Jaho Brahaj - Flamuri i Kombit Shqiptar(Origjina,Lashtësia)

Tezat e lashtësisë së shqiponjës dykrenare, emblemë dhe simbol i Flamurit të kombi tonë, ka më shumë se dy shekuj që është vënë në qendër të vëmendjes së dijetarëve të huaj dhe shqiptarë. Kësaj teme i kushtohet studimi i autorit Jaho Brahaj, i njohur në fushën e heraldikës dhe të studimeve të historisë dhe kulturës të mesjetës shqiptare.


Studjues i themeltë i heraldikës dhe qëmtues i mprehtë i simboleve kombëtare shqiptare, 

Jaho Brahaj, rivjen më i plotë në këtë 100-Vjetor të Pavarësisë me "Flamuri i Kombit Shqiptar; Origjina, lashtësia". Studiuesi Jaho Brahaj, pas një pune më se 10-vjeçare, duke hulumtuar në arkiva, në artefakte arkeologjike e objekte etnografike, sjell një këndvështrim interesant dhe më të themeltin e deritashëm të zanafillës së shqiponjës dykrenare, si simbol i identitetit tonë kombëtar. Ky ribotim luksoz, vëllimi i parë i përket vitit 2007, redaktuar Bajram Peçi, është pasuruar me fakte të reja interesante dhe me ilustrime të disa prej flamujve historikë që trashëgojmë sot e kësaj dite. Brahaj e çon zanafillën e shqiponjës dykrenare në shek e VI. p.e.s, duke hedhur poshtë pretendimet që e lidhnin këtë simbol me prejardhjen bizantine. Jaho Brahaj nuk e quan këtë një vëllim të përfunduar, megjithatë, ky është vëllimi i parë që hulumton në përmasa të tilla origjinën dhe lashtësinë e flamurit kombëtar.



Në vitin 1997 Jaho Brahaj ka botuar librin e parë që i kushtohej heraldikës së trashëguar, "Emblema shqiptare". Libri u prit mirë, i vlerësuar edhe me një çmim nga Ministria e Kulturës dhe Akademia e Shkencave për librin historiko-shkencor. Pjesë e këtij libri ishte edhe një kapitull i shkurtër mbi historinë e flamurit shqiptar, asokohe qaset t’i hyjë një studimi të shqiponjës dykrenore, dhe niset në këtë rrugëtim të gjatë e të mundimshëm duke ndjekur çdo gjurmë të shqiponjës dykrenare në arkiva dhe materiale të ndryshme për të ardhur tek një studim më të plotë si ky që boton në këtë përvjetor të Pavarësisë. Kërkimi për Brahaj vazhdoi përgjatë 10 vjetëve, deri më 2007 kur ai arriti të botoj variantin e parë. Ky ribotim që kemi sot, është i plotësuar me fakte të reja. Mjafton të përmend që botohet për herë të parë si fotografi harta "Portollane" e Paolo Rosellit e vitit 1459, ku duken portet e Mesdheut dhe në çdo qytet ka flamuj. Flamurin shqiptar e gjejmë në Krujë, duke na dhënë kështu dëshmi autentike se si ka qenë flamuri i Skënderbeut në kohën kur ishte gjallë.



Për të ardhur deri këtu ai ka shqyrtuar artifakte arkeologjike, mite, objekte të etnologjisë që kanë të bëjnë me kultin, hajmali, është hulumtuar në mitologji dhe mite që i kushtohen kultit të shpendit dhe kultit të shqiponjës, pastaj në dokumentacionin e pasur që kanë botimet shqiptare që nga Barleti, arbëreshët, shtypin e para 1912-s, duke i shtuar librit edhe një studim mbi tipin e vulave të Skënderbeut, ku rezulton se shqiponja nga ana grafike është e njëjtë dhe ndryshimi ka filluar më 1899 me stampimin e flamujve kombëtarë në Bruksel, drejtuar nga Faik Konica dhe mendimin e rilindësve të tjerë.



Sipas Jaho Brahaj, të flasësh për shqiponjën tonë dykrenare nuk është shumë e lehtë sepse ka pasur shkrime të ndryshme sidomos nga fillimi i shek. XX, por edhe në vazhdimësi që ia atribuonin shqiponjën dykrenare të flamurit tonë Bizantit. Është e vërtetë që Bizanti në shek. IX të erës sonë e këtej ka shqiponjën bizantine në simbolet heraldike, po ashtu e pati edhe kisha ortodokse. Kur u futa në pasurinë e madhe arkeologjike, kultike, gdhendjet artizanale të së shkuarës, na rezultoi që ne(ilirët) e kemi të paktën të dokumentuar saktësisht shqiponjën dykrenare që në shek VI para erës së re shqiponjën dykrenare. Kjo nuk do të thotë se e kishin vetëm ilirët, sepse e gjejmë edhe te hititët, një perandori që e kanë pasur shtrirjen e tyre në Turqinë e sotme, e po ashtu e kanë pasur edhe iranianët.

Duke sqaruar atë që mëvetëson shqiponjën tonë dykrenore nga simotrat në simbolikën e vendeve të tjera Jaho Brahaj mëton se ne si popull vazhduam ta ruajmë dhe ta mbajë në ornamente, objekte metalike, arkeologjike, ta kemi si kult. Bizanti e ka marrë si simbol nga ato popullsi mbi të cilat u shtri dhe u zhvillua. Pjesë e Bizantit ishte edhe popullsia ilire ballkanase, e duke qenë se ne e kemi të dokumentuar shqiponjën dykrenare në shekullin VI, mund të thuhet se Bizanti e mori nga ne. Ajo ka qenë bashkudhëtare gjatë periudhës historike nga shekulli VI p.e.s deri në ditët e sotme, periudhë kjo e dokumentuar, por mund të ketë qenë edhe më parë tek ilirët. Fati e solli që ky objekt i dashur të ishte emblemë e derës së Kastriotëve, paraardhësve të Gjergj Kastriotit, ashtu siç thotë Barleti. Duke qenë se në mbledhjen e princërve shqiptarë në 2 mars 1444 Skënderbeu u vendos komandant i përgjithshëm, atëherë flamuri ishte edhe flamuri i të gjitha forcave administrative ushtarake të arbërve e prej këtu fillon të jetë flamur përfaqësues i kombit shqiptar, për të mbërritur në ditët e sotme.



