Shkruan: Dr. Islam LAUKA/“FJALËS NESËR I BËHET VONË”

Me 43 vite karriere mbi supe, Çun Lajqi, vazhdon ta ketë pjesë të jetës aktrimin. Së bashku me te tjerët, ai i përket brezit qe shënuan teatrin duke e bërë një art fisnik dhe me një mision të madh. Ai, gjithësesi, mbetet njeri nga aktorët me të gjithanshëm dhe me te adhuruar nga dashmairët e këtij arti suprem. Çuni i skenës dikur, tashme është bërë një Orfe i kësaj skene dhe Homer i poezisë shqipe në Kosovë(Flori Bruqi)

Prof. Dr. Islam LAUKA

Ky është një libër që kur e lexon, nuk të le rehat, të fut në mendime. Ndodh kjo, sepse ai është një libër thellësisht aktual. Në të nuk flitet askund, për shembull, për marrëveshjen e kufirit midis Kosovës dhe Malit të Zi, por kur lexon vargje të tilla si ” atdheu nuk shitet as nuk blihet”, atdheu po rrudhet, po grimcohet”, se “po ua hedhin qenve mishin e gjakun” e tij, mendja të shkon menjëherë tek ajo marrëveshje, në bazë të së cilës, për fat të keq, Malit të Zi po i falen mbi 8200 hektarë tokë që i përkasin Kosovës.




Poeti Çun Lajçi është tejet kritik ndaj pushtetit, i cili, sipas tij, është përgjegjës i drejtpërdrejtë për realitetin e hidhur në Kosovë. “Kush i ik popullit, i ik atdheut e Zotit”, thotë poeti. Milan Kundera ka shkruar se lufta kundër pushtetit, në thelb, është luftë e kujtesës kundër harresës. Çun Lajçi na ndihmon të mos harrojmë traditat tona, kulturën dhe gjuhën tonë.



Poezia e tij, duke qënë kritike, shpesh është edhe tragjike. Në të ka shumë dhimbje. Poezia “ikja e çlirimtareve” është e tillë. Midis refugjatëve shqiptarë, Çun Lajçi nuk u drejtohet të rinjve, as të rejave, madje as intelektualëve (trurit të kombit), por një kategorie krejt të veçantë, luftëtarëve të UÇK-së, që, pasi bënë sakrificat më sublime për çlirimin e Kosovës, tani nuk kanë bukë për të ushqyer fëmijët, sepse, siç thotë poeti, “ata nuk hanë vargje, as poezi”.

Përse ndodh kjo hemoragji ? Çun Lajçi e ka një përgjigje: sepse pushtetarët “po hanë liri”, ndërsa çlirimtarët “po blejnë robëri”. A ka gjë më tragjike se sa ata që dje me gjakun e tyre çliruan Kosovën, sot detyrohen të marrin rrugët e botës?

Poezia e Çun Lajçit është e ngrohtë, njerëzore, ai bisedon me të vdekurit si me të gjallët dhe lexuesi, pa e ndjerë, futet edhe vetë në bisedë me ta.



Poezia e Çun Lajçit është shumë shprehëse, e pasur me figura letrare, sidomos metafora. Kur poeti ngjitet bjeshkës, të duket sikur së bashku me të, ngjitesh edhe ti, mes këngës së zogjve (shpesh të qyqes), gurgullimës së rrëkeve, barit të gjelbër, liqeneve alpine.

Çun Lajçi është misionar. Në një vjershë të tij, ai shkruan se “ka pi tamel ulkonjash”. Po edhe ujku është misionar, thonë në Tropojë. Misioni i Çun Lajçit është mision në shërbim të kombit, të atdheut. Ai është kundër relativizimit të moralit, për të e keqja është e keqe dhe e mira, e mirë, tek ai ato janë të ndara qartazi dhe jo sic thonë pseudomodernistët, se ato janë njëlloj dhe mund të alternohen.

Këto ditë, në Tiranë, në prani të Kryeministrit Rama, iu dha çmimi autores Rita Petro, për librin e saj “Vrima”. U tha se ky çmim është dhënë për kopertinën, pra për bibliofili. Mbase, kështu është, po kur hap kopertinën, veç “vrimës”, nuk gjen asnjë vlerë tjetër. Në këtë kontekst, më shumë se çmim për bibliofili, në gjykimin tim, ai është një cmim për përversofili.

Libri i Çun Lajçit është dicka krejt tjetër. Ai është një libër me vlerë, që himnizon vlerat tona, pa të cilat, nuk do të ishim këta që jemi.

Unë u jam mirënjohës mikut tim Çun Lajçit dhe shtëpisë botuese “Buzuku” që, në prag të vitit të ri 2016, na kanë bërë një dhuratë kaq të bukur, si libri “Fjalës nesër i bëhet vonë”.

Nga Eugjen Merlika/ MENDIME NË VETMINË E NJË NATE MES DY VITEVE

“Cila është qeveria më e mirë ? Ajo që na mëson të qeverisim vetveten.”-J. W. von Goethe/

Nga Eugjen Merlika/


Viti që përcollëm nuk qe një periudhë kohe e “qetë” për shqiptarët. Në vijim të traditës së tyre vetëshkatërruese, për të mos patur as vullnetin dhe as aftësinë e marrëveshjes me njëri tjetrin, ky vit u mbyll me “gjëmime moti” politik në Tiranë e në Prishtinë, paradoksalisht dy kryeqytetet e shteteve shqiptare, të cilët nuk arrijnë si numur banorësh, së bashku, as atë të një qyteti mesatar të botës së sotme.
“Nuk ka më kohë për retorikë, për konfliktualitete të panevojshme. Vëndi ka nevojë për më shumë punë, për më shumë shpresë, për më shumë dialog….” theksoi, me të drejtë, këtë natë Presidenti Nishani në mesazhin e tij të bukur. Arsyeja e kërkon më shumë se kurrë këtë domosdoshmëri por “kushtrimi i të parëve” duket se është më i fuqishëm se ajo. I shtohet këtij faktori gjenetik lufta e fortë e interesave të klaneve politike dhe lakmia e ndërsjelltë e tyre për pushtet që, në përfytyresën e përgjithëshme, njëjtësohet gjithmonë me sipëraninë e pasurimit material dhe fuqisë shoqërore e jo me përkushtimin e aftësivet e forcavet çështjes së përgjithëshme të interesave kombëtare. Përfundimi i kësaj pështjelljeje ideore e politike janë bombat me gaz lotsjellës në Kuvendin e Prishtinës e manifestimet e Tiranës ku, qoftë edhe figurativisht, kërcënohen të korruptuarit se do të kapen nga turmat e qytetarëve e jo nga organet e drejtësisë…
Pa vënë në diskutim për asnjë çast detyrën opozitare për të zhvilluar në format më të ndryshme, të pranueshme nga etika politike, luftën në mbrojtje të parimevet të shkelura, sipas tyre, nga qeveritë apo shumicat qeverisëse, imazhet e mësipërme nuk më duket se i shërbejnë mbarëvajtjes së interesave të shqiptarëve. Politikbërësit në Tiranë e Prishtinë duhet të mbajnë parasysh faktin se, aq sa është e rëndësishme përmbajtja e strategjisë së tyre politike, po aq e dobishme apo e dëmshme është edhe forma e luftës apo taktikave të përdorura për t’a sendërtuar atë. Ne, si komb, kemi nevojë të përherëshme t’i paraqesim botës përfytyresën e një populli të qytetëruar, dhe politika duhet të jetë e para që të plotësojë atë.
Nëse marrëveshje e firmosur në Bruksel ndërmjet qeverive të Kosovës e Sërbisë, nën mbikqyrjen e Komisares Mogherini, ka elementë që cënojnë interesat kombëtare të shqiptarëvet, janë të gjitha mundësitë normale të diskutimeve në Kuvend e të argumentimit në shtyp apo nëpërmjet tubimeve paqësore të paditjes së tyre. Gazi lotsjellës në parlament më duket se është mënyra më e gabuar për të vënë në dukje nevojën e rishikimit të marrëveshjes. Nëse lufta kundër kriminalitetit në politikë apo kundër korrupsionit në jetën administrative të institucioneve të ndryshme të Shtetit është një detyrë e dorës së parë të gjithë shqiptarëve, shfrytëzimi i skajshëm i saj nga ana e Opozitës është një veprim i zgjuar e i dobishëm për të. Në këtë drejtim P.D. ka shënuar suksese, që janë pasojë edhe e një mungese të theksuar të qeverisë e partive të Shumicës e cila, për arsye të ndryshme, madje të pakuptueshme, kanë lejuar shkelje të rënda të ligjshmërisë në caktimin e kandidaturave. Pasojë e padisë së P.D., por edhe e faktorit ndërkombëtar, sot kemi një ligj kundër korrupsionit, që quhet një fitore e madhe. Nuk e di sa është e vërtetë kjo, mbasi më duket se kemi të bëjmë me një normalizim të një gjëndjeje që ishte përkeqësuar në mënyrë të papranueshme. Besoj se vlen të kujtojmë se shqiptarët, në shekuj, janë vetqeverisur e në organizimin e tyre të vogël zgjidhnin për të drejtuar jetën e tyre jo hajdutë, gënjeshtarë apo kriminelë, por njerëz të urtë e të ndershëm. Hartimi, me një vetëkënaqësi të tepruar, i një ligji për të ripërtëritur këtë traditë tregon se cila ka qenë mbrapambetja jonë morale në 70 vjetët e fundit.
Kapitali politik i Opozitës dhe i drejtuesit të saj, i fituar në luftën kundër korrupsionit, nuk është një dëshmi e “virgjinitetit” të saj n’atë drejtim e rrezikon të bëhet i pavlefshëm nëse do të vazhdojë skajshmërisht strategjinë e rrëzimit të qeverisë. Përvojat e “pranverave arabe”, të Kajros, apo Kievit nuk më duken se janë të dobishme në realitetin tonë. 1997, me t’ashtuquajturin “revolucion” të fajdeve, besoj se ka qënë faqja më e zezë e këtyre 25 viteve të kalesës demokratike dhe çdo përpjekje, sado larg e ngjajshme me të, nuk paraqet asgjë të dobishme për ecurinë tonë. Nëse nuk arrijmë të forcojmë shtetin ligjor, që do të thotë respekt absolut i ligjit, nuk kemi vënë asnjë bazë për t’ardhmen tonë. Në këtë mendësi të domosdoshme hyn edhe parimi i ushtrimit të pushtetit, veprim që i përket atyre forcave që fitojnë zgjedhjet. Çastet vendimtare të përcaktimit të barazpeshave politike janë zgjedhjet e rregullta. Diskutimet mbi “parregullsinë” e tyre, sa herë zhvillohen, nga ata që humbasin, tregojnë se ende jemi larg standarteve të kërkuara n’Evropë.
Ata që fitojnë kanë për detyrë të qeverisin e të japin llogari për qeverisjen, të tjerët kanë për mision të kontrollojnë qeverisjen e të pregatiten për betejën e ardhëshme zgjedhore. Çdo përpjekje për të ndryshuar këtë ligj bazë të demokracisë, më duket i dëmshëm. Vlen kjo sot për P.D., sikurse vlente për P. S. vite të shkuara, sikurse do të vlejë në t’ardhmen për këdo që do të jetë në pushtet apo n’Opozitë. Kemi nevojë për një politikë të përgjegjëshme, që të gabojë sa më pak, sepse mali i gabimevet të një shekulli na ka lënë në këtë gjëndje prapambetjeje të theksuar.
Nuk më duket e përgjegjëshme një politikë që shton nenet e kodit penal për mos pagesa të kuponave tatimore apo të konsumit të energjisë, por po aq i papërgjegjshëm është edhe kundërshtimi i çdo lloj ligji që lufton informalitetin apo detyron të gjithë qytetarët të respektojnë normat më parake të jetës së përbashkët. Nuk është e përgjegjëshme të hiqen nga puna të gjithë kundërshtarët politikë, edhe në nivelet më të parëndësishme, kur ndërrohen pushtetet, fatkeqësisht kjo mbetet një nga dukuritë më të padrejta e më të pamoralshme të gjithë jetës së institucioneve tona të çerek shekullit të fundit. Është i papërgjegjshëm edhe kundërshtimi për të testuar, nëpërmjet konkursesh, pregatitjen apo aftësitë e të gjithë atyre punonjësve që u besohet administrimi i sferave të ndryshme të jetës sonë. Nuk është veprim i përgjegjshëm vlerësimi e dekorimi i të gjithë ushtruesve të dhunës së kohës së diktaturës edhe se kanë zbatuar “ligjet e kohës”, nëse ato ligje sot konsiderohen të padenja për një shtet normal demokratik.
Fakti i rrëzimit në Kuvend të amendamentit Doda – Idrizi tregon se shumica e përfaqësuesve të ish komunistëve shqiptarë, në vetëdijen e tyre, nuk i dënojnë as ata ligje dhe, aq më pak, zbatuesit e tyre. Ky është tregues i mungesës së vullnetit për t’u shkëputur, qoftë edhe formalisht, nga e shkuara kriminale e regjimit. Një kërkesë vetiake faljeje për dekorimin e hetuesit të At Zef Pllumit nga ministreja Kodheli, nga ana e Kryeministrit, nuk i heq as nuk i shton asgjë kësaj dukurije të shëmtuar dhe aspak dinjitoze, as që mund të shërbejë si “gjethe fiku” për t’a mbuluar sado pak atë. Për hir të së vërtetës duhet të them se edhe demokratët, në vitet e tyre të gjata të qeverisjes e të Shumicës, nuk kanë miratuar një rezolutë si ajo që propozuan dy deputetët e cituar, madje e nderuara zonja Mesila Doda, për këtë arsye, vendosi të braktiste grupin e saj parlamentar.
“Të qeverisësh do të thotë të bësh të pakënaqur.” thonte dikur shkrimtari freng Anatol France. Është një e vërtetë, së cilës nuk i është shmangur asnjë qeveritar në historinë e njerëzimit, ndoshta me përjashtim të mbretit legjendar të Hindisë së lashtë, t’urtit Asoka. Duket se atë e ka kuptuar mirë edhe Edi Rama i cili, në mesazhin e fundit të vitit, ka braktisur tonin triumfalist e ka përqafuar atë autokritik dhe të përvuajtur, bir i një burrërie apo dinakërie të një politikani që kupton se çfarë premtohet në politikë, sidomos në fushatat zgjedhore, i përket më shumë se gjysma demagogjisë e gënjeshtrave dhe se “rilindja” është një koncept i bukur për hartimet e gjimnazistëve, por kthehet në një mashtrim të rradhës kur i vishet programeve politike, sidomos të pas komunistëve.
Kryeministri ve si objektiv kryesor të politikësë për vitin që hyn reformën në drejtësi dhe luftën e korrupsionit n’atë fushë. Madje ai përdor termin “tërmet”. Kjo fjalë është në vendin e duhur, është e përshtatëshme, por nuk do të ishte e plotë në kuptimin e vërtetë, nëse do t’i referohej vetëm sistemit të drejtësisë. Duhet reformuar drejtësia, duhet pastruar ajo nga ndryshku i korrupsionit që të kryejë detyrën e saj,të shkëputet nga ndikimi mbytës i politikës, të sigurojë zbatimin e ligjevet, të zbulojë e të dërmojë korrupsionin në jetën politike. Ai duhet të jetë tërmeti i vërtetë për të cilin ka nevojë Shqipëria për të ndryshuar, mbasi pasurimi i papërligjur i klasës politike, aty ku është i vërtetë, është detyrë e drejtësisë së ndershme t’a hetojë e t’a padisë, duke luftuar të korruptuarit, jo nëpërmjet veprimevet të rrugëvet, por duke respektuar ligjet e Shtetit.
A do të jetë e mundur ? Përgjigja është tepër e vështirë, sepse luhatet ndërmjet një mosbesimi skajor që frymëzon politika dhe një shprese të vagëllimtë që mbështetet, më shumë tek institucionet e huaja se sa te një vetëdijësim i yni me pasoja konkrete. Një klasë politike e pandryshuar në një çerek shekulli, e cila është përgjegjëse kryesore për gjëndjen e sotme, sepse e ka sjellë, e ka dashur dhe e ka ushqyer gjatë gjithë këtyre viteve të sprovës pas komuniste, do të gjejë mënyrën për t’u mbledhur si iriqi, jo vetëm duke neutralizuar gjyqtarët e ndershëm, por edhe duke i nxjerrë para shqytin shigjetave të Donald Lu-së apo Romana Vllahutinit, apo institucioneve që përfaqësojnë ata, të cilët po mundohen të ndërgjegjësojnë shqiptarët për problemet madhore e jetike të tyre. - See more at: http://gazetadielli.com/mendime-ne-vetmine-e-nje-nate-mes-dy-viteve/#sthash.wAaduyKn.dpuf

