Të mësuarit kritik dhe problemor në lëndën e biologjisë

Nga Bashkim Saliasi

Punët me shkrim në lëndën e biologjisë, në literaturën pedagogjike trajtohen në dy drejtime: në planin e përgjithshëm si tërsi e veprimtarisë që bën nxënësi në orën e mësimit në njërin drejtim dhe gjatë përgatitjes së tij në shtëpi.Pavarsishtë se ku kryhen këto detyra, punët me shkrim kanë të njëjtin objektiv: formimin biologjik të nxënësve dhe aftësimin e tyre praktik për t’i dhënë të sakta përgjigjet e koncepteve biologjike. Pikënisja e kryerjes së detyrave me shkrim nga ana e nxënësve është e gërshetuar me verimtarinë e punës së mësuesit ku nxënësi njihet me ecurinë e gërshetimit të njohurive teorike të zbatuara në praktikë.Mendoj se suksesi i kësaj pune varet nga tre faktorë.

Së pari, përgatitja në shkallën e duhur nga ana e mësuesit në zbërthimin e lëndës me objektiv të caktuar të shoqëruara me ushtrime praktike.

Së dyti, rritja e kërkesës së llogarisë ndaj nxënësit në kontrollin e punës me shkrim në punët e pavarura në klasë dhe detyrën e shtëpisë.

Së treti, vlerësimi i detyrave të dhëna si në klasë dhe në detyrat e shtëpis, rrit shkallën e përgjegjësis së nxënësit dhe ndërgjegjëson atë në aftësimin praktik.

Nëse arrihet që nxënësit të kryejnë me sukses ushtrimet biologjike, ata mësojnë të mendojnë, të shpjegojnë dhe ilustrojnë me shëmbuj konkret konceptet shkencore, që kanë lidhje me formimin e tyre biologjik. Nga ana tjetër ata ushtrohen më mirë në strukturën dhe përmbajtjen e lëndës, pra me një kujtesë afat shkurtër, ku konceptet harrohen shpejtë, në një kujtesë afatgjatë, e cila rritet si rezultat e diskutimit të rrugës së zgjidhjes së ushtrimit.

Aplikimi i metodave kërkimore për përsosjen e mësimdhënies së biologjisë është e lidhur me gjetjen e rrugëve, kur nxënësve u afron veprimtari që i motivon, ku ata mësojnë të mendojnë, të komentojnë, diskutojnë fenomenet biologjike dhe ndikon në formimin e aftësive intelektuale të tyre. Më konkretisht po ju sjell përvojën e fituar në biologjinë e klasës së VIII - të.

Që në hartimin e objektivave për të tre nivelet bëra zbërthimin e aparatit pedagogjik për çdo temë mësimore. Rruga që ndoqa synonte që mbi bazat e thellimit të koncepteve teorike në fund të çdo linje të nxis pjesëmarrjen e gjithë masës së nxënësve për zgjidhjen e ushtrimeve me karakter formues. Shpjegimi dhe trajtimi i fjalëve kyçe, i trajtuar me kujdes gjatë dhënies së njohurive është kuçi i suksesit në zgjidhjen e ushtrimeve biologjike.

Biologjia e klasës së VIII thellon shumë koncepte të njohura nga nxënësit që në klasën e V, por ndodh fenomeni i harresës dhe ata hasin vështirësi nëse nuk përsëriten vazhdimisht.

Në përfundim të dhënies së njohurive për jorruazorët në tekst janë planifikuar ushtrimet me karakter njohës,formues dhe llogjik.

E vërtetë apo e gabuar

Hartov dy tabela, ku në njërën hodha ushtrimet e dhëna në tekst dhe në tabelën tjetër hartova pyetjet analoge:

V ose G	Ushtrime njohje	V ose G		Ushtrime njohje
1 ?	Fluturat gjallesa që përfshihen në klasën e araknideave	?	Kërkalecat gjallesa që përfshihen në klasën e kructaceve
2 ?	Zhvillimi i kërkalecit bëhet me metamorfozë të plotë	?	Zhvillimi i bletës bëhet me metamorfozë të plotë
3 ?	Trupi i sfungjerve ka kokë, gjoks dhe bark	?	Trupi i krimbave të shtypyr ka kokë, gjoks dhe bark
4 ?	Trupi sfungjerve ka dy shtresa	?	Sfungjerve janë gjallesa pa inde dhe organe
5 ?	Trupi krimbave ëhtë i përbër nga dy shtresa	?	Krimbat unazor kanë gjarkullim gjaku të mbyllur
6 ?	Kribat e shtëypur kanë qarkullim gjaku të mbyllur	?	Krimbat unazor kanë system nervor
7 ?	Lëkurgjëmborët janë të paisur me gjëndra helmi	?	Lëkurgjëmborët kanë skelet të brendëshm
8 ?	Araknidet e kanë kokën të ngjitur me gjoksin	?	Araknidet kanë tre cifte këmbësh
9 ?	Koka cfaqet për herë të parë te krimbat	?	Krimbat unazor shumohen me rrugë seksuale
10 ?	Zhvillimi i këmbnyjtuarve kalon fazën polip e meduzë	?	Zhvillimi i kandrrave kalon fazën vezë, nimfë, i rriur

Nga 113 nxënës, që morën pjesë në zhvillimin e orës së ushtrimeve.

Në klasën e VIII A, nga 27, 3 e zgjidhën shumë mirë, 14 e zgjidhën mirë. 10 nxënës mjaftushëm.

Në klasën e VIII B nga 32 nxënës, 10 nxënës e zgjidhën shumë mirë, 17 nxënës e zgjidhën mirë. 5 nxënësit mjaftushëm.

Në klasën e VIII C nga 30, 2 nxënës e zgjidhën shumë mirë. 16 nxënës e zgjidhën mirë, 12 nxënës e zgjidhën mjaftushëm.

Në klasën e VIII D nga 24, 3 nxënës e zgjidhën shumë mirë, 9 nxënës e zgjidhën mirë, 12 nxënës e zgjidhën mjaftushëm.

Po të analizojmë rezultatin del se, nga 113 nxënës 18 nxënës u vlerësuan me notën 9 e 10,

56 nxënës me notën 7, 8 dhe 39 nxënës u vlerësuan me notat 5 dhe 6.

Konkluzioni ishte se ata nxënës që kishin kryer detyrën e shtëpisë në rregull ju përgjigjën sakt dhe shpejtë.

Në zgjidhjen e ushtrimit N=2 dhe 3. Plotësoni fjalët me fjalitë e duhura, ngarkova me detyrë nxënësit e dobët dhe për çudin time nga 39 që ishin dobët në ushtrimin e parë në të dytin dhe të tretin vetëm shtatë prej tyre gabuan.

Ushtrimi N=5 të menduarit kritik, nga 113 nxënës vetëm tetë nxënës arritën të argumentojnë grafikun. Ora e ushtrimeve vazhdon me ato formuse, të cilat gjatë dhënies së njohurive të reja i kisha trajtuar me piksynim që kur të zhvillohej ora e ushtrimeve nxënësit mos të hasnin vështirësi në argumentimin e ngjajshmërive dhe ndryshimeve midis jorruazorve. Për të ndihmuar sado pak lexuesin po jus jell zgjidhjen e ushtrimeve:

Përgjigju pyetjeve.

Cilat janë karakteristikat kryesore të mbretërisë shtazore?

Cilat janë tiparet kryesore të jorruazorve?

Cilat janë karakteristikat kryesore të krustaceve?

Cilat janë karakteristikat kryesore të krimbave të shtypur?