Rilindjes shqiptare i kanë rënë detyrat nga më të ndryshme kulturore, shtetformuese etj,. Një nga këto probleme ishte edhe forma grafike e shqiponjës së flamurit tonë, e trashëguar nga dera e Kastriotëve. Meqenëse në atë periudhë kur donin të afirmonin shtetit tonë, shqiponjën dykrenare e kishte Perandoria Austro-Hungareze, Rusia, Serbia, Mali i Zi, Kisha Ortodokse dhe e ashtuquajtura Lidhje e Shenjtë Romake, rilindësve u doli detyra ta zgjidhnin këtë çështje, ndaj ata e ndryshuan shqiponjën për ta bërë të dallueshme nga këto shenja të shteteve të tjera që ishin afirmuar zyrtarisht me flamujt e tyre në fundin e shek XIX dhe fillimin e shek. XX. Shqiponja e Faik Konicës arriti që të ngrihet më 28 Nëntor 1912. 



Faktorët dhe kushtet historike ishin shumë të vështira dhe na sollën vështirësi edhe në këtë drejtim. Fuqitë e Mëdha caktuan që princ në Shqipëri do të ishte Vidi dhe ai me të drejtën konstitucionale që kishte, ndryshoi edhe flamurin. Sapo filloi të afirmohej shqiponja e Princ Vidit plasi Lufta e Parë Botërore, e cila solli një ndryshim edhe më të madh, duke gjetur një balancë mes shqiponjës së vitit 1912 dhe asaj të Princ Vidit. Pati forma nga më të ndryshme të shqiponjave dykrenare, periudhë e cila vazhdoi deri më 1922 kur kemi për herë të parë nga administrata shtetërore e rikrijuar pas Ismail Qemalit që ka akt administrativ për formën grafike të shqiponjës sonë kombëtare. 

Ky libër dhe kjo sipërmarrje është jo vetëm një gurë themeli në këtë përvjetor të 100-të të Pavarësisë, njiherash është dhe një qasje për të hedhur poshtë çdo mëdyshje, çdo legjendë të thurur rreth shqiponjës dykrenare.(Burimi: Albert Vataj )

Tezat e lashtësisë së shqiponjës dykrenare, emblemë dhe simbol i Flamurit të kombi tonë, ka më shumë se dy shekuj që është vënë në qendër të vëmendjes së dijetarëve të huaj dhe shqiptarë. Kësaj teme i kushtohet studimi i autorit Jaho Brahaj, i njohur në fushën e heraldikës dhe të studimeve të historisë dhe kulturës të mesjetës shqiptare.


Ky studim me vlera shkencore është i pari i këtij lloji që ndërmerr një trajtim kaq të hollësishëm të kultit të shqiponjës, simbolit të Flamurit tonë Kombëtar, duke e parë në këndvështrimin e disiplinave të ndryshme shkencore si mitologjia, etnologjia etj, çka hedh dritë jo vetëm mbi lashtësinë e emblemës së flamurit kombëtar, por edhe ndriçon problemin e etnogjenezës së popullit tonë, duke hapur shtigje të reja për hulumtime të mëtejshme.



Është e para herë që në librin “Flamuri i Kombit Shqiptar” shpjegohet në bazë të hulumtimeve të suksesshme, të bazuara në materiale konkrete arkeologjike e etnologjike, se cila është zanafilla e shqiponjës dykrenare, motiv që kombi ynë e ka edhe simbol të flamurit që prej pesë shekujsh. Studiuesi Jaho Brahaj shpjegon enigmën e zanafillës së shqiponjës dykrenare, e cila është trashëguar nga kohët e hershme bashkë, me besimet dhe kultin e këtij shpendi.

Studimi monografik “Flamuri i Kombit Shqiptar” është mbështetur kryesisht në strukturat shpirtërore e materiale të krijuara ndër mijëvjeçarë nga populli ynë dhe të ruajtura, të trashëguara e të dokumentuara nga kultura materiale: në hajmali, ornamente, në qëndisma, tekstile popullore, stoli metalike, gdhendje në gur, në dru etj.

Hulumtimi i autorit për këtë monografi përfshin gjithë trashëgiminë e objekteve arkeologjike me këtë temë, të ruajtura në truallin ballkanik e të botuara nga studiuesit tanë e të huaj dhe po ashtu trashëgiminë shpirtërore të ruajtur nga popullsia jonë, në të gjitha trevat ku jetojnë shqiptarët.

Mbi autorin Jaho Brahaj ...

Jaho Brahaj Ka botuar artikuj dhe studime në shtypin periodik e shkencor dhe ka kumtuar në aktivitete shkencore brenda dhe jashtë atdheut.

Libra mononografik të botuar:

- Il primo Albanese d'Italia, Brindizi 1995

- Emblema Shqiptare-Gjurmime heraldike, 1997

- Kurora Mbretërore Shqiptare 1998.

- Kronikë e Derës së Gjon Buzukut, 2005

- Shkrime për Gjeçovin – artikuj dhe studime, 2009.

Është fitues i çmimit për librin shkencoro-historik të dhënë nga Akademia e Shkencave dhe Ministria e Kulturës, Tiranë në vitin 1997, për botimet historike të periudhës 1992-1997.

Ka përgatitur dhe botuar nga trashëgimia e mbetur në dorëshkrim të Shtjefën Gjeçovit, vëllimet:

- Shtyllat e Kombit, publicistikë

- Mnera e Prezës, novelë.

- Tomor e Pashtrik Përpiquni, vëllim poetik.

- Shqyptari Ngadhnjyes, dramë.

Titulli: Flamuri i Kombit Shqiptar, origjina, lashtësia (kopertinë e trashë –  lidhje luksoze)

Autori: Jaho Brahaj

Shtëpia botuese: SARAS

Viti: 2012

ISBN: 978-9928-152-03-9

Çmimi: 2,000 lekë

Mustafa Nano - Pax Albanica

Analisti Mustafa Nano sjell për herë të parë një studim mbi historinë e fesë në Shqipëri. “Pax Albanica”, botimi më i ri i Shtëpisë Botuese “Saras”, është një hulumtim i kujdesshëm në të shkuarën tonë, përmes rrëfimeve të gjetura në arkivat e kohës, të udhëtarëve, gazetarëve që shkelën herët në Shqipëri apo mendjeve të ndritura shqiptare, duke ndërtuar një portret të munguar deri tani mbi raportin që shqiptarët kanë mbajtur me fenë që nga pushtimi osman

Në gusht të vitit 1936, Faik Konica, shkoi plot ëndje të shihte një film të shkurtër për Shqipërinë, që po shfaqej në një prej kinemave të Uashingtonit. Në shënimet e tij, teksa ndërtonte librin “Shqipëria kopshti shkëmbor i Europës Juglindore”, ai nënvizonte me nervozizëm fjalët e spikerit, i cili tha se “e tërë popullsia e Shqipërisë është myslimane”.

“Sikur ai orakull ta kish marrë punën pak më shtruar dhe të kishte marrë mundimin të pyeste, për shembull, për besimin e ministrave të qeverisë së Shqipërisë, do të kishte marrë përgjigjen e saktë se nga të gjashtë ministrat që formojnë kabinetin e sotëm, tre janë katolikë, një është ortodoks dhe dy janë myslimanë; edhe po të përfshihet në këtë numër kryeministri, i cili në këtë qeveri është mysliman, na del një shumicë prej katër të krishterësh dhe një pakicë prej tre myslimanësh”, shkruante Konica.

