HEREZITE E SURROIT

Home
Duke lexuar të krijohet ndjesia se ai i njeh vetes rolin e një kronikani të ngjarjeve të përditshme, asish që shpesh mund t’i pikasësh në kronikën e zezë të mediave; por e gjithë kjo ndodh thjesht e vetëm në dukje ngase pas emrave të përveçëm, si Dragoslav Bashiqi, Minirja, Lavdrim Muhaxhiri etj., shpalosen dukuri therëse të gjithë një shoqërie.

Pa kaluar as edhe një vit, Veton Surroi vjen e na ofron një tjetër libër, i cili mbart një titull grotesk e kërshërues “Ambasadori i Melkizedekut”, si dhe një nëntitull mëse kuptimplotë “… dhe shënime të tjera heretike”. Ashtu si edhe paraardhësi më i afërt i tij, “Këmbët e gjarprit”, ky libër është një viviseksion i shoqërisë kosovare; ndonëse autorit të këtyre radhëve do t’ia kishte ënda t’i bënte një lexim paralel dhe të qëmtonte e pahtësonte dukuri e problematika të krejt shqiptarëve, këndej ose përandej kufirit. Për rrjedhojë, prej kësaj prerjeje dhe vështrimit përimtues që autori i bën ADN-së së shqiptarit, ne arrijmë të përftojmë profilin e mendësisë dhe psikës së të ashtuquajturit homo albanicus. Duke qenë se në një pjesë të madhe të herëve mitet e Kosovës janë edhe mitet tona, siç edhe jam shprehur në ndonjë shkrim të mëparshëm, shënimet heretike të Surroit mund e duhet të lexohen duke hequr një paralele edhe me shoqërinë tonë. Ndonëse autori merr e shtjellon ndodhi të politikës aktuale në Kosovë, duke ndërtuar njëkohësisht portrete reale të disa prej figurave të dorës së parë të politikanëve kosovarë, lypset thënë përtej ikonografisë zyrtare dhe buzëqeshjeve mediatike, leximi ynë kishte për të qenë i mangët pa metodën krahasuese me atë pjesë të Shqipërisë tjetër, të ashtuquajtur amë prej bardëve, e cila, edhe tash pas njëqind e ca vjetësh, mëshiron drama, defekte e vese të ngjashme.

Teksa zhvendoset në kohë e hapësirë i prirë prej autorit përmes botës së koklavitur, ngatërrestare e grindavece të politikës, lexuesi nuk e ka të vështirë të kuptojë se Veton Surroi është një vëzhgues i mprehtë e i paanshëm, një mendje e kthjellët dhe një penë e pakorruptueshme, çka bën që në peshoren e tij morale – dhe këtu s’ka sesi të mos më ndërmendet metafora e mrekullueshme e xhamave të thyer të moralit tonë – të ketë një dhe vetëm një masë, si për personazhet vendas, ashtu edhe për ata të huaj, pavarësisht nëse janë të veshur me pushtet, siç ngjet me të parët, ose përfaqësojnë organizma të fuqishëm ndërkombëtarë dhe shtete me emra të bujshëm, siç ndodh me të dytët. Siç e kemi vërejtur edhe në ndonjë rast tjetër, kjo e bën atë detraktor të palodhur dhe ekzorcist të së keqes; detraktor i pasugjestionueshëm prej titujve, ofiqeve dhe medaljeve, ai nuk ngurron të zbresë nga panteoni i lavdisë njerëz që jetojnë si heronj folklorikë baladash, por edhe ekzorcist që s’ka frikë ta anatemojë e çrrënjosë të ligën, madje edhe atëherë kur njerëzit të topitur e të shastisur shohin vetëm engjëj e martirë të shqiptarizmës qark vetes.

Siç shprehet e thotë edhe vetë Surroi diku në hyrje, ky libër më fort sesa përgjigje ngre pyetje, të cilat në thelb shërbejnë për të kuptuar dramën komplekse të një vendi si Kosova dhe të banorëve të saj. Tekefundit, ky rend gjërash është dialektik, domethënë nuk mund të kesh përgjigje për brengat e tua pa shtruar më parë një sërë pyetjesh. Pra, në njëfarë mase dhe mënyre, ngjan më e vështirë dhe kërkon më shumë kurajë të shtrosh pyetjet e duhura, pra, të vësh gishtin në plagë sesa t’u përgjigjesh atyre; me fjalë të tjera është më e rëndësishme të diagnostikosh sesa të ofrosh receta për shkoklitjen e lëmshit politik, social, etnik, ekonomik e kulturor në një vend me probleme të trashëguara prej shekujsh. Në anamnezën që i bën shoqërisë shqiptare, asaj kosovare kryesisht, autori dikton dy defekte të rënda: ato që ai i quan disonancë kognitive dhe amnezi sociale. Teksa tek e para shqiptarët vuajnë nga sindroma e besimit mesianik, domethënë te ndërhyrja nga jashtë e lart për të zgjidhur problemet e tyre, siç ngjau më ’99 me sulmet ajrore të NATO-s, tek e dyta, kujtesa e tyre është dritëshkurtër, çka jo rrallë bën që ta hanë sapunin për djathë ose, për një arsye ose një tjetër, t’i thonë derrit dajë. Të dyja këto janë tipare të një shoqërie të varfër e të shtypur, nga pushtues të huaj ose satrapë vendas, shoqëri e prirur të harrojë e të hedhë pas krahëve gjithçka, madje edhe të keqen, paçka se kësodore rrezikon ta përjetojë rishtazi atë.

Teknika narrative e Surroit është një zhvendosje e vazhdueshme, pa kërcitur, nga një regjistër ligjërimor në një tjetër; autori me zhdërvjelltësi kalon prej publicistikës në politologji, histori e kështu me radhë. Madje tek kjo e fundit shfaqen elementë të një minimalizmi historik, një metodë kjo ku autori niset nga një ngjarje konkrete dhe një personazh konkret dhe, kësisoj, merr e shtjellon dukuri të caktuara historike, sociale etj. Duke lexuar të krijohet ndjesia se ai i njeh vetes rolin e një kronikani të ngjarjeve të përditshme, asish që shpesh mund t’i pikasësh në kronikën e zezë të mediave; por e gjithë kjo ndodh thjesht e vetëm në dukje ngase pas emrave të përveçëm, si Dragoslav Bashiqi, Minirja, Lavdrim Muhaxhiri etj., shpalosen dukuri therëse të gjithë një shoqërie.

Me një stil tërheqës, hera-herës të hidhur, ku ironia dhe grotesku luajnë ping-pong me njëri-tjetrin e shpotisin njerëz e vese, Surroi di të ngacmojë në ato pika ku të tjerët druhen, kanë frikë dhe shpesh pajtohen me atë ndjesi atavike se teshat e pista të shtëpisë nuk duhen larë faqe botës.

