Kur botën mundet me e shelbue vetëm "e bukura"

Ardian Ndreca

Kujtojmë poetin dom Lazer Shantoja në pervjetorin e lindjes



( Lazer Shantoja, 7 korrik 1891 - 5 mars 1945 )



Poetët vriten atëherë kur e rrejshmja ka fatin me u quejt ligjë e ligji shpreh shëmtimin e mbrendshëm të njeriut, atëherë ata vriten e kângët e tyne heshtin në shurdhimin e paskaj të vetë ndërgjegjes së njerzve.
Me 5 mars 1945 në të dalun të Tiranës, nji nadje heret nji grup partizanësh i dha fund me nji krisëm batarjet jetës së njenit prej poetëve mâ të ndieshëm e skofiar (delikat) qi ka pasë letërsija jonë e shekullit të njizetë. Trupi i tij i munduem prej torturash, kamba e tij e kalbzueme prej gangrenës, gishtat e thyem prej thuprave të hekurta, fytyra e vuejtun e sytë pa shkëlqim ju falen nji grope të paemën diku ndër kodrat buzë lumit. Ato duer qi dijshin me i ra aq ambël pianofortes, tue përhap jonet e lied-eve të Schumann-it, Schubert-it, Franz-it, ato gishta qi kthyen shqip Goethe-n e Schiller-in nuk gjetën nji zemër të mëshirshme qi t’i pështonte. Gjoksin e atij idealisti qi shkoi në mërgim 15 vjetë jetë, mbasi ishte anmik i regjimit të Zogut, e shpuen plumbat mizorë të nji marrije qi po përshkonte fund e maje Shqipninë. Ndërsa nana e vet plakë, bashkëvuejtsja e mërgimit të gjatë, tue e pa të birin ashtu të shëmtuem prej torturash, me trupin gjysë të kalbun në nji thes, iu lut gjakatarëve qi t’ia vrisnin në shênj mëshiret.
Kur nanat e poetëve lusin vdekjen e bijve të tyne, don me thânë se bota âsht shëmtue e ka bjerrë ndjesitë njerëzore.
Megjithatë, n’ato çasa të fundit në burgun e Tiranës, u gjet nji zemër e dhimbshme qi i dha pak kafe e nji tjetër dorë miqsore i preu gishtat e kambës qi i vareshin të lidhun vetëm me nji copë lëkurë.
Kështu mbyten poetët tek na, kështu dhunohet tempulli i Muzave tue i dhanë botës rasën me pa se sa afër âsht njeriu me shtazët e egra atëherë kur e vret të bukuren.
Atë ditë marsi, ish studenti i Innsbruck-ut, publicisti i "Orës së Maleve", miku i Luigj Gurakuqit, Anton Harapit, Ernest Koliqit, themeluesi i "Orës së Shqipnís" në Vjenë, oratori i flaktë mbi vorrin e Avni Rustemit, miku i Hasan Prishtinës e i Mustafa Krujës do të vdiste tue lanë nji nanë plakë të braktisun prej botës, e cila mbas pak kishte për të dhanë shpirt e helmueme dhe e turbullueme prej dhimbës qi shorti i pat premtue. Bota e qytetnueme poetëve të vet, pa dallim fejet e bindjesh politike, i ngreh përmendore e ia mëson përmendsh vargjet, ndërsa ne, ja thyejmë kambët e i vrasim sikur të ishin gjakbâsa e hajduta.
Kurse kriminelat ndër ne plaken në shtëpijat qi i kanë grabitë të tjerëve e vdesin në shtrat pa iu dridh qerpiku. Kjo âsht humnera qi historia ka vue ndërmjet nji vendi të qytetnuem e nji vendi qi nuk njeh qytetnim.
Poeti âsht zâni i ndërgjegjes, âsht hyjnorja qi banon midis nesh e heshtun, pa bâ bujë e pa lypë nderimin e turmave. Poeti: "miku i hyjve", siç e quen Goethe-ja, âsht mâ poet bash atëherë kur njerëzit e tradhtojnë dhe e braktisin, kur ai ndien thellësisht vetminë e vet në ketë botë, e cila âsht e huej për tê dhe âsht anmike e së bukurës.
Lazër Shantoja nuk iku prej Shqipnijet atë fund nandorit të zymtë të vjetit 1944, pse vargjet e tija s’kishin mbjellë urrejtje e tingujt e tij s’kishin vra askênd; zâni i tij i ambël vetëm kishte afrue njerëzit te lirija dhe te Zoti.
N’ato çasa të fundit të jetës i erdhën ndër mend vjetët e mërgimit, shetinat në rrethinat e Beogradit në 1928, vjetët e ethshme të Vjenës, atëherë kur në Schaumburgergasse, i përkrahun prej Hasan Prishtinës nxirrte "Orën e Shqipnís", jo larg konsullatës shqiptare, mbrenda mureve të së cilës, Çatin Saraçi thurte intriga e pregatitëte vrasje mbas shpinet. Ju kujtue Jura bernese ku mes alpesh kaloi vjetë të lume tue andrrue e tue shkrue për atdheun e vet, ju kujtuen miqtë qi s’ishin mâ, shumica të ramë nën plumbat e trathtisë: Luigj Gurakuqi, Bajram Curri, Hasan Prishtina, Avni Rustemi, Mark Raka.
I erdhën ndër mend vargjet e rinisë:
Ah, mos e lyp at varg! ... Asht shum mâ mirë
korimbat (1) t’tú mos t’dijn ça do me thânë
me qên’ poetë e mos me qênë i lirë,
me kndue me goj’ kur zêmërngrita qanë.