Por jeta është e shkurtër, thoshte ai, studimi kërkon lodhje, njeriu përton të mendojë thellë, publiku është i durueshëm dhe ha çdo gjë që t’i vësh përpara; prandaj përse të lodhesh të kërkosh faktet, kurse pa pikë zori mund të këputësh, pa pehriz, lloj-lloj hamendësimesh e trillimesh me okë? Konica besonte se Shqipëria nuk është një vend mysliman, duke nënvizuar tri besimet. Në hulumtimin e tij bashkangjitur në librin që nuk mundi ta shihte të botuar, ai ishte i bindur se njohuritë mbi raportin e shqiptarëve me besimin ishin të pakta dhe fragmentare.

Përgjatë 45 viteve të komunizmit, feja ishte e ndaluar në vend dhe gjithçka ishte shkruar mbi të mbeti arkivave, apo në kujtimet dhe shënimet e të huajve që e shkelën këtë vend. Gati 80 vjet nga studimi fragmentar i Konicës, një tjetër gazetar me shije të hollë për shkrimin si ai, i rikthehet kësaj çështjeje, duke sjellë për herë të parë në një libër një vështrim historik, shkruar plot stil mbi raportin që shqiptarët kanë pasur me fenë në shekuj.

Një tezë e guximshme, të cilën Mustafa Nano duket se e ka marrë me pasion, teksa lexon librin e tij më të ri “Pax Albanica”, botim i Shtëpisë Botuese “Saras”. Një libër që e sjell në një tjetër dimension profilin gazetaresk të Nanos, duke ndërtuar një tablo të plotë të atmosferës fetare ndër shekuj te shqiptarët që para pushtimit osman e më pas. Një libër që çdo historian do të donte ta kishte shkruar me stilin e Nanos, i cili nuk e fsheh mes rreshtash grishjen nga historia.

Libri ka ardhur pas një pune të gjatë hulumtuese, për të bërë bashkë në 244 faqe gazetarë, udhëtarë të huaj që vizituan dhe shkruan për Shqipërinë, mendje të zgjuara të këtij vendi, apo copëza shkrimesh në shtypin e kohës që plotësojnë panoramën historike të besimeve fetare në vend. Në botimet shqipe pas viteve ‘90, qoftë dhe në atë publicistike, mungojnë libra që i referohen një teme të tillë. Më poshtë ne po botojmë një pjesë nga libri, i cili gjendet tashmë në të gjitha libraritë nga botimet “Saras”.

Pse e ndërruan fenë shqiptarët?*

(pjesë nga libri)

Nuk jemi të vetmit që kemi kaluar nga Krishterimi në Islam

 Është tanimë një fakt historik, që Shqipëria është islamizuar më shumë se vendet e tjera të Ballkanit, por ky islamizim nuk është as unik, as i çuditshëm. Islamizimi ka ndodhur edhe në vende të tjera. Bosnja, me gjithë karakteristikat e veta, është një rast i ngjashëm islamizimi; madje, islamizimi në Bosnjë u bë më herët dhe në harkun e një kohe më të shkurtër. Konvertimet në Bosnjë ishin të rralla pas viteve ‘20-‘30 të shekullit XVII, pasi ç’ish për të ndodhur kish ndodhur.

 Dhe është interesante të vihet re se islamizimi masiv në Shqipëri nisi të bëhej kur në Bosnjë tashmë kish përfunduar. Sipas Thomas Arnold-it, gjatë shekullit XVII janë kthyer në fenë islame jo më pak se 300 mijë shqiptarë.

Ndërsa myslimanët boshnjakë, për shkak të asaj sindromës së rrethimit që shpjegon, deri në një farë mase, edhe sjelljen e myslimanëve shkodranë, kanë qenë më fanatikë sesa myslimanët shqiptarë dhe kjo gjë është pranuar nga shumica e studiuesve, në mos të tërë.

Deri dhe Konicës, që nuk gjente rehat nëse s’u binte shqiptarëve myslimanë, këta të fundit, me mendjen e tij, i dukeshin lule para boshnjakëve. “Ç’kujtojnë xhonturqit? Mos kujtojnë se shqiptarët janë boshnjakë, a çerqezë, që t’i lidhen Anadollit?”, shkruan ai në vitin 1904, në një moment kur ishte në të mira.

Edhe në Bosnjë kish myslimanë që pinin raki apo gra myslimane pa perçe, por shumë më pak sesa në Shqipëri. Në një kohë që konsuj apo udhëtarë të ndryshëm në Shqipërinë e fundshekullit XVIII e fillimshekullit XIX shihnin, siç kam vënë në dukje në kreun 2, tolerancë e marrëdhënie disi sportive të shqiptarëve me fenë e vet e me fetë e të tjerëve (vetëm Ibrahim Manzour bën përjashtim: ai flet për myslimanët fanatikë në Gegëri, për labët që nuk dinin gjë tjetër, veçse të deklaroheshin turq, për besimtarët e zellshëm në Çamëri etj.), vëzhgimet e udhëtarëve e diplomatëve të huaj në Bosnjë ishin të një natyre tjetër.

Udhëtari francez, Charles Pertusier, ka shkruar në vitin 1822, se “myslimani [në Bosnjë] shtyhet me besimin e vet deri në formën e skajshme të fanatizmit”. Ndërsa Evliya Çelebi-u shkruan lidhur me myslimanët e Sarajevës: “Janë të gjithë njerëz që e kanë frikë Zotin dhe shquhen për një besim të thellë e të kulluar … Pleq e të rinj, të pasur e të varfër, janë të fiksuar pas lutjeve”. I njëjti autor që ka vizituar Shqipërinë në të njëjtën periudhë, flet për “njerëz të ligj” (e ka fjalën për myslimanët e një fshati të Delvinës, me emrin Lopis, të cilët, me sa duket, i ka parë indiferentë në lëmë të besimit), për njerëz që e kanë mendjen tek alkooli (Në Libohovë ka parë dasmorë që dendeshin me pije e qebap) e për njerëz që “mbahen si besimtarë syni dhe ndjekës të zellshëm të shkollës hanefite, por mes tyre ka shumë që janë të shpenguar e moskokëçarës në punë të besimit e janë të dhënë pas shkencave mistike”.