Virgjil Muçi

STATUSI I SHKRIMTARIT SOT

Gjithësecili prej nesh është mëse i ndërgjegjshëm se ndonëse ne kemi një angazhim të përbashkët në besimin ndaj Letërsisë, përsëri gjenden dallime të konsiderueshme në mënyrën se si vetë ne përballemi, si me veten tonë, ashtu edhe me të tjerët (që nënkupton nga ana e saj, së pari, lexuesin, dhe së dyti, shtetin).
Letërsia dhe Arti në përgjithësi e njeh atë që mund ta quajmë një besëlidhje mes shkrimtarit, krijuesit, dhe lexuesit. Operatorët e komunikimit në këtë rast janë të drejtpërdrejtë dhe filtrohen vetëm prej shpirtit (e thënë kjo në kontekstin etik dhe artistik).Intensiteti me të cilën kjo besëlidhje godet pikërisht në shpirtin e lexuesit, e bën këtë të fundit aktiv, pra të interesuar. Ky është edhe momenti magjik kur një lexues pasi ka përjetuar pikërisht këtë goditje intensive etike e artistike, sjell në ndihmë edhe mekanizma të tjerë vetjakë, ku padyshim, arsyeja zë kreun e rradhës. Lexuesit besojnë se arti është magji, se fjala është magji, sugjestionohen prej saj, dhe po prej saj, kërkojnë misterin, të pamundurën, irealen. Sidoqoftë të gjitha këto e marrin një veshje. Dhe veshja në këtë rast është thjesht përgjigjja e pyetjeve të tyre, sa individuale, po aq edhe universale, por që tek e fundit përmblidhen në një fjali: Kush jam unë? Pyetja që na i zmadhon mendimet tona përtej hapësirave të imagjinueshme (Paskal,- Mendimet, Tiranë, 2005), qëndron aty sovrane, ndjellëse. Dhe neve nuk na mbetet gjë tjetër veçse të përballemi me vetveten.
Një përballje e kushtueshme. Ku vihen në lojë shtyllat e Besimit tonë vetjak, Kornizat e Moralit, Etikës, Besimit. Ku vihet në peshojë Dija dhe Mosdija. Ku qëllimet tona relevante janë gjithnjë në konflikt me Kohën, por ne gjithnjë e anashkalojmë këtë fakt jetësor, duke pretenduar dhe duke i atribuar vetes vlera, që mendojmë se vijnë nga Dialogu që ne krijojmë me Universin. Kjo na krijon ne një STATUS. Ky Status në të njëjtën kohë është Ekzistenca jonë (e shkrimtarëve), po në të njëjtën kohë është edhe Mburoja jonë, ku ne strukemi jo rrallëherë. Në çastin që ne bëhemi të vetëdijshëm për ekzistencën e këtij statusi brenda nesh, ne nuk ndalemi më. Jemi gjithnjë në kërkim gjithëpërfshirës, pa harruar për asnjë çast qëllimin final- lexuesin. Mësohemi të respektojmë të drejtat tona që vetë Statusi ynë na i ofron, e në të njëjtën kohë, mësohemi të respektojmë gjithnjë, edhe të drejtat e tjetrit, që po ashtu, po vetë statusi ynë i ofron. Brenda vetes sonë marrim përsipër të zbulojmë Statusin tonë, ta zbërthejmë atë në të gjitha komponentët e tij, sikur marrim përsipër ta edukojmë atë, e nëpërmjet atij, edhe veten tonë. Është sikur të kesh një vetvete gjithnjë përballë vetes. Ku sigurisht roli ynë është tejet kompleks, për vetë faktin e dualitetit të përmbajtjes: në të njëjtën kohë ne jemi krijuesit e këtij statusi dhe në të njëjtën kohë, po ashtu, jemi zbatuesit. Përpiqemi, meqë jemi brenda një besëlidhjeje, të betohemi e përbetohemi ndaj besnikërisë me veten tonë, duke harruar kësisoj faktin e thjeshtë që ne nuk mund të betohemi! Ne thjesht mund të themi një fjalë, shumë fjalë…por jo betime. Dhe nga ana tjetër po ne, nxitojmë t’i bëjmë këto betime duke vulosur kësisoj, mungesën e vizioneve të qarta. Për sa kohë ne bëjmë betime vetëm me veten tonë dhe për vete, ne e kemi mundësinë për të ruajtur status quo-në e statusit tonë. Por në momentin që këtë betim e adresojmë jashtë nesh, pra tek të tjerët -lexuesi, në këtë rast ne e kemi prishur ekuilibrin e Statusit tonë. Që ne të jemi në gjendje gjithmonë të vrojtojmë madhështinë e ekzistencës sonë është e domosdoshme që të ruajmë Statusin, i cili për të gjithë ne, është qendra e besimit tonë artistik. E dimë që në botën shpirtërore gjithnjë kontakti ndodh në qendër, ndryshe nga bota fizike, e cila kontaktet e saj i realizon përmes kufijve mes objekteve.(C.S.Lewis). Për këtë arsye mund të pohojmë se bota e artistëve e shkrimtarëve, lidhet e takohet në zemër të këtij besimi (besimi tek fuqia e artit dhe tek magjia e tij), të përbashkët. Kjo është përballuar me vështirësi dhe do të ishte e pandershme nëse nuk do ta pranonim këtë fakt, por megjithatë historia e letërsisë së përbotshme na tregon gjithnjë shembuj të mirëkuptimit të ndërsjelltë, po edhe të bashkëpunimit.
Le të mendojmë për shembull, për rrugën që kemi përshkruar deri më sot dhe le të argumentojmë pak vetëm çka lidhet me mendimin tonë, pa harruar se kjo në vetvete është një objekt studimi tejet i gjerë e i specializuar, por që nuk është synim i këtyre rradhëve. Ajo çka na bie në sy është Statusi i Shkrimtarit si i veçantë. Në secilën Epokë Historike që të ndalemi, shkrimtarët gjithnjë evidentohen si të tillë, të veçantë, me një Status të mirëpërcaktuar. Aq sa të gjithë e dimë që Epoka të caktuara historike, evidentohen bukur shumë me emra të veçantë shkrimtarësh. Sigurisht që ky është një argument, por do të thosha i jashtëm, sepse ne nuk e dimë me siguri sa evidentohen këta shkrimtarë të epokave të ndryshme, në kohë të ndryshme, me Vetstatusin e tyre? Cilat kanë qenë në të vërtetë dilemat, keqkuptimet, keqinterpretimet, mosmarrëveshjet me veten? Përmes veprës së tyre ne vetëm mund të skicojmë shtylla të së vërtetës, por në asnjë rast nuk do të mund të pretendonim se i dimë të gjithë të vërtetat e besëlidhjes së tyre.Ne mund të ngazëllehemi kur fillojmë të zbulojmë disa nga këto të vërteta, vetëm në çastin kur para nesh ndriçon qëllimi ynë, i cili padyshim, është i nxitur për të përmbushur misionin tonë artistik. Për sa kohë Vetstatuset e këtyre shkrimtarëve na shërbejnë ne sot, si një mjet, për të kuptuar më mirë vetpërmbushjen e profecisë vetjake, (duke e vendosur veten jo rrallë, në kushtet e një diskutimi imagjinar, me qëllim që po ne vetë, të arrijmë të luftojmë, ndoshta me të njëjtat mjete e instrumente,- tundimet e vetes për superlavdi,) ne i mirëpresim ata. Në këto kushte, rruga më e mirë është zgjedhja në mënyrë të vendosur, për hapjen tonë mentore e shpirtërore me veten përmes dialogimit, po me veten, pa autocensurë, por përmes dashurisë së ndërsjelltë. Kjo besoj që është e vetmja rrugë përmes të cilës ne kemi mundësi të vështrojmë përpara, dhe më pas të shohim pikënisjen më të mirë për të filluar, duke pohur besëlidhjen tonë. Po nëse vështrimi ynë ndalet aty dhe imagjinata shkon përtej, do të jetë ajo që do të pushojë së menduari, para se natyra të rreshtë të furnizojë me lëndë. (Paskal, po aty,)
Kjo vetpërcaktueshmëri e Statusit tonë, me të gjitha dilemat dhe ngazëllimet e pritshme, në të vërtetë na përcakton ne në Statusin tonë. Duke e realizuar një gjë të tillë ne jemi të gatshëm të krijojmë marrëdhëniet me të tjerët, pra me lexuesin dhe administratën shtetërore.
Le të ndalemi shkurt në të dy aspektet:
Statusi ynë në asnjë rast nuk e përjashton lexuesin, sepse tek e fundit ai është edhe një nga qëllimet finale. Po lexuesi, le të themi, është kapriçoz. Nuk kënaqet lehtë. Mund të shkrish gjithë jetën tënde, dhe prapë të mbetesh në periferi të vëzhgimit të tij. Mund të shkruash mijëra faqe, e mund të botosh dhjetra vëllime, e përsëri të mbetesh jashtë tij. Por mund të shkruash vetëm një varg, apo vetëm një tregim apo roman, a dramë, e të mbetesh i ngulitur tek ai. Dhe kësisoj ai të referohet, e para, duke të të kujtuar me perifrazime nga teksti yt, në jetën e përditshme, dhe e dyta duke krijuar në këtë mënyrë bazamentin e trashëgimisë së veprës. Është thënë e pranuar nga studiuesit e letërsisë që lexuesi i ka disa kërkesa rigoroze prej të cilave përmend sinqeritetin e shkrimit, sinqeritetin e ndjenjës, qëndrimin vizionar, dashurinë që ti ushqen për të, dashurinë në përmasa edhe më të mëdha, ato që zakonisht ne i emërtojmë primordiale, pra toka, vendlindja, atdhedashuria, humanizmi. Nëse ai e ndjen se vepra i zotëron këto cilësi, të pranon. Ai në të tilla raste pranon edhe shkrimtarë që në jetën e tyre private apo politike kanë treguar qëndrime kundër qëndrimeve të lexuesit. E kundërta ndodh kur ai e ndjen që teksti shkrimor është i ftohtë, cinik, pa dashuri, jo i sinqertë, shërbyes i doktrinave politike diktatoriale, kur autori kërkon pompozitet përmes asaj që lexuesi e urren më së shumti- hipokrizisë. Në të tilla raste ai mund të marrë dy rrugë: ose të tregohet indiferent dhe të të shpërfillë megjithë statusin tënd (që për hir të së vërtetës, në një rast të tillë më shumë është një status i imponuar mediatik), ose të zemërohet keqas me ty dhe të të sulmojë, pa të kursyer dhe pa i zgjedhur mjetet. Po përgjithësisht, përvoja ka treguar që lexuesi ka zgjedhur rrugën e parë, indiferentizmin. Heshtjen. Mospranimin. Sigurisht që një qëndrim i tillë i tij prish ekuilibret e Statusit, sepse e bën lexuesin dyshues, mosparanues dhe paragjykues. Ai ngre pikëpyetje për vërtetësinë e Statusit të shkrimtarit, sepse atij i lëkunden shtyllat e Besimit, Moralit, Etikës. Kjo nga ana tjetër, është e kuptueshme që e largon lexuesin. Dhe ky nuk është misioni i shkrimtarit. Secili prej nesh ndien përgjegjësinë tmerruese, por njëkohësisht mahnitëse të të qenit shkrimtar në besëlidhje, duke qenë të bindur se duke qenë të tillë, do jemi në këtë mënyrë, edhe miq të vërtetë të të tjerëve, pra lexuesit. Në këtë mënyrë, gjithashtu do të kemi mundësinë të bëhemi njësh me të tjerët përmes shpirtit të vetë atyre. Dhe lexues të tillë bota ka me miliona. Ata zotërojnë një thellësi të tillë shpirtërore sa janë në gjendje në mënyrë mistike të të drejtojnë edhe ty në kërkimet e tua për qartësimin e Vetstatusit.
Mendoj se ka edhe një aspekt që nuk duhet lënë pa përmendur në favor të trajtesës sonë. Bën pjesë në një nga pikat themelore të misionit të shkrimtarit: të bëjë sa më shumë lexues! Sipas qëndrimit tim, dy janë mënyrat përmes të cilave ne e vëmë Statusin tonë në shërbim të këtij qëllimi sublim e human:
Hapja e rrugës drejt veprave artistike përmes një mirëkuptimi të parëlindur mes lexuesit dhe shkrimtarit. Por kjo nuk do të thotë që ta imponosh atë. Ajo duhet ë vijë natyrshëm, sipas atyre mekanizmave që i cekëm më lart në punim. Kjo besoj është rruga drejt qartësimit të ideve e qëndrimeve drejt arritjes e promovimit të paqes së vërtetë. A s’kërkojnë shpirtrat njerëzorë pikërisht paqe? Dhe as e kemi ne për detyrë t’i afrojmë drejt saj?
Dhe a nuk iu duket e drejtë që bashkëveprimi konstruktiv mes shkrimtarit dhe lexuesit, jashtë hallkave shtetërore, është ai që arrihet duke bashkuar së pari zemrat e pastaj mendjet?
Nuk do të thotë që lexuesin ne duhet ta trajtojmë si të huaj dhe ta largojmë shpirtërisht e fizikisht nga ne dhe nga vepra jonë artistike. Sepse kështu do bënim një ndarje mekanike duke e kategorizuar lexuesin si jodashamirës e jopasues të Statusit tonë artistik. Nuk është kjo mënyra, sepse kështu shkatërrojmë pa kthim, shpirtin artistik si të tij, edhe tonin. Dashuria për të, lexuesin, mendoj se është çelësi i bashkëveprimit, dialogut dhe reciprocitetit, edhe intelektual, edhe shpirtëror.
Kështu mbijeton Statusi edhe përkundër pengesave të hallkave të ndryshme shtetërore. Në Shqipëri problemi qëndron në mungesën e njohjes së Statusit të shkrimtarit nga instancat kulturore. Në kushtet e mosnjohjes, indiferencës, injorimit nuk mund të flasim për kurrfarë strategjie shtetërore në lidhje me ardhmërinë e shkrimtarëve dhe lexuesve. Dhe hallkat pasojnë njëra-tjetrën. Kjo mungesë sjell në në një çoroditje të dyanshme: nga njëra anë vetë shkrimtarët të cilët nuk e kanë të qartë pozicionin e tyre, por edhe kur e kanë, nuk iu shërben, nga ana tjetër, lexuesi që edhe ai nuk e ka të qartë Statusin e shkrimtarit. Mendjemadhësia hierarkike shtetare është dëmi më i madh që i kanoset Statusit të shkrimtarit.
Kushdo mund të bëhet shkrimtar. Po, e vërtetë, potencialisht, po. Po në kushtet e sotme thuhet që kushdo që paguan bëhet shkrimtar, duke bërë në këtë mënyrë shërbimin më të dëmshëm në kulturë. Deformimi i Statusit në këtë mënyrë nxit padyshim keqinformim, keqinterpretim, armiqësi.
Një shtet social dhe largpamës, me vizione të qarta edhe në këtë drejtim, plason platforma strategjike, afatgjata dhe afatshkurtëra, duke vlerësuar, pikërisht Statusin e shkrimtarit si të tillë, në gjithë madhështinë e humanitetin e tij. Në të njëjtën kohë ai e ka mundësinë të zhvillojë talentet, përmes koordinimit dhe menaxhimit të vlerave të vërteta artistike.
Si përfundim, gjykimi i thelluar rreth Statusit mund të hapë rrugë të reja për të gjithë ne. Hulumtimet serioze na çojnë padyshim në përfundime po aq serioze, në dobi ruajtjes dhe zhvillimit të artit dhe letërsisë.
Unë jam e ndërgjegjshme deri në dhimbje për gjendjen aktuale të shkrimtarit të sotëm në trojet shqiptare dhe e ndjej nevojën e hapjes së një diskursi shkencor dhe mediatik në dobi të promovimit të artit dhe letërsisë.