A mund të përshkruani karakteristikat e lëkurgjëmborve?

Cilat janë karakteristikat kryesore të këmbënyjtuarve?

Cilat janë karakteristikat kryesore të cdo klase të këmbënyjtuarve?

Cilat janë përparsitë e kandërrave në raport me këmbënyjtuarit e tjerë?

Cështë metamorfoza dhe në sa faza kalon ajo?

Cili është ndryshimi midis një kandrre dhe një merimange?

Zgjidhje

1. Jetojnë në të gjitha mjediset nëntokë, tokë, ujë dhe ajër. Të gjitha gjallesat shtazore janë shumëqelizore. Janë heterotrofë dhe ndahen në barngrënës, mishngrënës dhe gjithëshkangrënës. Qelizat organizohen në inde, këto në organe, në aparate dhe sisteme. Janë të paisur me skelet të jashtëm ose të brendshëm. Kafshët lëvizin, ushqehen, mbrohen dhe sulmojnë e riprodhohen. Fekondimi bëhet jashtë ose Brenda trupit të kafshës.

2. Jo rruazorët janë gjallesat më të thjeshta. Përfshihen tipat e sfungjerëve, celenteratve, krimbave, butakëve, lëkurëgjëmborve dhekëmbënyjtuarve. Sfyngjerët – nuk kanë as inde dhe as organe, që ndërtohen nga dy shtresa qelizore dheriprodhohen me rrugë seksuale dhe joseksuale. Te qelizadjegësit bënë pjesë kandili detit, hidra e ujrave të ëmbëla, anemoniet, aktiniet dhe koralet. Janë gjallesa të paisur me qelizadjegëse. Për herë të parë këtu shfaqen indet. Cikli jetësor kalon me fazën e lëvizshme meduzë dhe të palëvizëshme polip. Nëse hartohen tabela të tilla gjatë shpjegimit nxënësit fiksojnë përfaqësuesit sipas klasave dhe argumentojnë evolucionin e botës në gjallë

Jorruazorët:

Sfungjerët	celenteratët	krimbat	butakët	Lëkurëgjëmborë	Këmbë- nyjtyarit
Sfungjeri Dy shtresa qelizash	Kandili detit Hidra e ujit të ëmbël anemoniet aktiniet koralet Çfaqen indet	E shtypur: Planarian Fletëzën e mëlcisë Teniet Shiritat E rrumbullakt Askaridet Oksiuret Unazorë K .shiut Tre shtresa	Gastropoda Kërmilli e Ligaveci Dykapakorë Midhja e Ostrea Cefalopodët Kallamarët Oktapodët Tre shtresa	Iriqët Kastravecët Yjet e detit Shfaqet skeleti	Kërkalecët e detit. Gaforet Merimangat Këpushat Kandërrat Kl.araknida; Akrepat Merimangat Këpushat Riqërat etj. Kanë aparate dhe sisteme.

Por ajo që unë kam vëzhguar dhe arritur në një konkluzion është se në mënyrë skematike detyrën kur mbajnë shënime gjatë zhvillimit të lëndës së re e realizojnë në mënyrë mekanike dhe nxënësit shumë të dobët. Në rast se e përsërit vazhdimisht kam vrejtur se klasat dhe përfaqësuesit i mbajnë mend, por nuk dinë të dallojnë evolucionin e qelizës.

3.Cilat janë karakteristikat kryesore të krustaceve? Kanë skelet të jashtëm. Jetojnë në ujë, por ka dhe forma që jetojnë në tokë. Trupi tyre përbëhet nga dy pjesë: kokë-gjokësi dhe barku i përbër nga segmente. Kanë zgjatime me funksione të caktuara. Kanë antenna që shërbejnë si organe ndijore, nuhatje etj. Goja e paisur me nofulla. Kanë pesë cifte këmbësh. Çifti i parë shërbejnë si masha për kapjen e ushqimit.

4. Cilat janë karakteristikat kryesore të krimbave të shtypur? Gjallesat e para që lëvizin në mënyrë të pa varur. Trupi tyre ndërtohet nga tre shtre Për herë të parë shfaqet mezoderma Kanë trup të gjatë dhe të sheshtë. Në pjesën e përparme ndodhet “goja” nga futen ushqimet dhe dalin mbetjet e tyre Jetojnë si parazit te njeriu dhe kafshët. Përmendim planarian, fletëzën e mëlcisë, teniet dhe shiritat.

MBI ARTIN POETIK TË B. XHAFERRIT

Nga Ilir Sefaj

Emri Bilal Xhaferri është sinonim i shkrimtarit më tragjik të shqipes. Jeta, këtij krijuesi i gatoi situata mjaft delikate që në fëmijërinë e tij, për të vazhduar pothuajse me të njëjtin avaz gjatë tërë rrugëtimit të tij në jetë dhe letërsi. Autor i emocionit të fortë, Bilal Xhaferri do të ballafaqohet me arratisje nga vendlindja, me vdekjen e të dy prindërve që në fëmijërinë e hershme, fat i njëjtë do ta përcjellë edhe në literaturë, ai u denigrua nga elita intelektuale e kohës për ta marrë mbase dënimin më të madh; iu mohua e drejta e botimit! Edhe pse të gjitha peripecitë që e përcollën në fëmijëri dhe në rininë e hershme ishin furtuna të vërteta, anatemimi i këtij krijuesi par excellence nga jeta krijuese ishte thyerja më e madhe që iu bë këtij doajeni të fjalës së shkruar, i cili për shumëçka do të mbetët i papërsëritshëm në letërsinë shqipe.

B. Xhaferri është poet lirik në kuptimin e parë të fjalës. Poezia e këtij krijuesi lindi si domosdo e rrethanave jetësore me të cilat u ndesh ky autor, dhe kjo poezi mbase mund të thuhet se i ngjan një ditari në vargje, i cili e përcolli rrugëtim jetësor të këtij poeti ndër më fatkeqit që njohu letërsia shqipe.

Ky fat, kjo rrethanë jetësore, asnjëherë nuk e largoi poetin tonë nga jeta krijuese, meqë pikërisht arti letrar ishte bërë terapia më e suksesshme e cila do të ndikojë në mbajtjen gjallë të këtij shpirti të trazuar, jeta e të cilit kishte rezervuar vetëm ‘trishtimin’.

Arti poetik i B. Xhaferrit u vlerësua mjaft që në shfaqjen e tij të parë, mirëpo ky art do ta ketë fatin e njëjtë me autorin e tij, dhe si rrjedhojë do të mbetët “larg” lexuesit të supozuar, meqë autori i këtij arti kishte bërë një “krim të madh”, ishte shprehur “më lirshëm se sa lejohej” në diskutimin që u organizua më 1968 për romanin “Dasma” të I. Kadaresë. Ky detaj nuk ka për qëllim të glorifikojë njërin dhe ta denigrojë tjetrin, mirëpo dihet mirëfilli se jeta e B. Xhaferrit pas kësaj ngjarjeje se paku në kuptimin jashtë-letrar të saj, mori tatëpjetën.

Sigurisht kjo paraqitje më shumë se për fatin jetësor të autorit, mëton të merret me poezinë e tij, mirëpo sikurse me të drejtë është thënë; krijimtaria e këtij krijuesi përgjithësisht, dhe poezia në veçanti mund të deshifrohet edhe si; “jetë konkrete, tokësore e reale” e Bilal Xhaferrit.