NGA KOLEC CEFA/ATDHETARI E POETI DOM NDRE ZADEJA

I lindun në një fis të vjeter, dallue per squetësi e prirje intelektuale, i rritun dhe i edukuem në një mjedis me kulturë prendimore, i ushqyem nga gurra e atdhetarizmit familjar e popullor, Dom Ndreu i bani sherbime të mëdha atdheut dhe la gjurmë të pashlyeme në fushen e letersisë artistike. Edhe pse nuk u trazue në rrymat politike të kohës, regjimi totalitar enverist, mbështetë në këtê kohë mbi politikën antishqiptare sllave dhe i perkrahun prej fanatizmit shqiptar, i këputi me dhunë jetën e dobishme, në një moshë burrnore e të pjekun me mund.
U lind në Shkodër në një familje të vorfen ekonomikisht, por të pasun në virtyte, me 1891. Qe sakrificë per prindët e Dom Ndreut, por dëshira e etja per arsim i shtynë ta fusin djalin e tyne të squet në shkollë. Mësimet e fillores e të mesmes i kreu në shkollën e jezuitëve, në Shkodër. Kjo shkollë, siç e pohon edhe Konica, ka qenë shkollë e mirë, e fortë dhe pranonte zakonisht nxanës të squet të të dy besimeve. Mësimet e nalta per teologji i kreu në Insbruck, në Austri, më 1912-1916. Në moshën 26-vjeçare bani ceremoninë e parë fetare në kishën brijë kalasë së Shkodrës, per të cilën do të shkruejë me aq pasion.
Sherbeu në Shkodër si sekretar i Monsinjor Serreqit e mandej si famullitar në fshatet e Shkodrës, si: në Mal të Jushit, Boks, Shkrel e Sheldi. Në rininë e vet nuk u angazhue në ndonjë parti politike, pa u shmangë nga detyra ndaj atdheut. Në Shkodër âsht i njohun si kundershtar i politikës italiane. Pati shoqni me Fishten e Mjeden, të cilëve u kushtoi poezi. U shoqnue shumë me Dom Aleksander Sirdanin, mbledhësin e palodhun e të pasionuem të folklorit tonë e që diktatura e shfrenueme e hodhi gjallë në gropën e ujnave të zeza ku e shtyu me cfurk që të mbytej; me Dom Nikollë Gazullin, gjuhëtarin atdhetar që mblodhi me kujdes fjalën e rrallë të gjuhës sonë kombtare, me Dom Lazer Shantojen, opozitarin e madh antizogist që mbajti gjallë e me mund të papaguem gazetat “Ora e maleve” e “Ora e Shqipnis” e që mbasi e tortutruen në mënyrë çnjerëzore, e pushkatuen.
Dom Ndreu, autori i pesë melodramave me permbajte kombtare, ka qenë predikator e konferencier i njohun, publicist i disa organeve, erudit e perkthyes i talentuem, njohës i mirë i psikologjisë, i mënyrës së jetësës, i foklorit e i mitologjisë së popullit tonë. Qe edhe poeti i lirikës mjediane.
E filloi veprimtarinë e meshtarit, atê shoqnore e artistike me mendje të kthjelltë, pse me ide të qarta; me ndergjegje të paster, pse me veprime të paperlyeme; me shpirt të gëzuem, pse me virtyte të pasuna që, së bashku, formojshin atë gjenerator shpirtnor që i krijonte ide, energji, vullnet.
Ka qenë punëtor i palodhun e prodhimtar, por nuk ka pasë mundësi ekonomike me botue veprat e tij. Në fushën e melodramatikës, ai eci neper shtegun që çeli Fishta, por tue i hapë udhën asaj pasunoi gjurmët e traditës melodramatike me 5 melodrama: faqe artistike me theks aktualiteti nga historia e mitologia jonë; puhizë pertërise e edukuese e traditave tona ma të mira; prozë plot hire fetare e kombtare.
Melodramma e Zadejës “Ora e Shqypnís”, melodramë per edukimin atdhetar të brezit të ri e per ruejtjen e tanësisë tokësore të atdheut, shfaqë per herë të parë më 1919, si edhe në kohen e luftës së Vlonës, “Hijet e zeza”, per bashkimin vëllaznor kombtar, per t’u ruejtë nga politikat djallëzore antishqiptare, shfaqë me 1921; “Rozafa”, per flijen e ndergjegjshme per atdhe, shfaqë më 1926, “Rrethimi i Shkodrës”, per qendresën, mbrojtjen e atdheut nga sulmet e të huejve, shfaqë me 1937, “Ruba e kuqe”, shfaqë me 1936. Janë të gjitha plot nerv patriotik e jetë kombtare, pershkue tanësisht nga idealet e binomit “Fe e Atdhe”, të cilat poeti ynë i mbrojti me fjalë, me vepra, me jetë, me vdekje. Mbrujtë me tharm kombtar, melodramat synojnë të edukojnë brezin e ri me virtytet shqiptare, me vlerat tona kombtare per të qenë në Europë si etnì me dinjitet. La në dorëshkrim “Shpella e Bogdanit”, si edhe “Ora e Shqypnís”, ruejtë në kohën e diktaturës prej meje, e botue tash së voni, mbasi e kontrollova disa faqe me një dorëshkrin që ruente Arkivi. Ka botue poezi e artikuj, konferenca e kronika në organe të ndryshme të kohës.
Perballë synimeve grabitqare, tanë cmirë e ngatërresa të qarqeve shoviniste, poeti vuni ndiesitë patriotike që zgjuen ndergjegje kombtare, të cilat shperthyen në veprime konkrete. Melodramat e Zadejes me permbajtje thellësisht patriotike, shkrue e shfaqë në vitet plot vrull atdhetar, sensibilizuen tejet popullin tonë. Vetem një fakt per ilustrim: në melodramen “Ora e Shqypnís”, në çastin kur po flitej per bashkimin e tokave të pushtueme të atdheut, Engjelli i Vjosës shqipton vargjet: “Adres m’i thuej krenare / Vlona âsht tokë shqyptare”, “Rrnoftë Vlona jonë”! Konsulli italian Perricone e gjeneral Frankavila, të pranishëm në shfaqje, u ngritën në kambë në shêj proteste, per të dalë nga shfaqja, por konsulli francez Bardi de Fortu, në prani të rektorit jezuit i qetësuen me këto fjalë: “Kur në Skala të Milanos populli italian në prani të pushtueve austriakë brohoriti “Viva Verdi”, asnjë nuk u ngrit të dilte jashtë, madje duertrokitën”.
Disa vite ma vonë Kordinjano botoi artikullin e tij famëkeq, ku mohonte autoktoninë shqiptare, mohonte prejardhjen ilire pa mund të vertetojë gja shkencërisht. Dhe ja, në janar 1942, ndjenja e fyer atdhetare e Zadejës u pergjigj me dinjitet, pa frymë hakmarrjeje, me anë të një letër të hapun drejtue Át Fulvio Kordonjanos, ku shkruen: “Harrohet e nuk harrohet çdo dhunë mbi tokë, por nderi per komb âsht i shejtë, si i shejtë âsht gjaku i derdhun per Atdhe e Fe”.
I frymëzuem nga dashunia per atdhe, poeti me vargun e tij të qetë, elegant e melodioz, ka endë në mendimin e tij poetik idenë se vepra e bukëpermbysunit âsht “ravizë e zbehtë tradhtie, âsht gjurmë gamili” ndaj popullit tonë të vjeter e plot virtyte etnie, si: mikpritës e bujar, trim e i besës, me histori të lavdishme, me prejardhje e gjuhë ilire. Poeti porositë: “… zakonet t’i ruejmë ilire e gjuhën të paperlyeme”!

Pak sfond historik si brumë i melodramës “Ora e Shqypnís”, botue së pari, në vitin 2000

Poeti ynë ndiqte me vemendje të interesueme ngjarjet e historisë kombtare, sidomos veprimet patriotike të bashkëvëllazenve të vet. Aso kohe, kuvendi i Rubikut qe shndërrue në voter të lëvizjes patriotike: Pater Pal Dodaj merrte letrat nga Imzot Kaçorri e Luigj Gurakuqi per Shpalljen e Pavarësisë në Vlonë e ngrite flamurin në Rubik (tri ditë mbas Vlonës) dhe shperndante lajmin në tanë Veriun atdhetar.
Fishta ngriti flamurin më 13 qershor në kumbonare të françeskanëve, nderkohë, në të gjitha famullitë e fshateve e të zonave ngritën flamurin kombtar: në Qelëz të Pukës, Dom Gasper Thaçi, ma vonë kryeipeshkëv i Shkodrës; në Pukë, u organizue prej Imzot Kolecit me priften, freten e bajraktarin; në Zymb (Kosovë), Pader Pashko Prela; në Bishkas: Pader Marin Sirdani; në Shalë: Pader Çiril Cani; në Palç: Pader Bernardin Llupi; në Traboin: Pader Luigj Bushati. Kështu u ngrit flamuri edhe në famulli tjera, si: Pulaj, Obot, Shirokë, etj. prej famullitarëve. Kudo me festa popullore, me të qitje pushke, me kafe, raki e kangë. Ma vonë, 19 mars 1914, u ngrit në Bashki të Shkodrës, por sidomos në kalanë e Rozafatit, në pranì të një populli të madh të qytetit e të Malësisë së Madhe, Dukagjinit, Postrribës, Pukës, Mirditës, Bregu i Matës, etj., u festue me madhështi. Ligjeruen: kryekomandanti de Filips që ngriti me dorë të vet flamurin tue brohoritë: “Rroftë Shqipnia”; Haxhi Hafiz Imeri prej Jakove, Pader Vinçenc Prendushi, foli edhe Abat Doçi. Këto të dhana qenë lanë në heshtje e mohue nga historianët e diktaturës me ca shkrime “socialiste” si kafshime gjarpni.
Jemi në vitin 1918: Trinomi Fishta, Gurakuqi, P. Anton Harapi tue angazhue meshtarët e maleve organizuen demonstraten e malsorëve të Hotit, të Grudës, të Triepshit, perfaqësuesit e të cilëve hynë në Shkodër të primë nga flamuri i Shqipnisë e tue këndue:

“Hot e Grudë janë betue,
Pa gjak malet mos me i lëshue…”