Mimoza Erebara

AMNEZIA POST-TOTALITARE DHE LETERSIA

Rastet e romaneve të Fatos Kongolit dhe Bashkim Shehut

Nga dukuritë më komplekse në shoqëritë post-totalitare, si e jona, është marrëdhënia me të kaluarën e afërt, qëndrimi vlerësues/distancues ndaj saj, vendosja e një rendi të ri vlerash të përbashkëta në të gjitha nivelet për të mundësuar funksionimin normal e në vijimësi të jetës në çdo kategori. Mbizotëruese është prirja për të parë përpara, për të shpresuar tek e mira, tek e bukura; e domosdoshme është përpjekja për të ndërtuar marrëdhënie të reja mbi parime të ndryshme, mbase dhe të kundërta në shumicën e rasteve me principet mbi të cilat totalitarizmi mundësoi vetveten aq gjatë.

Megjithatë kujtesa, kjo pasuri e madhe e njeriut dhe e shoqërisë ka prirjet dhe këmbënguljet e saj për ta sjellë të shkuarën me vete në bashkëkohësi; kujtesa e ndihmon mendimin, logjikën, arsyetimin racional për t’i parë dukuritë, ngjarjet e reja të së tashmes të ndërlidhura e të ndërvarura fort dhe me të shkuarën. Kjo mund të thuhet me siguri për çdo njeri me shëndet normal mendor. Por, a ndodh e njëjta këmbëngulje spontane dhe e vijueshme e kujtesës dhe në institucionet shoqërore të kujtesës kolektive, përkatësisht: historia, letërsia, artet? Çfarë ndodh realisht pas kapërcimesh të mëdha epokale?Vendet që kanë kaluar nëpër sisteme diktatoriale në shek. XX janë të shumta dhe eksperiencat përkatëse, të ndryshme, por përvoja jonë, tani, çerek shekulli pas përmbysjes flet qartë në disfavor të kujtesës së mirë. Për një përligjje sociologjike mund të thoshim se problematikat e reja kanë pamundësuar qetësinë, kthjelltësinë, mjetet, moralin dhe infrastrukturën e duhur intelektuale për t’u vendosur përballë së kaluarës objektivisht. Por nuk mendojmë se është vetëm ky shkaku. Le të shohim si e trajtojnë filozofët një realitet të tillë, dmth, etapat e reja e të rëndësishme të rritjes së njeriut dhe të shoqërisë si mendim, si kujtesë e trashëguar, si botëkuptim në transformim, në proces.

Benedikt Anderson në veprën Komunitete imagjinare, në kreun Biografia e kombeve: Të gjitha ndryshimet thelbësore të ndërgjegjes bartin me vete një amnezi karakteristike. Pas përjetimit të ndryshimeve fiziologjike dhe emocionale të pubertetit, është e pamundur të “rikujtosh” ndërgjegjen e fëmijërisë. Të gjitha ditët prej fëmijërisë e deri në pjekuri zhduken menjëherë! Është e çuditshme se si kemi nevojë për ndihmën e dikujt tjetër që të kujtojmë se kjo foshnjë në fotografi je ti. Prej kësaj çuditjeje del koncepti i personshmërisë, identiteti, i cili për shkak se nuk mund të “kujtohet”, duhet të trillohet, të rrëfehet….(shkurt-v.g)….Sikurse me personat modernë, ashtu ndodh dhe me kombet. Ndërgjegjshmëria për t’u gdhendur brenda kohës seriale-laike bashkë me implikimet e saj për vazhdueshmëri, ravijëzon nevojën për një “identitet” të rrëfyer, të sajuar”.

Më tej B. Anderson arsyeton se biografia e kombit shenjohet sipas vdekjeve, luftërave të mëdha, por gjithsesi, vdekjet që strukturojnë biografinë e kombit janë të një lloji të veçantë, janë ngjarje anonime të panumërta, të cilat për hir të rrëfimit kujtohen/harrohen sikurse ndodh me ndodhitë e hershme tonat. Ngjarje me përmasa tragjike, si për shembull Nata e Shën Bartolemeut, pushtimet e përgjakura të kontinenteve të reja gjatë zbulimeve gjeografike, kapërcehen në heshtje ose emërtohen me perifraza relativizuese e eufemizma. Duke ndjekur këtë vijë arsyetimi gjejmë se të tjera vdekje/vrasje masive, masakra e shfarosje të njerëzve të pafajshëm: holokausti, Hiroshima, spastrimet etnike në Bosnjë e Kosovë etj., etj, në tekstet e zakonshme të historisë kalohen po ashtu me një fjalë të vetme ose anashkalohen krejt.

Duke qëndruar në Shqipëri, ku nuk ka pasur një qëndrim serioz të shtetit të ri demokratik, të institucioneve shkencore të kujtesës, është shpresuar që letërsia dhe artet me mjetet e tyre të bëjnë dëshminë e tyre për atë periudhë. Dy autorë të dalluar, F. Kongoli dhe B. Shehu kanë përsëri sivjet romane me fabul nga diktatura. Dhe në të dy romanet shfaqet amnezia më tepër se kujtesa, mbizotëron zbehja, tëhuajësimi i fakteve fillestare historike nëpër paqartësisë e qëllimshme të kujtesës trilluese.

F. Kongoli me Gjemia e mbytur, vendoset saktësisht te tipologjia e harresës kolektive: Glauk Fusha, biri jolegjitim i një të zhdukuri nga policia e fshehtë komuniste (Berti), ai që pritet të jetë protagonist nuk është i sigurt në identitetin e tij: Kush jam? Si quhem? A është e imja kjo kartë identiteti?- janë pyetjet dhe vuajtjet e tij mendore. Ai vetë është jetim nga përkatësia shoqërore dhe etnike (në aeroportin e Vjenës nuk di as kombësinë e tij) por ndihet thellësisht anonim gjenetikisht, krijesë aksidentale e një flirti të fshirë në harresë. Nga ana tjetër, personazhet dikur me biografi të plotë shoqërore e profesionale: Bektashi, ish-hetuesi Dhimo Shkurra, në post-diktaturë, pra në kohën e ndodhisë romanore përpiqen pa sukses të kujtojnë e të rimëkëmbin personalitetin e tyre. Të zhytur në anonimatin e harresës ata bëhen pjesë e një loje delirante e policore në të cilën i zhyt amnezia personale.

Në plan më të gjerë, amnezia si shenjë e vetëdijes së munguar historike dhe e krizës së thellë intelektuale, jepet me dosierin e kronikës së zezë të gazetarit hetues (Enkel Pojani), dosier i cili mbetet po ashtu i pakryer…

B. Shehu në romanin Fjalor udhëzues për misterin e dosjeve nuk merret me personazhe që e kanë të humbur apo të dëmtuar rëndë kujtesën, ai krijon vetë një botë lëndore në roman, në gjirin e së cilës lexuesi nuk do të zbulojë a të kujtojë një botë të caktuar, të panjohur e të rëndësishme për të. Premtimi fillestar i B. Shehut- udhëzimi për të kuptuar dosjet e diktaturës, e humbet rrugën, bëhet pjesë e harresës. Autori-rrëfimtar e dëmton kujtesën historike të lexuesit duke e mbingarkuar rrëfim/përshkrimin me njohuri të gjithanshme nga natyra, nga gjeografia, nga mineralogjia, astronomia, antropologjia…Në pamje të përgjithshme, ky roman ngjan me një amalgamë enciklopedike pa strukturë e me karakter parodizues. Atëbotë fundamentale ndjenjash e ndodhish bazike që duhet të emocionojnë e të përfshijnë shpirtërisht e mendërisht lexuesin, pra, atmosferën emocionale dhe fabulën, autori ka dashur t’i zëvendësojë me simbolet e letrave të bixhozit, duke i shtirë dendur midis fjalëve simbolet përkatëse të vdekjes, të erosit, të fuqisë zyrtare, të pushtetit…. Kështu: zemra e zezë është shenjë e vdekjes; spathia e zezë shënjon armiqësinë; zemra e kuqe shënjon dashurinë, simpatinë, dashurinë,marrëdhënien seksuale ose thjeshtë seksin; rombi i zi shënjon pasurinë por edhe forcën, pushtetin, sqaron vetë autori sipas kartomacisë së bixhozit në prologun e quajtur Në vend të hyrjes.

Nga letërsia botërore me këtë problematikë kujtojmë dy emra: Herta Muller e Roberto Bolanjo. Këta autorë duke rrëfyer për diktaturat dhe post-diktaturat në ish-BRSS dhe në Kili, nuk e përcjellin a provokojnë amnezinë te lexuesi, te bashkëkohësit por artistikisht, me nota të qarta sarkastike e denoncojnë harresën që ka kapur shoqëritë përkatëse.

H.Muller jep një nga provat më të fuqishme të asaj që ka ndodhur në burgjet e kampet staliniste, jo vetëm mjerimin e ushtruar prej armikut, por dhe mjerimin, poshtërsitë që të burgosurit ia shkaktonin njëri-tjetrit; jep zvetënimin e tyre, dhe nënkupton përse këta të burgosur, bashkëvuajtës, kur dalin në liri i dredhojnë njëri-tjetrit, i fshihen, i përvidhen të kaluarës së tyre. Për më tepër protagonisti i romanit është i papranueshëm dhe në familjen e tij biologjike: ka lindur vëllai i tij, Roberti, i mbiquajtur nga narratori: Mosprekësi. Ky Robert Mosprekësi ka marrë gjithë dashurinë, kujdesin dhe respektin e familjes, kurse ish i burgosuri humbet dhe mundësinë biologjike të krijojë familjen e tij të re: ka degraduar në lypsar, endacak e homoseksual rrugëve të Vjenës.

Diktatura e Pinoçetit dhe bashkëjetesa e lumtur e shkrimtarëve dhe inteligjencies kiliane me të (krejt njësoj si në Shqipëri), jepet te Nokturne e Kilit e R. Bolanjos. Në shtëpinë e Maria Kanales, (letrare mondane/mediokre e martuar me një agjent të CIA-s), mblidhen letrarët e artistët e dëgjuar të kohës, ndërkohë që bodrumet e shtëpisë së saj, policia sekrete e Pinoçetit, i ka kthyer në dhoma torture dhe vrasjeje për kundërshtarët politikë. Njëri nga artistët ngatërron hyrjen dhe rastësisht e zbulon këtë burg-kasaphanë të nëndheshme ku punon si specialist dhe bashkëshorti i Maria Kanales; artisti ua tregon dhe miqve letrarë-artistë atë që ka parë…dhe ata vazhdojnë me të njëjtin humor e përkushtim mbrëmjet e tyre mondane. Kjo bashkëjetesë harmonike me krimin shtetëror i karakterizon ata dhe pas rënies së diktaturës, ndaj protagonisti, padre Sebastian Urrutia Lakrua, në jerm të vdekjes thotë: “Duke u kthyer për në Santiago, tek po ngisja veturën, solla ndërmend fjalët e Maria Kanales. Kështu bëhet letërsia në Kili, por jo vetëm në Kili, edhe në Argjentinë e në Meksikë, në Guatemalë e në Uruguai, në Spanjë e në Francë e në Gjermani, dhe në Anglinë e gjelbër dhe në Italinë e hareshme. Kështu bëhet letërsia. Ose ajo që ne, që të mos biem në gropën e plehurinave e quajmë letërsi.”Ndërsa më parëpadre Lakrua është shprehur: “Një ditë prej ditësh e pyeta një romancier nëse dinte gjë për Maria Kanalesin. Djaloshi më tha se nuk e kishte njohur ndonjëherë. Po ju keni qenë në shtëpinë e saj, i thashë. Mohoi me krye sërish e sërish dhe aty për aty ndërroi bisedë. A ka zgjidhje kjo? Herë-herë kryqëzohem me fshatarë që flasin gjuhë tjetër. I ndal. I pyes për punët e arave. Më thonë se nuk punojnë në arë. Më thonë se janë punëtorë të Santiagos ose të periferive të Santiagos dhe se asnjëherë nuk kanë punuar në arë. A ka zgjidhje kjo?