Poezia e këtij krijuesi në thelbin e saj është përkushtuese, e rastit, e rrethanës, por edhe e meditimit sigurisht, pra është poezi e ndjenjës e patosit, por edhe e imagjinatës. Ky autor me vargun e tij krijon, së paku në botën imagjinative të tij, gjeografinë shqiptare, dhe këtë gjeografi në të shumtën e vizaton më ngjyrat e saja më të trishta; Shqipëri 1976, Baladë çame, Natë çame, Atdheu, Kosova, etj.

Gjithsesi, Poezia si shkrim në rastin tonë është tejet e ndërliksur me emrin e B. Xhaferrit, dhe kjo ndërliksje është më e determinuar te ky autor sesa te secili autor tjetër shqiptar, ngase kur flasim për poezinë e tij, në të njëjtën kohë flasim për jetën reale, tokësore të autorit, dhe kur flasim për B. Xhaferrin si Njeri, është e pamundur të mos na kujtohet arti poetik, si shenjë e këtij emri...

Poezia e dhembjes

Arti poetik i B. Xhaferrit ashtu sikurse edhe jeta e tij “tokësore”, kërkon përqasje objektive e kompetente, dhe kjo poezi, ky art e shtron këtë kërkesë, mbase më rigoroze se herë tjetër, si domosdo e rrethanave tejet unike në të cilat u krijua.

Në jetën e tij “normale”, B. Xhaferri botoi poezitë dhe tregimet e tij të para në gazetat “Zëri i Rinisë”, “Drita”, në revistat “Nëntori”, “Ylli” etj., aty rreth viteve 1962-1963. Ca vite më vonë do ta botojë vëllimin me poezi “Lirishta e kuqe” (1967), libër ky i cili nuk qarkulloi edhe gjatë në mjediset intelektuale të kohës, ai u censurua dhe u ndalua nga sistemi. Pra, është kjo periudha kur autori ynë gëzoi “privilegjin” e të botuarit dhe të lexuarit në atdhe, them në atdhe meqë vendlindja, pra pjesa tjetër e atdheut, mbeti përgjithmonë plagë për autorin, i cili i këndoi me aq vrull, dhembje e trishtim Çamërisë:

Ylberi, si një përshëndetje e përlotur lamtumirë,
U zhduk matanë largësive,
Mbi kreshtat e flakëve,
Nëpër shi...

(Baladë çame)

Për ta dhënë ndarjen përfundimtare me vendlindjen, e cila njëkohësisht shënon edhe humbjen e parë të madhe në jetën subjektive e objektive të poetit, ai humb një pjesë të atdheut, etnisë:

Ne, popull muhaxhir, ecim nëpër shi...

Lamtumirë, Çamëri!

(Baladë çame)

Kjo është klithma e dhembjes poetike të Bilal Xhaferrit, shenja e zisë personale: ai do ta humb atdheun pikërisht duke theksuar dhembjen për mungesën e tij; kurse në nivel tjetër është klithje për një tokë dhe një kolektivitet të humbur.(Sabri Hamiti)

Poezia e B. Xhaferrit është poezi e aktualitetit historik e shoqëror të kohës. Kjo poezi është rezultat i bredhjeve, i ecejakeve të autorit, shpirti i të cilit nuk do ta gjejë qetësinë as pas arratisjes nga Shqipëria, dhe kjo është drama e dytë për autorin, ai do ta humb edhe pjesën tjetër të atdheut për të mos u kthyer kurrë më në të gjallë të tij:

Ashtu të lash i shtrenjti vend
Dhe rrugën mora për këtej
Ku vallë më çon kjo rrugë e largët?
Kur vallë sërish tek ti do kthej?

(Atdheu)

Ky autor me vargun e tij krijon gjeografinë shqiptare, ai i thur himn Kosovës pjesës tjetër të etnisë, rrafshit të lashtë të dukagjinëve, mirëpo Kosova e okupuar në penën e Xhaferrit trajtohet po ashtu dhembshëm sikurse Çamëria, matanë largësive:

Kosova –

Gjithnjë...ashtu

Janë këto tri pika të heshtjes e të dhembjes shpirtërore të poetit më jugor të shqipes, i cili me kaq dhembje e emocion i këndoi kësaj pjese të etnisë, ani pse kurrë nuk e kishte vizituar Kosovën:



Kosova -

Rrafsh i lashtë i dukagjinëve.

Kosova -

Me ndarje dhe nënndarje gjeografike

Me ndarje dhe nënndarje etnike,

Që nga ujërat e kulluara të Ohrit,

Gjer në errësirën e minierave të Mitrovicës,

Që nga kaltërsitë e brigjeve të Ulqinit,

Gjer në themelet e gjakut, në Qelekullën e Nishit.

(Kosova)

Kosovën e karakterizon numërimi informues e ndërtues i hartës letrare gjeografiko-etnike të Kosovës, aq më shumë i hartës vertikale, pra historike. Si e tillë, kjo vjershë mund të lexohet horizontalisht, si gjeografi letrare, e vertikalisht, si sistem letrar i ndërtimit të historisë së Kosovës. (Kujtim M. Shala)

Poezia Kosova e B. Xhaferrit, flet për gjendjen faktike të kësaj pjese nën okupim, pra poeti i esencave nacionale e kishte ndjerë në palcë dramën që luhej mbi popullin e Kosovës, e cila në penën e poetit merr përmasat e saja tragjike, për t’u përmbyllur në nihilizëm të thellë, ku në fakt gjendja shfaqet si tejet e pashpresë; Kosova, gjithnjë...ashtu.

Bilala Xhaferri i këndoi dhembshëm Çamërisë, me ngjyrat të tilla të errëta jep edhe aktualitetin kosovar, por cila është Shqipëria e Bilalit, poetit të etnisë (S. Hamiti):

Vend i vogël
Kohë e vogël
Rracion i vogël

(Shqipëri 1976)

Shqipëria e vogël është vend i errësirës së madhe, frikës...e mjerimit të madh, pra edhe kjo pjesë e etnisë jepet më ngjyrat e saja të zymta, ku dominon kontrasti; vend i vogël –errësirë e madhe, i cili krijon pamjen më ogurzeze të vendit në totalitarizëm ku çdo gjë rrezaton zi.

Bilal Xhaferri është ndër poetët i cili i këndoi me më së shumti mall atdheut të tij, të cilin e la matanë largësive për ta fituar përgjithmonë trishtimin në Amerikën e largët, ku edhe do ta japi frymën e fundit, për t’u rikthyer vetëm shumë vite me vonë, gjithsesi në arkivol në Sarandën e rinisë së tij e cila dikur i kishte dhënë rrugët...

Poezia e përkushtimit

Me poezi të përkushtimit duam të shënjojmë llojin. Poezia e Billa Xhaferrit në esencën e saj është përkushtuese. Muza e këtij poeti edhe kur i thur vargje Atdheut, edhe kur i dëshiron gjumë të ëmbël së motrës shquhet për intonacionin e saj ngritës, i cili flet për emocionin, pra për poezinë e ndjenjës siç do të mund të përkufizohej poezia e Xhaferrit.

Edhe pse poezia e këtij autori shquhet për diskursin e saj të pasur dhe të arrirë, si dhe stilistikën e pasur gjuhësore, në poezinë Fli e cila është njëra nga vjershat më të hershme të autorit, vargu i tij del paksa konvencional dhe i drejtpërdrejt pa ngjyrime të theksuara stilistike, mirëpo që gjithsesi vë në pah emocionin:

Fli, motra ime,

E vogla, e shtrenjta, motra ime,

Fli zemër

Gjumin e ëmbël!