Pse duhen vra poetët? Ata s’i përkasin veçse poezís, e kjo s’ka as parti e as atdhé, s’duron roje e s’ka plumb qi ja shpon gjoksin. Poetët duen me e pështue botën nepërmjet së bukurës, duen qi njerëzit të sundohen prej ndjenjave t’nalta dhe jo prej arsyes së ftohtë e as prej teknikës, duen qi e pangjyra e anonimja t’ja lëshojnë vendin të thjeshtës e të përkores, asaj qi mbërrin me na mahnit e me na shelbue në ketë “luginë të përvajshme” qi âsht jeta.
Qe se çka shkruente te revista "Illyria" në tetor të 1935, në nji kohë qi ishte n’mërgim në Helvetí:
“Nji âsht rruga qi na çon tu populli i ynë! Ky popull âsht i mirë. Pret ndihmë prej nesh e me të drejtë. Djersa e tij na ka dhânë shkollën. Për me i ndihmue këtij populli na jemi nda shpirtnisht prej tij e kemi formue nji klasë në vete, klasën intelektuale. Të jét nji klasë e jo nji kastë. Nuk do të bâhemi beglerët e mêndes e të pendës. Mos t’i grabisim popullit edhe shpirtin! Të na duken sikur janë “faje të rânda ândrrat e argtimi i ynë i ushqyem me mjerimin e nânave e të fëmijve pa ndimë e proje.” A nuk shkrou kështu nji shok i jueji tash vonë në nji copë proze së mrekullueshme, shtatore apologu të vjetër, në Rivistën t’uej? Poshtë putat, po! T’i rrëxojmë së bashkut e të gjithë. Pa mëshrirë. Pse jo? As na nuk adhurojmë puta. Por na e dijmë se putat rrëzohen vetëm atëherë kur nëpër rradhët e mykta të tyne të kalojë flladi i freskët i Hyjnís. Përndryshej rrëxojmë nji put e ngrehim nji tjetër. Na nuk dijmë ndoshta sod sa dijni ju, e kët send na e dijmë pse na e njohim at popull qi ju nuk njihni. Populli shqiptar beson në tokën e të parve të vet, por edhe në qiellin qi shtrihet mbi tê. Qiellin plot me hyj! Doni me i a fikë? Mosni, pashë të rijtë t’uej, mosni! Nuk e ka meritue!”
Migjeni kishte botue disa skica të tija te numrat e mâparshëm të "Illyrisë", bashkë me poezinë “Shpirtent shtegtarë” e cila mbyllej me vargjet: “shtegtarë të mërguem, shpirtënt tonë n’origjinë po kthejnë”.
Shantoja nuk donte qi utopia e sinqertë e disa idealistave t’u bânte shkak qi histeria e kriminelave të vênte dorë në të ardhmen e kombit, nuk donte qi andrra nietzsche-ane e Migjenin për nji "mbinjerí" të frymëzonte "grushtin" e urrejtjes qi mund t’ja fikte Shqipnisë qiellin plot me yje. Poeti don evolucion dhe jo revolucion, don dashuninë dhe jo dhunen e verbët, urren hipokrizinë e llafet e qelbta, por gjithsesi s’pranon nji t’ardhme të pikëzueme prej shkulmeve të gjakut të pafajshëm.
Poeti, na ka mësue Schiller-i, don me pajtue me anë të së bukurës arsyen me ndjenjat, don me edukue e jo me djegë, ai e din qi arsyeja e ftohtë e gjanave âsht jo-njerëzore, ashtu si pasionet e pakontrollueme zbulojnë anën tonë primitive e të pagdhendun, nxjerrin prej shpellave të ndërgjegjes troglotidin qi mshehet mbrenda nesh.
E bukura âsht lirija vetë, dhe e bukura nuk lind kurrë konflikte e luftna, ajo âsht qëllimi i fundit i ekzistencës sonë. Por poeti i len gjanat përgjysë, ai tregon shênjat për ata qi të bukuren e kërkojnë e ikë përgjithmonë andej prej kah ka ardhë, mbasi ai nuk i përket njerzve, ai âsht i Hireve të Amshimit – e premton se:
“... un tash i a kndoj
mâ t’bukrin varg hyjneshës Afërdite
ndër hije t’qiparisavet kur t’shkoj”.
Por hijet e qiparisave ku prehet Shantoja na nuk i dijmë, pse vorrin bota poetit ja ka tretë për me i bâ vend atyne qi do t’i këndojshin vorrit të lirisë. Novalis ka shkrue se mbretnija e poetit âsht bota, mjafton qi ky ta mbrûjnë me shpirtin e tij, mbasi poeti âsht profeti qi i jep shpirt natyrës. Atëherë poetin kena me e gjetë nën hijen e qiparisave të tanë botës, pse e bukura e bân atê përjetësisht të vërtetë. Poeti Shantoja âsht nji qi ka kërkue me mbrûjtë botën me anë të poezisë, mbasi ku ka mâ shumë poezí atje ka mâ shumë vërtetësí, tue qenë se poezija âsht i vetmi mjet qi udhton lirshëm prej shpirtit te natyra e anasjelltas.
Mos t’i vrasim pra kurrë mâ poetët, me helm e as me plumb, pse ndoshta Muzat idhnohet e na lanë me jetue në vorfninë prozaike të nji jete të zymtë, të ndriçueme veç prej nji vetime - qi tepër vonë mbërrin me na diftue se jeta na shkoi kot e se vdekja sovrane afrohet me na shqymb përgjithmonë. Por âsht fort ma zí për ne, në qoftë se Muzat na dënojnë tue lejue midis nesh hije të mekuna poetësh, qi enden tue plazmue shije të mbrapshta me kângët e tyne të shëmtueme.

____________________________________
1) Korimbat: vjen prej gr._(maje, kulm) prej këndej lat. corymbus (frut me vile, vilja e shermashekut); në botanikë âsht lulësia e disa llojeve si b.f. qershija, shtogu, molla, dardha, dredhëza.

Çka do t’jèt Shkodra?

Lazër Shantoja(1891-1945)


Çka do t’jèt Shkodra?

(Prej konferences mbi Shkoder tё mbajtun prej D. Lazer Shantojёs)

«Nё piken e tretё e kam dà t’ju zhvilloj se çka do t’jèt Shkodra: çka do t’jèt e jo çka kà me kênё, pse as jam as s’due tё jem profetё.
Shkodra, o zotёnì, do t’jèt kryeqyteti i Shqipnìs! jo vetem kryeqyteti moral, por edhè kryeqyteti fizik i Shqipnìs.
Âsht faret punё e kotё qi une kёtû t’ju parashtroj provёt e argumentat qi i japin Shkodres ket tё drejtё posё qytetevet tё tjera.
Kёto argumenta e provё keni mujtё me i lexue n’«Oren e Maleve» e âsht kot t’i persris, âsht kot pse nё kjoftё se Shkodra nuk bâhet kryeqytet nuk âsht pse nuk kà tё drejtё m’u bâ; nuk âsht pse i mûngojn argumentet e provat mbî tё cilat m’u pshtetё kjo e drejtё, por vetem pse nuk don ndokush qi tё bâhet: nuk e don ndoj i huej e ndoj i jonё qi per interesa e veçanta tё vetat âsht bâ vegel qorre e e ndytё e tij.
E ky fakt, o zotёnì, tham un, âsht argumenti mâ i madh qi do tё perdorin nacjonalistat e vertetё per me bâ Shkodren kryeqytet. Shkodra do tё bâhet kryeqytet jo pse kà kênё gjith herё, jo pse âsht qyteti mâ i lulzueshem e perparimtàr, jo pse po rrenohet ekonomikisht; jo ne e mram pse lypim na Shkodranёt, por fillё pse nuk e duen t’huejt e interesat e tyne. Me deklarimin e Shkodres kryeqytet Kuvêndi Kushtetues kishte me i lanё nji êmen tё paharrueshem vedit e kishte me mujtё m’u quejt me tё vertetё Kuvênd Kombёtàr.
Na kà bâ me qeshё artikulli i nji deputatit nga Kruja nё «Shqiptarin e Amerikёs» me tё cilin diftote se Shkodra nuk mûnd t’u bâte kryegjytet per arsye tё Bunёs e Drinit qi aj barasote me dy kulshedra. Jo, zotёnì! tjera janё kulshedrat qi ja ndalojn ket tё drejtё Shkodres: kёto kulshedra po e persris, janё t’huejt. Une me ket fjalё nuk due me thanё se gjith ata qi kundershtojnё tё drejtat e Shkodres, janё tё gjith tё shitun polikes s’huej, tham se tё gjith, dashtё o pà dashtё, bajn politiken e huej.
Kёtû rrî soni i punёs, e prandej na Shkodranёt kemi tё drejtё me vûe «pregiudiziali» kuer âsht fjala per kryeqytet. Nuk jemi na Shkodranёt ata qi per nji plesht jemi gadi me djegё jerganin; nuk jemi ata qi thonё se kuer tё mbaroj un, batall fort per tjerё; nuk jemi na shkodranёt qi lypim Shkodren per me hupё Shqipnìn por duem Shkodren kryegjytet pse vetem me Shkodren kryeqytet kà me na u mbushё mêndja se kà Shqipnì, se kà Shqipnì pernjimênd!
Kёtû mё duket se ndokush do me mё pvetё: Mirё po, tё tana fjalёt e mira e tё bukra; por fûndi, a po bâhet a s’po bâhet Shkodra kryeqytet?
Zotёnì kёsajё pvetje s’mûnd t’i pergjegjem. Do t’i pergjegjem vetem tuj protestue n’emen tё gjith juvet, tё fyemvet qi nji fletore e ndyet, e poshter, guxoj me i bâ Shkodranvet e Deputetvet tё Shkodres.
—Mbas kёtyne fjalvet konferencjeri xjerrё prej xhepit fletoren «Shpresa Kombёtare» nё tё cilen kёndon: «Shkodra po mbaron per faqe tё zezё tё gjith Shkodranvet. Ata qi kan marrё besimin t’onё, ata qi na perfaqёsojnё, ata e vetem ata e kan nё dorё me bâ Shkodren me lè per sё dytit e sè me e gjykue per vdekje.»
Protestojmё, o Zotёnì!
Zoti mos e thashtё! Por nё kjoftё se Shkodra mbaron nuk mbaron pse e gjykuene per vdekje deputett t’onё, deputett e popullit, tё zgjedhun me djersen e popullit, por pse e gjikuene per vdekje deputett e BEGUT tё zgjedhun prej BEGUT e prej pares.
Zoti mos e thashtё! Por nё kjoftё se Shkodra mbaron, nuk mbaron per faqe tё zezё tё gjith Shkodranvet, por vetem per faqen e zezё t’atyne faqezezvet e trathtarvet shkodranё tё cilёt êmnin e tyne e kan lidhё per mot tё motit me êmnin Koplik!
Zotnì! Tuj ju pà kёtû nё ket ças âsht tuj mё ngà mêndja tu nji shenё e zakontё nё kohen e rromakvet kur tё gjykuemёt per dekё para se tё shkoshin me marrё ndeshkimin do tё kaloshin para perandorit e nji lajmtàr n’êmen tё tyne, i thotё: «Ave, Ceasar, morituri te salutant!» Rrnosh o Mbret, tё gjykuemёt per dekё tё falen.
Nё ket ças mё duket se kam para vedi me pranì fizike tё tanё Shkodren e rrethet e saja: mё duket se shoh kёtû malcorёt t’onё, burrat e Kosovёs a t’Hotit e tё Grudёs: mё duket me pà tё ngjalluna hijet e martirvet tё lirìs kombёtare, mё duket me pà tё njallun para mejet fatosin e Traboinit Ded Gjo Lulin, e mё duket se prej kёtyne gjindvet sot çohet nji zâ i nâltё e i madh qi mrrînё deri nё Tiranё e jehon nё Kuvêndin Kushtetues: «Ave, morituri te salutant!»
Ndînje, o zotёnì, zânin t’onё, kёqyrni tё drejtat t’ona! Per hater tё Zotit, per hater tё Shqipnìs, per hatrin e kombit shqiptàr, mos e dёnoni Shkodren, persè Shkodra do tё rrnojё! persè Shkodra edhè trup i dekun ne u baftё prej jush, kà per tё kênё «das lebende Leichnam»—kufomё e gjallё—Dinje se Perendija Shkodren e kà bâ per Shqipnì, sikur kà bâ Shqipnìn per Shqiptàr!