H. Muller e R. Bolanjo kanë merituar nderimet më të larta të lexuesve në botë dhe të kritikës profesioniste. Shembujt nga letërsia shqipe, sikurse pamë, trajtojnë tema me peshë në kujtesën e përbashkët por ndjekin tjetër rrugë. Gjemia e mbytur ndonëse ngrihet mbi aluzionet dhe enigmat që kanë shoqëruar jetën dhe fundin tragjik të një sportisti të njohur i dashuruar me vajzën e ish- diktatorit, vetëm sa i mjegullon më tepër ato të panjohura. Kurse fjalori i B. Shehut jo vetëm nuk e zhbën misterin e dosjeve, por shndërrohet dhe vetë në gjeagjëzë, labirinth. Cilat janë arsyet e sakrifikimit të motiveve fillestare në romanet e tyre? Vokacioni artistik? Spontaniteti i vrullshëm krijues? Është abuzive të nxjerrësh përfundime për itinerarin genetik të këtyre veprave, nga ideja e fabula fillestare deri në variantin që i kemi si libra. Por, duke menduar për to mund të kujtojmë çfarë shkruan shkrimtari i njohur Eduardo Galeano për gjendjen e individëve në rrethana si tonat: “Nga frika të thahet goja, të lagen duart; ajo të gjymton. Frika të dënon me injorancë; frika të rrëgjon me impotencë. Në diktaturë kishim frikë të dëgjonim, të flisnim; ajo na bëri shurdhmemecë. Kurse tani, në këtë demokraci e cila ka frikë të kujtojë, po sëmuremi nga amnezia: por nuk është nevoja të jesh Sigmund Freud për të ditur se nuk ka qilim që nuk mund t’i mbulojë plehrat e kujtesës”.

Virion Graçi

NE EUROPE MES LETERSISE

Një lajm i mirë nuk mund të gjente ditë më të goditur për të mbërritur në kutinë postare të revistës “Poeteka”, pikërisht kur kjo e fundit kremtonte dhjetëvjetorin e lindjes. Një certifikatë që dëshmon anëtarësinë si partnere me të drejta të plota e “Eurozine”, një rrjet i revistave kulturore europiane, që lidh 80 revista partnere dhe shumë e shumë revista dhe institucione partnere që bashkëpunojnë mes tyre pothuajse në të gjitha vendet europiane.

Një përpjekje dhe punë rigoroze afro tre vjeçare e stafit të revistës shqiptare për t’u anëtarësuar në këtë rrjet, që për botën e letrave është anëtarësimi në familjen e madhe europiane, një ëndërr e shumëpritur, por e vonuar e Shqipërisë politike e ekonomike. Por shqisa e gjashtë e bën letërsinë të vetëdijesohet më herët. Kështu Shqipëria kulturore bëhet pjesë e Europës kulturore.

“Përmes Eurozine na jepet një mundësi më shumë për integrim kulturor dhe angazhimin intelektual. Përmes leximit dhe pjesëmarrjes si autorë në rrjetin EUROZINE mund të jemi pjesëtarë, banorë, shtetas të Europës shumë kohë më parë se vendi ynë, Shqipëria, të jetë pjesë e Eurozonës” –është i mendimit Arian Leka, themelues i “Poeteka”.

EUROZINE u krijua si një network joformal, më 1983-shin. Që nga ajo kohë, revistat më të rëndësishme kulturore europiane takohen një herë në vit në qytetet të ndryshme të Europës për shkëmbyer mes tyre ide dhe përvoja. Më 1995-ën, takimi u zhvillua në Vjenë. Suksesi i këtij takimi, në të cilin morën pjesë për herë të parë edhe shumë revista të Europës Lindore, së bashku me zhvillimin e shpejtë të internetit, nxiti mendimin e editorëve të revistave për t’i zhvilluar më tej format ekzistuese (botimet letër) të rrjetit drejt një forme virtuale, më bashkëpunuese me njëra – tjetrën.

Me anëtarësimin përveç detyrimeve dhe standardeve të larta, të njëjta me të simotrave europiane, Poeteka dhe të gjithë ata që shkruajnë dhe pasqyrojnë aktivitetin e tyre në faqet e saj kanë edhe shumë përfitime.

EUROZINE është gjithashtu një net-magazine, që publikon artikuj të përzgjedhur nga partneret e saj, botuar më parë në revistat kulturore të rrjetit në gjuhën amtare, të cilat përkthehen në një nga gjuhët kryesore europiane. “Botohet i plotë artikulli kryesor me të cilin është hapur numri i revistës, në një nga gjuhët kryesore europiane dhe një sinops i të gjithë artikujve në brendësi qofshin këto krijimtari në prozë a poezi, studime apo kritika”, saktëson Leka.

Duke ofruar një pasqyrë të gjerë të temave dhe debateve aktuale nga mbarë Europa EUROZINE ofron një burim të pasur informacioni për lexuesin ndërkombëtar si dhe lehtëson komunikimin e shkëmbimin mes vetë revistave kulturore. Rrjeti paraqet artikujt më të mirë botuar nga partnerët e saj, ardhur në gjuhën origjinale, të cilat falë EUROZINE përkthehen, përhapen dhe promovohen.

Eurozine është një zgjerim i kontributeve në fushë të mendimit estetik, filozofik, social dhe politik, përmes së cilave tejkalohet trashëgimisë së të kaluarës, ndarë me mure ideologjike, në emër të një të ardhmeje të përbashkët europiane. Përfshirja në këtë gjeratore të rrahjes së ideve nuk nënkupton plotësim kushtesh ekonomike apo politike.

Formën që paraqitet sot, Eurozine e mori në vitin 1998. Anëtarët themelues ishin Mittelweg 36 (Hamburg, Gjermani), Kritika & Kontext (Bratislavë, Sllovaki), Ord&Bild (Göteborg, Suedi), Revista Crítica de Ciências Sociais (Coimbra, Portugali), Transit – Europäische Revue (Vjenë, Austri) dhe Wespennest (Vjenë). Sot, së bashku me një ose më shumë partnere të saj, ky rrjet organizon çdo vit Takimin Europian të Revistave Kulturore.

EUROZINE, si platformë e mundësive të shumta që ekzistojnë në bashkëpunimin me mediat e shkruara dhe atyre elektronike, paraqet të sistemuara kontributet e partnerëve në internet, u jep këtyre revistave të shtypura mundësinë të zgjerojë sferën e tyre të ndikimit, pa kompromentuar asgjë nga pavarësia e tyre editoriale dhe politikat e botimit. Në të njëjtën kohë, mbështetja që Eurozine u jep revistave të shtypura me një traditë të gjatë intelektuale e dallon atë nga shumë web-e të tjera që mbështeten vetëm në versionet online të revistave. Konceptuar si një platformë e pavarur kulturor, Eurozine përdor botën e gjerë të internetit për të promovuar revistat kryesore kulturore të Europës; për të intensifikuar komunikimin dhe shkëmbimin midis tyre; për të ofruar, si një revistë e vetme, një hapësirë publike të një lloji të ri, të hapura dhe kritike, që debatojnë në një nivel transnacional.

Sfida e vërtetë mbetet që diversiteti kulturor europian si një pasuri e kontinentit, të merret seriozisht dhe të zërë vend në perspektiva të reja përmes fjalës dhe mendimit të përkthyer. Revistat kulturore janë sektori i mediave që sjell më pranë përkufizimin mbi hapësirën publike europiane. Këto revista janë pjesë e së vërtetës së debatit kulturor ndërkombëtar, përhapjes politike të tij, që dëshmon dimensionin filozofik dhe estetik që përcillet përmes gjuhëve. Përmes panoramës europiane që revistat partnere sjellin për publikun ndërkombëtar, Eurozine nxit një diskurs të përbashkët kulturor mes lexuesve ndërkombëtare. Përkthimi si çelësi për krijimin e një hapësire publike europiane respekton këtë diversitet. Me përkthimin e teksteve në njërën nga gjuhët europiane që fliten, Eurozine u krijon autorëve mundësinë për t’u kuptuar dhe vlerësuar edhe përtej kontekstit të gjuhëve tyre origjinale.

Në numrin nëntë të revistës “Poeteka”, Arian Leka i dedikonte një ese lexuesit europian “Duke pritur…Eurolexuesin”, shkruante ai…tani lexuesi europian pret produktin shqiptar në letërsi.



10 vjet Poeteka…jo vetëm poezi

“Poeteka” mbetet e vetmja revistë e specializuar për poezinë dhe kulturën poetike, por që me kohë ka krijuar hapje ndaj fushave të tjera si përkthimi letrar, kritika letrare, eseja, studimet, albanologjia, filozofia, etj..