E tue brohoritë: “Rrnoftë Shqypnija”! kerkojshin që malet e tyne të mos ndaheshin, por të rrijshin në Shqypní. Pregatitën edhe një Memorandum, nenshkrue nga krenët e Hotit e të Grudës. Memorandumi iu dorëzue komandantit francez në Shkodër e mandej, ky Memorandum prej Fishtes e Gurakuqit iu dorëzue Konferencës së Paqes, në Paris, perkatësisht ministrave të punëve të jashtme të SHBA-së, Anglisë, Francës, Italisë. (Edhe këtu nuk mungoi as mllefi komunist, as jargu i fanatizmit: Fishtës e Harapit iu mohue kjo veprimtari patriotike).
Pak analizë:
Me një sfond të tillë patriotik, poeti ynë krijoi melodramen “Ora e Shqypnís”, melodrama e parë e tij. E shkroi me forcë fjale e fjalë zemre, e kompozoi me ngrohtësi zemre e shpirt kristiani. Melodrama synon të edukojë në brezin e ri dashuninë per atdhe e ndjenjen e lirisë, vetëdijën per vuejtjet e popullit tonë në robnitë e hueja e ndergjegjen per traditat e pasuna e të vjetra tonat, ruejtjen e tanësisë territoriale e mendimin se rruga e lirisë âsht e gjatë dhe e vështirë. Dhe të jemi optimistë se Perendia nuk do të na lejë në robní.
Personazhet e melodramës që mëshirojnë këto ide e ndiesi, janë krijesa njerëzore, qiellore e mitologjike që, së bashku, e harmonishem, veprojnë në realizimin e ndjenjave të tyne.
Sokoli plak, perfaqësues i brezit të vjetër, edukon fëmijët me fjalë e ma fort me shembullin e tij vetjak, me vuejtjet e veta e ma fort me plagët e veta. (“Diçka kam punue edhe unë per Shqypní e veç gjakun e zemres ende s’e kam derdhë. Heu, të kishe dekë per Shqypní, sa i lum do të kishe kenë”). Ai u mësonte kangët e flamurit e kujtonte se edhe gjyshja e tij i ka pasë thanë: ”Bir, banu shqiptar i vlefshëm e mos e korit Shqypninë”. Me këtê personazh poeti tregon si familja, si qelizë e shoqnisë, ka detyrë të edukojë ndjenja e virtyte të nalta e këto t’i transmetojë brez pas brezi. Edhe shtojzovallet shqiptare, mësue të këndojnë në zhegjet e muzgjet e Shqipnisë, këndojnë:

S’due tjeter me pa
S’due tjeter me ndie,
Veç ty, moj Shqypní
Kjo zemer t’lakmon.

Po një pikë kulmore e melodramës perban: “Pro Hoti e Gruda” e “Pro Shkodra”, kur engjujt e lumejve të Shqipnisë, perballë Europës që don ta coptojë Shqipninë, kerkojnë bashkim e vëllaznim të shqiptarëve, i japin zemer e entuziazem atyne plot frymëmarrje etnike, pse:

“Hyji soditë prej qielli,
Shqypnin’ etnike Ai lypi”.

Engjëlli i Bunës:

“Në kjoftë se fletët e tua
Don me t’i k’putë Europa
Edhe këto krahët e mi
U bajshin copa-copa”.

Ndërsa Engjelli i Matit dëshiron që gjamen e Cemit të vogel ta ndigjojë Tirana, e Engjelli i Shkumbinit, prej fushave të Elbasanit, tregon se edhe Tosknia ka hetue gjendjen në Veri të Shqipnisë e pohon me vendosmëni shqiptare:
“S’ka jetë, thonë valët e mija
Pa Hot e Grudë Shqipnija”

Pas këtij kushtrimi mbarëkombtar, shqiptarët trima, të bashkuem, pohojnë plot besim në forcat e veta:

“Adries m’i thuej krenare,
Valona âsht tokë shqiptare!”

E Engjëlli që ruen Shkodrën, Engjëlli i Bunës këndon:

“Çka kanë sot mali e fusha?
Pse po gjimojnë poterë?
Ta dijë mirë Jugosllavi,
Se Shkodra vdes me nder!
S’e mblon shkodranin dhuna
Pa u mblue me gjak krejt Buna!”

Mandej engjujt tue këndue largohen ngadalë-ngadalë e ndërsa zhduken, fëmijët arrijnë te farka, pra, te ai mjedis shoqnor ku kalitet e edukohet njeriu me idealet e binomit “Fe e Atdhe”. Por, ama, ajo farkë âsht e hyjnueshme, pse: “Ku âsht shpirti i Zotit, aty âsht liria!”.
Ora e Shqypnìsë “që nuk njef ligështì, as droje”, Ora e tokës vigane:

“Kur Leka e Burri lidhë me besë të Zotit
Njehin t’lirë, o zhduken n’tym t’barotit”

Krenare per traditat iliro-shqiptare e plot ndjenja të forta etnie pyet:

“A thue âsht gjallë Kosova, ajo fushore
Ku per Shqipní, shqiptarët u banë therore”?
… Me i mësue m’u rritë perherë në besë të Zotit
E n’armë me ndjekë gjurmët e Kastriotit!

Por tradhtia punon, punon pa pertim. “Kullotë n’kuletë t’kujdohit / Atdheut tue i ramun mohit / E thue se jam shqiptar / Trathtar, trathtar, trathtar!”
Ja edhe një ninullë nga Zadeja ku zanat mitologjike e engjujt qiellorë mbrojnë, ruejnë e ndihmojnë të rritet fëmija, ndërsa nana i mëkon dashuninë per atdhe. Ora këndon:

“Jo mos kjaj n’atë djep, o njome,
Flej n’qet’sì me ej e zana,
Si ma t’mirin nder sa kombe
Per Shqypní tash t’rritë ty nana!

Krahaso me Mjeden: “Qe nder djepa rrisin / Nanat e Hotit djelmënìn ushtore / E idhnim n’anmikun nëper gji iu qisin”.
Vëreni: Ma i fortë e ma i rreptë Mjeda, ma i butë e ma i ambel Zadeja!
E fëmija këndojnë: ”Kaloi koha e robnisë / Si âsht urdhni i Perendisë!” Melodrama mbaron me fjalët: “Rrnoftë Shqipnia!”.
Në skenë shndritë porteti i Skanderbeut, si në fillim të melodramës. Aty, nen te engjujt me kunorë e shpatë, aty “Ora e Shqypnís” me flamur, valle shqiptare që perfaqësojnë krahinat e atdheut, aty orë, zana, shtojzovalle këndojnë himnin kombtar, ndërsa bie sipari.
Kjo melodramë u luejt edhe në kohën e Luftës së Vlonës, edhe në kohën e luftës së Koplikut, e ndonëse ma shumë synon edukimin patriotik të fëmijëve, ajo sensibilizoi krejt spektatorët.
Kthjelltësia e mendimeve e finesa e ndjenjave, flaka patriotike e profuni i traditave kombtare, pastria e gjuhës e etika kristiane e bajnë melodramën fort të kandshme e fort terheqëse.
Por diktatura kishte mendim tjeter per Zadejen. Si e arrestuen në Sheldí, perfaqësuesit e kryepleqsisë e të këshillit të kishës zbriten në Shkodër, shkuen në komitetin ekzekutiv të rrethit per të kërkue pafajsinë dhe lirimin e Dom Ndreut, famullitarit të tyne. Por, ky punëtor i palodhun, që nuk pranoi të mohonte besimin, as t’i perulej diktaturës, pasi u torturue në mënyrë çnjerëzore, u pushkatue më 1945, jashtë mureve të varreve katolike.
Per këtê disident Enver Hoxha u shpreh kështu: “Axhentë të OVRA-s dhe të Gestapos, Dom Ndre Zadeja dhe të tjerë, do të mbeten figurat më tipike që shitën atdheun”. Në sherbim të këtij vlerësimi malinj, Bashkëpunëtori i vjeter shkencor Rakip Beqaj, më 1966-72, do ta quajë “prift reaksionar”, ndërsa Fadil Paçrami do të shkruejë, më 1970: “Ndër kryebanditët që u zunë me armë në dorë ishin edhe Dom Ndre Zadeja, Dom Nikollë Gazulli…”!

Fjala e hapjes së mbledhjes jubilare të 50-vjetorit të ramjes së martirit D. Ndre Zadeja

Të nderuem klerikë
I nderuemi Z. Pjeter Arbnori, kryetar i Parlamentit;
I nderuemi Kryetar i Bashkisë;
Të nderuem të ftuem;
Po hapim këtê mbledhje përkujtimore për një nga figurat ma të shqueme të qytetit tonë e të Atdheut, të martirit Dom Ndre Zadeja.
Plot 50 vjet ma parë fantazma e komunizmit, tre muej mbasi u vesh me pushtet të pakufizuem, filloi viktimat e para, e, nder ma të parët, ma të mirët, e nder ma të mirët ishte edhe Dom Ndre Zadeja, i denjë per mirënjohje e kujtim të perjetshëm.
Dom Ndreu kje pjesë e energjisë krijuese të Shkodrës “djep kulture e vater atdhetarizmi”, kje ideal i flijuem per idealet “Fe e Atdhe”, kje kangë plot hove të ambla lirike me vezullime arti. Te poezia e Zadejës, mendimi i kjartë, ndjenja e ngrohët, e figura e thjeshtë shkrihen e harmonizohen me shkelqim margaritari.
Jo, o Dom Ndre, kemi kja dikur per vdekjen tuej, jemi dëshprue dikur: Ne sot krenohemi me Ju e të tjerët si Ju, karakteri burrnor i të cilëve nderohet në Europë si karakter shqiptari. Ju jeni shembull i një shpirti të madh e të paepun, qelizë e ndërgjegjes së pastër kombtare.
Ju na mësuet se “Ideali nuk âsht një djep ku perkundet fantazia e poetëve, por një lamë ku lufton i urtí e vdes i forti”. Fjala juej e urtë dhe e ambel na ndihmon të ftofim flakët perpise të inatit e të urrejtjes, na ndihmon të shuejmë valët e egoizmit të verbët. Ju kjetë ndër nismëtarët e kulturës europiane në Shqipní. Me Ju do të kishim hy në Europë ma parë e me dinjitet, me kredinë e vlerave tona kombtare, pa ecë në shtegun e çilun nga diktatura, pa ecë nën drejtimin e veteranëve të rij, të cilëve demonkracia po u krijon lehtësi politike e ekonomike per të marrë pushtetin e per të fillue persëri luftën e klaneve.
Po e mbylli me porosinë e Dom Ndreut:
Harrohet
e s’harrohet çdo dhunë mbi tokë,
por nderi i derdhun per komb âsht i shenjtë,
“Fe e Atdhe”

- See more at: http://gazetadielli.com/atdhetari-e-poeti-dom-ndre-zadeja/#sthash.ZmKUo8wX.dpuf