GAZETA “ORA E MALEVE”, SHKODER, 19 PRILL 1924, NR. 17.

Stili, gjuha dhe estetika e Dom Lazër Shantos

Lazër Shantoja lindi në Shkodër më 2 shtator 1892 (ose me 7 korrik 1891[1]), në një familje tradicionalisht të shquar për patriotizëm, intelektualizëm dhe kontribut në fushën e albanologjisë[2]. Nacionalist e demokrat, orator, poet lirik, eseist, përkthyes, i mbiquajtur “famullitari i pianofortit”, Shantoja do kujtohet sidomos si përkthyesi i veprave të mëdha të Gëtes, Shilerit dhe Hajnes. Shkrimet e Shantojës mbetën të shpërndara ndër gazeta e revista, por u përmblodhen e u botuan në 2005 nën kujdesin e botimeve françeskane në "Vepra, Lazër Shantoja".





Lazër Shantoja lindi në Shkodër më 2 shtator 1892, nga Mikel (i quajtur shkurtimisht Keli) dhe Luçije (shkurtimisht Luçe) Shantoja.[2] Te dorëshkrimi Shantojana - Histori e familjes Shantoja D. Lazri shkruan se origjinën familja e tij e ka nga Vjerdha e Vjetër, pranë fshatit Rragam të Shkodrës.[3] Arsimin fillor e krey në kolegjin Saverian dhe në Seminarin papnor në Shkodër me profesor Ndre Mjedën e etër të tjerë jezuitë. Rreth viteve 1909-1910 u dallua në pervetësimin e latinishtes, greqishtes dhe italishtes. Ishte shqiptari i parë që njihte me kompetencë gjuhën esperanto në Shqipëri.[1]

Më 1914 vizitoi Vjenën për herë të parë. Studimet e larta teologjike i vazhdoi në Universitetin e Insbruku-ut, ku përvetësoi edhe gjermanishten. Me 29 maj 1915 u shugurua meshtar dhe si famullitar shërbeu në Pulaj, Beltojë, Velipojë, Rrjoll, Sheldî nga viti 1917 deri në vitin 1922. Filloi përkthimet dhe botimet e para u shfaqën te “Lajmtari i zemrës s’Jezu Krishtit”, “Kalendari i veprës pijore”, etj. Botoi “Për natë kazanash”, përmbledhje me lojra, kashë e lasha e proverba.[1] Në qershor 1919 burgoset nga italianët në Beltojë. Për dy vjet (1922-1924) është sekretar i Arkipeshkvit të Shkodrës, Imzot Lazër Mjedës. Më 17 prill 1923 takoi në Vjenë, Kancelarin e Austrisë Dr. Joseph Seipel. Bashkëpunoi me Anton Harapin për “Ora e Maleve”, ku shfaqi aftësitë e tij si shkrimtar i zjarrtë e poet satirik. Dom Lazri ishte bashkëpuntor i parë i tij së bashku me Luigj Gurakuqin. Pater Antoni, me vonë do të shkruante: «Kur kam nxjerrë gazetën s’kam pasë kênd me më ndihmue posë Dom Lazrit».[1]

Më 20 shkurt 1924 del prej shtypit “Shjor Puci”, një përkthim i Shantojës. Maj 1924 dha dorëheqjen prej redaksisë së Orës së Maleve. Pas atentatit të Beqir Valterit takon Ahmet Zogun.[4]. 22 Tetor 1924 vdes i ati i Dom Lazrit, Kel Shantoja[5]. Në janar 1925 u arrestua dhe u burgos si frymëzues e organizator i Revolucionit të Qershorit 1924. Mbas disa muajve burg u fal nga qeveria e Ahmet Zogut dhe u largohua për në Jugosllavi.

Me 2 tetor 1925 prej Beogradit, me zemër të pikëlluar, kujton me një artikull prekës te ”Liria Kombëtare“ vrasjen e Gurakuqit. Më 1 shtator 1926 në Cetinjë mori pjesë e mban ligjëratën në varrimin e Kapiten Mark Rakës, vdekur në rrethana misterioze në një aksident rrugor. Në 1928 kaloi nga Jugosllavia në Vjenë, Austri. Këtu filloi të botojë gazetën “Ora e Shqipnisë”, financuar nga Hasan Prishtina.

Nga ndërrimi i shpejtë i gjendjes politike në Shqipëri, D. Lazri doli prej atdheut dhe vajti në Zvicër si famullitar i fshatit Bienne ku predikon gjermanisht, më tej në La Motte te kantonit Vaud, ku qëndroi për pesëmbëdhjetë vjet, duke perfeksionuar dijet e tija në frëngjisht. Për të jetuarit me të ka shkuar edhe e ëma, Çija. Në fshatin zviceran filloi të përkthejë Wilhelm Tell-in e Faust-in. Asokohe në Shqipëri Kumbona e së Dielles, Cirka, Illyria etj. shtypnin pa pushim artikujt e përkthimet e Dom Lazrit. Në 1936 e përkohshmja LEKA botoi Hermandin e Dorothenë e Goethes, përkthyer prej Dom Lazrit. Më 4 Maj 1937 i vdiq në Rumani i vëllai, Kapiten Luigj Shantoja.[5]

Gjendja e re, e krijuar në Shqipëri me 7 Prill 1939, i çeli rrugën, si shumë të mërguarve të tjerë edhe D. Lazrit për t'u kthyer rishtas në atdhe[2] [6]. Në vendlindje iu bëh një pritje tepër e ngrohtë. Ai mbajti meshë në kishën kathedrale dhe tha një omeli të paharrueshme për të pranishmit. Shkodranëve u tha: «Më keni mbytë me gosta». Më 28 shtator 1939 mbajti fjalimin me rasën e dorëzimit të Flamurit të Ri. dhe po në atë vit u vendos bashkë me të ëmen në Tiranë. Ka shumë shpresa te epoka e re në të cilen ka hyrë populli shqiptar. Në 12 mars 1940, Shantoja niset me motoanijen «Calitea» nga porti i Napolit, për në Misir,[7] ku u takua me shqiptarët e atjeshëm prej të cilëve u largua me përshtypjet më të mira.[5]

Më 1941, bashkë me Ernest Koliqin, Mustafa Krujën, Zef Valentinin, Karl Gurakuqin, Xhevat Kortshën etj., qe një nga themeluesit në Tiranë të Institutit të Studimeve Shqiptare. Mbështeti pambarimisht qeverinë e Mustafa Krujës. Në maj të 1943 merr pjesë në varrimin e Ndok Gjeloshit në Tiranë, vrarë nga njësitë guerrile. Me kapitullimin e Italisë në shtator 1943 u tërhoq prej skenës politik dhe vijoi të merret me përkthime, ndërsa vëzhgonte me dhimbje të madhe luftën vëllavrasëse që kishte filluar në Shqipëri.[1]

Arrestimi dhe vdekja


Në fundin e vitit 1944 dom Lazri iku ndër malet e Sheldisë, ku bujti në qelën e Dom Nikollë Gazulli një natë. Në Dedaj ka ndenjur 22 ditë tek i quajturi Mark Tom Prela, e më tej në shtëpinë e Kolë Nuri Sheldisë për 26-27 ditë. I fundit kishte qenë shërbyes në shtëpinë e Shantojës. Do dënohej për "krimin e mikpritjes" 6 ditë para mikut që i kishte mësye konakun.

