Sakrifica individuale si mesazh ndaj publikut, popullit, shtetit ose institucioneve gjithnjë përfaqëson një dilemë morale; edhe pse heronjtë gjithnjë i admirojmë dhe përpiqemi t’ua sjellim brezave të rinj si role models, askush nuk shpreson vërtet se këtyre brezave mund t’u kërkohet, seriozisht, që të sillen heroikisht në rast nevoje.
Sakrifica, me fjalë të tjera, mund të jetë gjest i admirueshëm, por nuk trajtohet dot si imperativ moral; aq më tepër që kurrë nuk mund t’i zbulojmë dot motivet e atyre që sakrifikohen; dhe në këtë pikë të fundit propaganda nuk ndihmon shumë. Individi që vetësakrifikohet mund të jetë moralisht i përkryer dhe i bindur se, vetëm nëpërmjet sakrificës vetjake, mund ta përcjellë mesazhin e vet, të cilin e konsideron të rëndësishëm; por mund edhe të jetë i çmendur, me mani madhështie, paranojak, fanatik fetar e kështu me radhë.
Për të kuptuar sa e ndërlikuar është kjo, nuk ka nevojë të shtyhemi deri te Mic Sokoli ose Selam Musai; sepse një shembull modern e gjejmë te të ashtuquajturit suicide bombers, të cilët e flijojnë veten në emër të një ideali që, për ta, e përligj marrjen e jetëve, qoftë edhe krejt të pafajshme.
Në një nga librat e vet me kujtime, I. Kadareja tregon për një incident privat që i kish ndodhur, dikur në vitet 1980, kur i ishte afruar në rrugë një i panjohur, për t’i thënë “ç’bëni ju intelektualët, pse nuk veproni”; dhe shkrimtari i ishte përgjigjur se nuk është e thënë të jesh njeri i njohur për të bërë një gjest publik kundër regjimit, dhe se edhe një qytetar çfarëdo mund të ndiqte shembullin e çekut Jan Palach, një student 21 vjeçar që, në 16 janar 1969, i vuri zjarrin vetes në Sheshin Venceslas në Pragë, për të protestuar kundër pushtimit sovjetik të Çekosllovakisë [për fat të keq, nuk citoj dot nga burimi, sepse nuk e kam librin e IK].
Nuk është pra, e thënë, të jesh njeri i shquar dhe i njohur për publikun, për t’i dhënë publikut një mesazh të fortë; gjesti e mposht anonimitetin dhe sakrifica, nëse është menduar mirë, e bën heroin figurë publike a posteriori. Të paktën kështu duket se mendon I. Kadareja. Në thelb, sakrifica e Jan Palach i kishte të gjitha elementet e teatralitetit, të nevojshme për të përcjellë mesazhin: vetëvrasja në një mjedis publik, dhe vetë domethënia e djegies në kulturën çeke – nuk është rastësi që vetëm pak metra larg vendit ku vdiq Palach, gjendet monumenti kushtuar teologut bohem Jan Hus, i cili u dogj në turrën e druve, nga inkuizicioni, në vitin 1415.
Vetëm kështu gjesti i Palach u shndërrua në një katalizator të protestës publike, në Çeki, kundër pushtimit sovjetik.
Nëse mund të kryhej edhe në Shqipërinë totalitare një gjest i tillë, sa i dëshpëruar aq edhe simbolik, kundër regjimit, për këtë mund të diskutohet; por e vërteta është se incidente të tilla nuk pati. Një arsye për këtë zbrazëti të protestës lidhet drejtpërdrejt me viskozitetin e informacionit; meqë regjimi e kontrollonte rreptësisht çfarëdo lajmi, jo vetëm duke vendosur se çfarë do të ishte publike dhe çfarë jo, por edhe duke e rishkruar historinë sipas interesave të momentit.
Edhe veprimi i guximshëm i Fadil Kokomanit, Vangjel Lezhos dhe Xhelal Koprenckës, të cilët i shkruan KQ të PPSH një letër kundër diktatorit Enver Hoxha dhe pastaj për këtë u dënuan me vdekje, nuk jehoi dot në opinionin publik në Shqipëri, sepse pothuajse askush nuk e mori vesh. Edhe pse ne sot jemi në gjendje të kuptojmë forcën e vetëmohimit të tyre dhe t’i admirojmë për guximin, përsëri vetë gjesti i letrës mbeti akt privat, u varros në arkivat dhe në sirtaret, dhe u mbyt së bashku me vdekjen e autorëve.