(Fli)

Përderisa poezia e përkushtimit ka një referencë, pra ka një subjekt, vetëkuptohet se vjersha kushtuar motrës së vogël (Antikës), e cila siç mësojmë nga biografia B. Xhaferrit, ishte pikë e dobët në jetën e tij, flet për një diskurs tejet të përligjshëm, edhe pse në këtë rast emocioni “mbyt” stilin.

Si do që të jetë, është e vërtetë e pamohuar se nën formulimin poezi të përkushtimit, do të mund të renditnim disa nga lirikat më të spikatura të B. Xhaferrit: Ti lulëzon në peizazhet e trishta, Lule të vona, Rini uloke, Kushtim S.M. për dimrin vitit 1968-1969, Motrës sime Antikës, Ti je një pardesy etj.

Shpirti i trazuar i poetit, shfaqet në mënyrë e tij më hapur, pikërisht në lirikën Ti lulëzon në peizazhet e trishta të cilën për nga vlerat do ta konsideroja ndër më të arrirën në opusin krijues të këtij autori; në këtë poezi më bukur se asnjëherë tjetër poeti shfaq nostalgjinë për subjektin konkret, i cili përveç që kujton një kohë, një emocion, pasqyron edhe një situatë objektive e cila e forcon këtë emocion:

Te shtëpia jote pranë periferisë

Hidhet mbi lumë ura me parmak të drunjt.

Subjekti në kujtesën e lirikut mbetët ashtu si në takimin e parë, ani pse natyra përreth tij/saj ka marrë pamjen e një peizazhi të trishtë, ngase në kujtesën e artikuluesit ajo kohë, ajo rrethanë objektive ka ndërruar ngjyrat e saja; vetëm subjekti ruan pranverën në shpirtin e tij:

Tani lulet e shegëve janë shkundur të gjitha

Dhe kokrrat janë vjelur dhe flketët kanë rënë

Vetëm ti lulëzon akoma në peizazhet e trishta

Vetëm ti e ruan pranverën në shpirtin tënd.

(Ti lulëzon në peizazhet e trishta)

Poezia e Bilal Xhaferrit karakteristikë e së cilës është ndjenja, emocioni, në kuptimin e parë të fjalës, s’do mend se i rri larg figurshmërisë, pra kjo poezi ky varg të shumtave rrjedh ashtu drejtpërdrejt, dhe situatat konkrete konsumohen si të gjalla nga recipienti.

Nëse T. Elioti nuk e sheh poezinë si shfrenim emocionesh, por ikje nga emocioni, dhe po ashtu nuk e konsideron si shprehje të personalitetit, por ikje nga personaliteti, Bilal Xhaferri thur pikërisht poezinë e emocionit, mirëpo kjo nuk do të thotë se vargun e tij e dominon emocioni i “shfrenuar”, përkundrazi ky autor ka krijuar një individualitet të veçantë krijues, pra ky autor me vargun e tij ka plasuar biografemën e tij shpirtërore (Kujtim M. Shala):



Eja, trishtim,

O prehër i ëmbël që nuk më braktise kurrë.

O strehë e qetësisë sime,

O Ëndërrime të mia,

O gji i shpresës sime!

(Eja, trishtim)



Trishtimi për poetin tonë është si ajri, si buka. Pra kjo ndjenjë, me të cilën është “mbrujtur” shpirti i këtij krijuesi, si domosdo e rrethanave të tij jetësore, e këtij poeti ndër më fatkeqit që dha bota letrare shqiptare, perceptohet edhe si gji i shpresës, e strehë e qetësisë; dhe s’do mend se ky varg kjo poezi është më tragjikja që dha arti letrar i B. Xhaferrit; poetit, prozatorit e publicisti më fatprerë të letërsisë shqipe, i cili në penën e studiuesit A. Vinca kujtohet edhe si Ahasferi mitik.

Bilal Xhaferri, ky Ahasfer

Ahasferi mitik kishte refuzuar t’i ofrojë Jezuit prehje, dhe për këtë mëkat Zoti e kishte dënuar të bredhë nëpër botë për të mos e gjetur asnjëherë kuptimin e jetës.

B. Xhaferri nuk i ofroi prehje “Jezuit të letërsisë shqipe” në fjalimin e tij, dhe për këtë e mori dënim e njëjtë si Ahasferi. Bilali humbi në jetë, mirëpo fitoi në letërsi.

Sikurse u tha, poezia e B. Xhaferrit është poezi e shtegtimit të tij jetësor, e kundërshtisë, është poezi e ecejakeve, e bredhjeve e furtunave, e lektisjes shpirtërore. Vargu i këtij poeti është edhe pasqyra e tij shpirtërore, por edhe jeta e tij tokësore; “E tërë poezia e B. Xhaferrit është një Jetë në Letër”. (Kujtim M. Shala)

Objekt kryesor i frymëzimit të këtij poeti është malli për etninë, ai si asnjë tjetër poet shqiptar, me vargun e tij shpreh zjarrminë shpirtërore përballë furtunave të shumta me të cilat u ballafaqua Atdheu. Çdo ndarje është e rëndë, por asnjë si me Atdheun:



Pas shpinave tona përplas tufani
Dyert e shkallmuara te shtëpive
Dhe rrugët zgjaten e zgjaten në veri
Ne, popull muhaxhir, ecim nëpër shi...
Lamtumirë, Çamëri!

(Baladë çame)

Është kjo klithja e cila vjen nga thellësitë e poetit, është kjo ndarja fizike me Atdheun, mirëpo është ky edhe çasti kur etnia merr përmasat e diçkaje të shenjt, dhe shpirti i trazuar i poetit nuk do ta braktisë asnjëherë; Atdheu i ktheu shpinën Bilalit, por kurrë edhe Ai atij.

Pas shpinave tona përplas tufani

Dyert e shkallmuara të shtëpive...

Janë vargje të cilat japin përmasat e dramaticitetit që ndjen shpiri i poetit përballë kësaj katrahure kombëtare, situatë kjo e cila ngjallë emocione të forta dhembjeje si pasojë e një dite e cila paralajmëron asgjësimin, zhbërjen, arratisjen nga Çamëria, e cila do të kujtohet vetëm si tokë e braktisur.

Jo rastësisht them se Bilal Xhaferri ta kujton mitin e Ahasferit, meqë ky krijues nuk do të gjejë prehje as pas arratisjes nga vendlindja, fat i njëjtë do ta përcjellë edhe në Amerikën e largët, ngase shpirti i trazuar i poetit kurrsesi nuk do të mund të gjente prehje larg vendlindjes ani pse kjo e fundit ishte treguar tejet e pamëshirshme me birin e saj.

Atdheu në sytë e poetit ka mbetur i mbuluar nga errësira e zhbërjes, në mjegull, fati i të cilit do të jetë i turbullt dhe i pashpresë, ky është imazhi i fundit për Atdheun e braktisur:

E para mjegull e shtatorit

Porsi qefini të mbulojë

Sa shpejt nga sytë atdhe më humbe

Sa shpejt errësira të gllabërojë

(Atdheu)

Këto vargje japin ngjyrimet e theksuara personale të poetit, i cili ndarjen nga atdheu e përjeton shumë dhembshëm, ngase emri i tij ishte gjakim i atdheut, ishte mishërim i atdheut, dhe ky emër do të mbetet si shëmbëlltyrë e dashurisë së çiltër e pa hile për atdheun, i dashurisë platonike për tokën e nënës. Atdheu nuk do të braktiset kurrë nga mendja, zemra dhe shpirti i poetit, Njeriut Bilal Xhaferri, këtij Ahasferi të shekullit njëzet.