Në momentin kur erdhen komunistët në pushtet, në janar 1945[1] e arrestuan dhe e torturuan (Oficeri pyetës: Lako Polona e Skënder Hysi, Proçes-verbali datë 27 janar 1945). Kur u kap nga forcat partizane Don Lazri iu tha atyre ndër sy:

"As ma pak e as ma shumë, se ajo që kam dijtë me kohë, se, komunistët janë veç trathtarë!"

Më datën 31 janar 1945, ditë e martë, ora 15.00, në Shkodër, u dha vendimi nga Gjykata Ushtarake e Qarkut, me kryetar Esat Ndreu, antarë: Mustafa Iljazi e partizani Hysni Lame, prokuror Vaskë Koleci, sekretar Shaban Kuçi:

"I pandehuri Dom Lazër Shantoja me vdekje, me pushkatim."

Me datën 2 shkurt 1945, aprovohet nga Gjykata e Lartë Usht. Tiranë, vendimi i dhënë në bazë të ligjit nr. 21, dt. 30 janar 1945, nga gjykata ushtarake e korparmatës së III, Shkodër:
"Dom Lazër Shantoja, vjeç 52, nga Shkodra, dënohet me vdekje - me pushkatim".
Me datën 9 shkurt 1945, u mblodh komisioni për zbulimin e kriminelëve të Luftës për Tiranën... Shoku Jusuf Alibali, vjeç 24, nga Shkodra, deklaron si mbas akt-akuzës së sipërme. Poshtë shënohet: Deklaruesi (Jusuf Alibali) d.v. Komisioni hetimor: J.Alibali d.v.

"Vendimi u ekzekutue në Tiranë, me datën 5 mars 1945."[1][8]

Urrejtja e pushtetit komunist ndaj këtij intelektuali që kishte përkthyer Goethe-n dhe Schiller-in e kishte shkruar në revistat më të rëndësishme kulturore të Shqipërisë (Përparimi, Agimi, Hylli i Dritës, Illyria etj), ishte aq e madhe, sa torturuesit i kishin këputur katër ekstremitetet e trupit. Kështu Dom Lazri ishte i dëtyruar të tërhiqej zvarrë nëpër qeli me gjunjë e bërryla. Fati i Shantojës i kishte rrënjët e veta në qëndrimin antipërëndimor dhe antikristian të komunistëve dhe në qëndrimin propërendimor të Shantojes, si dhe në besimin e tij te ringjallja e kulturës autoktone të krishterë shqiptare të periudhes para turqve, bindje të cilen ai e shfaqi në veprat dhe poezitë e tij. Kur nëna e Shantojës shkoi të vizitojë djalin e saj në qeli dhe e pa të vuajë me këmbë e krahë të prerë, iu lut me ngulm rojeve të burgut që t'i tregonin mëshirën e fundit djalit të saj dhe ta vrisnin. Ekzekutimi ndodhi me 19 shkurt 1945 në Tiranë nga një ushtar, bashkë me Sulçe beg Bushatin. Ish drejtori i Shoqërisë Letrare "Dante Alighieri" në Tiranë, si dhe ish anëtari i Institutit Mbretëror për Studime Shqiptare, Dom Lazër Shantoja, u gropos në një varr pa emër afër Tiranës.[9] Partizanët, pasi e ekzekutuan, thirrën për kryerjen e sharteve të vdekjes Atë Viktor Volajn, i cili ishte edhe njeriu i fundit që pa kufomën e martirit. Më 28 qershor 1949 vdiq e ëma e Dom Lazrit, Luçije Shantoja.[5]



Shkrimtar origjinal në poezi dhe në prozë




Përmbledhja publicistikës së L.Shantojes

Në pesë tingëllimet “Zog Mali” të nëntitulluara “Duhija”, “Lamtumirë”, “Mërgimi”, “Kështjelli” dhe “Barija” autori, siç duket, parafytyron alegorisht vuajtjet e rrepta që pëson shqiptari, i cili gjen prehje vetëm në soditjen e një kështjelle, lavdi e kohës së kaluar. Origjinaliteti Shantojës shprehet në vargjet satirike plot ironi e sarkazëm që u botuan në shtyllën Ora ndër valle t'Ores së Maleve. Në prozë kemi një radhë shkrimesh nën titullin “Kodra mbas bregut” të botuara në të përkohshmen “Cirka”. Ato janë një prodhim letrar pothuaj “sui generis” në shqip, me të cilat autori në një gjuhë popullore të gjallë e argëtuese vihet së largu në përpjekje me doket dhe jetesën tipike shqiptare, sidomos kur thekson kontrastin e mentalitetit të vjetër me atë të të rinjve.[2]. Në pikëpamjen estetike vepra e tij paraqet një interes sepse në të jetojnë natyrshëm tendencat e letërsisë bashkëkohore të fillimeve të shekullit XX, sidomos gjejmë gjurmët e asaj franceze dhe gjermane. Ironia dhe sarkazma e fortë e afrojnë në publicistikë me autorë si Karl Kraus-i dhe Kurt Tuchosky, forca e të cilëve tundi me rrënjë Vjenën dhe Berlinin e gjysmës së parë të '900-ës. Poezia e tij ka notat e pesimizmit kozmik leopardian, kurse rrëfimi i shtruar e i ëmbël me thekse baritore e afron me një Chesterton. Gjithsesi tek ai ndihet e gjallë qenja shqiptar e stili i tij origjinal.[9]

Orator


Aftësinë e tij oratorike e dëshmuan fjalimet e zjarrta që mbajti shpesh në periudhën e manifestimeve të viteve 1923-24. Do të mbetet e paharrueshme biseda e flaktë që D. Lazri bëri në funeralin madhështor të Avni Rustemit. Në atë rast Shantoja u tregua orator i fortë duke tronditur shpirtat e atyre që ishin të pranishëm me fjalimin e tij.[2].

Përkthyes


Përkthimi i kryeveprave poetike gjermane është fusha në të cilën Shantoja derdhi një zotësi të konsiderueshme. “Kumbona” e Schiller-it dhe “Flutura” qenë sprovat e tij të para në lëmin e përkthimit. Në vitin 1935 nisi të botojë në të përkohshmen “Leka”, Hermandin e Dorothean, një poemth të cilit i dha shpirt e natyrë thjesht shqipe, megjithë vështirësitë që jep përdorimi i njëmbëdhetrrokshit në shqip.

Dom Lazri dha kontributin e vet të lartë në letërsinë e përkthyer shqipe me përkthimin e kryeveprës goethiane “Faust”. Ai dha dëshminë se edhe gjuha shqipe, me anën e një pende të vaditur, mund të shprehë mendime të thella filozofike.[2]

Ndryshe nga shumë shkrimtarë të tjerë shqiptarë të kohës, Shantoja ka njohur mjaft mirë letërsinë bashkëkohore europiane e prej saj ka çmuar shkrimtarë jo fort familjarë për ambjentin e tij natyror; ndër këta mund të permendim: Keats, Shelley, Heine, Wilde, Gautier, Munthe etj.