Revista Poeteka, e themeluar në vitin 2005, mbetet një nga pjesët më të qëndrueshme, më funksionale dhe promovuese që organizon POETEKA, përfshi këtu Festivalin Ndërkombëtar të Letërsisë, Rezidencën e Shkrimtarit dhe Përkthyesit letrar, Takimet ballkanike dhe veprimtaritë e tjera lidhur me ngjarje, emra dhe data me rëndësi për kulturën e shkruar kombëtare dhe atë ndërkombëtarë.“Poeteka” mbetet e vetmja revistë e specializuar për poezinë dhe kulturën poetike, por që me kohë ka krijuar hapje ndaj fushave të tjera si përkthimi letrar, kritika letrare, eseja, studimet, albanologjia, filozofia etj. Revista është një botim i përtremuajshëm dhe deri më sot ka realizuar 35 numra të botuar. Përveç fokusimit të saj tek poezia dhe rubrikat e lartpërmendura, revista POETEKA ka edhe hapësira për suplemente të veçanta kushtuar dramës, përkthimit dygjuhësh me tekst përballë, politologjisë, poezisë më pak të njohur, rubrikave “In Memoriam”, “Portofol”, “Dossier”, “Portret”, etj. Përveç autorëve më të njohur të mbarë letërsisë shqipe, të traditës më të hershme, të klasikëve letrarë, të aktuales dhe të më resë në letërsinë shqiptare, në faqet e revistës kanë zënë vend edhe emra të shquar të letërsisë botërore. Një hapësirë e veçantë ia ka kushtuar kulturës letrare të fqinjëve, “tjetrit të panjohur apo të panjohurit pranë nesh”. “Prej mëse gjashtë vitesh POETEKA i ka përkthyer këta autorë, duke u bërë një faktor urë për njohjen jo vetëm të kulturave letrare të largëta, por edhe të atyre që i kemi pranë, por që nuk u dimë as gjuhët e ku nevoja për përkthyes është mjaft e pranishme”, rrëfen Leka. Secili numër i revistës POETEKA ruan profilin dhe traditën e deritanishme të numrave paraardhës, duke u plotësuar me rubrika e profile të reja sipas prurjes letrare të secilit numër. Koncepti bazë editorial dhe hapësirat e ofruara nga revista Poeteka janë përqendruar kryesisht në. Rubrika Status: Rubrikë mbi një tematikë shqetësuese për artin letrar vendas dhe atë botëror. Krijimtari letrare: Botime të krijimtarisë poetike vendase dhe të huaj. Rubrika e kritikës letrare: Artikuj kritikë dhe recensë letrare. Eseistikë: Ese të autorëve bashkëkohorë vendas dhe esetë më të spikatura të kohës të sjella në shqip nga përkthyes vendas. Përkthime dhe botime dygjuhësh: Krijimtaria e përkthyer e botuar krahas origjinalit. Tradita poetike: Jetëshkrimi dhe krijimtari e emrave më të shquar të poezisë botërore. Paralelizmi dhe krahasimi bashkëkohor: Artikuj studimorë dhe teorikë që hedhin dritë mbi doktrinat dhe trendet e reja të poezisë dhe prozës bashkëkohore. Një hapësirë e veçantë u është kushtuar krijimeve të autorëve më të rinj dhe zhanreve që kanë spikatur në skenën letrare botërore si dhe një hapësirë speciale të rezervuar për krijimtarinë e dedikuar të autorëve të ftuar në shtëpinë e shkrimtarit në programin “Tirana in Between”.Përmes editorialeve ka mundur të ofrojë një udhëzues tematik lidhur me kulturën, me synimin e prezantimit dhe inkurajimin e mënyrave më të fundit të të shkruarit letrar.

Revista POETEKA qarkullon lirshëm në rrjetin e librarive. Ajo mbështetet në abonimet e lexuesve shqiptarë, të disa qendrave universitare europiane me të cilat bashkëpunon, si dhe bashkëvepron me disa nga revistat më të njohura europiane, të cilat prej kohësh kanë qenë pjesë e rrjetit EUROZINE. Në vite është mbështetur nga zyrat e kulturës së Ambasadës së Gjermanisë në Tiranë, të zyrës për promocion kulturor pranë Ambasadës Amerikane, të Ambasadë holandeze, të ProHelvetia, të Qendrës së gjuhëve të huaja “Goethe” dhe prej Ministrisë së Kulturës së Republikës së Shqipërisë.



Eurozonë-Eurozine

Nëse shumicës së shqiptarëve do u mjaftonte të ishin vetëm pjesë e Eurozonës – pra pjesë e zonës së monedhës euro, njerëzve të letrave në Shqipëri do u interesonte të ishin pjesë e një njësie më të madhe: të eurozonës, por më shumë të Eurozine-s

Politikanët dhe zyrtarët e shtetit, priren të theksojnë aspektin politik që Shqipëria duhet të përmbushë për t’u bërë pjesë përbërëse e “eurozonës”. Njerëzit e ekonomisë dhe të tregtisë priren të theksojnë aspektin ekonomik që Shqipëria duhet të përmbushë për t’u bërë pjesë e “zonës euro”. Por veç eurozonës politike dhe eurozonës ekonomike ekziston edhe një eurozonë kulturore. Ajo është gjithashtu mjaft e rëndësishme për integrimin, por ajo bëhet veçanërisht e rëndësishme për përkatësinë dhe ndjesitë e të qenit pjesë e botës dhe jo veç dhe ndryshe saj. Meqë kjo zonë ekziston, vlen të pyesim se cilën lëmi priren të theksojnë njerëzit e kulturës, të artit, të ideve dhe të mendimit? Ku shprehen dhe ku kontribuojnë ata, që ata vetë dhe vendi i tyre përfshihen në jetën, rrjedhat kulturore dhe në strukturat europiane të kulturës letrare? Nëse shumicës së shqiptarëve do u mjaftonte të ishin vetëm pjesë e Eurozonës – pra pjesë e zonës së monedhës euro, njerëzve të letrave në Shqipëri do u interesonte të ishin pjesë e një njësie më të madhe: të eurozonës, por më shumë të Eurozine-s. A jemi pjesë saj?

“Ambasadorët tanë më të mirë”, siç i cilësojmë shpesh njerëzit e letrave, mund ta kishin ngulmuar prej kohësh për të qenë pjesë e bashkësisë europiane të kulturës dhe që jeta kulturore shqiptare të përfshihej në strukturat letrare që promovojnë letërsinë e kontinentit. Ngulmimi do u ofronte atyre rastin e rrallë që në vend të heshtjes, të fshehjes, të strukjes apo të mospjesëmarrjes të shfaqeshin dhe të shpreheshin, të bëheshin kontributorë. Ata, nëse do të ishin shprehur dhe do të kishin marrë pjesë në këto struktura, sot do të ishin pjesë e përvojës dhe vetëdijes europiane.

Kërkesa dhe mëtimi ka qenë i ulët, ndaj deri më sot ata kanë qenë të vetëpërjashtuar nga jeta e përbashkët kulturore europiane. Ata nuk janë bërë pjesë e diskursit të përbashkët europian. Kanë pranuar të heshtin për çështjet kulturore dhe sociale europiane, thua se janë banorë të ndonjë kontinenti tjetër, ndërkohë që janë shprehur për tema krejt të rëndomta të rëndomësisë së përditshme shqiptare. EUROZINE është një zgjerim i kontributeve në fushë të mendimit estetik, filozofik, social dhe politik, përmes së cilave tejkalohet trashëgimisë së të kaluarës, ndarë me mure ideologjike, në emër të një të ardhmeje të përbashkët europiane. Përfshirja në këtë gjeratore të rrahjes së ideve nuk nënkupton plotësim kushtesh ekonomike apo politike. Kushti ka qenë dhe mbetet po ai: Ndjeshmëria përballë çështjeve me të cilat përballet Europa sot. Mënyra se si mendon t’i zgjidhim këto probleme, që nuk janë ndoshta shqiptare për momentin, por që shumë shpejt do të trokasin në derën tonë. Çështja bëhet fare e thjeshtë dhe përfundon në pyetjet: A jemi ne, njerëzit e letrave dhe të mendjes të njëkohshëm në pyetje dhe në përgjigje me pjesë tjetër të kontinentit? A prodhojmë dhe konsumojmë edhe ne të njëjtën histori me Europën? A përjetojmë të njëjtat ndjesi dhe gjendje nga ngjarjet që ndodhin në kontinent? A jemi të interesuar të lexojmë, të shkruajmë të njëjtën histori me europianët e tjerë, apo kjo histori është historia e tyre dhe ne jemi ende jashtë dhe veç? Tek e fundit, a flasim edhe të njëjtën gjuhë kulturore me europianët e tjerë? Në këtë debat ndërkombëtar qasja jonë, reagimi apo heshtja, të shprehurit apo heshtja ndaj çështjeve që shqetësojnë Europën dhe europianët bëhet tregues jo vetëm i ndjeshmërisë, por edhe i përkatësisë si pjesë reale dhe jo formale e kontinentit. Në këtë kontinent, të qenit europian nuk është çështje gjeografie, por çështje kulture. Mbi këtë bazë duhet t’i riformulojmë pyetjet tona lidhur me identitetin dhe përkatësinë kulturore. Të qenit europian nuk nënkupton, por shpreh një qëndrim për sa bëhesh pjesëmarrës në debatin europian, për sa shqetësohesh apo gëzon mbi problematikat kulturore dhe sociale që shfaq kontinenti.

Në këtë aspekt duket se shkrimtarët shqiptarë – “ambasadorët tanë më të mirë” – nuk flasin të njëjtën gjuhë me frymën europiane. Ata janë, për fat të keq, të vonuar. Nisur nga prania e pakët apo nga mungesa e theksuar e zërit shqiptar në forumet e intelektuale europiane të kulturës, druaj se edhe këtë herë jemi “veç dhe ndryshe” botës ku jetojmë, siç kemi qenë dikur, në epokën e izolimit totalitar. Përfshirja në diskursin e sotëm europian, trajtimi i shqetësimeve të përbashkëta në mënyrë të njëkohshme me popujt dhe kulturave e tjera të kontinentit, bëhet mirëfilli tregues i përkatësisë europiane, jashtë patetikës dhe retorikës me të cilat na ofrohet kjo tematikë sot.

…Për të krijuar një përfytyrim më të qartë se sa të përfshirë dhe të “integruar” jemi në diskursin dhe në problematikën e sotme, tek e cila Europa ngulmon dhe ndalet, mjafton të bëjmë një ndalim nëpër temat e debatit publik me të cilat ne ushqejmë veten në fushë të mendimit dhe asaj që ofron rrjeti Eurozine ofron si alternativë në faqet e saj.Le të ndalemi vetëm tek dy raste. Njëri ka të bëjë me rolin e artit në promovimin e miteve kombëtare, në shumëfishimin e stereotipave ideologjike dhe përdorimin e artit dhe artistëve në dobi të propagandës. Ky diskurs, që prej kohësh hapet dhe rimerret në Europë, tek ne rri fjetur, si të qenkësh qenë i parëndësishëm, i kaluar, kujtesë e totalitarizmit apo i padenjë për t’u marrë në konsideratë. Nëse ky diskurs do shtjellohej vetëm në rrafshin dhe analizimin e së kaluarës, ne nuk do të bënim gjë tjetër veçse do të ngushtonim tematikën, pa mundur t’i qasemi shqetësimit për rikthimin e kësaj mendësie, si formë e shfaqjes së totalitarizmit, tanimë jo për artet, por për mediet shqiptare që promovojnë mitet ideologjike, mitet nacionaliste, propagandën dhe ofrojnë shërbime ndaj politikës. Duket sheshit ajo që ndodh jo vetëm për ne. Shtetit të prejardhur nga shoqëritë e mbyllura, nuk i intereson shumë kultura. Shprehje formale e këtij interesimi janë edhe fondet e buxhetit – krejt të pamjaftueshme për ringritjen e kulturës në nivele përfaqësimi. Kjo tipologji shteti të dalë nga e kaluara totalitare, por që nuk është pastruar ende nga dregëzat e placentës së përgjakur, nuk i mbështet pa kushte artet dhe artistët. Kjo formë shteti, e paçliruar ende nga makthet autoritariste, i do shkrimtarët në shërbim, si dikur “inxhinierët e shpirtrave”. Por as artet dhe artistët nuk munden ta shqetësojnë më shtetin. Heshtja nuk shqetëson askënd, edhe kur shfaqet si heshtje proteste. Artet dhe artistët e kanë humbur rëndësinë përballë pushtetit, pasi nuk krijojnë imazh për shtetin, siç mediet prodhojnë. Ndaj dhe flugeri i shtetit kthehet jo nga artet, por nga mediet. Shteti me autoritarizmin në gjak mbështet, financon, subvencionon, promovon mediet dhe gazetarët, opinionistët dhe analistët që sot kanë zënë vendin dhe luajnë atë rol që zinin dhe luanin artistët e angazhuar. Janë këta krijesa mediatike, televizive dhe të shtypur mbi letër ata që sot, në mënyrë paradoksale përfaqësojnë “njeriun e revoltuar”, kur në të vërtetë janë pjesë e konformizmit. Rasti i dytë lidhet me marrëdhënien që kemi krijuar tanimë me të kaluarën. Nuk është aspak i pavënë re fakti se pjesa më e madhe e energjisë krijuese dhe intelektuale të shqiptarëve po shkon drejt dhe vetëm analizimit të së kaluarës. Mediet po i kushtojnë faqe të tëra një “historizimit të kujtimeve”, që nuk janë mirëfilli histori e kujtesës së një kombi. Jashtë çdo dyshimi, zbardhja e marrëdhënies me të kaluarën përbën një çast të rëndësishëm ndarjeje dhe vijimësie. Jo thjesht si gjest ndaj vetë të kaluarës dhe të tashmes, por si detyrim ndaj së ardhmes. Ngulmi për t’u marrë vetëm me të kaluarën, po nxjerr jashtë vëmendjes projektimin e një të ardhmeje për Shqipërinë dhe shqiptarët. Dëshira për t’u ndarë me të, si për ta hequr qafe, shfaqet më e zjarrtë se prirja për ta vështruar si një vis në të cilin rikthehemi për t’u rinjohur dhe për të ndrequr ato gabime, vese dhe zona të errëta që janë tonat, por mund të na ndihmojnë të dëlirësohemi. EUROZINE ndërkaq, përmes platformës së saj ofron diçka më tepër se botimi i artikujve të revistave të lidhura në partneritet. Përmes saj na jepet një mundësi më shumë për integrim kulturor dhe angazhimin intelektual. Përmes leximit dhe pjesëmarrjes si autorë në rrjetin EUROZINE mund të jemi pjesëtarë, banorë, shtetas të Europës shumë kohë më parë se vendi ynë, Shqipëria, të jetë pjesë e Eurozonës.