Nga MSC. Albert HABAZAJ/ studiues/VEPRA KUJTIMORE E INTELEKTUALIT TË NJOHUR, KONTRIBUT NË PUBLICISTIKËN LETRARE/

Eqerem bej Vlora, në këndvështrimin tonë, është një figurë e mirëfilltë intelektuale, me kulturë të plotë perëndimore për kohën dhe matanë saj. Ai radhitet ndër emrat e dalluar të publicistikës letrare, ndërkohë, që si figurë historike është mjaft komplekse, me ulje – ngritje e me dritë hije të dukshme. Trajtimi historik i figurës së tij u takon historianëve dhe nuk është objekt i këtij punimi. Objekt i këtij shkrimi është vetëm publicistika e Eqerem bej Vlorës. Kulturologu Ndriçim Kulla e ka përfshirë publicistin aristokrat në veprën madhore “Enciklopedi Antologjike e Mendimit Shqiptar” (shih: vep. cit., vëll. 1 (1807 – 1927), Tiranë, Plejad, 2014, f. 557 – 585), duke e përfaqësuar me 9 shkrime të zgjedhura: “Fjalët e një ministri”, “Parahistoria e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare”, “Vitet pas shpalljes së Pavarësisë”, “Vitet 1920 deri 1923”, “Tetë muaj nëpër Evropë”, “Fan Noli”, “Beu i fundit”, “Përse unë nuk desha?” dhe “Shtëpitë e mëdha”. Pa u futur në jetëshkrimin e tij, gjykojmë të njohim lexuesin e “Tirana Observer” me zërin e tij përgatitur nga historiani Prof. Viron Koka për “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” (FESH): “Veprimtar politik, diplomat. Lindi në Vlorë [1. 12. 1885, një variant tjetër shënon 21. 02. 1885 – shën. im: A. H]. Kreu liceun “Theresianum” në Vjenë dhe studioi për drejtësi në Stamboll. Shërbeu në poste me rëndësi në Perandorinë Osmane. Më vonë u bashkua me xhaxhanë e tij Ismail Qemal Vlorën, në lëvizjen për pavarësinë e Shqipërisë. Me Shpalljen e Pavarësisë u zgjodh nënkryetar i Pleqësisë (1912). Gjatë LPB [Luftës së Parë Botërore – shën. im: A. H] u arrestua nga italianët, por më pas ishte një nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes tek Italia. Deputet i Vlorës në Asamblenë Kushtetuese të v. 1924. Në 1925 u bë senator. Shërbeu në misione të ndryshme diplomatike. Në v. 1928 u emërua ambasador i Shqipërisë në Londër e më 1930 në Athinë. Sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Jashtme (1933). Deputet i Vlorës (1937). E.V [Eqrem Vlora – shën. im: A. H] e mbështeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste. Më 1942 u emërua ministër i Tokave të Lirueme (territoret etnike shqiptare të ish – Mbretërisë Jugosllave, që iu bashkuan Shqipërisë gjatë Luftës II Botërore). Në kabinetin e Fiqri Dines (1944) kishte postin e ministrit të Punëve të Jashtme dhe të Drejtësisë. Pas LDB [Luftës II Botërore – shën. im: A. H] emigroi në Itali e më pas në Austri. E.V. ka shkruar libra me kujtime, studime historike, kulturore dhe etnografike, si “Aus Berat und vom Tomorr”, Sarajevë 1911 (“Nga Berati në Tomorr dhe kthim”, Tiranë 2003), “I dolori del popolo Albanese” (“Dhembjet e popullit shqiptar”), “Lebenserinnerungen” I, II, Munih 1968, 1973 (“Kujtime”, I, II, Tiranë 2001, “Mbi historinë e bujqësisë shqiptare” etj. Vdiq në Austri [Vjenë, 25 Maj 1964 – shën. im: A.H] (Shih FESH, 3, ASHSH, Tiranë, 2009, f. 2899). Pra, Eqrem Beu evidentohet siç ishte shfaqur: edhe si veprimtar i çështjes shqiptare, edhe si bashkëpunëtor i pushtuesit, për mbrojtjen e interesave të tij. Ai prezantohet erudit, diplomat, politikan, shkrimtar dhe historian shqiptar. I emëruar Beu i fundit, megjithëse vinte nga një kastë e themeluar nga parimet e feudit ushtarak, përçoi tek bashkëkohësit dhe më pas tek lexuesit një nga mendtarët më të hollë të breznisë së tij. Pa u marrë më tepër me jetëshkrimin e tij, duhet shënuar se ishte bir i Syrja bej Vlorës dhe i Miri hanëm Toptanit, pra rridhe nga një prej familjeve më të pasura të Shqipërisë së deri asaj kohe. Nuk do të ndalojmë tek periudha e errët e pushtimit italian dhe veprimtaria e tij politike gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe, kuptohet, as te përndjekja e familjes dhe pronat, as tek titujt dhe nderimet shkencore që ka marrë.
Biblioteka dhe koleksioni arkeologjik
Meraku më i madh i Eqrem Beut, pas familjes qe biblioteka e Vlorajve, e cila ishte një nga bibliotekat private më të pasura të parakomunizmit, jo vetëm në Shqipëri. Biblioteka e Vlorajve ishte ndër më të njohurat edhe në Ballkan. Eqrem beu i përmend vleftën tek “Kujtimet” dhe e qan shpesh si nuk mundej t’ia shfrytëzonte burimet që ishin mbledhur ndër breznitë e Vlorajve që i dhanë rëndësi, nga vetë Eqremi me të atin, Syrja beun. Më 1812, vëllimet ishin diku tek shifra 5200 , pas gati një shekulli, më 1914 librat në bibliotekën e bejlerëve qenë 14640 vëllime; 2000 nga të këta vëllime me rëndësi të posaçme për fusha të ndryshme studimore të cilave do t’i shërbenin shumë. Ajo ndoqi fatin e bibliotekave simotra të Mit’hat bej Frashërit dhe të Lef Nosit duke u “shtetëzuar”, e brendësuar në Bibliotekën Kombëtare. Me t’u hapur Biblioteka “Shevqet Musaraj”, kishte të regjistruar në fondin e saj themelor bibliotekën private të Vlorajve. Përveç se fondit të Vlorajve, biblioteka e qytetit të Vlorës do vendosej po ashtu në shtëpinë e Eqrem beut mbas vitit 1974. Më 1924 në Apolloni nisën gërmimet arkeologjike të misionit të Leon Rey. Me zbulimet që u bënë, lindi nevoja të vendohej diku koleksioni arkeologjik i mbledhur gjer atëherë në ndërtesën e parë qeveritare, ku Eqremi dha shumë nga gjërat e zbuluara nga fshatarët ndër pronat e Vlorajve. Dëshmi për kujdesin që tregonte Beu për zbulimet vijnë edhe nga konti Ugolini, duke pasë mbledhur edhe në shtëpinë e tyre një sasi të çmuar sendesh e antikuaresh, të cilat arkeologu i kishte parë, ndërkohë që bujtte në shtëpinë e bejlerëve gjatë Lëvizjes së Qershorit, 1924.
Botimet. Si njeri i penës, Eqerem bej Vlora, siç dhe e shkruam më parë, përmendet për monografinë e tij “Aus Berat und vom Tomor: Tagebuchblätter” – (“Nga Berat dhe Tomori: Faqe të një Ditari”), Instituti i Studimeve Ballkanike – Sarajevë – Gjermanisht 1909, 1910, “E vërteta mbi politikën e Xhonturqve në Shqipëri”, Vjenë, Gjermanisht. Nga albanalogu gjerman Johann Georg von Hahn (1811 – 1869), që njihet si themelues i studimeve shqiptare, ka përkthyer veprën “Shënime përmbi shkrimin e vjetër Pellazgjik” më 1910 në Stamboll, që u shkëput nga “Albanesische Studien” /Studimet Shqiptare, botuar që më 1854. Eqrem beu shkruan tek “Shêjzat” e Koliqit artikuj me vlerë historike, juridike e folkloristike me trajtesa mbi të drejtën zakonore të Labërisë dhe kalasë së Kaninës; “Forca e Popullit Shqiptar”, (Enciklopedia e Akademisë Diplomatike) Paris, frëngjisht; 1956 dhe në veçanti, “KUJTIMET” e tij në dy vëllime në gjuhën gjermane që ia kishte caktuar dr. Bernath i Institutit “Südost” të Mynihut, botuar pas vdekjes me titullin “Lebenserinnerungen” (“Kujtime”), Mynih 1968, 1973. Ky punim jep një pasqyrë interesante në botën e një fisniku shqiptar të fillim shekullit të XX. Janë përkthyer në gjuhën shqipe “Kujtime 1885-1925″, Tiranë 2002, dhe në turqisht “Osmanli Arnavutluk’undan anilar, 1885-1912″ (“Shënime nga Shqipëria otomane, 1885-1912″), Stamboll 2006. Kemi Dorëshkrimin monumental të tij të daktilografuar në 1200 faqe në bashkëpunim me Baroneshën von Godin “Beiträge zur Geschichte der Türkenherrschaft in Albanien: Skizze eine historische” përkthyer nga Afrim Koçi nën titullin “Kontribute në historinë e sundimit turk në Shqipëri: një Skicë Historike” në dy vëllime nga shtëpia botuese “55”, Tiranë 2010.
“Kujtimet” – kryevepra e publicistit aristokrat
Libri voluminoz nis me shënimin e Beut: “Gruas, si dhe dy vajzave të mia, që jetojnë larg, me dashuri dhe përkushtim të veçantë. Romë, 1963”. Në Shqipëri bëri bujë ribotimi i “Kujtimeve” dhe dëshmive të rralla të Eqrem Bej Vlorës nga shtëpia botuese IDK, përmbledhur në 618 faqe, pas goxha mungese në tregun e librit. Këto kujtime, të cilësuara si një nga librat më interesantë për historinë e Shqipërisë të botuar gjatë kohëve të fundit u pranuan nga opinioni i kritikës dhe lexuesit elitarë, se ishin një rrëfim i munguar, një tregim sa historik aq emocional, ku ndihen drithërimat e jetës së trazuar të një njeriu, të syrgjynosur diku larg në mërgim dhe që i vihet punës për të ndërtuar tablo, fytyra, emocione dhe ngjarje të së shkuarës së tij. “Një libër magjepsës! Një nga dëshmitë më interesante për këdo që dëshiron të njohë të shkuarën tonë, atë çka s’e gjen dot në librat e historisë dhe që të ndihmon të kuptosh shumëçka sot në kundërshtitë e dritëhijeve të jetës shqiptare”, – shkruan në parathënien e librit studiuesi Pirro Misha. Sipas tij, kjo vepër do të hyjë në fondin e artë të letrave shqipe, duke shtuar në këtë fond diçka që na mungonte. “Duke qenë se kujtimet janë shkruar nga një pinjoll i një prej familjeve të mëdha të Shqipërisë e të Perandorisë Otomane, një nga njerëzit më të kulturuar të kohës, me një ndjeshmëri që e bën të tingëllojë aq modern, Eqrem Bej Vlora na ka dhënë një ndër dëshmitë më interesante për një nga periudhat më të trazuara të historisë sonë”, – thekson studiuesi. Kujtimet e Eqrem Bej Vlorës përcjellin në ditët tona dëshmi dramatike të përmbysjes së madhe të një perandorie, çka shënoi fillimin e dhimbshëm e kaotik të transformimit të shqiptarëve dhe, njëkohësisht, të lindjes së Shqipërisë moderne. Studiuesi Misha nënvizon më tej në parathënien e librit se kujtimet e Eqrem Bej Vlorës janë dëshmi dramatike e shembjes së një bote të tërë, dhe në këtë kontekst citon Eqrem Bej Vlorën që shkruante “një botë merr me vete teposhtë ata, që deri atëherë qëndronin në majat e hierarkisë së shoqërisë, duke i “humbur nën gërmadhat dhe nën pluhurin e marrëzisë së barazimtarisë”, që kupton pashmangshmërinë e ndryshimeve, dhe i përjeton ato si një dramë personale…
Është një fakt interesant. Në librin e studiuesit të njohur Robert Elsie, shfletoj, ndër faqet e periudhës së Rilindjes, letërsinë e zgjimit kombëtar shqiptar dhe ndaloj tek përpjekjet për shkollën. Jemi në situatën, kur Porta e Lartë e shihte arsimin dhe librat në gjuhën shqipe si veprimtari subversive dhe e gjykonte të arsyeshme të ndalonte të gjitha shkollat dhe botimet në gjuhën shqipe, duke e zhytur kësisoj vendin në padije e errësirë të thellë. Edhe në shekullin e njëzetë madje, autoritetet osmane shpesh shkonin aq larg sa t’u hapnin njerëzve çantat dhe korrespodencën e të bastisnin shtëpitë për të gjetur gjësendi të shkruar shqip. “Publicisti aristoktrat Eqrem bej Vlora – shkruan Elsie – njofton për një bastisje të tillë shtëpie në prill 1903: “Nuk doli gjë e madhe. U gjet një kartolinë e shkruar shqip në një fustan gruaje. Ky zbulim tronditës shkaktoi syrgjynosjen dhe burgimi e tetëdhjetë zotërinjve nga krahina e Vlorës”. (shih: Elsie, Robert, “Historia e Letërsisë Shqiptare”, 1997, f. 208.). Njoftim lakonik, tronditës, tërë fodullëk, therës në ironinë e tij ndaj sejmenëve të Perandorisë gërdallë në ngordhje, dhe, njëkohësisht i lartë për krenarinë e tij shqiptare. Kështu na duket. Art dhe realitet. Një fotografi artistike me shkronja shqipe. Një vizatim vërtetësor dhe letrar që s’të shklyhet dot nga kujtesa. Kurrë: “U gjet një kartolinë e shkruar shqip në një fustan gruaje”. S’ka të dytë. Gdhendur si me daltë historike kjo fjali e mrekullueshme. Është e botuar. Ka meritë për këtë paraqitje shkrimore Beu. Pikë.
Kontributi: Është pranuar ajo që dhe dihet siç ka funksionuar, se Eqerem bej Vlora është një figurë me dritë hije e kulturës shqiptare dhe e historisë së Shqipërisë. Duke bërë një vështrim krahasues, dallohet Eqerem Bej Vlora si studiues dhe emri i tij është i mbushur me dritë në fushën e kulturës shqiptare. Ai është një zë i nderuar i mendimit shqiptar dhe, sipas kriterit kronologjik radhitet krahas Vaso Pashës, Sami Frashërit, Luigj Gurakuqit, Mithat Frashërit, Gjergj Fishtës, Fan Stilian Nolit etj. Eqerem Vlora është ndër 25 intelektualët shqiptarë të periudhës 1879 – 1945, të cilët përfaqësojnë antologjinë e mendimit shqiptarë, jo vetëm për kohën që jetuan, me ndikim jo vetëm në hapësirat e banuara me shqiptarë. Përkrah mendimin e një studiuesi bashkëkohor, që i cilëson ata edhe si “ndërgjegjja e nesërme e kombit shqiptar”. Nëqoftëse në fushën e kulturës, Eqerem Bej Vlora na mbush me dritë dhe vetëm me dritë, në rrafshin historik figura e tij ka dritë, hije dhe hije. Edhe në histori, ai është një figurë enciklopendike, e përfshirë në botimet e nivelit akademik. Sipas “Fjalorit Enciklopendik Shqiptar” (FESH), ai njihet si veprimtar politik dhe diplomat, i arsimuar në Vjenë dhe në Stamboll, ku mbrojti doktoraturën për drejtësi. Shërbeu në poste me rëndësi të Perandorisë Osmane. Edhe sipas këndvështrimit tonë, drita e tij në histori duket, kur u bashkua me Ismail Qemal Vlorën në lëvizjen për pavarësinë e Shqipërisë. Sipas historianëve, Eqerem Vlora “Me shpalljen e pavarësisë u zgjodh nënkryetar i Pleqësisë (1912). Gjatë Luftës së Parë Botërore u arrestua nga italianët…”. Ky është fakt dhe e vërtetë dhe kjo paraqitje është pamja e tij e bardhë, me dritë. Në burimin e sipërcituar, vijon fjalia: “por më pas ishte një nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes nga Italia”. Është fjala për kohën kur, në Vlorë dhe në krahinat e saj, italianët erdhën si kolonizatorë dhe pushtuan trojet e banorëve vendas, të cilët i kishin trashëgim prej të parëve të tyre. Njihet miqësia për interesa personale e Eqerem Beut me Piaçentinin. Ky fakt dhe kjo e vërtetë nuk mund të jetë faqe e bardhë, pra as dritë, por hije e cila u pasua nga një tjetër hije në vitet e Luftës së Dytë Botërore. “E. V. e mbështeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste”. Shqyrtimi ynë ka të bëjë me pjesën me dritë të tij dhe pikërisht me kontributin e tij në lëmin shkrimor.