Ky horizont i hapur që kishte ndaj letërsisë botërore bëri që Shantoja të ishte krejt i veçantë dhe i ndryshëm prej poetëve e shkrimtarëve të tjerë të kohës së vet. Përkthimet e tij përbajnë një pasuri të veçantë për traditën shqiptare. Ndër autorë që i kanë tërhequr vemendjen përmendim: Schiller, Goethe, De Musset, F. W. Weber, Heine, Wilde, Immermann, Giannini, Leopardi, Parini, etj.

Fausti dhe Hermandi e Dorotheja të Goethes së bashku me Kumbonën e Schillerit janë kryeveprat që Shantoja ka ditur të përkthejë me një mjeshtëri të pashoqe. Nuk mbesin mbrapa as poezitë e [Leopardi]]t që i përktheu dhe i botoi në vitet '1940. Duket se asokohe pesimizmi kozmik i poetit italian e kishte mbërthyer, ndoshta si parandjenjë e fundit të vet tragjik.

Shantoja nuk mundi ta botojë të plotë përkthimin e Faustit, versioni përfundimtar i të cilit deri tash nuk është gjetur. Por prej pjesëve që kemi në dorë, duke i krahasuar me përkthimet e mjeshtrave të tjerë të mëdhej, kuptojmë se sa i çmuar ka qenë ai Faust dhe se sa bukur tingëllonte shqip.[7]

Stili, gjuha dhe estetika


Dom Lazër Shantoja përgjithësisht ka stil popullor të rrjedhshëm dhe dinamik. Shprehja e tij priret drejt një gjuhe më të përbashkët që përdorën shkrimtarët e rinj gegë në kohën kur ai jetoi. Kultura e Dom Lazrit, që bazën e kishte në klasicizëm, u pasurua për hir të gjuhëve moderne, si gjermanishtja, frëngishtja dhe italishtja, të cilat i njihte fare mirë dhe i zhfrytëzonte me përfitim të plotë.[2]

Estetika e Shantojës e ka themelin te klasikët e letërsisë gjermane, Schiller e Goethe, ndërsa shumë shfrimeve lirike të tija ua gjejmë gurrën tek autorë bashkëkohorë që ai ka njohur e ka çmuar. Megjithatë, thelbi i artit të tij mbetet e bukura që na përcjell drejt amëshimit dhe ideja se jeta pa të është një përpjekje e kotë për të zgjatur një vuajtje të shkurtër.

Kthimi i shpirtërave në shpirtëra të bukur ishte ëndrra e Shantojës, por e parë në një kontekst e në rrethana krejt të tjera prej atyre të romanticizmit europian. Megjithatë, edhe ideja e veprimit konkret dhe shndërrues nepërmjet artit dhe të bukurës e Shantojës kujton etjen e romantikëve për të përmbytur e për të ndërtuar. Në një këndvështrimin estetik dhe lirik Shantoja donte të zhdukte brenda njerëzve zbrazëtinë, në mënyrë që të ndërtonte të bukurën në vend të saj, duke i kujtuar lexuesit se e bukura nuk është fryt i lëndës, por i shpirtit.[7]

Burimet:

1.  Pepa P., "Lazër Shantoja (1891-1945)" Publikue ne albanovaonline.com me 5.3.2008
2.  Dr. Dom Ukgjini N., "Dom Lazër Shantoja (1892-1945) - Shkrimtar origjinal në poezi dhe në prozë"
3. Shantojana-Historia e familjes Shantoja, dorëshkrim Mark Shantoja, Sheldî 7.IV.1921. Shkëputun nga "Vepra".
4.  "Vepra" ff.8, «Lazër Shantoja në Shêjzat e shkrimeve shqipe», nga dr. Arben Marku; Varazze, mars 2002
5.  Lazër Shantoja (1891-1945)
6. (Anglisht) Lazer Shantoja
7. Botuar i plotë tek “Hylli i Dritës”, n. 2, 2009
8.  Radovani-De Angelis F. "Një monument nën dhé", e botuar nga Misioni Katolik në Kroaci, Janar 2004.
9. Ndreca A., "Toni i publicistikës së Lazër Shantojës", Telegraf. - Nr. 52, 5 mars, 2010, f. 20 - 21.

• Lazër Shantoja, "Çka do t’jèt Shkodra?"
• Kur botën mundet me e shelbue vetëm "e bukura"
• Publiçistika e Dom Lazër Shantojës dhe nyjet e pazgjidhura të historiografisë shqiptare
• Pjetër Pepa, "Lazër Shantoja (1891-1945)"
• Dosja
• Dom Lazër Shantoja martir, pushkatuar nga komunizmi
• Fritz Radovani
• Yjet e kombit nuk shuhen me ujë... e, as nuk mbulohen me baltë!

Raimonda MOISIU - Kthjellohem pasi e kam shkruar poezinë

-Kam lexuar mbresa, mendime, komente të shumta për krijimtarinë tuaj, veçmas për librin tuaj të parë me poezi, me titull “Verbëri kotësie”. Si jeni ndjerë rreth këtyre vlerësimeve? Cfarë ju shtyhu ta titulloni me këtë titull?

Anxhela. R. Peza

Librin e parë e kam shkruar për t’ja bërë dhuratë familjes time, pasi ata investonin për arsimimin tim. Asaj kohe si 18 vjeçare mendova që talentin e spikatur nga 8-vjeçarja dhe gjimnazi ta shfrytëzoja në formë dhurate për ata. Komentet kanë qënë të shumta pasi ai libër u pasua nga tjetri pas 5 viteve. Madje disa komente i ruaj ende, janë të shkrimtarëve, të poetëve, kritikëve letrarë, pedagogëve, të afërmve të mi, njerëzve të thjeshtë, librarive, mediave të ndryshme etj. Kuptova në një mënyrë më serioze se talenti im ishte i dukshëm. Por duke studiuar psikologji më vuri në dyzim fakti se  ishte vërtetë talent apo frymëzim i moshës siç ndodh zakonisht. Për të diferencuar këtë gjë, e lashë veten të rrija disa kohë, të cilën e pëcolla duke shkruar gjithmonë pafund kudo dhe ngado. Jam fanatike për titujt, më të bukur dua të jenë ata sesa vetë poezia. “Verbëri Kotësie” është mesazh për njeriun i cili përpiqet aq shumë në jetën e tij, por e gjithë magjia qëndron tek liria që ka. Duke paur lirinë s’ka as pse të fustrohet, të ndrydhet, të ndjeki norma, tabu, zakone pa dashur, është i lirë, lumturia aty ndodhet.

-Cilat kanë qënë përfytyrimet më të herëshme se një ditë do të bëheshit shkrimtare? Kush ka qënë dashuria tuaj e parë,?       

                                                                                                                    

Mbase e kam ditur gjithmonë që do bëhem shkrimtare qysh në vegjëli. Ma kanë induktuar zyshat gjithmonë, “do bëhesh shkrimtare, se shkruan shumë bukur” krijoja vazhdimisht vjersha, shkruaja ese paksa filozofike në përputhje më moshën. Vendimin e prerë e kam marrë pasi krijova poezinë “Injoranti”. Dashuria imë e parë është dhe do mbetët poezia, nuk do isha unë nëse nuk do e shkruaja atë gjithkund.

-Kush ka ndikuar në mënyrë të vecantë që ju ka frymëzuar apo inkurajuar për të shkruar një poezi?

Askush s’më ka inkurajuar, ajo është diçka e cila buron nga një vend që as unë nuk e di. Shkrimtarët shpesh thonë nga shpirti, por jo çdo shpirt prodhon. Qëndron përtej të panjohshmes burimi i saj. Kthjellohem pasi e kam shkruar poezinë aty e kutpoj se çfarë kam bërë.

-Cilat janë shprehitë tuaja kur  shkruani një poezi, tregim apo  meditim… . Dëgjoni muzikë apo dëshironi qetësi?