Përfundim

Është evidente që poezia e Bilal Xhaferrit, arti letrar i tij në përgjithësi, qëllimshëm mbeti “larg” lexuesit, mirëpo kjo poezi ky art falë vlerave të vërteta që ngërhten në vete nuk do të mund t’i shpëtonte kureshtjes së lexuesit, përkundër barrierave ogurzeze që koha i kishte përgatitur poetit tonë.

Vepra e plotë e këtij krijuesi do të kontaktojë lirshëm me lexuesin shqiptar vetëm pas rënies së sistemit totalitar në Shqipëri, dhe kjo vepër ky art doemos se u përqafua mjaft mirë nga lexuesi ynë, ngase në këtë vepër më mirë se asnjëherë tjetër u pasqyrua jeta reale e njeriut tonë në një periudhë mjaft komplekse, periudhë kjo e cila ende është në fillimet e deshifrimit të saj.

Krijimtaria artistike e B. Xhaferrit është unike në shumë pikëpamje, kjo vepër është rezultat i fatit jetësor të autorit tonë, fatit tragjik të poetit e krijuesit disident i cili për asnjë moment nuk do të bëjë kompromise me demonët e kohës së tij të cilët i thurnin himne gjendjes së mjerueshme të vendit.

Poezia e B. Xhaferrit është edhe dëshmi e një kohe para së gjithash, është fotografia më e pastër e cila flet më së mirë për një periudhë mjaft delikate të ekzistencë së njeriut tonë, mirëpo që shikohet prej prizmit të shpirtit të njeriut të ndjeshëm, fati i të cilit ishte aq i lidhur me fatin e vendit të tij.

Bilal Xhaferri është njëri nga krijuesit ende të pazbuluar sa duhet, përkundër interpretimeve jo të pakta që i janë bërë veprës së tij, ngase kjo vepër e cila është edhe gjakim i autorit ka mundësi të shumta interpretimi, dhe kjo mundësi përqasjes kundrejt veprës së tij, çdo ditë e më shumë do të lerë hapësirë për të zbuluar vlerat e vërteta letrare e artistike të poetit e Njeriut më tragjik të letërsisë shqipe, i cili kësaj të fundit i dha vlera tejkohore...

INTENSITETI I VLERAVE DHE THELLESIA RETROSPEKTIVE ME DUKURI TE REJA TE ROMANIT HISTORIK

VLADIMIR MUÇA



(Rreth romanit “Krastakraus” të Bilal Xhaferrit)





TALENTI NE KAPERCYLL TE ABSURDIT



Leximi mbas 40 viteve të dorëshkrimit të romanit “Krastakraus” të Bilal Xhaferrit nuk më surprizoi, e njihja këtë art të të shkruarit. Që në vitin 1961 kur lexoja revistën “Ylli” u tundova nga drita që po shkëndijonte në letrat shqip. E hapa revistën me kërshërinë e një adoleshenti. Që në faqet e para më tërhoqi vëmëndjen një reportazh i shkruar nga një teknik i ndërmarrjes Rruga-Ura. E përpiva reportazhin me një frymë. Më habiti stili i veçantë i të shkruarit, mbarsur me figuracione të mahnitshme artistike që vinin konvergueshëm me botën shpirtërore të personazheve. Thashë me vehte: Si ka mundësi një njeri kaq i talentuar të lihet mënjanë?!

Reportazhi “Nëpër Kurbin” mbeti në mendjen time si ajo hojza e mjaltit e herbariumëve të natyrës shqiptare. Kjo më shtyu që të ndiqja me vëmendje çdo shkrim të këtij autori kaq shumë të talentuar. Në vitin 1963 në NR.8 të revistës “Nëndori” lexova tregimin “Dashuri dhe fate” e përfundimisht u bëra një fans i këtij shkrimtari aq shumë i veçantë për mua. Thashë me vehte: Ja! Po lind në vendin tim një shkrimtar i përmasave të Ivo Andriçit të famshëm.

Rastësisht Bilalin e takova një ditë të vitit 1964. Më bëri përshtypje thjeshtësia, lehtësia komunikuese dhe me njerëz të panjohur. Aherë, adoleshent, në vitin e dytë gjimnaz, i shpreha konsideratat dhe bindjen time për veçoritë e tij të të shkruarit. Bilali më shkundi flokët kaçurrela, më buzëqeshi me dy sytë që xixëllinin si në një qiell të kthjellët, e me falenderoi. Mbas 46 viteve më bie në dorë romani perlë “Krastakraus”.

Nuk jam gabuar aspak kur në mendjen time prej adoleshenti e përcatova si një Ivo Andriç thellësisht të shqiptarizuar, me veçoritë dhe ekstraktin e ushqyer nga toka mëmë. E ndjeva si detyrë morale që jo vetëm ta lexoj e rilexoj disa herë me laps në dorë romanin “Krastakraus” por më aq sa më lejojnë njohuritë e mia, të shpreh disa nga veçoritë që e bëjnë tepër të dallueshëm këtë roman të zhanrit historik.



INTENSITET VLERASH, IDE E QËLLIME TË RETROSPEKTIVËS.



Romani “Krastakraus” me veçoritë e tija dalluese qëndron në primaritet ndaj romaneve “Kalorësi i Skënderbeut”, “Kështjella”, “Skënderbeu”. Intensiteti i vlerave që përftohen nga ngjeshja e narracionit me ide e qëllime të retrospektivës të kohës ne te cilën punonte e jetonte autori, mbarsur me një figuracion tepër të lakmueshëm. Që në pasazhet, dialogjet e para të romanit të gëlojnë një seri pyetjesh me të cilët formëzohen në laboratorin e trurit shumë nënshtresa idesh e mendimesh. Ngjarjet fillojnë diku në Janinën e largët, në kufinjtë e Shqipërisë natyrale. Vetëm një mendje e shpirt i zjarrtë atdhetar e tepër nacionalist, i ushqyer nga geni fisnor i Hoxha Tahsimit mund t’ i bënte një ç’ vendosje të tillë ngjarjeve me një rrugëtim qindra kilometra nga Krastakraus. Dhimbja e atdheut,kombit, fillon pikërisht në Janinën e largët të cilës “ç’i panë sytë” nga përcëllimi prej erërave përvëluese që vinin nga lindja e largët.