Vepra kujtimore e Eqerem Bej Vlorës. Kontributi i mendimit të Eqerem bej Vlorës është i dukshëm dhe i dobishëm në këto fusha të dijes: në publicistikë, kulturë dhe histori, me punimet albanologjike, me studimet historike, arkeologjike, kulturore, etnografike e sidomos etnologjike. Nga literatura e tij e botuar, vjen me shungullimë vepra madhore “Kujtime nga jeta”, pjesa I, II (Mundien, 1973), e cila, në dorëshkrim daton Romë – Mynhen, 1963; ndërsa për botimin shqip u përgatit nga Shtëpia e Librit & Komunikimit, në trajtën më të plotë më vitin 2003, nën kolanën “Bota Shqiptare”, përkthyer nga gjermanishtja prej Afrim Koçit, nën redaktimin e prof. Ethem Likajt. Një lexues i vëmendshëm di ta lexojë dhe ta interpretojë tekstin, duke kuptuar dhe vlerësuar rolin e stafit realizues për botimin shqip. Libri në shqip titullohet “Kujtime (1885 – 1925)” dhe vjen në dy vëllime. Vëllimi i parë rrok periudhën 1885 – 1912, pra arrin deri në mbledhjen e Kuvendit të parë Shqiptar, më 27 – 28 nëntor 1912. Vëllimi i dytë kap segmentin kohor të ngjeshur me ngjarje 1912 – 1925 dhe përfshin edhe zgjedhjen e Ahmet Zogut si president i Republikës Shqiptare në vitin 1925. Monografia është e pajisur edhe me shtojcë, ku shënohen shtëpitë e mëdha, listat gjenealogjike, treguesi i emrave të personave dhe treguesi i emrave të vendeve. Jeta dhe veprimtaria e Eqerem bej Vlorës, i cili mbahet mend për kujtesën e habitshme, ka qenë e pleksur ngushtë me regjimin osman dhe me lindjen e Shqipërisë moderne për kohën. Sipas studiuesve, libri me kujtime i Eqrem bej Vlorës i ndarë në dy vëllime, përkatësisht vëllimi i parë 1885 – 1912 dhe vëllimi i dytë 1912 – 1925 të përkthyera nga gjermanishtja e të botuara në shqip më 2001 është jo vetëm libri më i rëndësishëm I autorit, por një prej librave më interesant dhe tërheqës për mendimin shqiptar. Vepra kujtimore e tij mund të quhet pa drojë hartim i një përshkrimi monografik të historisë shqiptare. Ajo vjen herë si serum i kujtesës historike, herë vjen si tetanos nga veprimtaria e tij politike. Gjykojmë se duhet të bëjmë dallimin në personalitetin e dyzuar të Beut të Fundit, se vlen dhe për të tjerët. Asnjë gjë nuk mund të pritet me thikë, veçse figura e Eqerem Vlorës nuk mund të shihet më bardhë e zi, sepse ajo kakolorit ngjyrash interesante dhe me kontraste të fuqishme, e dobishme dhe e dëmshme, veçse gjithmonë me një mendim intelektual të zgjedhur. Faqja e tij politike dhe diplomatike finalizohet në funksion të interesit personal. Faqja e tij kërkimore – shkencore është në interes të kulturës shqiptare. Nuk mund të zbehet shkëlqimi shkrimor i tij nga lëkundjet apo pamjet e kokolepsura politike të Beut, as dhunimi deri në shfarosje deri i bibliotekës së tij nga regjimi komunist. Në formë telegrafike po prezantojmë çka është botuar në “Kujtime”, atë çka është gjetur në dorëshkrimin e kujtesës së tij për jetëshkrimin dhe vitet e fëmijërisë, atyre të rinisë, të pjesës së parë të veprimtarisë politike, ekonomike dhe shoqërore të E.V. në Shqipëri. Nga libri, nëpërmjet dëshmive të tij, marrim një informacion të munguar, të pagjetur dot në librat e historisë. Ai rrëfen për vitet e fëmijërisë në Vlorë (1885 – 1899); vijon kujtimet shkollore në Terezianum të Vjenës (1899 – 1903); me vitet e mësimit në Stamboll; me përurimin e hekurudhës së Hexhazit, Siri (vjeshtë 1904); me udhëtimet nëpër Europë; flet për parahistorinë e lëvizjes kombëtare shqiptare; ritakimin me Shqipërinë, pas kthimit nga Stambolli (9 maj 1906- janar 1907), udhëpërshkrimin për në Stamboll, nëpër Tripoli (Pranverë 1907); shkreptimat para stuhisë, siç i quan ai lëvizjet kombëtare të kohës; jep pamje nga revolucioni i parë shqiptar, (në se shprehemi me gjuhën e tij) me Idriz Seferin etj, luftën midis dy drejtimeve për përdorimin e shkronjave latine apo arabe; më tej, për në vendin e faraonëve të rinj, Kajro (fund viti 1911); pamje nga revolucioni i dytë shqiptar me Hasan Prishtinën, Bajram Currin, Isa Boletinin etj., kundër Turqve të Rinj; udhëtimet shqiptare (Maj- Korrik 1912); me misionin diplomatik të Gusht – Shtator 1912, që ai e quan të kotë; vjen një panoramë e vrullshme me ngjarje lufte (Tetor – Nëntor 1912); ëndrra e plotësuar nga Kuvendi i Parë Shqiptar dhe Qeveria e Përkohëshme e Plakut të Pavarësisë, që ishte xhaxahi i tij, Ismail Qemal Vlora. Më tej, marrim informacion për princ Vidin, gjerman protestant, nga dera e Vidëve, nip i mbretëreshës së Rumanisë; rrëfen Beu për fatin e tij gjatë Luftës së Parë Botërore nëpër Europë; përsëri në Atdhe, mars 1919; vitet 1920 -1923; Shqipëria në udhëkryq dhe Beu i fundit. Për kohën pas vitit 1925 dhe për ditët e trishtme – shkruan Eqerem Vlora – kur unë u bëra top i fatit në vende të huaja do të shkruaj në vëllimin e tretë, por ai vëllim nuk arriti të shkruhej, sepse mbasditen e 25 maj 1964 ai uli penën në tavolinën e shkrimit dhe mbylli sytë përgjithmonë. Pa bërë analizë të tekstit, mund të shprehemi, se mendimi i studiuesve të sotëm është vlerësues pozitiv për këtë libër të rrallë me kujtime. Për “Kujtimet” e Eqerem Vlorës, jemi në krahun e atyre studiuesve që bëjnë këtë vlerësim: “janë perla në gjerdanin e praruar që zbukuron fondin më të mirë të letërsisë sonë historike, në këtë gjini botimesh” (shih: Verli, Maringlen, Syrja Vlora “Kujtime nga fundi i sundimit osman në Luftën e Vlorës”, Tiranë, Iceberg, 2013, f. 7 – 8). Në kuadrin vlerësues të plotmërisë diturore dhe të kontributeve të tij, jo vetëm në fushën e gjuhësisë, por edhe në rrafshin historiografik dhe të kujtimeve, gjykojmë të trajtojmë ndihmesën e prof. Ethem Likaj për redaktimin e librit madhor të Eqrem bej Vlorës “Kujtime (1885 – 1925)”. Në lëmin e albanologjisë, njihet emri i Eqrem bej Vlorës (Vlorë, 21 shkurt 1885 – Vjenë, 25 maj 1964), si një politikan, diplomat, shkrimtar dhe historian shqiptar. I cilësuar si Beu i fundit, ai qe mishërim i aristokracisë së mirëfilltë shqiptare megjithëse vinte nga një kastë e themeluar nga parimet e feudit ushtarak, shkollimi i tij dhe stili në të shkruar përcjellin stërhollimin interesant të një eruditi. Njohës i 9 gjuhëve të huaja, të vdekura dhe të gjalla, ku veçojmë turqisht, arabisht, italisht, latinisht, frëngjisht dhe gjermaisht, me bibliotekë personale nga më të pasurat e kohës jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Ballkan, ai ishte i plotësuar edhe me një kulturë gjermane. Veprën e tij madhore, “Kujtime (1885 – 1925)”, ai e la në dorëshkrim, që u botua në gjermanisht, (Mynih, 1968, 1973). Për modelin e botimit në gjuhën shqipe të librit “Kujtime” të Eqrem bej Vlorës, (Tiranë, 2001, 2003) me këtë formë dhe përmbajtje që është paraqitur në shërbim të lexuesve dhe studiuesve shqiptarë etj., jemi të mendimit se roli i redaktorit të librit është i dukshëm, i prekshëm, i dobishëm. Redaktor i këtij botimi madhor të historiografisë shqiptare është gjuhëtari i njohur, prof. dr. Ethem Likaj, i plotësuar, edhe ky, me kulturë gjermanike.
Ndihmesa shkencore e Prof. Ethem Likaj me redaktimin e librit me kujtime Beut: Sipas mendimit tonë, Eqerem bej Vlora është një personalitet me peshë, protagonist i ngjarjeve të mëdha në historinë e vendit për gjysmës së parë të shek. XX, me dritëhijet e pranueshme. Në kohën e sotme, letërsia dokumentare, memoaret paraqesin interes tek lexuesi. Kujtimet në gjuhën shqipe, me analizat dhe vlerësimet për ngjarjet e jetuara të Beut të fundit, para se të mbërrinin në dorën e lexuesit, kanë kaluar në dorën e mjeshtrit të gjuhës shqipe, prof. Ethem Likaj. Duket përkujdesja e vëmendshme dhe përgjegjësia shumë e madhe për këtë angazhim kapital të Profesor Ethemit. Kush e njeh stilin dhe profilin e punës kërkimore – shkencore të Profesorit e ndjen dhe e shijon redaktimin e përkthimit të “Kujtimeve”(2003) të Eqerem Vlorës dhe çdo ndërhyrje rindërtuese, realizuar sipas kritereve më të mira për botimete e kësaj natyre. Vlen të përmendin, se është ruajtur plotësisht jo vetëm origjinali, por edhe stili e zhargoni i autorit dhe përkthyesit. Ndoshta e njëjta origjinë me autorin e kujtimeve dhe fakti që redaktori, po ashtu, është njohës i shkëlqyer i gjermanishtes, e ngre këtë monografi në nivelin e botimeve më cilësore në gjuhën shqipe. Edhe studiues të tjerë bashkohen me mendimin tonë, që, pavarësisht vështirësive të shumta, gjithçka të realizuar profesor Ethemi e ka bërë në respekt të shkencës, të autorit, të përkthyesit dhe patjetër në nderim të lexuesit. Puna skrupuloze, përkushtimi për finalizimin e suksesshëm të botimit meriton fjalët më të mira për kontributin e madh që profesori ka dhënë që “Kujtimet” e Beut të Fundit të botohen me cilësi. Është dinjiteti shkencor i Prof. Ethem Likaj, që dorëshkrimin e shndërroi në një vepër madhore, etalon për botime të tjera të nivelit akademik. Nuk mjafton të thuash që redaktimi është thjeshtë ai procesi i ndreqjes e i përpunimit të një vepre para se të botohet; është tepër më shumë se kaq. Nga përvoja shkrimore dhe studimet, mund të shprehemi se, redaktimi është shkalla më e lartë e realizimit shkencor, gjuhësor dhe letrar të monografisë që përgatitet për botim. Atë mund ta bëjë vetëm një njeri i aftë i fushës përkatëse, që ka mësuar dhe e njeh mirë botën e botimit, që shkëlqen në fushën e redaktimit dhe rezonon punën me botuesin, korrektorin, recensuesin, përgatitësin, apo përkthyesin, sipas rastit, me aftësi të shfaqura e të pranuara nga bota e krijimit, që di të ruajë integritetin shkencor. Mos ka ardhur koha që redaktori (edhe korrektori) të jetë i plotësuar me arsimin e editorisë në nivel universitar dhe pasuniversitar? Bota e Librit prodhon perla, vlera të mirëfillta albanologjike, siç është edhe libri me kutime i Eqerem Vlorës, me redaktor Ethem Likaj. Por, bota e parasë sot prodhon edhe qofte të qullta nga furrat botuese. Është tronditës një lajm kulturor që ndoqa një një televizion lokal disa ditë më parë,të këtij maji 2014. Bëhej një përurim libri. Gazetari intervistron autorin (s’ja mbaj mend emrin autorit, se, as e kisha takuar, as e kisha dëgjuar më parë. Flet libërbërësi: Libri im me poezi është shumë i mirë. Kjo poezi ashtu e ajo poezi ashtu, njëra më e mirë se tjetra. Hej, dreqo punë, thashë me vete. Autorit i takon të flas për vete, apo të tjerëve…Gjysma e të keqes – kjo që dëgjova. Më tej tha: “Falënderoj redaktoren e librit, sepse i thashë shiko presjet, pikat dhe kaq. Asgjë më tepër, nuk e lejova të më ndryshojë asnjë fjalë” (S’po ia përmend emrin asaj, është mësuese letërsie, e njoh dhe kam respekt, por…) A nuk është tronditëse kjo situatë?!, këmbëngul në mendimin që me redaktim duhet të merren njerëz të pajisur me liçensë dhe jo gjithologë…
E bëra këtë ndërhyrje, sepse më vjen në ndihmë për të gjetur shtegdalje nga llumi i fasadës boshe shkrimtaria e Eqrem Vlorës. Gjykoj se në shkrimet e tij, Eqerem beu, ishte i besueshëm, brenda hapësirave që na lejon raporti midis objektives dhe subjektivitetit. Po përmend rrëfimin e Beut te libri “Nga Berati në Tomorr dhe kthim: ditar”, Tiranë, 2003 (Aus Berat und vom Tomorr) me studime sociale, përshkrime udhëtimi, folkor dhe etnologji. Diku paraqet bujtjen tek një fshatar i lodhur e i pikur, i cili, i gjendur në pozitë të vështirë, përpiqej t’i priste sa më mirë mysafirët e rëndë, me salltanetet e kohës, që ai, i varfëri, mendonte se ishte uturaku, që nxorri për qerasje. Kujtojeni situatën dramatiko – komike që u krijua. Beu na e tregon vetë, e shkruan. S’ka komplekse. Ai ironizon dhe veten kështu. S’ e ka problem se ç’do mendojnë të tjerët dh eta fshehë qoftë edhe një ngjarje qesharake si kjo. Pra, kur flet ashtu për veten, ç’pret? Të ruajë e të lustrojë apo të legjendarizojë të tjerët?! Jo, jo! Ai i godet veset e shqiptarëve. “…nuk kanë qenë kurrë engjëj të pafajshëm: dhuna, kapardisja, etja për grabitje, padurimi kanë qenë prej kohësh tipare të spikatura të tij”. Ndërkohë Beu nuk tregohet nihilist, ai ua vlerëson virtytet dhe tiparet fisnike, kur shkruan: “Shqiptari është trim, kokëkrisur, besnik, shpirtmadh, bujar, i vetësigurtë dhe i zgjuar. Ai i përvetëson njëlloj shpejt si vetitë e mira, ashtu dhe ato të këqija”. (Shih: Vlora, Eqrem bej, “Kujtime”, vëll. 2, Tiranë, 2003, f. 252 – 255.). Nëqoftëse do të flasim me gjuhën e publicistit erudit këta gjithologët vocërrakë janë gramë, nuk janë bimë e dobishme dhe grami, krisja, siç ndodh në natyrë, shtohet, harliset. Kërkon zgjidhje serioze nga vertikaliteti i drejtimit, shqetësimi intelektual i Prof. Dhurata Shehri për hierarkinë e vlerave të qëndrueshme letrare, që kërkon domosdoshmërisht mediumin e kritikës, “statuset” apo rregullat e kritikës. - See more at: http://gazetadielli.com/eqerem-bej-vlora-aristokrati-i-publicistikes/#sthash.S3xSCha6.dpuf