Ma kanë bërë shpesh këtë pyetje. Qetësi, verë të kuqe, muzikë smooth jazz, Ëaldack,Yann Tieresen, Yiruma, të gjitha meloditë e pianos, i adhuroj më akomodojnë për të shkruar.             Këto janë kushte që i krijoj unë vetes kur e marrë me të mira. Realisht unë shkruaj ku të jetë, ku të vijë. Zgjohem në mes të natës e hedh diçka mbi letren që qëndron në talovilnë, në faturën e kafesë, duke pritur në takim, madje edhe kur bisedoj me ndonjë person e lë pauz 3 -4 minuta.

-Cfarë është një “muzë”. Është aftësi gjenetike sipas mendimit tuaj?

Gjithsecili nga ne nuk i shpëton dot gjenetikës se tij. Por mjedisi luan një rol mëse të rëndësishëm në jetën e njeriut. Pa pasur ngacmim nga shqisat e mia s’do mundja dot.               Çdo fjalë që më prek qënien, çdo fije bari e deri tek zogu lart në qiell shëndronhet në muzë. Shkrimtari e njeh dashurinë e zemrës dhe falë kësaj ai ka muza plot.

-Kush ka ndikuar në mënyrë të konsiderueshme në krijimtarinë tuaj, -prindërit, artet, letërsia apo  njerëzit e thjeshtë, qoftë edhe një person i vetëm që ka luajtur një rol të vecantë në frymëzimin tuaj?

Për ti dhenë dhe një përgjigje më të detajuar pyetjes më lartë, mamaja ime dhe dashuria parë kanë luajtur një rol të madh në frymëzimin tim. Pastaj gjithshka tjetër më ka ndihmuar në frumëzim, romanet, fshati, kështjellat, deti, mali, gjyshërisht në përgjithësi, pikturat e femrave nudo, skulpturat e 1700, qoftë dhe milingona me thërrime buke sipër më jep frymëzim. Edhe një bisedë me një të panjohur lë mbresa më shumë se të veçanta.

-Ju jeni poete. Dhjetra vargje  poetike dhe poezi të përmbledhura në vëllimin poetik botuar këtë vit “Zemër me Kock”. Ç’mund të na thoni për këtë përvojë interesante e përkushtim profesional, nivel e cilësi artistike- letrare?

Nëpër shkrime të poezisë e kam quajtur atë të “dashurin tim të parë”. Të them se unë përkushtohem shumë në poezi s’mund ta them këtë gjë, pasi ajo qëndron brenda meje, kur do të dalë jashtë meje vjen në formë shkrimi në letër. Nuk e kam imponuar ndonjherë veten që të ulem e të shkruaj poezi. Ajo kur qëndron brenda teje, nuk e  zgjedh momentin se kur do të dalë. Libri me poezi “Zemër me Kockë” erdhi bashkë me vendoshmërinë se un s’do ndahem më prej shkrimeve. Do vazhdoj ta bëj publike poezine time apo romane qofshin. Kam zgjedhur pikërisht këtë titull duke e njohur më mirë qënien njerzore nëpërmjet profesionit që ushtroj, jo gjithkush ka një zemër me tul, ku mbart vlera njerzore, norma, mirësi, dashuri, e drejtësi mbi të gjitha, e pra ka dhe nga ata që e kanë me kock ku e rëndësishme është qëllimi s’ka shumë rëndësi mënyra.

-Kur shkruani  cili është vendi tuaj më i preferuar, në studio,  në natyrë apo krejt rastësisht edhe duke pirë kafe diku?

Gjithkund ashtu siç u shpreva dhe më lart, në çdo vend nëse ndjej se duhet të hedh diçka në letër, e bëj. Çantës sime nuk i mungon ndonjëherë letra dhe lapsi, e po nuk pati gjej mjete rrethanore për të shkruar dicka.

-Ju ndjek vazhdimisht  në krijimtarinë tuaj, duke qënë kështu një lexuese e rregullt.                   

Kam lexuar disa fragmente nga romani juaj në botim “ Monolog neuroze”. Në prozën tuaj ka mall, protestë, revoltë, dhimbje, psikikja me shpirtin artistik, dashuri, mesazh tolerance e paqe, ton qytetar e intelektual … A keni ndonjë ndjesi të vecantë që ju e shfaqni nëpërmjet artit të të shkruarit..?

I gjithë romani flet për psikologjinë e një femre adulte ku shpeshherë e vë në paralel ish- dashurinë e saj me dashurinë e një vajze adoleshente. Një cop dashurie e ndjerë ndryshe vjen në formë neuroze, tek shpreh se dashuria është e pafund e ndjesia e njeriut ndryshon nga gjithkush tjetër. Edhe pse historitë tona ngjajnë me tregimet e të tjerëve. Tregon se dashuritë kanë fytyra të ndryshme, dhe ti gjatë jetës mund të shikosh dhe provosh mbase disa prej tyre dhe mund të arrij faza që shikon se kush të ka pëlqyer më shumë e kush ka qënë më me rëndësi për ty. Shekuj më parë dashuria e madhe e fortë e kanë quajtur dhe sëmundje sa e vertëtë është ende kjo nëpërmjet fjalëve urbane të njerzve, kjo ende s’dihet duhet provuar dashuria dhe të flasësh për të. Unë mbetëm ende partizane e fjalës që të dashurosh është një luks që jo gjithkush mund ta ketë.

-Ju jeni psikologe këshillimi në media. A ka lidhje psikologjia me letërsinë? Si ja dilni ta shfaqni atë nëpërmjet artit të të shkruarit? Cila është lidhja mes gazetarisë e letërsisë?

Vërtetë kam më shumë se dy vjet tashmë që jam pjesë e pandashmë e medias si psikologe dhe shkrimtare. Të dyja kanë lidhje, çdo shkrimtar është pak psikolog, për të mund të përcjellë personazhin e tij më së miri. Mendoj se e kam të pashmangëshme të shkruaj mbi piskologjinë e njeriut. Gazetaria me letërsinë kanë lidhje të tjera, në rolin gazetaresk unë nuk hyj shumë pasi figura ime publike televizive vjen si specialiste e psikologut më së shumti, e më pas si shkrimtare.

- Pra,  sfida për të shkruar një roman qëndron në   përballjen me ndërtimin e strukturës së tij,   duke e krijuar atë me idetë që keni në mendje për ecurinë e personazheve. E paraqisni personazhin nga jeta reale në përshtatje me kohën e situatën apo anasjelltas?

Romanin tim të parë e kam shkruar gjatë periudhës që kam qënë në Firenze të Italisë.                  

 Por nuk kam vendosur ende ta botoj. Monolog Neuroze është i treti në numër. E dua më fort           se dy të parët ndaj dhe dua ta sjell tek lexuesit. Kjo mund të vijë dhe si një shtysë e madhe nga pasja e shumë klienteve adoleshente që mbartin probleme emocionale mbi dashurinë. Libri ka vetëm një personazh. Dedikimi vjen për të gjitha ato femra që një herë në jetë janë ndjerë të tilla.

-Kush apo cfarë ka qënë ndikimi  juaj më i madh si poete, romanciere apo psikologe? Cilat janë sfidat më të mëdha për ju në lëvizjen feministe si autore?

Ndikimi si poete ka qënë vet vetja ime. Ajo më shtyn vazhdimisht të shkoj drejt letrave të prodhoj është më e fortë se unë. Një poezi është një roman i tërë. Për të qënë psikologe e kam dëshiruar që 16 vjeç shumë herët e çdo herë e më shumë e kultivoja veten për të qënë e tillë në të ardhmën. Pa këto të dyja s’do isha unë. Lëvizjen fëmisniste e shikoj brenda të dy profesioneve. Si shkrimtare përcillet gjithshka emancipim, revolt, sfidohet nepërmjet risisë që ajo sjell krijimi yt, emri i madh të qëndrojë mbi një femër jo gjithnjë në meshkuj. Por botës i duhen dhe disa dekada të lindi një Shekspir femër. Si psikologe çdo femër që ulet përball meje rimëkëmbien e indentitetit të saj, të buzëqeshjes, të guximit.