Parantezë: Evliya Çelebi-u i shekullit XVII dhe “kamera” e tij që sheh nga të gjitha anët

Evliya Çelebi-u s’ka lënë qoshe të perandorisë e të botës pa shkelur (e prandaj veten e quan ‘the world traveller Evliya’). Ka qenë kudo, në Mekë e Medinë, në Egjipt, në Anadoll, në Rumeli, e deri në Austri e Holandë dhe të bën përshtypje që konin e vëzhgimit, ashtu si dhe mendjen tek-tuk, e ka të hapur, sido që të shumtën e kohës nuk harron të mbajë qëndrimet e veta prej osmani. Siç është rasti, kur thotë: “[Në Vjenë] burrat e gratë nuk i fshihen njëri-tjetrit. [Madje] gratë s’e kanë për gjë të ulen e të çaprashitin me ne otomanët dhe burrat as që thonë ndonjë fjalë përballë kësaj situate, por thjesht bëjnë mënjanë apo largohen tutje. Dhe kjo gjë nuk quhet e turpshme. Arsyeja është se në të gjithë botën e krishterë, janë gratë që kanë komandën, dhe ato sillen në këtë mënyrë të pahijshme qysh nga kohët e virgjëreshës Mari”.

Disa studiues i konsiderojnë kujtimet e tij si shënime dosido në planin stilistik dhe disa të tjerëve nuk u pëlqen fantazia tepër e harlisur që ai shtie në punë për të bërë përshkrimin e shumë ngjarjeve e rrethanave, gjë që e nxjerr si një udhëtar të çakërdisur. Në të vërtetë, ka plot raste që në librin e tij të udhëtimeve, “Seyahâtnâme”, nuk merret vesh ku mbaron realiteti e ku fillon fantazia. Fjala vjen në një fshat të Bullgarisë, Çalik-kavak, ai sheh një grua plot xhinde, me flokët të shpupuritur, që bën magjira të çuditshme. E sheh me sytë e vet, teksa merr hi nga zjarri i shuar i shtëpisë ku kish bujtur Çelebi-u me suitën e tij, dhe i rrethuar nga një gjysmë duzine fëmijësh cullakë, në prani të këtyre të fundit, me dorën e mbushur me hi zë të fërkojë piçkën e vet, dhe më tej, hirit që i mbetet në dorë i fryn me të gjithë forcën e mushkërive. Ajo që ndodh, e lë pa gojë Çelebi-un dhe njerëzit që e shoqërojnë. Fëmijët shndërrohen në zogj, ndërsa ajo vetë në një pulë, dhe ashtu dalin jashtë, në oborr, derisa vjen dikush që u pshurr “zogjve”, dhe në momentin që mbi ta bien stërpika urine, që të gjithë rimarrin format e tyre humane.

Flet me dashuri për shqiptarët, të cilët i has kudo nëpër Ballkan, deri edhe në More, sidomos në More. Origjinën e tyre e lidh me tribunë arabe të Kurashit në Mekë, dhe ky është një pohim që nuk të lë indiferent, pasi nga një familje, a klan i kësaj tribuje ka origjinën dhe Muhameti, Profeti. Dhe për të arritur në këtë përfundim, i bie nga një rrugë ca si shumë e shkurtër. Janë disa fjalë të gjuhës shqipe që e bëjnë ta shquajë këtë lidhje, mes të cilave është fjala ‘arnaut’, që në turqisht bën ‘arnavud’ e që në persisht bën ‘arnabud’, me kuptimin ‘turpi mos i zëntë’. Ai e ka gjetur shpjegimin, sidoqoftë: shqiptarët me origjinë mekane janë nakatosur më pas me italianë e frankë dhe gjatë kalifatit të Omarit, gjuha e tyre, që ata e flasin “në mënyrë të përunjur dhe të butë” (“humbly and gently”) mori këtë formë që ka, d.m.th. diçka midis arabishtes dhe frankishtes. Etimologjinë e emrit të Kurveleshit e lidh me këtë origjinë të shqiptarëve. “Quryelesh”, hamendëson ai se ka qenë emri fillimisht, dhe prej këtu shkohet kollaj te tribuja e famshme “Quraysh”. Ai na bën me dije se shqiptarët që ka takuar e dinin këtë gjë dhe mburreshin.

Në këtë mes, të befason duke rrëfyer një ngjarje, së cilës nuk i është referuar pothuaj askush deri më sot. Ndoshta ngaqë ka lidhje me legjendat e jo me historinë. Ai flet për një mauzoleum, në rrethinat e Elbasanit, në nderim të një arabi me emrin Jabal-i Alhama, i cili ka qenë bashkëkohës e bashkëluftëtar i Profetit Muhamet, e që në një rrethanë të caktuar na qenka bërë paraardhësi i sojit të shqiptarëve; medemek shqiptari i parë, i pari fare, në këtë botë; një lloj Adami (Ademi) i shqiptarëve. Ai ishte nga tribuja “Quraysh”. Ishte një gazí shumë trim, që “i bëri dhuratë profetit shumë kokë e gjuhë të prera armiqsh”.

 Gjatë kalifatit të Omarit qëlloi që – nuk dihet nëse me apo pa dashje – i nxori një sy një sheiku arab, i cili, me syrin e vet në pëllëmbë të dorës, shkoi te kalifi, dhe i tha: “Omar, është e drejta ime mbi bazën e ligjit të Profetit që t’i marr një sy Jabal-i Alhama-s”. Dhe u vendos që, mbi bazën e ajetit kuranik që thotë se “një jetë për një jetë, një sy për një sy …”, të bëhej ashtu si kërkoi sheiku. Jabal-i nuk donte të mbetej me një sy, prandaj ia mbathi tok me njerëzit e klanit të tij, dhe e mbajti frymën te Perandori i Bizantit, Herakli. Herakli është i njëjti perandor, të cilit, kështu thotë tradita myslimane, Profeti Muhamet i ka dërguar një letër (e njëjta letër i është dërguar dhe të parit të Egjiptit, të Etiopisë e të Persisë), ku e fton që t’i nënshtrohet atij, e të kthehet në fenë islame. Bernard Lewis thotë në librin e tij “Islami e Perëndimi”, se këto letra, sipas kritikës moderne, madje edhe sipas shumë studiuesve myslimanë, nuk janë autentike.

Herakli e lejoi të jetonte në Progonat e Dukat. Kështu, Jabal-i Alhama erdhi këtyre anëve deri atëmot të pabanuara dhe këtu zë fill familja shqiptare. Duke qenë se këto vise ishin nën hyqmin e frengjëve (“under Spanish rule”, thotë ai saktësisht), në harkun e një kohe të shkurtër u krijua gjuha shqiptare, që në thelb është një përzierje frëngo-arabe. Dhe kjo familje me kalimin e kohës u përhap në të gjithë Shqipërinë, në Vlorë, në Berat, në Elbasan, në Shkodër etj. Përrallë e lezetshme apo jo?