*Arian Leka, Tiranë 2012

Gjurmë letrash në 35 numra

Në 35 numra të botuar nga “Poeteka” në 10 vite të aktivitetit të saj janë shfaqur emra si Zbigniew Herbert, Forough Farrokhzad, Wole Soyinka, Edoardo Sanguineti, Maria Luisa Spaziani, Titos Patrikios, Vasko Popa, Pier Paolo Pasolini, Fiona Sampson, Milorad Pavic, Soren Kierkegaard, Bertrand Russell, Marcos Ana, Athina Papadakis, Francesco Ferrer Lerin, Blanca Andreu, Edoardo Moga, Italo Calvino, Tom Sliegh, Brigit Pegeen Kelly, Harold Bloom, Haydar Ergulen, Eugenio Montale, Luis Sepulveda, Ferida Durakovic, Ales Debeljak, Marjan Strojan, Faruk Sehic, Patrick Dubost, Jean Pierre Balpe, Raphawel Urweider, Mile Stojic, Olga Sedakova, Ilia Kuklin, H.M Enzensberger, Paul Celan, Rainer Maria Rilke, Ingeborg Bachmann, Bertold Brecht, Ludwig Wittgenstein, Hans Raimund, Americo Rodrigues, Bogomil Gjyzel, Jevrem Brkovic, Jaroslaw Mikolajewski, Milan Rakovac, Boris Biletic, Mircea Dinescu, si dhe është prezantuar krijimtaria e artistëve Gëzim Qendro, Ilirian Shima, Arben Bajo, Ardian Isufi, Magnus Muhr, Daniel Firman, Christian Thanhauser, Frank Paul, Ali Asllani, Frederik Rreshpja, Ali Podrimja, Ermir Nika, Primo Shllaku, Luljeta Lleshanaku, Ismail Kadare, Faruk Myrtaj, Zija Çela, Sabri Hamiti, Salajdin Saliu, Moikom Zeqo, Agron Tufa, Ervin Hatibi, Preç Zogaj, Xhevahir Spahiu, Visar Zhiti, Flutura Açka, Romeo Çollaku, Ali Aliu, Lindita Arapi, Bardhyl Londo, Besnik Mustafaj, Anton Papleka, Behar Gjoka, Ndoc Gjetja, Arshi Pipa, Arben Dedja, Maks Velo, Lekë Tasi, Silvana Leka, Ben Andoni, Edmond Tupja, Mira Meksi, Mirela Kumbaro Furxhi, Timo Flloko, Ylljet Aliçka, Rezart Palluqi, Jovan Nikolaidis, Natasha Lako e shumë emra të tjerë.

HESHTJA E KRITIKES LETRARE

Ka vite që në hapësirat shqiptare, në kritikat për kritikën letrare e artistike jepen konsiderata, shprehen opinione nga më të skajshmet, analizohen probleme reale ose ireale, po vetë këta specialistët nuk angazhohen, nuk ulen të japin ndihmesën e tyre konkrete për veprat letrare ose artistike me bukë, pra me vlera të mirëfillta ose për “sëmundje” të ndryshme të mjeshtërisë. Të flasësh e të shkruash “ex catedra” është pozicioni më komod për një të shkolluar ose të titulluar, ose të graduar, edhe pse ky lloji angazhim mund të quhet ndihmesë.

Pse një pjesë e konsiderueshme e këtyre të diturve nuk japin ndihmesën e tyre konkrete në gjallërimin, pasurimin e institucionalizimin e kritikës si e tillë, por fshihen pas diplomave, monografive të sirtarëve me objekt vetëm historinë e letërsisë e të arteve, kur dihet që letërsia e artet janë procese të gjalla dinamike, me vijueshmëri, me rënie e ngritje të kushtëzuara e të pakushtëzuara nga zhvillimet shoqërore, politike dhe ekonomike, aq më tepër pas përmbysjeve të shekullit të kaluar te ne.

Është e shpjegueshme heshtja e kritikës dhe përligjet për mosmarrjen në konsideratë të krijimeve mediokre, komerciale e banale. Por të heshtet për vepra të reja, për autorë me emër dhe të rinj të talentuar, që duhen zbuluar e nxitur, do të thotë të mbashë qëndrim injorues e nihilist.

Janë botuar libra me vlera nga Mehmet Kraja, Agim Gjakova, Koço Kosta, Zejnulla Rrahmani, Zija Çela, Kim Mehmeti, Nasi Lera, Ibrahim Kadriu, Anton Papleka, Skënder Buçpapaj, Abdulla Tafa, Agim Mato, Viron Graçe, Moikom Zeqo, Vasil Premçi, Petraq Risto, Kolec Traboini, Faruk Myrtaj, Zimo Krutaj, Krenar Zejno, Musa Ramadani, Riza Braholli, Faslli Haliti, Sadik Bejko, Luljeta Lleshanaku, Arif Demolli, Piro Loli, Azem Qazimi etj. etj., po pak ose aspak është shkruar për ta, për ecurinë e krijimtarisë së tyre, për veçoritë e tyre stilistike, për profilet e individualitetet e tyre artistike.

Janë botuar libra me përmbledhje artikujsh kritikë dhe monografi për autorë të veçantë që kanë spikatur nga kritikë të mirënjohur si Ramadan Musliu, Mexhit Prençi, Nehas Sopaj, Luan Topçiu, Behar Gjoka, Anton Berisha, Agim Vinca, Astrit Bishqemi, Preng Buzhala, Faik Shkodra, Anton Gojçaj, Ahmet Selmani, Zejnepe Alili Rexhepi, Remzi Salihu etj., por heshtja ndaj librave të tyre ka qenë e dukshme edhe pse kemi kaq pak libra me kritika.

Pse ndodh kjo dukuri negative që mund ta quajmë kritika e heshtjes?

Duke përjashtuar subjektivizmin e natyrshëm e të pashmangshëm që buron nga shijet vetjake estetike dhe shkallae njohjes teorike dhe e aftësive profesionale, mund të flasim hapur për egocentrizëm, prirje zilare, interesa të ngushtë profesionalë e materialë. Është e kuptueshme që një kritik letrar ose studiues nuk mund të lexojë gjithçka që botohet, por mund të informohet dhe të reagojë ndaj veprave me nivele të konsiderueshme e novatore, si dhe ndaj atyre që ngrihen lart nga recensionet e shtëpive botuese, ose nga artikuj me superlativa të miqve e klaneve të organizuara e të saturuara paq.

Kritika e heshtjes është e qëllimtë, me pikësynime të caktuara dhe nuk ka të bëjë me heshtjen e kritikës që, në shumicën e rasteve, kushtëzohet nga disa faktorë pengues subjektivë e objektivë.

Nga ky rreth vicioz mund të dalim vetëm duke freskuar e sensibilizuar institucionet e fushave përkatëse, duke thyer klanizmin, duke përgatitur brenda dhe jashtë vendit breza të rinj kritikësh e studiuesish me koncepte, teori e mendësi perëndimore e bashkëkohore.

Sazan Goliku

MIGJENI KERKON LEXIME TE REJA

Duket sikur ka bërë vend shqetësimi se sot flitet pak për Migjenin, se ai është mënjanuar nga studimet letrare. Ndoshta theksohet kjo “pak”, si për të thënë se për këtë poet dikur është folur shumë, duke u popullarizuar, gati duke u bërë një simbol i shkrimit të poezisë, saqë për dikë tjetër mund të ngrihet pyetja se mos ndoshta janë thënë aq shumë gjëra, pra nuk ka mbetur gjë për të thënë, apo se mos ndoshta kemi zgjimin e një qëndrimi të caktuar politik, sipas disa pretendimeve nga rrethe të tjera të caktuara.

Mendojmë se ky shqetësim përligjet nga shkrimet e shumta të bëra dikur për të e poezinë e tij, nga futja e vazhdueshme dikur e poezive të tij në tekstet shkollore dhe mënyra e komentimit të tyre – përgjithësisht sociologjik. Kjo është fizionomia më e popullarizuar e këtij poeti. Një anë tjetër e kësaj fizionomie është përdorimi politik dhe ideologjik i kësaj poezie si kundërvënie ndaj një letërsie të etiketuar për disa dekada si reaksionare, kryesisht ndaj emrave si Fishta e Koliqi.

Teksti Historia e letërsisë shqiptare (1983) ndoshta e përcakton këtë që thamë, kur shkruan: Migjeni dhe vepra e tij u bënë objekt i vazhdueshëm studimi. Kritika dhe historiografia letrare borgjeze e vendit, para Çlirimit, dhe e jashtme, në ditët tona u orvatën ta paraqitin shkrimtarin si një “yll krepuskolar”, apo si një ithtar të rrymës borgjeze të “të zhgënjyerve” në prag të Luftës së Dytë Botërore; bile edhe ta nënvleftësonin vlerën e artit të tij. Kritika dhe historiografia jonë letrare, të mbështetura në metodologjinë dhe estetikën marksiste-leniniste, i kanë bërë veprës së Migjenit një vlerësim dialektik dhe i kanë dhënë poetit vendin që i takon në letërsinë shqiptare. Meritat e veprës së tij, tanimë janë çmuar në shkallë botërore.

Ky është një përfundim, por vetë trajtimi te zëri Arti i Migjenit, gjuha, ka nga këto shprehje kyçe:krahas paraqitjes së mjerimit të popullit, urrejtjes së grumbulluar te masat, protestës e revoltës së tyre, shkrimtari, në emër të forcave të reja shoqërore, bëri thirrje për përmbysjen e rendit të padrejtë politik, ekonomik e shoqëror.