-Keni qënë e sukseshme vitet e fundit si shkrimtare dhe psikologe në media duke gëzuar kështu edhe admirimin nga lexuesit e shumtë? A jeni habitur  kur ju kanë vlerësuar? Si ju bën të ndiheni kjo gjë si autore femër?

Normalisht shumë mirë. Vlersimi është domethënës se tregon për mënyrën se si përcillesh në publik, tek lexuesi, modeli që përcjell gjithshka ka rëndësinë e saj. Rrethimi me dashuri dhe pozitivitet të jep kurajo që mos të zhgenjesh asnjë më pas. Megjithatë unë jam një natyrë kritike e pandreqshme.

-A do ta keni të vështirë të shkruani një romancë dashurie rreth jetës intime të një vajze?

Jo aspak, përkundrazi do më pëlqente, do vazhdoj të shkruaj për të. Sa me shumë kalojnë vite tek unë aq më shumë bindem se nuk dua të heq dorë nga vetja. Të qënit unë. Pa tërhequr zvarrë paragjykimet, e fisit, lagjes, komunitetit, vendit që jetoj. S’dua ta llogaris këto kur shkruaj. Shkrimet janë bota ime virgjër, e pastër e sinqertë. Nëpërmjet empatisë unë mund të jem çdo lloj personazhi dhe të kem çdo profesion të kësaj bote. Një njeri nëse nuk ka një mëndje të lirë, një jetë me veprime të lira, edhe shkrimi dhëmb.

-Kur ktheni kokën pas si e shikoni krijimtrainë tuaj gjatë viteve? Cilat janë drejtimet dhe objektivat interesante për të ardhmen?

Krijimet gjatë viteve tregojnë shumë gjëra. Nëpërmjet tyre njoh akoma më mirë veten, zbuloj gjëra që mbase se dija që i mbartja. Në momentin që krijimet pubikohen ato nuk janë më të miat, janë të lexuesit. Objektivat janë të shumta, shkollimi i mëtejshëm, krijime jashtë vendit, do vazhdoj të bëj karrierë, do e rris më shumë emrin tim.

-Cfarë dëshiron të ndash me kolegët dhe audiencën e lexuesve që janë duke e lexuar këtë intervistë?

Lexuesve, ti largohen teknologjive e ti rikthehen librave. Ndërsa kolegëve i them se puna dhe dashuria ndahen me milimetra nga njera – tjetra, por për punën do thoja që është një sfidë në vazhdim, e që të frymosh sipër ujit duhet vullnet.

-Dhjetra e dhjetra vargje poetike dhe fragmente për femrën e dashurinë...Cfarë është dashuria për ju? Kur një vajzë e re  e ndjen se është e dashuruar? Si arrini ta reflektoni këtë në krijimtarinë tuaj letraro-artistike?

Dashuri do të thotë të duash tjetrin më shumë se veten. Të qëndrojë tjeri përpara gjithshkaje, mohimi i vetes. Një vajzë e re e ndjen kur është e dashuruar kur figura e tij pulson si pulsi i dorës në zemrën e saj. Dashurinë në krijmatrinë time do e reflektoj në format e pafundme të saj. Pa krusyer asgjë. Nëse jeta s’do kishte dashuri, do kishte robotë.

- Pse shkruan Anxhela  dhe cfarë simbolizon emri tuaj? Kush ia u ka vënë këtë emër?

O sa pyetje e bukur kjo. (qesh) Asaj kohe nuk shiheshe ende gjinia e foshnjeve. Dhe kur ime më ishte 4 muajshe shtatzanë, im atë shikon një ënderr ku i thonë që ti do lindësh një vajzë me emrin Anxhela. Që do të thotë ëngjell, unë isha ëngjëlli parë për prindërit e mi. Kjo mistika e vënies së emrit nga një ëndërr mbase rezervon gjëra të mira për mua.

-Si jeni ndier përballë botës së frikëshme  të mediokritetit, klaneve, hipokritëve dhe inferioritetit maskilist? Cfarë kuptoni me shprehjet “vetëgjymtim dhe vetëvrasje intelektuale”?

Në fillim e dobët besoj, sepse është ndryshe ta dëgjosh e ndryshe ta provosh, jam frikësuar, jam rrëzuar, jam ngritur. Ende kam frikë kam të gjitha këto. Qëndroj në mesin e tyre për t’ju bërë ballë asgjë nuk është e pasfidueshme përveç vdekjes. Me fjalët vetgjymtim dhe vetëvrasje intelektuale kuptoj atë që më dhemb më shumë nga vendi im. Më gjymton mentaliteti, pargjykimi, çdo gjë e cila nuk mbart gjërat e mia. Injoranca është një kategori që mua më nervozon më irriton së brendëshmi, arroganca, nëna që edukojnë djem maskilist, vajza materialiste, është për të ardhur keq realisht. Ne shpesherë rrim dhe përshtatemi me disa gjëra që na lëndojnë, na ndrydhin për të mos qënë më ne.

-Mendoni se keni arritur aty ku duhet me krijimtarinë tuaj apo kini akoma për të bërë? Cfarë po shkruani aktualisht? Projektet tuaja në të ardhmen?

Aktualisht do marrë pjesë në dy konkurse një në Triestë të Italisë dhe një në Sarajevë të Bosnjes. Nuk do flas shumë për në një tjëtër moment do ishte më mirë.

-Autorët tuaj më të preferuar…

Uuu sa shumë ka, Migjeni,Ismail Kadare, Dritero Agolli, Vicotor Consinaj, Entela Safeti Kasi, Mimoza Ahmeti, Honore de Balzak, Albet Kamy, Kafka, Leon Tolstoi, Dostojevski, Aleksander Dymas, MIhal Lermontov, Dino Buxati, Gustav Folber, Frederiko Grazia Lorka, Paolo Cohelo, Remark, Xhon Gollsuorth………e shumë e shumë. Çdo gjë që lexoj më pëlqen, se hedh dot poshtë.

-Si e shihni kritikën letrare sot? A ekziston një e tillë dhe e mirëfilltë?

Nuk më hasin shpesh sytë e veshët për kritikën letrare. E cunguar shumë, ka nevojë dhe vetë publiku televiziv apo lexues të dijë të diferencojë e të zgjedhe se kush duhet të lexohet.

-Mesazhi tuaj për talentet e reja, por edhe  për shkrimtaret femra në përgjithësi.

Intervistoi:Raimonda Moisiu

Çdo talenti të ri i uroj suksese në rrugëtimin e krijimeve. Uroj një tjetër Kadare, një tjetër Agoll, një tjetër emër që shëtit botën e bëhet krenaria vendit.

FLISTE HESHTJA PËR TRAJTIMET MIZORE...!

Nga: Ryzhdi Baloku



Për të siguruar sa më shumë prova materiale rreth veprimtarisë së pjesëtarëve të ilegales, që kohë më parë ishin arrestuar dhe tashmë gjendeshin në paraburgim, milicia, sigurimi i shtetit, gjyqtari hetues dhe prokuroria publike e qarkut zhvilluan hetime intensive për disa muaj resht. Mbështetur në provat e grumbulluara të hetuesisë, me 6 gusht të vitit 1964 prokurori i këtij institucioni shtetëror Miro Matoviç ngriti aktakuzën e përbashkët për të dy organizatat ilegale, në të cilën mes tjerash shkruan: Të akuzuarit gjatë veprimtarisë së tyre ilegale ishin angazhuar me tërë potencialin posedues për ta rrënuar rendin kushtetues, me pretendim që Kosovën dhe trojet tjera në Jugosllavi që janë të banuara me shumicë shqiptare t’ia bashkëngjisin Shqipërisë.

Meqë sipas procedurave paraprake tanimë kishin përfunduar të gjitha përgatitjet përkatëse për mbajtjen e këtij gjykimi, kryetari i trupit gjykues e caktoi datën për nismën e seancës gjyqësore. Lidhur me këtë, edhe avokatët e palëve në procedurë u njoftuan me kohë, përmes ftesave që i morën brenda afatit të paraparë ligjor.