Në këtë aspekt tepër fondamental,ky roman qëndron si një perlë në duart e lexuesit, po nxjerr nga thellësitë e deteve e derteve të habitatit shpirtëror xhaferrian. Shumë kohë kam shkruar për Skënderbeun, Perliçevi në Ballkan, Longfellon në Amerikë, e shumë kohë në Shqipëri por askush s’ ka arrirë të na ofrojë një transfertë të tillë me aq nënshtresa kuptimore e qëllimore, veshur me një purpurantë kaq patriotike si romani “Krastakraus”, i cili na paraqitet si një dukuri e re e historisë skënderbiane. Kjo dukuri na përqaset me veçoritë tepër dalluese. Ngjarjet historike të romanit vendosen në një triangolare, ku betejat e kombit fillojnë në grykat e Janinës të pjekur nga erat përvëlonjëse të lindjes, merr fryme e konvalenzhohet në grykat e Dukagjinit e shpateve të Tumenishit, ndizet e merr zjarr në betejën e Vardarit të Epërm, në pragun e atdheut, në fushën e gjerë të Oranikut. E këtë e dinin mirë të gjithë ata që kishin ardhur të luftonin në këtë fushëbetejë. Në retrospektivë e aludimat: a e dimë ne vallë sot këtë?!...- na pyet autori me shpirtin e tij të zjarrtë atdhetar. Jo pa qëllim autori ndryshe nga autorë të tjerë betejat për jetë a vdekje, larg një “skllavërie të lumtur” i ka vendosur në kufinjtë natyral të këtij kombi. Në këtë natyralitet, lidhjet e këtij populli me perëndimin, në roman janë trajtuar disi në mënyrë të veçantë, si lidhje të ndërsjellta të mirësisë e të partneritetit të ndërsjelltë ku Gjergj Palmi si ish titullar i lartë i Kishës Katolike në bregdetin lindor të Adriatikut, funksionet e tija si shtetërore, e diplomatike i vendos në afinitet e njohje me Nikollën e Pestë, apo Kaliktiusin e Tretë e arqipeshkvin Pal Engjëlli. Nga librat e botuar për këtë periudhë historigrafike ne nuk jemi mësuar me përqasje të ngushta vëllazërie e partneriteti gjer në rangjet e mesme e të ulëta shoqërore. Në botimet e mëparme në këto marrdhënie herë herë ka nxjerrë krye intriga si tek filmi “Skënderbeu” , romani “Kështjella” apo “Kalorësi i Skënderbeut”. Bilal Xhaferri e ka suprimuar këtë dukuri arriviste të letrave shqip duke e përqasur botën shqiptare në marrdhëniet me botën perëndimore ashtu siç e dëshirojmë ne sot. Një parashtrim tepër domethënës i dëshirave të popullit shqiptar, marrë nga mesjeta e plazmuar dyzet e gjashtë vite më parë si një dëshirë për bashkëjetesë me kombet evropiane. Plazmimi i lidhjeve e bashkëpunimit të masave të popullit, i rangjeve të ulëta shoqërore, i ka sfumuar rangjet e larta. Nëpërmjet rrëfimit të napolitanit mbas betejës së Beratit, bashkëbisedimit me Strezin dhe Martin Ubimin, e të tregtarit të Venedikut me Padren, të princit të Malit të Zi Stefan Çernoviçit me Strezin, autori që 45 vite më parë nëpërmjet këtij romani ka projektuar e ndërlidhur urat e komunikimit midis ballkanasve më vetveten, lindjes e perëndimit.

Kësisoj Bilal Xhaferri na përçfaqet si një romancier në këtë zhanër historik me një talent disi të vecantë individual i cili ka mundur të përmbledhë në pak faqe, me origjinalitet e profesionalizëm letrar në këtë subjekt historik opsione politiko-shoqërore, fiksasione psikologjike mbarëkombëtare, të cilët vinë gjer në ditët tona, nga thellësitë e eposëve kreshnike si një integrim shpirtëror, shoqëror lindje-perëndim. E kjo lidhje interceptohet jo si lidhje e komunikim udhëheqësish të lartë por si integrim në masat e gjëra të popullit. Këto masa e ndjejnë thellë në shpirt domosdoshmërinë e këtij komunikimi ndër etnor. Baza e këtij komunikimi është patriotizmi dhe internacionalizmi si një dukuri themelore e genit tonë kombëtar. Gjithçka vjen që nga thellësitë e shekujve si një dukuri e këtij kombi dhe këtë autori e romanit “Krastakraus” na e sintetizon nëpërmjet përfaqësuesve më të plotësuar të masave popullore si Mark Arusha, një përfaqësues i luftëtarëve Dukagjinas i veriut të Shqipërisë i cili luftoi gjer në Artë, Prevezë të Çamërisë, Janinë. Fondamenti i këtij natyraliteti kombëtar është themeli i nacionalizmës dhe patriotizmës sepse siç thotë tekstualisht:

- …Pa këto rrugë të këtij vendi nuk mund ta kuptosh dot jetën e këtij populli. Pikërisht nëpër këto rrugë ka shkuar e kaluara jonë, gjaku ynë, varfëria jonë, liria jonë, rrugë dhish e opingash”.

Në këtë prizëm përthyhen rrezet shpirtërore të shkrimtarit Bilal Xhaferri, si një shkrimtar i talentuar me një damar epik, me një fuqi shprehëse të nënteksteve.





TOPONIMITET E EMËRTIMITET ME RROBËN E BESUESHMËRISË



Në aspektin e shpërvjeljes së shpirtit atdhetar autori ndryshe nga shumë autorë të tjerë të këtij zhanri, vjen para lexuesve me një ekskluzivitet, me një veçanti që nuk e kemi ndeshur pothuaj në asnjë vepër. Përdorimi i një toponimiteti dhe emërtimiteti me nuanca kombëtare, marrë nga thellësitë e miteve dhe eposëve shqiptare. Përsa i përket territoreve të Shqipërisë natyrale të etnisë që banon në këto territore, nëpër kapitujt e romanit ndeshemi vetëm me emra personazhesh, vendesh, malesh, fshatrash, qytetesh me një emërtim e një toponomastikë krejtësisht shqipëtare.

Një gjë e tillë e ka veshur narracionin e këtij zhanri historik me rroben e besueshmërisë e njëkohëshisht duke vagulluar vërtetësira historike në mendjet e zemrat e lexuesve. Gjatë gjithë romanit nuk gjejmë qoftë dhe një emër frymori apo jo frymori me origjinë greke apo pansllaviste, duke mbyllur çdo shteg interpretimi në këto tollovitje të sotme të megallomanisë vorio- epiriote, duke sfumuar thirrjet e konsujve e priftërinjve grekë në gjetjen e emrave nëpër turma të vdekurish me ardhmëri gjoja helene. Në këtë aspekt të ekspansionit të ditëve tona në drejtim të toponomistikës dhe emërimistikës shqiptare autori ngulmon më tej duke i veshur, e duke na prezantuar kapedanët, luftëtarët shqipëtarë, me një njohje të thellë evropiane gjer në “skutat e deteve të veriut”.

Shumë qartë në roman del se qënësia dhe përcaktueshmëria e një kombi identifikohet dhe nga kultura që ai mbart. Që në lashtësi kombi ynë ka qënë një komb që ka reflektuar kulturë e njohuri në çdo aspekt të jetës luftarake, kulturore diplomatike e shoqërore. Unë ndjehem krenar tek i nxjerr këto deduksione si brilantina nga dialogjet, tepër psiko- analitike të autorit në faqet 71-72.



PERSONAZHI HISTORIK DHE PERSONAZHI REAL



Në krijimin e trajtimin e personazheve, në tipizimin e tyre, ky roman ka veçoritë dhe individualitetin e tij, mund ta cilësoj me të drejtë shumë të spikatur e të veçantë. Si roman i një zhanri historik, si personazhe kryesorë, nuk janë paraqitur figura historike tashmë të “konsumuara”nga letërsia si figurat historike. Autori ka parapëlqyer rrangjet e treta e të katërta duke personifikuar me to masat e gjera të popullit që bënë luftën. Personazhet kryesorë historik ( Skënderbeu në rastin konkret) janë njehsuar me shkëmbin me kokën e dhisë, malet sup më sup me Karl Topinë, Ujërat e Drinit e zhgërbonjat e grykë maleve me Lekë Dukagjinin.