Çelebi-u bën një vizitë edhe në Shkodër, ndalet ca më shumë tek e folmja e tyre dhe krahas fjalëve buk (bukë), uy (ujë), mish, dele, pulë apo numrave që i ka transliteruar në mënyrë të saktë, pasi në përkthimin anglisht kanë ardhur në formën që njohim ne sot (‘nand’ për ‘nëntë’ dhe ‘dhet’ për ‘dhjetë’), ka mbajtur shënim dhe shprehje jo fort të hijshme të jetës së përditshme, si “mos ha mut”, tikifshan tam (të qifsha t’tam), tikifshan byth (të qifsha në bythë), të pjerdhsha në hundë (ekziston sot kjo shprehje në Shkodër?) etj.

Por shqiptarët i përshkruan dhe si njerëz të dhënë shumë pas jetës së qejfit e pas argëtimeve, të cilat ai nuk i sheh me sy të mirë, por nuk mund të mos i mbajë shënim në emër të ndjenjës së detyrës së kronikanit. Ai flet për argëtime kolektive homofilike, të cilat i evidenton si mënyrë jetese në shumë vende të Shqipërisë. Në Europën e krishterë sheh kudo që “the women are in zharge” (në komandë janë gratë), e që deri edhe perandori habsburgas i hap rrugën një gruaje, ndërsa në disa vise të Shqipërisë ai sheh shumë homoseksualë. “Gjirokastritët”, thotë, “kanë një zakon të keq; në raste dasmash apo [festash fetare], ata pispillosen me xhinglat më të mira që kanë, dhe jepen pas pijeve alkoolike; djemtë kapen dorë më dorë me dashnorët e tyre, i përqafojnë fort, dhe vallëzojnë së toku në stilin e të krishterëve; kjo që bëjnë ata është një gjë shumë e prapë, pasi është rit i të pafeve; por ky është zakoni i tyre, e ne nuk mund të mos e themi”.

Në Elbasan, të cilin e përshkruan si të ishte një kopsht i parajsës apo më tej si “nusja e Shqipërisë në Rumeli”, e më potershëm akoma, si “nusja e botës”, i kanë bërë përshtypje shumë gjëra. Çelebi-u ka bredhur botën, por si zor të gjesh një vend a një qytet tjetër, që t’i ketë lënë atë shije të bukur e të magjishme që i ka lënë Elbasani. Edhe Tursun Beu, reporteri i pushtimeve të Sulltan Mehmetit II që e ka vizituar Elbasanin nja dy shekuj përpara Çelebi-ut, nuk e fsheh hiç goditjen që i ka dhënë ai vend “i rrethuar me male të pakalueshme dhe me fushën plot ujë të bollshëm, që ka bërë që tokat e bukës të jenë pjellore e të pasura”.

Në ditën e pazarit, të dielën, Çelebi-ut ia marrin mendjen turma e madhe që duhet çarë me bërryla, çupat që kanë ardhur nga fshatrat e që kanë fytyrën e një zane a formën e një engjëlli, djemtë e vajzat e këndshme të qytetit, që – ky është kulmi i vlerësimit; një mysliman që thotë këtë e çon veten në kufijtë e blasfemisë – “bien në sy për bukurinë e hijeshinë e tyre dhe për tiparet e tyre pothuaj hashemite (‘hashemit’ do të thotë ‘që e ka prejardhjen nga Hashimi, stërgjysh i profetit Muhamet’)”. “Dyert e shtëpive [atje] janë të hapura ditë e natë; për ta është turp të jenë pa miq në shtëpi, e të hanë veç në prani të shërbyesve; ata nuk japin shenja se e bëjnë për të madhe edhe nëse dikush u jepet në derë natën vonë, me shpurën e vet e me kuaj”, thotë. Dhe vijon: “Në shumë dyer vilash e sarajesh, në pjesën e sipërme, janë shkruar në arabisht vargje të tilla, si ‘Dita jote është e bekuar nga kamja e lavdia / porta e shtëpisë tënde është e hapur për cilindo që ka nevojë’ apo ‘Nderin e shtëpisë e ka në dorë i zoti i saj / ndërsa nderi i të zotit matet me bujarinë e tij’”.

Ai flet më poshtë edhe për një si park jashtë qytetit, që “nuk gjendet as në Turqi, as në Arabi e as në Persi”, e që ai e quan ‘Buzurg Seng’ (Shkëmbi i madh). Dhe në këtë pikë, ai i lë mënjanë skrupujt osmanë, gati e lëshon veten pas një kërshërie e empatie që e rrëmben dhe përshkruan një skenë idilike mes djemsh që, po të ish piktor, do të kish marrë formën e një dëshmie të rrallë artistike: “Këtu vinë të rinj të panumërt, që nuk e fshehin se u ka rënë në kokë për djem të tjerë, buzët e kuqe të të cilëve janë si trëndafila e qershi. Të parët u këndojnë këngë të dytëve dhe kështu shfaqin ndjenjat e tyre të ëmbla e të trishtuara në një mënyrë të atillë saqë edhe bilbilat, prej admirimit, nuk guxojnë të nxjerrin zërin. Në çdo cep të sheh syri njerëz që bëjnë dashuri, që argëtohen, që pinë e që dehen, me muzikë e këngë e dëfrime të natyrave të tjera ditë e natë …”.

Ka shumë gjasa që asociimi që i bëhet prej kohësh Elbasanit me tundime e pasione sensuale brenda gjinisë ta ketë burimin te ky rrëfim që Evliya Çelebi-u e bën në librin e tij “Seyahâtnâme”. Por nuk kuptohet pse kjo gjë ka ndodhur veç për Elbasanin. Atij e njëjta pamje i hapet edhe në Gjirokastër (e përmenda më sipër) apo në Berat, banorët e të cilit “tërhiqen në mal apo edhe në ndonjë qoshe të qytetit”, dhe atje “like so many libertines may spend an entire week eating, drinking and carousing” (harxhojnë një javë të tërë mes shthurjes, me të ngrëna, me të pira).

 Dhe përshkrimin e këtyre situatave e bën në të shumtën e kohës mes një asnjanësie etike që të çudit; në mos, mes një vetëpërfshirjeje emotive që ia komprometon qasjen prej myslimani rigoroz. Ai flet për këtë “shthurje” me tone të hareshme, a thua se i ka ardhur mirë që ata bënin argëtime kësodore dhe se do t’i vinte keq nëse nuk do të kish pasur fatin të ndodhej këtyre anëve, ku më të bukurat e gjërave që sheh kanë qenë, megjithatë, të një natyre krejt tjetër. Elbasanin ai e vizaton – këto i ka veçuar në një studim të vetin edhe Hasan Kaleshi – si “qytetin e poetëve dhe të studiuesve”, ndërsa në Berat i kanë rënë në sy gjashtë kafene, ku mblidhen “poetë, studiues e shkrimtarë të dijshëm, të cilët janë të sjellshëm e elegantë, inteligjentë e të matur, dhe të dhënë më shumë pas gëzimeve të jetës sesa pas fesë”.