Kur deshi të nisë shqyrtimi kryesor i këtij gjykimi, korridoret e gjykatës u mbushen me milicë e udbashë. Nga numri i madh i njerëzve që ishte brenda dhe vapa e madhe që mbretëronte jashtë, në gjykatore ndjehej një zagushi prej të cilës zihej fryma. Ndërkaq te hyrja e kësaj ndërtese dhe rrugëve përreth vërehej një përqendrim i shtuar i milicëve të armatosur me pushkë e automatikë, e që një tendosje e tillë hetohej edhe në qytet.

Nga burgu në gjykatë, të akuzuarit u sollën të lidhur me pranga, nën përcjelljen e dyfishuar të milicëve. Ata ngarendnin njëri pas tjetrit në resht shkallëve përpjetë. Kur arritën në katin e epërm, kolona e tyre dukej e pafund në korridorin e gjatë që çonte kah salla e gjykimeve. Ndonëse të drobitur, të pandehurit përpiqeshin për të ecur pa u përkulur, edhe pse paraprakisht iu kishin thënë nën kërcënim se do të ndëshkohej secili prej tyre që nuk do ta mbajë kokën ulur me shikim teposhtë.

Nga përvoja e përjetuar më herët, dihej se të pandehurit trajtoheshin me fasha të lagëta e medikamente mjekuese disa ditë para se t’iu fillonte gjykimi, ngase nëpër procedura të tilla kishin kaluar edhe shumë tjerë s’i këta. Një gjë e tillë bëhej me qëllim që nga opinioni publik t’i fshihnin pasojat e torturave, megjithëkëtë nga fytyrat e vrenjtura të të arrestuarve që iu përshkonte një tis i ndritur së bashku me shoqërimin e ndonjë prej hijeve çivit të mbetura në mollëzat e disave prej tyre, fliste heshtja që tregonte se nëpër çfarë trajtimesh mizore kishin kaluar ata, gjatë periudhës së marrjes në pyetje.

Në sallën e madhe të gjykatores, të pandehurit i rreshtuan me nga një milic në mes, në rendin e parë të ulëseve. Përball tyre ishte renditur trupi gjykues i përbërë prej pesë anëtarësh, në krye të të cilit qëndronte Zhivojin Cvejiçi në mes, që ishte njëherësh edhe kryetarë i kësaj gjykate qarku në Pejë, ndërkaq përkrah tij rrinte ulur Ngazëllim Sarhoshi, i cili gjithashtu e mbante postin e kryetarit të gjykatës komunale në këtë qytet. Anash tyre nëpër karrige kapardiseshin me azgani gjyqtarët porotë: Shebek Boshkoka, Trajka Angjelkoviç e Serasqer Batakçiu si anëtarë të trupit gjykues dhe po ashtu procesmbajtësja Zorica Malikoviç, që ishte nëpunëse e kësaj gjykate.

Pasi që kryetari i këtij trupi gjykues e hapi seancën gjyqësore me një qëndrim prej vojvode, prokurori publik i qarkut Bozhidar Babiç si një serdar nisi ta shpalosë aktakuzën e ngritur nga kolegu i tij Miro Matoviç, e cila kryesisht mbështetej në procesverbalet e të pandehurve dhe dëshmitarëve të marrë në pyetje nga organet e sigurimit shtetëror, gjyqtarit hetues Novak Tajiç dhe vetë atij, për çfarë pastaj në përmbyllje të këtij leximi iu drejtua trupit gjykues me kërkesë që këto akte të të akuzuarve t’i kualifikojë si vepra të rënda penale.

Në parim, provat e paraqitura në këtë aktakuzë, nuk i mohuan as të pandehurit e pranishëm, por gjatë marrjes në pyetje, secili prej tyre që fliste, në përgjigje shtonin: Për ta stimuluar shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi, ky regjim po ua mohon atyre të gjitha drejtat njerëzore, me qëllim që pastaj këto treva t’i kolonizojë me serbë e malazezë. Pos kësaj, secili i pandehur po ashtu sqaronte pa e fshehur synimin që e kishte pasur për çlirimin e të gjitha trojeve të okupuara nga Jugosllavia dhe bashkimin e tyre me Shqipërinë, duke konsideruar këtë si një të drejtë universale që i takon çdo populli për të jetuar i lirë në shtetin e vet. Mirëpo të këto komente, ndërhynte kryetari i trupit gjykues me fjalë kërcënuese, se nuk do t’i tolerojë e as t’i lejojë që të flasin jashtë pyetjeve të parashtruara.

Meqë numri i të akuzuarve dhe dëshmitarëve ishte bukur i madh, gjykimi zgjati për disa ditë rresht.

Në ditën e përmbylljes së kësaj maratone gjyqësore, mbretëroi një qetësi varri. Të gjithë që ishin në sallë u ngritën në këmbë kur fjalën e mori Zhivojin Cvejiçi, kryetar i këtij trupi gjykues, i cili po ashtu ishte edhe violina e parë e orkestrës së koncertit të muzikës funebër që ekzekutohej nga UDB-ja jugosllave në krye me ministrin e brendshëm Aleksandër Rankoviç dhe xhelatët tjerë të udhëhequr nga partia komuniste. Të gjithë nga publiku u bënë sy e vesh për ta dëgjuar me kujdes shpalljen e këtij aktgjykimi, që nisi ta lexojë ai. Në gjykatore, fytyrat e familjarëve dukeshin të mpira, sikur të ishin para pushkatimit. Të pandehurit u shpallen fajtorë. Të gjithëve me radhë iu shqiptuan dënimet, që kryesisht silleshin në kohëzgjatje prej katër e deri në katërmbëdhjetë vite burg të rëndë, duke e llogaritur aty edhe kohën nga dita e arrestimit.

Kur trupi gjykues u tërhoq, familjarët nisen me dalë të kalamendur nga salla. Me fytyra të ngrysura, kolona e tyre ecte korridorit si një kortezh i përmortshëm. Me kokë të ngritur e çehre të vrenjtur Sokol Malësori ecte në mesin e njerëzve duke i lëvizur hapat ngadalë, ndërsa menjëherë mbrapa tij i shkonte mbas e reja Tringa në një gjendje kujtese krah përkrah me vjehrrën e saj Zojën, që në pamje shihej se nga pikëllimi zemra po i pikonte gjak. Përgjatë kësaj kolone, diku pak më tanë shihej edhe e shoqja Zekës - Nifa, e cila mezi mbahej në këmbë, e që e reja e saj Hana ia kishte vënë dorën nën krah me qëllim që ta ndihmonte për të ecur me lehtë, ndërkaq Petriti i cili ishte sugari i kësaj shtëpie, ecte avash para tyre me një pamje zemërimi.

Të nesërmen, sipas të dhënave nga agjencia e lajmeve “Tanjug”, mediumet shtetërore e bënë publike përfundimin e këtij gjykimi. Në tekstet e publikuara, radioja dhe gazetat kryesisht parafrazuan fjalët: “Grupet terroriste që vepruan kundër Jugosllavisë, i morën dënimet e merituara”.

Menjëherë pas këtyre publikimeve, si një lukuni ujqish që lëshohet mbi pre, strukturat e caktuara të Partisë komuniste dhe Lidhjes socialiste kaluan në ofensivë për t’i dhënë përkrahje pushtetit lidhur me këto dënime.

Kësaj lufte speciale psikologjike, e cila në Kosovë u përhap si epidemi, iu bashkëngjiten edhe organizatat tjera politiko-shoqërore.

Pos mbledhjeve të shpeshta që ato filluan t’i mbanin me strukturat e veta në çdo nivel, nëpër organizatat e Lidhjes socialiste të lagjeve, iniciohej izolimi dhe “leçitja” e të gjitha familjeve të të burgosurve politikë. Po ashtu u dha urdhër që institucionet shtetërore e publike, kooperativat e ndërmarrjet ekonomike të vihen nën kujdestari përnatë.

Me këtë rast, anëtarët e partisë komuniste u bënë vasalët më aktivë të UDB-ës, ndërsa e ashtuquajtura “milicia popullore”, intensifikoi patrullimet nëpër fshatra e lagje të qyteteve, sa që me veprimet e veta u ngjanin langonjve kur lëshohen në gjah.

Pjesë nga romani në dorëshkrim