Një bashkëkohës dhe bashkëvuajtës i atyre të treve, Fatos Lubonja, në një ese të tanishme për heroizmin e Kokomanit, Lezhos dhe Koprenckës, shkruan ndër të tjera:
tek ne vazhdon të dominojë kultura komuniste e tiranisë së mujsharëve dhe mashtruesve ndaj më të mirëve; kultura e pushtetit të mediokritetit dhe paaftësisë; ku mburrja dhe vaniteti eklipsojnë çdo lloj drite m[o]destie vetëkritike dhe vlere të vërtetë; ku i thurren këngë e i ngrihen monumente banditëve, mafjozëve, injorantëve; ku pendesa e ndjesa nuk njihen si vlera, por trajtohen si dobësi, ku sakrifikimi për ideale nuk çmohet e nderohet përkundrazi ku lartësohet (në fakt duke rrafshuar) aftësia për t’u shitur, për t’ua futur të tjerëve e për të dalë pa lagur; ku humanizmi përqeshet nga intelektualët siç përqeshej dje nga ata që talleshin me njeriun e thjeshtë duke i thënë: “ti, që s’vlen për asgjë, duhet të digjesh me benzinë si Jan Pala[c]h për protestë sepse ne intelektualët vlejmë për punë të tjera të mëdha.”
Nuk mund të mos i japësh të drejtë autorit për denoncimin që i bën batakut moral në Shqipëri; por sulmi ndaj I. Kadaresë, në fund të paragrafit, më tingëllon i papërligjur. Dhe më tingëllon i papërligjur kryesisht ngaqë edhe vetë fakti që në Shqipërinë totalitare nuk u gjet një Jan Palach që të therorizohej për të sfiduar pushtetin arrogant të diktaturës ka të bëjë me profilin e ulët moral qytetar të individit, ose me po atë patologji sociale që sot prodhon të gjithë atë maskarallëk që përshkruan F. Lubonja [një komentues më poshtë ka vënë në dukje se Lubonja në esenë e vet me siguri i referohej një interviste të Kadaresë me Blendi Fevziun, jo kujtimeve të botuara të atij shkrimtari. I lutem lexuesit ta ketë parasysh këtë saktësim, meqë unë intervistën në fjalë nuk e kam ndjekur, as e di ç’ka thënë Kadareja atje.]
Përsëri vijmë te çështja se kush duhet të sakrifikohet; dhe vetë shtrimi i kësaj dileme, në këtë mënyrë, tregon se sakrifica ende nuk është pjesë e kulturës qytetare shqiptare – as në kuptimin religjioz, as në kuptimin laik. Deri më sot, shqiptarët vetëm sa kanë dëgjuar liderët e tyre, paritë dhe baballarët, ideologët dhe manipulatorët, që t’i ftojnë për t’i sakrifikuar, në emër të këtij apo atij iluzioni çfarëdo: komunizmit, Europës, Kosovës, flamurit, NATO-s…
Në këtë kontekst, të gjithë presim të përjetojmë sakrificën e tjetrit, madje edhe të gatshëm për ta nderuar si idhull, e për t’i lënë lule tek busti në shesh.
Ai shqiptari anonim, që iu afrua I. Kadaresë në rrugë, edhe sikur të mos ketë qenë provokator banal i Sigurimit të Shtetit, kurrë nuk e kishte çuar në mend që të vepronte vetë kundër regjimit, qoftë edhe simbolikisht. Përkundrazi, i dukej e natyrshme që t’ia kërkonte sakrificën një figure publike, të perceptuar, me ose pa të drejtë, si alternative. Po a nuk është pikërisht këtu rrënja e maskarallëkut etik?
Ironikisht, vetë shkrimtari ynë antonomastik zgjodhi të largohej drejt Francës pikërisht në një kohë kur regjimi totalitar në Tiranë po shkërmoqej si bukë e mykur; duke ndërmarrë një gjest publik jashtëzakonisht të vonuar madje komik, imitim i një akti politik që vetëm pak vite më parë do të kishte pasur forcën e një gongu fatal për diktaturën në Shqipëri, por që askush nuk ia kishte kërkuar, as do t’ia kërkonte.
Natyrisht, aktorëve nuk ua lyp kush të rrezikojnë jetën në skenë të teatrit, edhe pse të papritura kanë ndodhur dhe vijojnë të ndodhin. Por edhe aktorët, sado të mbrojtur fizikisht nga lëndimet, rrezikojnë profesionin e tyre; në kuptimin që rruga nga sakrifica tek heroi është me një drejtim vetëm; dhe është qesharake ta përkufizosh heroin si individ publik që prodhon sakrifica, si bleta mjaltin ose krimbi mëndafshin.