Duhet thënë se Çelebi-u është i pari, por jo i fundit autor që nënvizon qasjen homofilike të shqiptarëve. Dyqind vjet më pas është albanologu Johann Georg von Hahn që ndalet te ky argument. Madje, në librin e tij “Studime shqiptare” ka nja dy-tri faqe me titullin “Dashunia për çunat”. Çelebi-ut i kish rënë në sy më së shumti homoseksualiteti i toskëve (duke përjashtuar Elbasanin), ndërsa Hahn-it, ai i gegëve. “[Në Gegni] dashunia dorike për djem vazhdon ashtu siç e përshkruejnë shkrimtarët e Greqisë së vjetër”, ia bën ai. Një vendas, gegë, që i shpjegonte zakonet shqiptare, i thotë Hahn-it se gegët, në ndryshim nga toskët e osmanllinjtë që i përdorin çunat si gratë e përdala, “kanë ndjenja të pastra si drita e diellit dhe dylberi nderohet si një shenjt; këto ndjenja [për çunat] janë nga më të naltat që ka zemra e njeriut”. Hahn-it i kish bërë përshtypje që toskët “kanë këndue ma fort kangë dashnie femnash”, e që gegët “nuk u këndojnë kangë marrëdhënieve të tyre me seksin femër”. Për më tepër, “feja nuk ushtron ndikim mbi këtë dashuni [të çunave për çunat]; muhamedani dashuron të krishtenin dhe i krishteni muhamedanin; madje ka ndodhë që nji i krishtenë të bahet muhamedan, sepse dylberi muhamedan e vinte këtë konditë”.

Dëshmitë e Çelebi-ut e të Hahn-it mbi homoseksualitetin e shqiptarëve të zonave të ndryshme në kohë të ndryshme janë bajagi trallisëse kur i ballafaqon me reagimet homofobike në kor në ditët e sotme.

Nga ana tjetër, në përmasa më të vogla, ky proces ka ndodhur edhe në vende të tjera të pushtuara nga otomanët, si në Kretë (kur plasi revolucioni grek, gjysma e banorëve të Kretës ishin myslimanë, sido që një pjesë syresh ishin kripto-kristianë), në Qipro, në malet Rodope me pomakët, bullgarët e islamizuar apo, sipas Robert Mantranit-it, “me vllehët e Maqedonisë lindore, meglenovllehët … lazët e Azisë së Vogël, një popullsi e hershme gjeorgjiane, një numër hebrenjsh” etj. Kur austriakët, pasi rrethimi i Vjenës më 1683 nga ana e turqve dështoi, zunë të merrnin nën kontroll Hungarinë, një nga gjërat e para që bënë ishte dëbimi nga tokat e tyre i mijëra hungarezëve të konvertuar në myslimanë (kish dhe spahinj mes tyre) dhe sprapsja e tyre poshtë, drejt jugut, në Bosnjë.

Por, pavarësisht faktit që konvertime ka pasur edhe në vende të tjera, pyetja mbetet: Pse të shumtët e shqiptarëve të krishterë u konvertuan në fenë islame pas pushtimit osman? Historianët, por edhe intelektualë kureshtarë e të pasionuar pas punëve e të shkuarës së Shqipërisë, shqiptarë e të huaj, janë thelluar vazhdimisht në këtë çështje, dhe gjasat janë që të mos ketë gjëra të rëndësishme që t’u jenë përvjedhur vëmendjes e vigjilencës së tyre, e kjo është arsyeja që prej kohësh secili syresh nuk bën gjë tjetër, veçse bën ndonjë saktësim, ndonjë nënvizim e ndonjë interpretim, që në panoramën e përgjithshme shtojnë pak.

Nuk është dhuna që i ka bërë shqiptarët myslimanë

Teza, sipas së cilës ky konvertim është bërë me dhunë, ka rënë prej kohësh, s’ka gjë se në periudha të caktuara, para e pas arritjes së pavarësisë, është mbrojtur me këmbëngulje nga pothuaj të gjitha historiografitë kombëtare të vendeve që kanë qenë të sunduara nga turqit. Bullgarët, fjala vjen, si provë të islamizimit të dhunshëm në Rodopet Qendrore e Perëndimore kanë dhënë tri shënime të lëna nga dëshmitarë okularë që kanë qenë të pranishëm gjatë një fushate ushtarake në vitet 1660. Por nuk ekziston origjinali i asnjërës prej këtyre dëshmive, dhe Ali Eminovi është i sigurt se ato janë shpikur nga nacionalistët bullgarë në fund të shekullit XIX, në mënyrë që – po e perifrazoj idenë e tij – t’i nxirrnin bullgarët në një dritë heroike e t’ua bënin më të lehtë luftën me ndërgjegjen e tyre prej renegati.

Historiografia shqiptare nuk dihet të jetë mbështetur në falsifikime të tilla, por deri vonë, sidomos në tekstet shkollore, i është mëshuar tezës se pushtuesi turk ka qenë mizor dhe se rezistenca e shqiptarëve nuk ka reshtur në asnjë rast dhe me këtë është lënë të nënkuptohet një konvertim në Islam në rrethana shtypjeje e presioni të dhunshëm. Në të vërtetë, rezistenca antiosmane e shqiptarëve është një sendërgjí e natyrës patriotike. Është një gjë që nuk është e dokumentuar. Madje, çfarë është dokumentuar është bash e kundërta, d.m.th. një mirëkuptim, e shpesh një njëjtësim, i plotë i shqiptarëve me osmanët. Historianët tanë kanë folur e flasin për kryengritje të armatosura antiosmane, për akte të qëndresës ndaj Stambollit etj., etj., dhe anashkalojnë ngjarje të tjera ku e ku më të rëndësishme që kanë treguar se shqiptarët kanë qenë të shkrirë brenda perandorisë. Është e çuditshme, fjala vjen, që në tekstet tona të historisë, si në ato që u jepen në duar nxënësve të shkollave, ashtu edhe në ato me natyrë studimore e akademike, nuk përmendet beteja e Jaffa-s (Joppa), qytetit që i përket Izraelit në ditët tona, por që në fund të shekullit XVIII, kur Napoleon Bonaparti urdhëroi një nga gjakderdhjet më absurde në historinë moderne, ishte pjesë e Sirisë osmane.