Duket qartë se, nën shtysat e pozitivizmit apo të realizmit socialist, asaj krijimtarie i kërkoheshin detyra shumë më të mëdha sesa mund të kërkohen nga një vepër arti. Kështu figura e tij të bëhej e përdorshme për qëllime jashtëletrare, siç kishte ndodhur edhe në esenë e një shkrimtari me shumë ndikim si Kadareja: Migjeni – një uragan i ndërprerë. E përmendim këtë, sepse eseja nuk ishte botim i rastit, por parathënie e botimit të plotë të veprës së Migjenit.

Shqetësimi i mësipërm na tregon që edhe pas kaq dekadash shohim se nuk është konsoliduar, sado përafërsisht, figura e një poeti si ai. Me një vështrim, sado sipërfaqësor, do të shohim se peshorja e studimeve rëndon nga studimi i jashtëm i kësaj poezie, gjë që e ka bërë të luhatshme figurën e këtij poeti dhe na nxit për vështrimin tjetër – atë të brendshëm.

Ka pasur një kohë përpara këtij studimi të jashtëm, kur Migjeni i nënshtrohej një studimi të brendshëm. Atë vit që vdiq Migjeni, kemi punimin që thotë se ai iu largua metrikës tradicionale, ritmeve dhe rimave të saj, pasi u bë dominante asonanca, e cila nuk qe pranuar më parë. Sipas këtij punimi, Migjeni ia dha asaj vendin e nderit në poezinë e vet sepse ajo asht ma delikate në tingull, se nuk ta vret as syrin as veshin, ngaqi asht ma e shpeshtë e ma e larme se rima.

Po si mund të ketë poezi pa ritëm e rimë, ngrihet pyetja. Autori i punimit e ngre pyetjen për t’iu përgjigjur po vetë. Nji kësij pyetje e bajnë ata qi s’e dallojnë vargun metrik nga poezia. Tue përziem vargonim e poezi, ata harrojnë se ka vargje të përpikët pa farë poezie brenda, e prozë qi asht poezia vetë.

Me fjalë të tjera, për Migjenin – si edhe për ne – poezia nuk asht as vargu, as proza, por diçka që shfaqet në to, tue u dalluem prej tyne. Prandaj nuk mund të themi se Migjeni s’asht poet, vetëm se të shprehunit e tij vesh nji rrobe që i përngjan hem vargut, hem prozës, qëndron në mes të të dyjave.

Në vazhdën e këtij trajtimi është edhe Qemal Draçini, kur thotë për Migjenin, ka të simbolizmit paraqitjet e gjendjeve të brendshme shpirtnore me simbole të jashtme, pasqyrimin e shpirtit n’objekte të natyrës, ka vetë “vargun e lirë” e krijimin e asonancës, tonin fonologjik të vjershës – por mungon në përgjithësi muzikaliteti i përkryem i vargut, stolisja metaforike, paraqitja trashendentale e fytyrimit.
Këto teza nuk patën zhvillim të mëtejshëm, sepse u përcaktuan edhe nga e ardhmja e atyre që i hodhën.

E para i takon një studiuesi (Dhimitër Shuteriqi) që, i prirur për drejtime të reja letrare (kupto: përmbajtësore) kaloi në drejtim tjetër, duke u bërë kodifikuesi i realizmit socialist.
E dyta nuk mund të gjente vend te studimet që kërkonin t’i paraqisnin shqetësimet e tij individuale vetëm si sociale. (Përveç të tjerash – një tjetër faktor jashtartistik – autori i kësaj teze vdiq si armik i regjimit.)
I brendshëm është edhe gjykimi i Koliqit – edhe pse ka vend për të diskutuar gjatë prej njohësve për raportin migjenian me poetët “e zhgënjyer” serbë – kur shkruan për të: Lidhet me grupimin e poetëve serbë të quejtun razocarani (të zhgënjyemit).

I stolisi poezitë e veta me reminishenca që vijnë nga kjo rrymë. Veç të tjerash, poezia e tij tash asht shprehë me nji shqipe të pasigurtë e jo të njitrajtshme, qi nxjerr në pah mungesën intime të çdo zàmi idiomatik. Ai, i vlersuem nëpërmjet nji kriteri të pastër estetik, mundet me e ruejtë nji vend në letërsinë mikpritëse shqiptare, por jo aq falë poezisë së tij të vrudhshme me sfond social, sa falë do modulacioneve të thjeshta qi t’kujtojnë Corazzini-n… .

Është fjala për këto vargje të Corazzini-t, i cili së bashku me disa shokë të tij, ashtu si dhe Migjeni, qenë goditur nga sëmundja e pashërueshme e kohës – tuberkulozi:

Oh, po unë jam, unë jam vërtet i sëmurë!
E vdes pak nga pak, çdo ditë.

Është e qartë se krahasimi duhet bërë me këto vargje të Migjenit:

Dalngadalë po shof
Si jeta një nga një
Secilën ndjesi
Me tradhti
Po ma vulos

Me sa duket, ky mendim i Koliqit plotësohet nga Qemal Draçini, megjithëse ky e ka shprehur këtë ide shumë më herët. Draçini thotë se te vargu i Migjenit shpesh mbresët, ngashërimet, ndjesit, me një fjalë bota e brendshme shpirtnore shpërthen jashtë me ashpërsin e një shprehjeje së mbledhtë me gjasë të një formyle logjike. Apo idetë përmblidhen në një frazë si aforizma.
Një ilustrim i mendimit të Draçinit do të ishte ky:

Na, të birt’ e shekullit të ri,
me hovin tonë e të ndezun peshë,
ndër lufta të reja kemi m’u ndeshë
dhe për fitore kem’ me ra fli.

Në fakt, pas kësaj shprehjeje së mbledhtë me gjasë të një formyle logjike, përgjithësisht në segmente të shkëputura të tekstit, kapeshin interpretimet themelore që i bëheshin leximit të Migjenit, duke u realizuar pikërisht ajo që i druhej ky poet: propagandimi para artit. Ilustrime të tilla mund të gjejmë disa – deri të më të pakapshmet apo banalet – por ky interpretim, sigurisht, binte ndesh me mendimet e shprehura nga autori për këtë problem, kur te letra që i dërgonte redaksisë së revistës “Bota e re”, thoshte: Mendoj se kryesorja në gjitha artet është artistikja. Sepse, pyet ai: A thua poezia qytetare sociale nuk ka të drejtë në përkryerjen artistike; apo detyra e saj është – të jetë vetëm pllakat?

Koliqi kishte shqetësime konkrete të historiografisë shqipe kur sillte në vëmendje se: Në përshtypje të parë Majakovskij, Esenin, Pasternak e tjerë shkrimtarë të Kryengritjes së Tetorit duken kryekëput të shkëputun nga vija historike e zhvillimit letrar rus.

Por, po të vrehet me vëmendje nënshtresa e veprave të tyne, shihet se ndjekin me trajta e frymë të re (ndoshta jo me art më të lartë) gjurmat e Pushkinit, të Tolstojit e të Dostojevskit. Kjo bëhet më e qartë kur shikon se, herë drejtpërdrejtë, herë jo, ai kërkon të shpjegojë raportet e tij me Migjenin, për të cilat gjykon se në Tiranën zyrtare po spekulohet, duke ia kundërvënë atij vetë. Sipas tij, Migjeni u imitue nga nji varg i dendun shkrimtarësh të rinj, por nuk arriti me krijue nji shkollë pikërisht sepse u shkëput nga tradita letrare vendase.

Draçini e çon më tej këtë ide kur shprehet: Me Migjenin çelet e mbyllet njiheri nji anë e veçantë e poezis së mendimit shqiptar. E njimend: Migjeni u imitue në trajtë e në formë të vargut, ndoshta edhe n’atë t’ekspresionit, por nuk u ndoq edhe në mendim rryma e tij.

Kjo mënyrë diskutimi për Migjenin merr vlerë të veçantë po të kujtojmë se, për gati pesëdhjetë vjet, duket sikur ndër poetët shqiptarë është parë si shenjë e bashkëkohësisë vargu i lirë, por po ta shohësh me vëmendje, kupton se shpesh kemi të bëjmë me një keqkuptim që lidhet me titullin e librit poetik të Migjenit, i cili, në të vërtetë, nuk ka aluduar për poetikë por për etikë, sepse në vargjet e tij të çlira kemi vetëm gjurmë të atij që duhet ta quanim varg të lirë. Pipa pohon se titulli “Vargjet e lira” lidhet më pak me metrikën, sesa me karakterin e protestës. Për fat, në studimet më serioze kjo është vënë në dukje: “I revoltuar në jetë dhe në art” – në këtë kuptim të dyfishtë duhet marrë titulli i përmbledhjes “Vargjet e lira”.

Pipa është i mendimit se në një vend ku poezia shoqërore nuk është gjë e re, poeti i “Vargje të lira” nuk do të dallohej shumë prej grupit të shkrimtarëve të tjerë shoqërorë. Por në Shqipëri është një i vetëm, është një pionier; Puna e pionierit mund të ketë qenë edhe vetëm nji kushtrim, edhe vetëm nji gjest. Por ky gjest asht fatidik, ky kushtrim ka randsi. Arshi Pipa pajtohet me idenë se: Hymja e Migjenit në letërsin shqipe shënon nji datë. Kjo hymje asht e vrullshme dhe e then traditën.

Sipas argumentit të tij, në atë çast historik të poezisë shqipe qe gjë e rrallë për një poet që të mos shfaqej me tetërrokëshin shqiptar, çka do të jetë karakteristikë e shumë poetëve shqiptarë pas tij, prandaj sot e dallojmë me zor këtë cilësi migjeniane. Këtë ia shikon si heterogjenitet kulturor, sepse një poezi që kërkon të jetë antitradicionale, kërkon të lëvizë lirisht. Si jo shqiptare, Pipa ia shikon edhe sensin e fortë të metaforës. Kalimet e dhunshme apo kontrastet e thella janë një gjë e re në poezinë shqipe.

Sipas tij, që të shihet në brendësi përplasja me tradicionalen, vlen të krahasohet me kujdes poetika migjeniane me atë që gjallonte më përpara: kështu do të dallojmë regjistrin e veçantë stilistik të këtij poeti. Vlen të përmendim analizat që i janë bërë figurave gramatikore (inversionit dhe elipsës), figurave të diksionit (sinekdokës dhe krahasimit), apo figurave të tjera (thirrjes retorike dhe hiperbolës), aliteracionit dhe ritmeve origjinale.

Vlen të përmendet pohimi se që me Migjenin në poezinë shqipe ka vend të qëndrueshëm vargëzimi i mbështetur në ritmin e të folurit emocional sipas stilit të gjuhës bisedore, me elemente të rrëfimit lirik dhe nëpërmjet pyetjeve ose dialogut, me shumë krahasime po ashtu të bisedës së gjallë, me përpjesëtimin më të madh të foljeve kundrejt epiteteve poetike etj; se në këtë mënyrë vargu: Kafshatë që s’kapërdihet asht, or vlla, mjerimi, do të shihet ashtu siç do të niste çdo bisedë, pra me tiparet e ligjërimit bisedor. Por në këtë ligjërim, në fakt, fshihet edhe një metaforë e fortë, e cila flet për një ligjërim bisedor shumë të ngritur, duke bërë të qartë talentin e mirëfilltë të poetit.