nga MSC. Albert HABAZAJ/NEXHAT HAKIU, POET I MANIFESTIT TË DASHURISË

Ne Foto:Drejtuesit e Revistes: Nexhat Hakiu, Sterjo Spase, Vedat Kokona dhe Mitrush Kuteli



Nexhat Hakiu mbahet mend si poet i ëmbël dhe njeri i ditur. Kur themi që Nexhat Hakiu është tërësisht poeti i dashurisë, kuptojmë që ai e zbërthente dashurinë me detaje shpirti si një sistem zinxhir në klasifikimin hierarkik të kësaj ndjenje universale, që thur ylberin më të bukur të botës njerëzore. Më të vjetrit në qytet kujtojnë lirikat e tij melodioze, (jo vetëm idilet e madrigalet) që vijnë si vijim i këndshëm nga këndvështrimi i tij artistik e shpirtëror i imazheve liriko – epike të princit të Principatës së Dashurisë, Ali Asllanit. Por përsëri, Nexhat Hakiu është zë i veçantë, sepse është zëri i tij, origjinal, me këngët e zambares si një simfoni pranvere. U lind në Vlorë më 20 qershor 1917 dhe vdiq më 18 qershor 1978. Njihet në letrat shqipe si poet dhe studiues, përkthyes dhe botues. Poezia e N. Hakiut është manifest në shërbim të dashurisë. Ai i përket brezit përparimtar të shkrimtarëve të viteve ’30 që kërkuan fjalën e lirë e u bënë zogjtë e fluturimit të saj në atë kohë të murme me vetëtima.