Personazhet kryesore të romanit si përfaqësues të rangjeve të treta e të ulëta shoqërore si Strezi Zagua, Marka Arusha, Eli, Martini, Lekë Balsha Gjoni, formëzojnë tiparet, karakteret dhe u japin jetë personazheve kryesorë historikë. Jo më kot Bilal Xhaferri ka ndjekur një linjë të tillë, sepse ai forcën dhe vitalitetin e kombit e shikonte në masat e gjera që e mbajnë gjallë këtë etni. Kësisoj autori i romanit “Krastakraus” me një mënyrë brilantine, më bindje të plotë i është shmangur mitizimit dhe glorifikimit të individit në shoqëri, proçes të cilin Bilali momentalisht po e përjetonte me totalitarizmin enverian. Ai gjithnjë forcën dhe vitalitetin e kombit e shihte tek masat e popullit. Ndryshe ndodh në romanet “Skënderbeu”, “Kështjella”, “Kalorësi i Skënderbeut”, poema e famshme e Perliçevit dhe të Longfellonit, ku ndeshemi në përparësinë e glorifikimit të figurave historike, duke lënë mënjanë, si në hije personazhet nga rradhët e popullit që bënin në fakt luftën. Këto personazhe reale individualizohen me përqasje etnografike të fiseve Ilirike (Arbnore) me përshkrimet, veçantitë e përbashkësitë etnoshekullore. Këtu ze fill dhe veçoria më dalluese e këtyre personazheve të sjella në roman nga thellësitë e miteve dhe eposëve si një trashëgimi e patjetërsueshmë e truallit në të cilin ka lindur, rritur e vdekur ndër shekuj ky popull, si një pikë konverguese në rruzullin ku kryqëzoheshin e përballeshin kulturat botërore të lindjes e të perëndimit, ndezur nga zjarrvënia e gjakut shqiptar, e që mbajti gjallë një kulturë etnografike të tijin si një ylber i këtyre kurorave.

Disi i veçantë, ndaj dua ta evidentoj, vjen dhe figura e portretizimi i Hamza Kastriotit. Ai na paraqitet disi më i plotësuar e më i veçantë nga ç’ jemi mësuar t’a këndvështrojmë në romanet e tjerë. Hamzai në çdo bisedë e komunikim (dialog) na paraqitet i veshur me një rrobë stigmatizuese në thelbin moral e shoqëror duke paraprirë tradhëtinë e mëvonshme. Tjetër perceptim jepet për luftëtarët e thjeshtë. Në konceptin xhaferrian luftëtarët e kombit na i përqas me një përkufizim tepër brilant me nënshtresa mandimi dhe idesh si “… Pleq të tillë (si Mollas Baderi 100 vjeçar) janë këmbana e kombit”.

S’ ka se si të thuhej më mirë se sa me këtë metaforë simbol vlerësimi për luftëtarët e veteranët. Një vlerësim të tillë mund ta bënte vetëm një shpirt i tillë poetik i cili mund të sendertonte një mendim të tillë kaq shumë domethënës e të mbarsur me gjithçka atdhetare.









PLAZMATURË E RE FIGURACIONI NË NJË ROMAN HISTORIK



Në ngjeshjen e rrëfimtarisë me figuracion artistik, me metafora simbol, krahasime, paralelizma, autori na prezantohet ashtu sikundër në botimet tregimtare, i formuar artistikisht, me një bagazh të bollshëm shprehës, si një pejsazhist i apasionuar, herë si një impresionist i kulluar e herë një realist. Në mendjen e tij përfshihet gjithçka që nga grimcat më të vogla frymore, e gjer në madhështinë epike te maleve e grykave. Pesha dhe shkëlqimi i figuracionit marrin trajtat e një agu të ndezur, me areolën e së cilës përndizet brusha artistike e veprës. Nëpër faqet e romanit ndeshemi me shumë paralelizma figurative që edhe vetë Ivo Andriç do të ish sfumuar në kërshërinë e tij, ku mbas bisedës për ndihmë me Lekë Dukagjinin ku kjo ndihmë iu refuzua Skënderbeut. Befas në ujërat e Drinit një copë suva kishe fshati, kapur fort në një binar si vela në dyrekun e varkës së mbytur. Kur u afruan Hamzai dhe Gjoni vunë re një afreskë të Shën Mërisë me të birin e vogël në duar, me sy të pikëlluar drejt, lart në hapsirë. Paralelizmi figurativ kësisoj evidentohet në roman si një veçori ku gjithçka në botën natyrore vihet në kadencë me botën shpirtërore të personazheve. Gjithçka vjen rrjedhshëm me rrjedhën narrative, si një asfeksion spektakolar, duke e rradhitur Bilal Xhaferrin si një Ivo Andriç tipik shqiptar. Mjeshtëria e këtyre figuracioneve na ndjek kapitull pas kapitulli, si “…në shtegun e flokëve si shtegu i pyllit nën prarimin e dritës së hënës, në vetullën si krahë dallandysheje, me dhëmbët e bardhë si gurëzallet e lumit që shndrisin në shi, në qafën delikate si të kaprolles.”

Një peisazh marramendës e njëkohësisht një impresionizëm tejet i kulluar. Një impresionizëm i ndërlidhur aq mjeshtërisht më një realizëm.

Në përshkrimin e betejës së Beratit, ndryshe nga tabllotë poetike të Gavril Darës, Bilal Xhaferri si një tablloist i vërtetë, me brushën e fjalës, na ka dhënë figura dhe tabllo tepër të gjalla të përmasave të “Pushkatuarit” të Françesko Gojës, sa që themi me bindje se kemi të bëjmë jo thjeshtë me një shkrimtar, por me një shpirt tepër të përqasur, gojan, ku e kuqja mbizotëron qoftë në fushëbetejë, në horizontin e vagëlluar, apo në grykën e Osumit që vlon si një fustanellë. Këtë, autori e arrin duke përdorur gjërësisht animacionin si një fuqi shprehëse të çdo gjëje jo frymore, duke i dhënë jetë çdo gjëje natyrore si pjesë e pandarë e qënieve njerëzore.

“… Pylli flinte, dhe nëpër ëndërr belbëzonte ca fjalë e pëshpërima pa kuptim me atë gjuhën e tij të stërlashtë” apo “kur rrotull zjarrit dukeshin rrënjë të dala sipër dheut dhe të përdredhura si këmbë oktapodhi”. Një lirizëm sa atraktiv, herë i butë e herë i egër e shpërthyes si “… ashtu si ndahet dita nga nata, ashtu u nda me shpejtësi lëkura nga mishi i vogëlushes (kaprolles) së pyllit, ndërsa mëngjesi i varur mbi pyll derdhte me mijëra currila të purpurt nëpër degët e borigave e të bredhave, lëkura e saj varur në një degë kullonte mijëra pika gjaku, ndërsa trupi i njome i shkuar në hell skuqej pranë flakës siç skuqej përtej horizontit në flakën e agimit një re e vogël”.

Duke folur për këtë aspekt artistik Zhan Pol Sartri thotë: “Shkrimtari shpirtëzon botën”. Jo vetëm në reportazhin “Nëpër Kurbin” apo në tregimin “Dashuri dhe fate” , në poezitë e tij ekselente, por edhe në romanin “Krastakaraus” Bilal Xhaferri në çdo pasazh, prioritet të vëzhgimit të tij narrativ ka shpirtëzimin e kësaj bote tipike shqiptare. Nbë optikën e tij na shfaqet një realitet sa eposodik aq dhe konvergues me njerëzit që animojnë në të. Shfaqet nje realitet plot e përplot me ngjarje, përjetime që pa sforco të duket se i ke përjetuar, personazhet të duken se i ke parë diku, në luginat e bjeshkëve tona. Aq shumë e ndjejmë këtë shpirtëzim të natyrës, sa që dhe figura e heroit tonë kombëtar Skenderbeut, vjen e shkrirë në këtë natyrë të shpirtëruar. Para syve, rrëzë Tumenishit na ravijëzohet një shkëmb e mbi të koka e një dhie që kundron fushën. Vetëm kur lëviz e kuptojmë që ky shkëmb është Skënderbeu tek priste Lekën.

