitoze. “Duket që politika shqiptare andej dhe këtej bashkëpunimin kulturor ia kanë lënë stihisë dhe vullneteve të lira të individëve jashtë ombrellës zyrtare”, ka thënë Ibrahimi.

 Isa Vatovci