Emri i N. Hakiut në Bibliotekën Kombëtare, në kujtesën akademike dhe në memorien sociale: Në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë janë regjistruar 15 botime që mbajnë firmën e Nexhat Hakiut, nga të cilat 11 tituj librash dhe 4 regjistrime bibliografike janë cikle me poezi të botuara në organet e e shtypit të përditshëm dhe periodik si suplimente apo në rubrikën e kulturës dhe letërsisë. Sipas rendit kronologjik ato janë: “Kangët e Zambares”, Tiranë : Shtypshkronja “Gutenberg”, 1939, autori në fletën e titullit është shënuar Nexhat Haki Mahmuti, libri ka 36 faqe; “Këndoj”, [poezi], Tiranë, 1958, 63 f.; “Zëri i fyellit” : vjersha Tiranë, “Naim Frashëri” 1959, 80 f.; “Fjala ime”, [poezi], Tiranë, “Naim Frashëri” 1961, 63 f. ; “Komente të zgjedhura : kl. V – XI”, Tiranë : Drejtoria e Studimeve dhe e Botimeve Shkollore, 1962, në serinë “Biblioteka e Mësuesit”, me 180 f., ku trajtohet letërsia shqipe, ajo botërore, si tekst për mësuesit dhe për shkollat 8 vjeçare të kohës; “Antologji e komentuar : klasa e V”, me 129 f. me serinë: “Biblioteka e Mësuesit”, Tiranë: Ministria e Arsimit dhe Kulturës, 1964, ku ka antologji të letërsisë shqipe me poezi dhe prozë, tekst për shkollat 8 – vjeçare; “Kënga e gjakut”, poezi, Tiranë, me 46 f.; “Një lule mbolla”, vjersha, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1973, me 44 faqe; “Copa letrare të komentuara në ndihmë të mësuesit : nga leximi letrar kl. 5 – 6”, përmbledhje (antologji) e përgatitur me përzgjedhje nga letërsia shqipe, si tekst për mësuesit), me 80 f., Tiranë: Instituti i Studimeve Pedagogjike, 1974; “Në garë me stinët” : poema, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977, 38 f. Dhe, me këtë libër të vogël me poema, e mbylli jetën e madhe poeti optimist i dashurisë, i cili ishte ai intelektuali që ia ngriti Vlorës ballin në lartësitë kombëtare të vlerësimit e të nderimit të meritueshëm. Një vit më vonë, Nexhat Hakiu mbylli sytë nga emfizema polmonare. Vetëm 61 vjeç. Iku qetësisht, pa u ndier. Dhjetë vjetë mbas ikjes së poetit tonë të ëmbël, Mësuesi i Popullit Kristaq Shtembari (1934 – 2007) do të bënte shkrimin “Homazh i vonuar për poetin Nexhat Hakiu”, ku, ndër të tjera, na njeh: “Veç miqve, shokëve, dashamirësve e nxënësve, njerëzve të dashur të familjes, askush nuk tha ndonjë njoftim për vdekjen e tij. “Për të s’ra asnjë kambanë”. Edhe revista “Nëntori” nr. 7, korrik 1978, që botoi vjershën e fundit të shkruar prej poetit nuk dha ndonjë njoftim. Historia e letërsisë dhe e artit njeh plot shembuj të tillë. Por ajo rezervon edhe vende në panteon për ata- siç shkruante poeti – “që duke u djegur vetë, të tjerëve u falin dritë dhe jetë”” . (Shih: Shtëmbari, Kristaq, “Udhëve të hapësirës letrare”- gjurmime, studime, kritika, Tiranë,Toena, 2002, f. 134). Duhej të kalonte një çerek shekulli e kusur (plot 27 vjet) heshtje, që poeti i dashurisë t’i thoshte lexuesit vlonjat dhe atij shqiptar: “Tungjatjeta dhe mirësejugjeta!” dhe ata, që aq shumë e kishin pritur, ta përshëndesnin gëzueshëm: ‘Tungjatjeta dhe mirësenaerdhe për fare!”. Është pikërisht viti 2005, kur Prof. Nasho Jorgaqi mbledh, redakton dhe boton në Tiranë librin antologjik “Këngët e Zamabares” me krijimtari të zgjedhur nga poezia, proza, kritika, interpretimi dhe menditaria e Nexhat Hakiut, me 431 faqe. Gjithashu, pjesë të zgjedhura poetike nga krijimtaria e tij janë botuar, përkatësisht: [Poezi] në “Rilindja demokratike”, Nr. 1156, 13 janar, 1996, f. 5; “Si u lidh, o kjo krushqi…”; “Nusja mbi govatë lante”, në “AKS”, Nr. 27, 8 korrik, 1995, f. 7; “Pëshpëritje vjeshte; Madrigal; Vitit të Ri; Stinët e tua” në “Revista letrare”, Nr. 9, 1998, f. 37 – 41; “Nusja mbi govatë lante : poezi” në “Gazeta shqiptare”, (“Milosao”, suplement), Nr. 4948, 6 qershor, 2010, f. XI. Vetëm duke studiuar bibliografinë e botimeve të tij, kuptojmë kontributin e dukshëm të këtij intelektuali vlonjat, që na sjell imazhin e kallirit të grurit me kokrrën e plotë e të pjekur, i pabujë, i heshtur, punëshumë e punëdobishëm për arsimin, për kulturën, për letërsinë dhe qytetërimin shqiptar. Botimi i nivelit akademik “Historia e Letërsisë Shqiptare…”, 1983, kur merr në shqyrtim poetët e prozatorët e brezit të viteve 30 dhe letërsinë e tyre të rrymës së realizmit kritik zbërthen dhe mendimin e përparuar demokratik të kohës. Dhe në vijim: “Me disa përjashtime (Bulka, Spasse, Shuteriqi, V. Kokona, N. Hakiu) shumica e shkrimtarëve të rinj të viteve 30 nuk arriti të dilte me përmbledhje të botuar në vëllime me vete. Në këtë mënyrë, krijimtaria letrare e këtyre autorëve mbeti e përhapur përgjithësisht nëpër organe të ndryshme shtypi ose nuk u botua”. (Shih: “Historia e Letërsisë Shqiptare që nga fillimet deri te LANÇ”, bot. i ASH së RPSSH, IGJL, Tiranë, 1983, f. 568). Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar (FESH) kemi këtë informacion telegrafik: “HAKIU, Nexhat (1917- 1978). Poet dhe publicist. Lindi në Vlorë ku kreu dhe shkollën e mesme tregtare. U diplomua në Institutin e Lartë Teknik të Selanikut. Punoi si gazetar dhe mësues i letërsisë. Drejtoi gazetën “Bashkimi i Kombit” (1943-44) dhe është ndër themeluesit e “Revistës letrare” (1944). Debutoi në letërsi që në v.’30 me vëllimet poetike “Këngët e zumbares” (1939), “Këngë gjaku” (1944) dhe duke bashkëpunuar në shtypin e kohës. Pas çlirimit ka botuar përmbledhjet poetike “Këndoj” (1958), “Fjala ime” (1961), “Një lule mbolla” (1973) dhe “Në garë me stinët (1977). Poezitë e N.H përshkon nga notat lirike dhe fryma popullore”. (Shih: FESH, 3, ASHSH, Tiranë, 2009, f. 3033, zëri përgat.: Nasho Jorgaqi. Ndërkohë që Profesori ka vlerësim mirënjohës, sepse e nxorri nga hiri emrin poetik dhe intelektual të Nexhat Hakiut me botimin e krijimtarisë së tij të zgjedhur, duke dhënë mesazhin kohës së sotme, se Nexhat Hakiu me poezinë e tij më të mirë na paraqitet një poet i ngrohtë lirik, këngëtar i dashurisë, i botës dhe i natyrës shqiptare. Botimi i plotë i veprës së shkruar, që na ka lënë trashëgim ky njeri i dashur, i ëmbël, artist, virtuoz dhe njerëzor, do të jetë plotësimi i detyrës ndaj Njeriut që detyrat ndaj nesh dhe emancipimit letrar dhe kulturor të Shqipërisë i kreu korrektësisht. Shumë nga vjershërimet e tij mbahen mend përmendësh nga vlonjatët e vjetër, disa prej tyre dhe janë këngëzuar, sidomos ‘Banushja”, apo dhe të tjera që këndohen lehtësisht si: “Më more…”, “O moj lule!”, “U bubu…”, “Trim, o trim…”, “Ku ta dijë e zeza grua”, ‘Bir, të keqen…”, “Ç’ka ky trim…” etj. Këto tekste qarkullonin gojë më gojë në mëhallat e në lagjet e qytetit dhe këndoheshin nga banorët, sidomos nga plakat apo dhe vashat e reja. Disa vjersha të tij, sidomos dy, ato me titull “Pëshpëritje vjershe” dhe “Kam një fjalë” djemtë (trimat e dashurisë) ua këndonin si serenada vajzave të bukura, sidomos netëve të ullinjta me kitarë e mandolinë, poshtë dritareve të së dashurave përkatëse të zemrave djaloshare, trimërore dhe për dashuri. Poezitë e tij të kënaqin me gjuhën e pastër, me vargun elegant, në stilin popullor, me fjalë të ëmbla, të dhembshura, të natyrshme, me melodi të ngrohta Vlore. Ja teksti i plotë i serenadës së parë: “Ja po piqet, mike rrushi/ Deg’ e pjeshkës më një thyhet,/ T’i ka zënë faqet pushi/ Edhe gjiri po të fryhet…/ Eja mike bashkë të bredhim,/ Erdhi koha që t’i mbledhim:/ Un’ i zgjedh, ti i këput/ Ca në dorë e ca në futë…/ Në se degat nuk arrin/ Do të kap, moj, mu në mes:/ Të të ngre, moj, mbi pëqin/ Me një zemër, me një shpresë./ Kokrrat fshehur nëpër fletë/ Hajt t’i mbledhim, më nuk rriten,/ Eja mike, se un’ vetë/ T’i këpus kam frik’ se vriten…!”. Lirika e Nexhat Hakiut vlerësohet shumë në Vlorë, mbas Kushtetutës Poetike që shpalli përjetësisht Ali Asllani. Ndjenjat, shqetësimet, dëshirat e përjetimet e tjera të poetit, që përbëjnë lirikën e natyrës, atë qytetare dhe dashurore të Hakiut rrjedhin, siç e përcakton kritiku dhe studiuesi Rinush Idrizi, “në psikologjinë e fizionominë e vlonjatit e vlonjates dhe nga kjo pikëpamje, ai është një biografi e vendlindjes së tij. Poet social, ai është njëkohësisht dhe poet i portreteve” (Shih: Hakiu, Nexhat, “Këngët e Zambares”, Tiranë, 2005, f. 408). Robert Elsie, teksa e trajton me poetë të tjerë të kohës para marrjes së pushtetit nga komunistët, në rrymat e letërsisë shqipe deri më 1944, pasi na jep profilin e V. Prennushit, L. Shantos, B. Palajt, Gj. Bubanit e A. Asllanit, shkruan: “Nga Vlora është poeti Nexhat Hakiu (1917-1978), i njohur edhe si Nexhat Haki Mahmudi, autor i një vëllimi me poezi të gjallë e spontane me titull “Këngët e zambares”, Tiranë 1939, një përmbledhje e ribotuar më pas me titullin “Zëri i fyellit”, Tiranë 1959. Më vonë, Hakiu, poezia e të cilit është me ndikim të fortë nga poezia gojore toske, botoi edhe vëllimin “Fjala ime”, Tiranë 1961, por pati sukses më pak” (Shih: Elsie, Robert: “Histori e Letërsisë Shqiptare”, Tiranë – Pejë, dukagjini, 1997, f.326). Dhe kur shkruan për vërshimin e realizmit socialist, për letërsinë shqiptare të pasluftës deri më 1961, krahas mjaft figurave të shquara intelektuale shqiptare që u arratisën nga vendi qysh vjeshëtn e 1944-ës, si Ernest Koliqi, Mehdi e Mid’hat Frashëri, Karl Gurakuqi, Branko Merxhani, Tajar Zavalani etj., studiuesi i huaj e përmend emrin e poetit Nexhat Hakiu ndër 25 shkrimtarë dhe intelektualë të tjerë, ndër ta Mitrush Kuteli, Petro Marko, Musine Kokalari, Andrea Varfi, Kudret Kokoshi, Mirash Ivanaj, Sejfulla Malëshova, Pashko Gjeçi, Jusuf Vrioni, Selman Riza, atë Donat Kurti, Dionis Bubani etj. që u arrestuan e u burgosën gjatë gjuetisë së shtrigave pas Luftës së Dytë Botërore [LDB]. (Shih: Elsie, Robert: vep. e cit., f. 377-378). Emri i Nexhat Hakiut dallon në zenitin kulturor të mesit të viteve tridhejtë, si një nga pikat më të larta për fuqizimin e kulturës së shkruar në Shqipërinë e asaj kohe. Nexhat Hakiu, së bashku me Mitrush Kutelin, Vedat Kokonën dhe Sterjo Spassen themeluan në 15 shkurt 1944 revistën e përdyjavshme “Revista letrare”, e cila edhe pse qe afatshkurtër u paraqit me një staturë serioze dhe pati ndikim më peshë në kulturën shqiptare gjatë jetës së saj të shkurtër nëpër stuhi lufte. Studiuesi kosovar Isak Shema, gjatë trajtimit që i bën monografisë së Ilinden Spasses “Im atë, Sterjo!: përmes arkivit vetiak”, (me kujtime e biografi në formë letrare), Tiranë, 1995, ndër të tjera shkruan: “Katër shkrimtarë dhe miq të pandarë: Mitrush Kuteli, Vedat Kokona, Nexhat Hakiu dhe Sterjo Spasse, më 13 shkurt 1944 botuan numrin e parë të “Revistës letrare”. “Revista është themeluar nga katër të rinj…që patën kujdes të madh të vinin emrat e tyre në majë të fletushkës, nga frika se mos nuk binin mirë në sytë e leçitësit…”. Më 1944 doli nga shtypi edhe përmbledhja e novelave “Nusja pa duvak”, në të cilën, në mënyrë realiste është trajtuar tema sociale. Në rrethanat e ashpërsuara të zhvillimit ëtë luftës, Sterjo, si edhe disa shkrimtarë të tjerë, bashkëpunonin me “Revistën letrare”. Ajo ishte gëzimi dhe shqetësimi i tyre. Pas botimit të trembëdhjetë numrave, revista u ndërpre së botuari, sepse bëhej presion i madh ndaj anëtarëve të redaksisë. Nexhat Hakiu ishte në rrezik, sepse ndiqej në çdo hap. Mitrush Kuteli kishte ikur, sepse edhe ai ndiqej nga oficerët gjermanë, “për ta arrestuar për sabotimin e emisionit të monedhës së re kombëtare”. Nonda Bulka ishte…”. (Shih: Shema, Isak: “Vlerësime të Letërsisë Shqiptare”, Orishtinë, Rilindja, 1996, f. 103). Ky informacion, të nderuar lexues të gazetës sonë “Dielli” nuk ka nevojë për koment. Ai flet vetë. Nga ne vetëm duhet drejtkuptuar. Dhe më tej Profesor Shema vë në dukje: “Mbas luftës Sterjo takohet përsëri me shokët e tij në “Kasollen e xha Tomit” me fjalët “Fitore dhe Paqe”; “…u përshëndetën…Nexhati, Mitrushi, Nonda, Vedati, Petro Marko, Andrea Varfi, Manol Konomi, Peter Elezi, Mustafa Greblleshi, çunaku më i ri etj.” (Shih: Shema, Isak: vep. e cit., f.104). Më 1979 Sterjo u nda përgjithmonë nga dy shokët e tij të dashur: më 19 qershor vdiq Nexhat Hakiu [18.06. 