Studiuesit vërejnë se Migjeni arrin të krijojë ritme të ndryshme ndër poezi të ndryshme. Ai arrin edhe të ndryshojë ritmin brenda një poezie, si tek “Baladë qytetse”. E përshkruan gruan:

…një hije gruaje,
një kens këso bote,
një fantom uje…

Por kur vjen puna për të folur për vallen e gruas së mjerë nëpër rrugët e qytetit, në mënyrë që sarkazma të dalë më e dukshme dhe therrëse, menjëherë e ndryshon ritmin, ndërton vargje me aliteracione, me rima të pasura etj.

…vallzonte valle në rrugë të madhe.
Dy hapa para, dy hapa prapa
me këmbë të zbathun,
me zemër të plasun…

Migjeni është i pari në poezinë shqipe që përdori rimën apofonike (konsonancën):

…therin qiellin kryeqat dhe minaret e ngurta,
profetent dhe shejtent në fushqeta të shumëngjyrta…

Është i pari, pas Poradecit, që përdori pauzën.
Përsëritja është një element artistik i përdorur me shumë efekt prej këtij poeti.
Na bëhet se nuk gabojmë, shkruan studiuesi Zheji, kur themi se zbulohet diçka e sensibilitetit muzikor të Migjenit dhe, në të njëjtën kohë, diçka që e lidh atë me vargëzimin dhe intrumentalizmin popullor… Ky studiues përmend raste të shumta të përsëritjeve migjeniane, por le të marrim vetëm njërën prej tyre:

Kangë Perndimi, kangë njeri të dehun nga besimi në vete…
Kangë e tij nji fe tjetër…

Një mjet artistik i përdorur me mjeshtëri prej tij që, padyshim, dëshmon edhe shkollën e Mjedës, është bartja. Ja një epitet që përcillet me bartje:

…me fytyrë të zbehtë dhe me syt
të zez si jeta e saj..

Nga pikëpamja e poetikës është pranuar se ai ka pasur edhe afërsi me ekspresionizmin dhe ekspresionistët. Kanë tipare të shumta ekspresioniste:
– temat (mjerimi, papunësia, prostitucioni, fatalizmi);

– personazhet (fëmijët, gratë, murgeshat, mantenutat, studentët, intelektualët kundërshtarë të moralit patriarkal etj.);
– idetë (kritika e sistemit shoqëror dhe fryma antifetare);

– vizionet (vizioni i mbinjeriut dhe i botës së re, në njërën anë, por edhe i fundit të botës nën anën tjetër);
– mjetet shprehëse që përdor ky poet e prozator dhe format letrare që kultivon ai (poezia lirike dhe proza e shkurtër).

Këto që përmendëm, e të tjera si këto, na tregojnë se vërtet Migjeni nuk tregoi ndonjë shkollë të caktuar poetike, por megjithatë futi i pari shumë veçori që e përcaktojnë edhe sot zhvillimin letrar – vetëm një vështrim i vëmendshëm mund të përcaktojë se ato veçori janë kryesisht migjeniane, duke u përvetësuar e tretur me kohë në ligjërimin e poetëve të tjerë, që nga Kadareja apo poetë të tjerë, të rëndësishëm apo të parëndësishëm. Nëse në periudhën e realizmit socialist, apo edhe përtej saj, Migjeni ka ndikuar shumë me atë që Qemal Draçini ia shikon si vërejtje, pra me vargun që vuan nga “formyla logjike”, ky nuk është faji i tij.

Me këtë mënyrë qasjeje mendojmë se arrijmë në përfundimin që studimi i brendshëm do të na e bënte më të qëndrueshme figurën e Migjenit: një nga “thyerësit” dhe, rrjedhimisht, një nga pohuesit e mëdhenj të traditës poetike shqipe. Megjithëse një nga autorët më të studiuar të letërsisë shqipe, Migjeni kërkon lexime të reja.

Theksojmë se në këtë kuadër të tekstit dhe kontekstit, përveçse ndaj imponimeve politiko – ideologjike, historiani i letërsisë duhet të jetë i vëmendshëm edhe ndaj problemeve të brendshme letrare, si për shembull ngatërresat e tipologjive.

Duke vlerësuar vërejtjet e evidentuara gjatë këtij shtjellimi, do të dilnim në përfundimin se (ri)leximi mbetet themelor, hap i parë, në objektivat dhe strategjinë e paradigmës së Historisë letrare.

Gazmend Krasniqi

A DUHET TE VDESE POEZIA

Një prej shkrimtarëve dhe gazetarëve italianë shtroi një pyetje që për poetët sigurisht nuk është premisë ogurmirë. A e do më njeri poezinë? Ndërsa unë po e shtroj disi ndryshe dhe më pas bëjmë reflektimet e nevojshme për të dy pyetjet: A duhet të vdesë poezia? Ka një ndryshim të madh midis dy pyetjeve, prandaj të gjithë poetët e mirëfilltë duhet ta thonë mendimin e tyre lidhur me këtë ecuri të poezisë.

Ndoshta disa e kanë thënë, të tjerë janë shprehur në rrethe të ngushta, por pa e ngritur shumë zërin në publik. Ndërsa pyetja e parë nuk e thotë hapur se poezia po vdes, duke i lënë një shteg të hapur dashamirësve të poezisë që mos e lënë të vdesë, e dyta nënkupton aktin final dhe tepër të dhimbshëm se shpresa nuk ka më, pasi poezia ka rënë në dëshpërim, bashkë me lexuesit e saj dhe me një shoqëri që dita-ditës po humb interesin dhe terrenin kulturor, duke Ia lënë vendin interesave të tjera që vetëm kulturore nuk janë.

Megjithatë le të themi se shpresa vdes e fundit dhe kjo maksimë le të shërbejë si një thirrje për mosdorëzim, për të gjetur një strategji të duhur që të mos e lëmë të marrë përgjithmonë rrugën e qoftëlargut. Por përse kjo pyetje në këtë kohë dhe në një vend si Italia që është djepi i letërsisë dhe i vetë poezisë? Pse pikërisht Mondadori? Dihet që ekziston një luftë mes dy gjinive, poezisë dhe prozës, por që në këtë aspekt ishin tepër tolerante me njëra-tjetrën, si dy xhentëllmë të vërtetë dhe fisnikë, pa harruar këtu faktorin lexues. Ashtu si në të gjitha vendet e tjera perëndimore, ku liberaliteti ia la vendin sasisë pacilësi, mjaft që të kënaqen interesat e botuesve dhe në emër të lirisë së individit.

Ashtu siç e shpjegon dhe gazetari Italian në fjalët e veta, Mondadori është, siç e quajmë ne rëndom një biznes dhe në plan të parë janë fitimet që duhet të nxjerrë nga shitja e librave. Por edhe sepse është një prej shtëpive më të mëdha italine të botimeve. Përgjigjen për pyetjen e parë e dha vetë shkrimtari, i cili shpjegon se shtëpive të mëdha botuese duket se nuk u intereson më poezia. Nuk munguan ankimet dhe kritikat – vazhdon ai -por realisht problemi nuk ekziston. Mondadori dëshiron të ketë të ardhura dhe bën mirë që nuk boton poezi që, siç dihet, poetët po shtohen shumë si kërpudhat pas shiut.

Poezia ka pak kohë që ka vdekur dhe librat me poezi nuk shiten më. Problemi është se duhet kuptuar fakti që tregu me vështirësi ecën përkrah kulturës. Nëse një vend, nuk po e përjashtoj edhe Shqipërinë, heq dorë nga edukimi i shijeve të publikut, nga financimet për kulturën e vërtetë dhe gjithçka e mbështet vetëm dhe ekskluzivisht tek ekonomia, detyrimisht shijet do të tjetërsohen, dëshirat do të bien, kultura do të çalojë, ose më keq akoma do të asfiksohet. Brezat që do të vijnë do të privohen gjithnjë e më shumë nga kultura dhe popullsia do të jetë gjithnjë e më pak e pakulturuar. E thënë sipas disa mendimtarëve, e gjitha kjo u intereson pushtetarëve që të kenë sa më pak njerëz të ditur.

Por po i kthehemi përsëri poezisë dhe botimit të saj. Në logjikën dhe analizën e vet shkrimtari thekson se të gjithë e dinë që të shesësh, duhet të botosh libra që u pëlqejnë të gjithëve dhe jo pa cilësi. 30 vjet më parë poeti Xhovani Raboni, poet me tjetër formim poetik, në vitin 1985 e kritikonte rënien e madhe të tirazhit të Pasqyrës dhe praninë shumë të pakët, në programet e Mondadorit, të një pune kërkuese dhe vlerësimin e autorëve të rinj. Seria e botimeve Pasqyrë duhej mbyllur që ditën që Raboni e bëri publik mendimin e tij, pasi botoheshin të njëjtët poetë italianë. Të njëjtin mendim e kemi shprehur edhe ne për një sërë revistash dhe gazetash tek ne që nuk bëjnë asnjë dallim mes tyre për përzgjedhjen e poetëve të vërtetë dhe që janë larg rëndomtësisë së vargut dhe mendimit.

Është theksuar qindra herë mungesa e kritikës dhe e një vlerësimi nga shtëpitë botuese dhe shtypshkronjat, por si gjithmonë problemet e fitimit dhe mbijetesës e frenojnë një kritikë dhe mendim kompetent për librin dhe cilësinë e tij. Bumi i madh i autorëve ka plasur edhe në Shqipëri dhe kur mendon se nuk po mbetet njeri pa botuar, pa kënduar, pa u bërë opinionist, apo kritik, atëherë edhe tej ne një ditë shtëpitë tona botuese do t’i thonë Jo poezisë, duke i bërë një dëm të madh gjinisë që më mirë se cilado tjetër sjell mesazhe të fuqishme ndjenjash dhe filozofish. Por shumë pak i lexojnë dhe kuptojnë. Kjo është se normale që një shoqëri analfabete në shije dhe formim të mos e preferojë më poezinë. Më tej shkrimtari shprehet se Pasqyra është seria poetike më anonime dhe politikisht korrekte e Italisë që boton autorë të huaj më të njohur, tashmë klasikë në rregullat e tyre, Nobelistë ose kandidatë si Philip Levine, Mark Strand, Yves Bonnefoy, Michael Krüger dhe kur filloi të afronte të rinj, kjo solli një fatkeqësi. Heqja dorë nga poezia filloi në vitin 2010 kur vdiq mitologjikja Almanaku i pasqyrës. Poezia e vërtetë lindi mes hardhive të botuesve të vegjël si Scheiëiller, Crocetti, Raffaelli etj. Poetët kur i vë para reflektorëve e humbin fytyrën, bëhen anchorman, të bëjnë të qeshësh. Nëse Pasqyra tash dëtyrë e krenarisë (pasqyrë moj pasqyrë, kush është poeti më i mirë?) e mbyll rubimetin, poezia me siguri do të fitojë.

Uroj që këtë mesazh ta kapin dhe lexojnë mirë të gjitha shtëpitë botuese, të mëdhatë të parat që të mos bëjnë gabimet e simotrave të tyre në europë, pasi do t’ia lëshojnë terrenin krejt të voglave, të cilat do të shndërrohen, për fatin e tyre, në magjet e poezisë së vërtetë.

Arjan Kallço