Met Dervishi-Intertekstualja dhe disidentja te Dimri i vetmisë së madhe

Në kulmin e lulëzimit të komunizmit në Shqipëri, në kapërcyell të viteve ‘70, Ismail Kadare do të përballej me një nga sfidat më të mëdha që një shkrimtar në ish-vendet komuniste, do ta kishte të vështirë ta realizonte, të kthente në një personazh pikërisht diktatorin e tij. Me intuitën e një shkrimtari që di të futet thellësive, Kadare duket se zbuloi pikën e dobët të Enver Hoxhës, që ishte kulti i tij, duke e çarmatosur me shijen e tij të mrekullueshme tërheqëse e të hollë në letërsi. Hoxha e kishte shprehur prej vitesh dëshirën e tij për të shkruar kujtime, dhe për të botuar lira me emrin e tij, por një roman i cili do ta çonte emrin e tij shumë larg kornizave të Shqipërisë socialiste, ishte padyshim një joshje para së cilës Hoxha do të dorëzohej.
Category: Studimorë.
Product ID: 789

Në kulmin e lulëzimit të komunizmit në Shqipëri, në kapërcyell të viteve ‘70, Ismail Kadare do të përballej me një nga sfidat më të mëdha që një shkrimtar në ish-vendet komuniste, do ta kishte të vështirë ta realizonte, të kthente në një personazh pikërisht diktatorin e tij. Me intuitën e një shkrimtari që di të futet thellësive, Kadare duket se zbuloi pikën e dobët të Enver Hoxhës, që ishte kulti i tij, duke e çarmatosur me shijen e tij të mrekullueshme tërheqëse e të hollë në letërsi. Hoxha e kishte shprehur prej vitesh dëshirën e tij për të shkruar kujtime, dhe për të botuar lira me emrin e tij, por një roman i cili do ta çonte emrin e tij shumë larg kornizave të Shqipërisë socialiste, ishte padyshim një joshje para së cilës Hoxha do të dorëzohej. Kadare e mori në lëkurë sfidën, për t’u përballur hapur me sistemin, i bindur se letërsia ka qoshka magjike prej së cilave mund të fshihte mesazhe, që tej në Europë, ku librat e tij kishin nisur të lexoheshin do të kuptoheshin lehtë, ndërsa lexuesin e vendit të tij do ta bënte të mendonte. “Dimri i vetmisë së madhe” një nga veprat më të kritikuara në historinë e letrave shqipe, në kohën e botimit të tij të parë, do të ishte fitorja e parë e shkrimtarit ndaj sistemit dhe një shfaqje e hapur e një disidenti i cili ishte aty, në zemër të një prej regjimeve më të egra të ish-kampeve socialiste. Me këtë roman, Kadare do të shfaqë jo vetëm gjenialitetin e një shkrimtari tashmë të konsoliduar, por dhe një opozitar tashmë të hapur ndaj regjimit, gjë që do t’i kushtonte më shumë përqendrim të kritikës zyrtare ndaj veprave të tij. Gati 40 vjet nga botimi i parë i këtij romani, profesori dhe studiuesi i letërsisë, Met Dervishi, i rikthehet këtij libri, për të sjellë për herë të parë një në historinë e studimeve shqipe, analizën e një vepre të plotë. “Intertekstualja dhe disidentja te ‘Dimri i vetmisë së madhe’” quhet libri i cili sapo është hedhur në treg nga shtëpia botuese “Saras”. Një libër i cili vjen pikërisht në kohën e debateve mbi disidencën në letërsinë shqipe, dhe që tregon qartazi se disidentja te një shkrimtar i kalibrit të Kadaresë qëndron pikërisht në librat e tij. Nën kujdesin e prof. Xhevat Lloshit, Dervishi bën një analizë të kujdesshme të romanit, të parë në kontekstin e kohës dhe jashtë saj. Sipas tij, përzgjedhja e “Dimrit të vetmisë së madhe” për të depërtuar në misteret e dispozitivit stilistik të Kadaresë ka shumë arsye. Në krahasim me veprat e tjera të Kadaresë, por dhe në krejt prodhimin letrar nën diktaturë, ky roman ka pasur një fat të veçantë. I botuar për herë të parë në vitin 1973, ai u refuzua nga kodi socrealist, u rrethua për tre vjet me një heshtje kërcënuese së bashku me autorin dhe pastaj u ribotua me titull tjetër tre vjet më vonë, kinse i ripunuar, në të vërtetë i trukuar. “Trukimi stilistik që i ka bërë Kadareja botimit të tij të dytë, do të meritonte një punim tjetër. Të rikthehemi te arsyet e përzgjedhjes së “Dimrit…”:

Së pari, ky roman është njëri ndër kulmet e Kadaresë. Në këtë roman kemi kristalizimin e plotë të dispozitivit të tij stilistik, që vepron në tekst me gjithë plotfuqishmërinë e tij sugjestionuese. Fakt është që 20.000 kopjet e këtij botimi të parë janë tërhequr nga lexuesi brenda ditës. Ky ka qenë një rekord i papërsëritshëm.

Së dyti, ndaj këtij romani, fill pas botimit, është orkestruar një fushatë kritike që ka zgjatur disa muaj. Në këtë fushatë, tipike për fushatat e vendeve të ish-Lindjes komuniste kundrejt veprave disidente, janë përfshirë si asnjëherë tjetër në historinë e letrave shqipe nën diktaturë, punëtorë, fshatarë, studentë, ushtarë, oficerë, reparte ushtarake, kritikë, studiues, zyrtarë të lartë, shkurt, i gjithë mekanizmi i propagandës komuniste. Dhe, gjithashtu për herë të parë në historinë e raporteve të pushtetit komunist me letërsinë, në këtë fushatë është përfshirë dhe lideri komunist, Enver Hoxha, duke qenë dhe vetë personazh i këtij romani”, thotë Dervishi, megjithëse sipas tij kjo fushatë do të mjaftonte për t’i vënë këtij romani kurorën e disidencës së letërsisë shqiptare.

Kërkesa për të hequr nga qarkullimi “Dimrin e Vetmisë së Madhe” iu dorëzua, në maj të 1973-it, Komitetit Qendror nga Sekretari i Komitetit të Partisë për Tiranën. Arsyet që shtroheshin në të ishin shtrembërimi i historisë së prishjes së Bashkimit Sovjetik me Shqipërinë, futja e temave të ankthit ekzistencialist, “teoritë bashkëkohore borgjeze të revolucionit seksual”, surealizmi, konflikti mes brezave, alkoolizmi, prostitucioni dhe vese të tjera, si dhe një qëndrim “arkaik” në vend të “patriotizmit socialist”. Të nxitura nga kjo kritikë, polemikat rreth romanit u ndezën për disa muaj rresht. Në një denoncim të mëtejshëm, në maj të vitit 1973, nga Komiteti i Partisë i Rrethit të Elbasanit, temat e “degjenerimit moral të rinisë” dhe “tendencat feministe” konsiderohen si të papërshtatshme për letërsinë shqiptare. Romani mbeti në qarkullim, por spastrimi vazhdoi duke fuqizuar diktaturën e duke u bërë të qartë liberalëve të mos merrnin zemër nga kjo fitore. Kadareja e rishikoi dorëshkrimin, siç iu kërkua, dhe e dorëzoi për diskutim në parti dhe nëpër komisione. Por dhe në rishkrimin e librit, Kadare mundi të sfidonte. Në përgjigjen zyrtare nga Dalan Shapllo, në nëntor të 1973, rishikimet u pranuan, por u konsideruan të pamjaftueshme. U përpilua një listë e re kërkesash, ku u vu në dukje “revizionizmi” i Kadaresë, si dhe mungesa e figurave pozitive midis intelektualëve, nostalgjia e tyre për Rusinë, trajtimi ironik i parimeve të socializmit dhe përkrahja e fshehtë e “liberalizmit”. Përgjigjja zyrtare ishte e thellë dhe e hollësishme e kjo tregon sesa seriozisht merrej letërsia dhe fjala e shkruar në Shqipëri dhe në vendet socialiste në përgjithësi. Dashnor Mamaqi vë në dukje theksimin në mbledhjet me Hrushovin të revizionizmit të tij, në vend që të nxirren në pah çështja politike e drithërave, marrëdhëniet diplomatike shqiptaro-sovjetike dhe rëndësia e bazës së Vlorës.