VLADIMIR MUÇA

ALUDINATI DHE FUNKSIONI I TIJ ARTISTIK



Gjatë gjithë zhvillimit narrativ të romanit “Krastakraus” aludinati dhe funksioni i tij artistik e ndjekin lexuesin, duke e ngopur atë me ide e qëllime të cilët konvergohen me mendimet, qëllimet, qëndrimet e autorit për kohën që ai po përjetonte e për ç’ ka do të vinte më pas. Precipitatin e tij ky aludinat e ka konceptuar më haptazi pa nëntekste e nënshtresa të fshehura në pasazhin e faqes 60 ku “… Për të mbushur boshllëkun që hap e tashmja njerëzit hedhin brenda në të kufomën e së kaluarës dhe e shkelin e dalin matanë. Por duhet që ajo kufomë të jetë e fortë, eshtake, përndryshe ata fundosen e zhyten në kalbësirën e saj.” Gjithçka brenda korracës së një metafore na jep kohën, persekucionin e dhunimin shpirtëror e social të autorit.

Ky aludinat i përdorur gjërësisht nga autori si një figuracion artistik e ka veshur romanin me retrospektivën, në kohën e persekucionit shpirtëror të autorit si për Çamërinë e tij të dashur aq shume të zvenitur,si dhe për vendin dhe kohën në të cilën autori shkruante në bllokun e të internuarit keto pasazhe romaneske.

Këtë autori na e sjell natyrshëm, nëpërmjet një kampioni të demokracisë në antikitet, Demostenit i cili thërriste: “Unë nuk dua ti siguroj Greqisë dhe popullit një skllavëri të lumtur.” Një skllavëri të lumtur! I ish ngulur thikë në shpirt e tru ky mendim për regjimin totalitar autorit. Një skllavëri, dhe e lumtur e viteve ’60. Kjo jepet aq bukur e qartazi në cepin e buzëve të Hamzait ku i rrudhosej një “buzëqeshje mefistofelike”. Porteti i këtij jude – goliadh i cili gjallon dhe sot në shekullin 21, vjen krejtësisht i veçantë, i veshur me një stigmatizim të tejskajshëm.



TRIANGOLOGJI E TROJEVE NATYRALE



Bilal Xhaferri me talentin e rrallë, në kapërcyell të absurdit të kohës, si një mjeshtër tabllosh impresioniste me brushën e fjalës ka hedhur mbi veprën e vet tërë misteret e ngjyrave. Në këtë kontekst, për Bilalin, ritmet e fjalës, të fjalisë, periudhës e të dialogjeve, dallohen qartë se janë trajtuar me shumë delikatesë gjer në imtësine e saj, por njëkohësisht ato vijnë dhe me furi duke nxjerrë në pah shpirtin shqiptar në të gjithë trevat shqipfolëse. Me vendosjen e ngjarjeve në një triangologji të trojeve të Shqipërisë natyrale: Janinë- Krastakraus- Vardar i Eperm, ai na përcjell veprën më të mirë të mundshme, jo vetëm të zhanrit historik, por natyrisht me bindje të plotë të botës letrare në përgjithësi.

Rrëfimet në këtë triangolo natyrale transformohen pa kontraste me një legjendë e cila vendos lidhje të drejtëpërdrejtë me realitetin njerëzor. Kush humb dashurinë e atmisë kombëtare në esencë ka humbur ndjenjat më të forta njerëzore të etnisë së vet. Ky është amaneti që na përcjell si një testament në romanin “Krastakraus” Bilal Xhaferri. Dukuritë interesante që i gjejmë në botën shpirtërore të njeriut shqiptar mesjetar, na vinë si një kometë në hapësirat e sotme të realiteteve njerëzore në triangolaren e kufinjve natyralë.

Istref Haxhillari:Hapësirat rrallohen prej dhimbjes

Loja e fjalëve





Romanin “ Pesha e kohës ” të shkrimtarit Istref Haxhillari e mora ta lexoj si detyrim ndaj një miku. Disa faqe eca me këtë mendim, po më pas fillova te hyj në fatin e personazheve, Isit dhe Lules, sidomos pasi Bari Blloshmi lexoi shpatullën e deles. Ankthi filloi të rritej. Herë pas here pyesja veten ku e gjeti këtë mjeshtëri Haxhillari të mbajë në ankth lexuesin si në një teatër tragjik?

Sa vinte e bindesha se kisha në duar një roman dinjitoz, me vlera të larta estetike dhe origjinalitet të admirueshëm. Më mrekulluan veçan përshkrimet e natyrës që më kujtonin ato të Balzakut në disa romane të tij.

Ja disa pasazhe brilante:

“ Ishte ndajnatë herë, ( vini re lojën e bukur të fjalëve ndajnatë dhe herë, tingullin e përftuar ), buzë vjeshte kur bimësia merr atë ngjyrën argjend si në të verdhë dhe të ndjell në shpirt ca ndiesi të çuditshme, sikur fluturon, pa të merren mendtë dhe bie s'di se ku...”

Apo:

“ Ashtu si kobeci fluturak bie mbi tufën e pulave që kullosin qetësisht në një arë me grurë dhe pështjellon gjithçka, ra Isi mbi tufën grarishte përqark kroit të fshatit...”

Ose:

“ Fshati përgatitej të flinte...diku me zhurmë të shurdhët kërciti mëndalla e ndryshkur që mbyllte me zor derën e kasolles...”

Gjithçka arrin kulmin te përshkrimi filozofik i Gurit të Kamjes:

“ Guri u bë një me Gorën si të ishin dy qenie të gjalla që duheshin shumë. Me shtat e sy vigani, natë e ditë vështronte krahinën, i gatshëm të fluturonte ku ishte rreziku...”

Shkrimtari nuk ka marrë përsipër vetëm të përshkruajë vendet e arenës së ngjarjes së bujshme të kohës. Ai hedh një dritë të re mbi hakmarrjen. Dashuria e personazheve triumfon dhe zbeh këtë fenomen të neveritshëm.

Ai thotë:

“ Hakmarrja është caku i mbrapshtë, i tejskajshëm, i papërgjegjshëm që përcakton gjithçka në fare pak kohë...”

Shamia e rrëmbyer dhunshëm, pikënisja e fabulës së romanit, nuk është thjesht një shami alla Desdemone, po plaçkë lufte, ndaj kërkohet shpagë. Hakmarrjen e mposht në finalen e rrëfimit vdekja e Hënës flokëverdhë, nuses së re e të bukur.

“ Vdekja, thotë Haxhillari, lëkundi pa përjashtim shpirtrat e burrave, mposhti krenarinë e ushqyer nga sjellja e vjetër...”

Kështu ulet natyrshëm, bindëse perdja e hakmarjes.

Qëmtimi i dollisë mokrare, me ngritës e pritës, të kujton një luftë të vërtetë. Dollia me fuqi mistike është një thesar më vete që pikturohet me penelata impresionuese në faqet e librit të Haxhillarit.

“ Pesha e kohës” është një brerore e artë e autorit, një libër që do të qëndrojë gjatë, thjesht e krenar, para mijëra shokëve të tij, stivosur radhë-radhë nëpër biblioteka.

Më kanë lënë mbresë disa metafora befasuese:

“ Era mpinte dëgjimin

Zjarri le shpuzën nën hirin e pabesë

Bijtë e vdekjes

Paha e sojit...”

Pasi të ulem do ta pyes autorin në vesh ç'u bë me usta Tirën?

Dhe ju do t'u lë lejtmotivin:

“ Kroi boshatisej mbrëmjeve...”