Sipas Dervishit, në fillim të viteve ‘90, ky roman do të jetojë periudhën e dytë të heshtjes ndaj tij. “Më vonë, në debatet e gjera për disidencën shqiptare/pafuqinë shqiptare për të prodhuar disidencë, ky roman zë kryet e vendit. Në një ekstrem, për të ripohuar karakterin pllakatesk e propagandistik të saj, nga ekstremi tjetër për të provuar nëpërmjet tij kulturën e simulim-manipulimit, pra, për të vërtetuar dhe nëpërmjet tij që në kulturën shqiptare kemi simulim të disidencës, kur kemi pasur thjesht vepra pllakateske komuniste, por dhe manipulimin publik nëpërmjet këtij simulimi”, thotë ai.

Në këtë kontekst, ky libër mëton t’i japë përgjigje dhe këtij paradoksi. Nga vjen ky? Mos vallë është teksti që e shkakton këtë paradoks receptues? Mirëpo, ndërkaq, si do të shpjegohej  receptimi refuzues dhe fushata kundër botimit të tij të parë?

“Përkundrazi, kemi një debat që shmang  pavetëdijshëm raportet e drejtpërdrejta me tekstin duke dialoguar kësisoj me dekodimin komunist që iu bë këtij teksti  pas botimit të dytë, në përputhje me qëllimet e propagandës komuniste? Pra, në receptimin pas viteve ‘90 të shekullit të kaluar, por dhe më vonë, mos vallë kemi të bëjmë, në të vërtetë me një dialog me mënyrën se si e përvetësoi propaganda komuniste këtë tekst për qëllimet e saj?

Fillimisht thamë që joshja ka të bëjë me dispozitivin stilistik të Kadaresë. Por, ky dispozitiv unikal në kohën kur është kristalizuar si i tillë, ka qenë në raporte dekoduese me, përkundrejt metodës zyrtare, socrealizmin.  Që ka pasur problem me dekodimin e dispozitivit stilistik të Kadaresë me metodën askush nuk e vë në dyshim. Dhe në receptimin pas viteve ‘90 e këndej, ka autorë që konsiderojnë disidencën estetike të prozës së Kadaresë. Problemi këtu qëndron që, nëse një dispozitiv stilistik është njëkohësisht një këndvështrim i botës, në ç’raporte ishte/ është ky këndvështrim me këndvështrimin marksist të botës? Dhe, nëse kjo pyetje merr përgjigje pozitive në tekst, disidenca estetike shndërrohet në disidencë politike. Është dhe ky rasti? Dhe, më tej, nëse mundemi t’u japim përgjigje këtyre pyetjeve me instrumente të stilistikës, stilistika provon vetveten si shkencë e kritikës së tekstit. Në këtë kuptim, “Dimri…”, por dhe tekstet e tjera të Kadaresë, janë një sfidë dhe për stilistikën/ poetikën/ kritikën e tekstit, e cila është e vetmja që mund t’u japë përgjigje shkencore paradokseve të receptimit. Por, dhe e vetmja që mund të japë përgjigje shkencore për individualitetet e letrave shqipe”, thotë Dervishi.

Për herë të parë, “Dimri… në këtë libër shihet nga këndvështrimi i konceptit/koncepteve të Michael Bachtin për dialogjiken/polifoniken në letërsi. Libri ka katër kapituj. Në kapitullin e parë: Receptimi i tekstit autori është mbështetur në teorinë e receptimit të Jauss Hans. Në këtë kapitull ai ka shqyrtuar receptimin e romanit në kohën e botimit, receptimin e tij pas ribotimit si dhe receptimin e tij në vitet pas rënies së diktaturës.

Në kapitullin e dytë: Tekst monologjik apo dialogjik/polifonik ka shqyrtuar dispozitivin stilistik të Kadaresë te “Dimri…”, gjegjësisht përkatësinë e tij stilistike. “Meqë Bachtin e konkretizon konceptin e tij të dialogjikes te Dostojevski, e studiues të tjerë, te Joice etj., ne mëtojmë të kemi provuar që, në dallim nga polifonikja te Dostojevski apo Joice, Kadare është unik në dialogjizmin/polifoninë e tij. Së pari, se në tekstet e Kadaresë, ndryshe nga paraardhësit e tij të mëdhenj, autori tërhiqet në skemën e tij krijuese. Sipas mendimit tonë, të cilin e kemi vërtetuar në tekst, te Kadare horizonti i autorit del në përgënjeshtrim të vetvetes. Ky mekanizëm stilistik te Kadare krijon kushtet për arritjen e nivelit më të lartë të prozës polifonike, kontrapunktin”, thotë Dervishi.

Në kapitullin e tretë: Ideologjemat versus klisheve për herë të parë shqyrtohen ideologjemat e “Dimrit…” në raport me klishetë politike të diktaturës. Ky kapitull, në veçanti, është dhe guri i provës për karakterin disident/socrealist të tekstit. “Gjatë analizës së ideologjemave ne mëtojmë të kemi provuar disidencën politike të tekstit, madje mëtojmë se në tekst kemi një Enver Hoxhë tjetër si personazh kundrejt Enver Hoxhës si diktator (Maska e Kadaresë).

Në kapitullin e katërt dhe të fundit: Hipoteksti/përbindëshi/ djali me yll në ballë, autori shqyrton hipo e hipertekstin, në përputhje me konceptin e Gerard Genette etj. Ky libër nuk është vetëm një studim i hollësishëm mbi një vepër të njohur, por dhe një përballje me elemente të disidencës që studiuesit e huaj e kanë vërejtur herët në letërsinë e Kadaresë, dhe që në Shqipëri  gjithnjë është shmangur të shihet.