1978- shën. im: A.H] dhe më 1 tetor Petër Elezi [1903-1979. P. E. qe veprimtar i arsimit kombëtar, autor tekstesh mësimor, gjurmues i folkorit dhe studiues i etnografisë shqiptare. Atje ku lindi, prehet, në Shelcan, Shpat të Elbasanit – shën. im: A. H] Pikëllimin e thellë Sterjo e ka shfaqur edhe në kujtimet që ka lënë në dorëshkrim”. (Po aty, f.112). Qoftë dhe nga kjo paraqitje fragmentare, kuptojmë që ata burra të lartë e të pashëm edhe nga bota e brendshme, i lidhte diçka më e madhe në Bërthamën e Molekulës së Kulturës Shqiptare: Dashuria për jetën, për atdheun, për diturinë dhe përparimin, humanizmi m edritë të ngrohtë. Ata ishin altruistë, idealist, dritanë të dijes. Ishin Njerëz. Ishin Artistë. Nexhat Hakiu ka kontribute edhe për bibliografinë e veprave dhe të studimeve të historisë së letërsisë, që është vertët e pasur. Siç theksojnë edhe studiuesit, kronologjia e hartimit dhe e botimit të doracakëve, e teksteve shkolloree universitare dhe e historive të letërsisë shqiptare, paraqet më së miri zigzaget e zhvillimit të historisë së letërsisë gjatë shekujve XIX dhe XX. Ecim në kohë dhe vijmë në LDB, për ngjarjet letrare- arsimore- kulturore që ndodhën. Nën kujdesin e Ernest Koliqit dhe Namik Resulit, në Tiranë, më 1941, doli nga shtypi “Shkrimtarët shqiptarë I” (1462-1878), dedikuar klasës së tretë e të katërt të kursit të lartë të shkollave të mesme. Bashkëautorë të këtij vëllimi kanë qenë: Aleksandër Xhuvani, Filip Fishta, Justin Rrota, Karl Gurakuqi, Lumo Skëndo, Namik Resuli, Rosalin Petrotta, Simon Shuteriqi dhe Zef Valentini. Pasqyra e historisë së letërsisë shqiptare që nga viti 1878-1943 është përfshirë në pjesën e dytë “Shkrimtarët shqiptarë”, 1943. Bashkëpunues të vëllimit të dytë janë Aleksandër Xhuvani, Andon Fashëri, Filip Fishta, Gjon Kasmi, Henrik Laçej, Justin Rrota, Karl Gurakuqi, Namik Resuli, Nexhat Haki, Rosalin Petrotta, Stefan Shundi, Sterjo Spasse, Vedat Kokona dhe Zef Valentini. “Një poet që mbeti deri në fund poet- e cilëson studiuesi Jorgaqi Nexhat Hakiun. Lirik në shpir, lirik në këngët që këndoi. Nga mesi i viteve 30, që mund të quhet vërtet kohë e artë për për shpërthimin dhe lulëzimin e letërsisë artistike shqiptare, edhe N. Hakiu e nisi rrugën e vjersëhrimit me një grup vjershëtorët të rinj, që hodhën hapat e parë nën ndikimin marramendës të poezisë së L. Poradecit. Të gjithë pothuaj u bënë lasgushianë, epigonë e tij të tij dhe askush nuk arriti të krijojë individualitetin e vet. Epigoni (fjalë me burim nga greqishtja – epigonos – i lindur vonë) quhet në mënyrë përbuzëse ai që ndjek dhe imiton verbërisht një shkrimtar të njohur pararendës, përsërit në mënyrë mekanieidetë dhe mjetet e tij artistike. N. Hakiu nuk u bë epigon as i Lasgushit, as i Ali Asllanit, pati ndikim nga ata, por asnjëherë nuk i imitoi. Sa qe gjallë këndoi me zërin e tij nëpër blerimet e ëmbla të lirikave intime, të florës, të faunës, të fshatit, të qytetit. Edhe këngë liriko – epike bëri ai. Këndoi këngë atdhetare që u pëlqyen nga njerëzit. Qe i vetmi ndër shokët e grupmoshës së tij që fitoi emër në poezinë shqipe të kohës me zërin e tij norigjinal. Të paktët moshatarë me shekullin në Vlorë, Petrit Velaj dhe Shaban Xhyheri e kujtojnë me mallëngjim dhe nderim “Kingun e Tregtares”, që bashkë me Sh. Musarajn, P. Markon e A. Varfin, më pas, u bënë katër shkrimtarët e Vlorës me djep formimi të përbashkët Shkollën Tregtare të Ujit të Ftohtë. Pas studimeve të larta në Institutin Teknik të Selanikut, N. Hakiu punoi si gazetar e më von si mësues i shkëlqyer i letërsisë në shkollat e Tiranës. U bë bashkëpunëtor i rregullt i organeve letraro- kulturore të kohës: “Bota e re”, “Illyria”, “Përpjekja shqiptare” etj. Në vitet ’40 drejtoi revistën “Shkëndija” dhe gazetën “Bashkimi i Kombit”. Përmbledhja e tij e parë me poezi “Këngët e zambares” 1939 vlerësohet si më e mira artistikisht. Libri me poema “Kënga e gjakut”, 1944 erdhi si një frymë antifashiste në formë artistike. Mbas çlirimit botoi disa thërrime letrare. Ai do t’i paguante kështu haraç të pamerituar një kohe në të cilën nuk u rreshtua asnjëherë si këngëtar i saj i vërtetë i angazhuar, i përkushtuar dhe militant, sikurse ishin disa autorë minorë bashkëkohës dhe “patriotë” të tij (me origjinë nga Vlora e Himara). Shpesh herë në Vlorë poezive të tij u thonë këngë e disa prej tyre marrin trajtën e romancave dashurore. Kënga e N. Hakiut frymëzohete buron në radhë të parë nga gazet e dertet e fshatit, të agjes , të mëhallës, të rrugicës, nga jeta zakonore. Ajo gurgullon si poezi e mirëfilltë dhe e pastër rustike (fshatare), plot kolorit e frymë fshatarake, brend asë cilës gjallojnë personazhe dhe ndihen shqetësime të kohës. Poeti shfrytëzoi në mënyrë krijuese modelet e lirikës popullore, sidomos të këngëve lirike të Labërisë. Disa nga vjershat e tij më të bukura morën trajtën e idileve (poemtha dashuror me subjekt baritor e fusharak ku paraqiten në mënyrë të idealizuar tablo e ngjarje nga jeta e njerëzve të thjeshtë që rrojnë në gjirin e natyrës, sidomos nga jeta e barinjve, mes fluturimesh romantike – shën. im: A.H). Idilet e Hakiut janë si llokume të spërkatura në lëng portokalli dhe pëlqehen edhe sot, fakt që tregon se i kanë qëndruar kohës, të rreptës kohë, e cila s’pyet për miq, por vetëm për vlera. Vjershat e tij të bëjnë për vete e të rrëmbejnë me hovet lirike dhe situatat psikologjike, me tonet optimiste dhe reflekset e gjalla njerëzore. Të gjitha këto përcillen me një shprehje spontane, varg të harmonishëm e gjuhë të rrjedhshme, që i bëjnë të denja për çdo antologji të poezisë shqipe. Sa qe gjallë e në këmbë, ai mblodhi, zgjodhi, përgatiti, përpiloi, pajisi me shënime e botoi autorët e shquar pararendës. Tradita duhet ta vijojë fisnikërisht stafetën. Kritikët, studiuesit e poetët e sotëm duhet të bëjnë me Nexhat Hakiun atë që ai bëri me Ali Asllanin. Vetëm kështu shkon haka tek i zoti, siç na kujton fjala e urtë. Edhe pse ai qe mendimtar i lartë e përkthyes i mirënjohur, edhe pse pena të spikatura të kritikës letrare shqiptare e klasifikojnë si njërin prej këngëtarëve më lirikë të poezisë shqipe në kapërcyell të shekullit XX, gjykoj se poezia e N. Hakiut nuk është majë, kodër është, një ndër kodrat e shumta të letrave shqipe, që duket në horizont që tej. Ai është një individualitet artistik i pakontestueshëm, por poet mesatar është Nexhat Hakiu. As vetë poeti ynë nuk do t’i duronte këto lëvdata që kërcasin, se s’i ka patur kurrë qejf fryrjet si kokoshi i vitit të ri. Po seç m’u kujtua biseda e famshme e Johann Peter Eckermann me gjeniun Johann Wolfgang von Goethe, kur Gëte, midis të tjerash, i thotë Ekermanit, se ai njeri që njeh nga letërsia gjermane vetëm tre-katër shkrimtarë të shquar të këtij kombi nuk ka aspak dijeni të plota për këtë letërsi. Dhe më tejpohon mendimin: “Në doni të jeni të drejtë, t’i jepni cilitdo vendin dhe vlerën që meriton, duhet më përpara të njihni mirë letërsinë tonë mesatare, që nuk është punë e paktë”. Ndaj m’u shpalos në kujtesë ky mendim i vyer i Gëtes, teksa po shkruaja këto radhë paharrimi për Nexhat Hakiun, që na ka dhuruar gjithë këto lule artistike të pavdekshme me “Këngët e zambares”, antologji e përzgjedhur nga krijimtaria e tij e paraçlirimit. Fillimet e botimeve të vjershave të para datojnë: “Trëndafili dhe konxhja” më 22 shkurt 1934 “Poetit dhe bilbilit”, 12 gusht 1934, “Çerdhe e shqipes më 28 Nëndor!” dhe “Mike t’iku lumturia” të dyja botuar më 28.11. 1934 dhe të gjitha sa shkruan në “Kuvendi kombëtar”. Gjatë vitit 1935 ka dhe dy vjersha botuar në “Kuvendi kombëtar”: “Fytyra jote!” më 10 maj dhe vjershën humoristike “Agaj qan hallet”, po aty më 11qershor 1935. Edhe pse në rrafshin patriotik më pak poezi ka shkruar, ato janë të mbushura me zjarrin e dashurisë si rilindasit për Shqipërsinë, me vargje origjinale, që i burojnë natyrshëm e pa sforco figuracioniste: “Er’ e ditës shkoi, fryn flladi atdhetar…/ Dhe në zemrën e arbneshkës futet plot me dashuri”. Vijon me vjershën tjetër patriotike “Si bien dëshmor burrat”, botuar te “Populli”, 8 tetor 1935, me lirikën e dhembshme e të gjatë “Shegertit”, “Illyria”, 2 nëntor 1935, me “Epopeja Kombëtare (1443-1912), i kushtohet kujtimit të Naim Frashërit”, botuar te “Populli” 28 Nnëtor 1935, që vjen si “një psherëtimë djalërie për KOSOV’ E ÇAMËRINË”; me dy vjersha të tjera “Plakut të Njëzetetetës”, botuar te “Illyria” më 28 Nëntor 1935 dhe “Rrapo qorrit…” po aty më 1shkurt 1936. Më tej autori boton te “Bota e re” nga ku do të veçoja “Vallja e kohës” dhe tingëllimën “Djepit”, kur dimë që tingëllimën apo sonetin pak autorë shqiptarë e kanë lëvruar si L. De Martino, Z. Serembe, E. Koliqi, me kryemajë Mjedën poemat sonetike “Lissus”, “Scodra”, e “Lirija”. Është peshë e rëndë artistike dhe teknikisht kërkon mjeshtëri të lartë soneti, se pastaj i qorton keq krijuesit Francesco Petrarca e William Shakespeare. N. Hakiu ka guxuar duke lënë një gjurmë të bukur e ndjesore të virgjër në shportën e paktë me yje tingëllimash shqiptare. Në vijim të krijimtarisë së tij poetike autor boton tek “Përpjekja shqiptare”, “Kombi”, përsëri te “Bota e Re”, te “Jeta e re”, “Diana”, “Shkëndija”, “Shkolla shqiptare”, “Vatra shqiptare”dhe “Revista letrare”. Është një vjerëshëz e ëmbël, qaj e qesh e qesh e qaj: “Vaj -me det çobankë, vaj! (në kadencë popullore)”që nuk duhet komentuar. Duhet shijuar po aq ëmbëlsisht sa ç’e ka thurur autori në hojet e shpirtit të zjarrtë romantik e sentimental. Na vjen çudi se asnjë studiues nuk e ka vështruar këtë poezi dhembshurisht të zjarrtë. Do ta sjellim siç e ka shkruar në original, sepse duke respektuar parimin fonetik, kuptojmë frymën popullore të autorit dhe burimin e frymëzimit të krijimit. Vjersha na vjen si një melodie ngrohtë Jugu. Edhe dhembje, edhe mall, edhe dert, edhe gaz, edhe gjëmë, edhe fat: “Vaj- medet, çobankë, vaj!/ Qaj, çobankë e vogël, qaj/ Se kasollja ty t’u doq/ Se manarja ty t’u poq,/ Qaj çobankë, q ëtë qaj/ Se kjo bota qënka vaj!/ Moj e gjor’, çobankë e gjorë,/ Mbete moj me krrab’ në dorë/ T’iku syska me këmborë,/ Vaj- medet, çobankë, vaj!/ Qaj, çobankë e vogël, qaj/ Se kjo bota qënka vaj!/ Kú- kú- kú, çobanë kú,/ Bú-bú stani seç t’u doq/ Pú-pú nëna seç t’u poq,/ Bú-bú-ú, çobankë, bú,/ Ku je ti, çobankë ku,/ Mbete qyqe dhe kërcu!/….Há-há-há, çobankë, há/ Qesh, çobankë e vogël, qesh/ Se ky trimi të pru desh,/ Qesh, çobankë, qesh, mos qaj,/ bota qënka gas e vaj/ Qesh, çobank’, që të mos qaj!”. Përdorimi i onomatopesë për të krijuar harmoninë imituese i jep forcë shprehëse vargut dhe ndez emocione mbresëlënëse. Kontributi i N. Hakiut, përveç se si poet, shfaqet edhe në kritikë, studime e gazetari letrare, në mësuesi, në shërbim të arsimit kombëtar dhe në fushën e vështrirë të përkthimeve. Nuk do të zgjatem shumë në prozën e tij, që e ka brilante dhe na duket sikur flet me shumë elokuencë, por dua të theksoj se N. Hakiu ka një skicë të veçantë “Shamisë”, që ai e quan vjershë në prozë. “Fshi lotët e mos u gris, moj shami!- shkruan autori në mbyllje të kësaj proze kaq të gjallë, që duket se ecën kundër rrymës, duke i thurur himn shaminë, kur dihet se kujt i kushtohen himnet, ato këngë solemne…Në një trajtë tjetër, vjershanë prozë “Shamisë” e N. Hakiut më bën të heq një paralele të largët me prozën poetike të Gorkit “Kënga e Zgalemit”: “…Mbi të thinjtin shesh të detit, era fryn e mblidhen retë…” (Megjithëse këto krijime të Gorkit janë vigane, të papërsëritshme, të paarritshme). Pena e mendjes së Nexhat Hakiut ka bërë edhe përkthime dinjitoze, duke na sjellë në shqip poezinë “Kau” të Giosuè Carduccit (nobelist i vitit 1906), novelën “Shkallët e lumit” të nobelistit indian Rabindranath Tagore, (1913) “Formaliteti” të Luigi Pirandelos (nobelisti italian i vitit 1934), prozën “Stania” të shkrimtares italaine Ada Negri, “Dialogu i fisnikërsië” nga Giuseppe Parinio, si dhe poezinë e Petrarkës “Kajsia” me një koment për këtë vjershëtë vogël me katër strofa katërvargjëshe, nëntërrokëshe, me rimë të kryqëzuar ABAB, krijuar nga një prej më të mëdhenjve të Rilindjes Europiane, Francesco Petrarca. Me vlera është dhe mendimi kritik i N. Hakiut për veprën “Folkor shqiptar”, vëll.I me autor Stavro Th. Frashëri, për librin me poema “Ngjyra të jetës”, shkruar nga Skënder Arrëza, studimin e gjatë dhe të arrirë “Naimi si poet i dashurisë”, “Shkrimtarët dhe populli”, “Libra që duhet”, “Shkrimtarët, frymëzimi dhe origjinaliteti”, sidomos “shkrimi “Talentet femërore”, me rastin e librit “Rreth vatrës” të Musine Kokalarit, botuar me pseudonimin Ali Dervella në “Bashkimi I Kombit” më 9 korrik 1944. Vlera të veçanta studimore përbëjnë punimi i gjatë “Komedia hyjnore – Ferri”. Ato nuk janë dy fjalë për përkthyesin e talentuar Pashko Gjeçi të kryeveprës së madhështorit Dante Aligeri; ato janë një skaner i plotë i kritikës letrare shumë i nevojshëm sidomos për brezate sotëm, sepse punime të tilla i ka zënë pluhuri i harresës egoiste të gjithologëve të shqyer që kemi në qarkullim. Unë kujtoj. Po kështu, një artikull i goditur, serioz dhe i punuar me përgjegjësi profesionale është “Natyra në poemën “Milosao”, që, si duket, aq shumë i shkon për shtat dhe natyrës së tij poetike, të dashuruar aq fort me natyrën shqiptare. Shkrimi “Poezi të zgjedhura (vëllim nga Ali Asllani)” u botua në revistën “Nëntori”, nr. 7, 1974, pas botimit antologjik të lirikut të madh vlonjat. Artikullshkruesi thekson se me krijimtarinë e Ali Asllanit letërsia shqiptare mori tipare të reja dhe e vlerson fuqinë poetike të tij, q ëka ditur të transfigurojë realitetin me një veshje artistike, me frymë popullore dhe kolorit shqiptar. Na tërheq vëmendjen vëmendjen largpamësia, dhe vizioni i Nexhat Hakiut, kur shkruan, ndër të tjera në revistën “Shkëndija”, nr. 2, gusht 1949: Pasi të kemi formuar SHKOLLËN FOLKORISTIKE SHQIPTARE, atëhere jemi të pregatitur edhe për agime të reja të Muzës së huaj, e cila do të na zgjerojë horizontin e ndjenjave e të mendimeve dhe do të na bëjë të kuptojmë shpirtin e botës” (Shih: Hakiu Nexhat: “Këngët e Zambares”, Tiranë, 2005, f.300). Për veprën e N. Hakiut kanë shkruar Jani Lili, (Malseni) [1939], Qemal Draçini, [1940], Mario Skanjeti, [1942], Dr. Kolë Ashta [1943], H.H (iniciale vetëm) [1944]…heshtje, heshtje dhe Rinush Idrizi [1993], Nasho Jorgaqi [1995], Tarik Llagani [1996], Perikli Jorgoni[1996], Kristaq Shtembari[1998], Albert Habazaj [2007] dhe Hiqmet Meçaj [2009]. Ai bëri shumë për ne. Ne pse kaq pak për të?! Më kujtohet një natë magjike detare e 28 Gushtit 2006. Me të paharruarit Koçi Petritin e Kristaq Shtëmbari. Poeti, kritiku dhe mikpritësi. Sot e kujtoj si ëndërr. Ruaj në shtëpi edhe fotografi dhe kemi një kujtim të bukur, të papërsëritshëm: E gdhimë thuajse tërë natën me yje duke folur me zjarr e respekt për letërsinë, sidomos për korifejtë e traditës nga Vlora. Ju vlonjatët duhet ta mbani kokën lart, sipër te Çika, sidomos me shkrimtarët që keni nxjerrë: Ali Asllanin, Petro Markon, Nexhat Hakiun… Ju, ose s’i njhni, ose s’doni t’i njihni, ose s’dini t’i njihni. Vetëm Nexhat Hakiu është një ajsberg. Poezitë e Nexhat Hakiut, fliste me zjarr Profesor Kristaqi jan ësi buqeta lulesh shumë ngjyrëshe dhe erëmira, që të japin kënaqësi me freskinë dhe njomësinë e tyre. Vokacionet e vjershërimit të atij vlonjati dallohen që përtej nga ëmëblsia, natyrshmëria e ndjeshmëria emocionale që na përcjellin ne si lexues. Po të lexojmë, më mirë të këndojmë “Këngët e zambares” na duket se n ashfaqet parasyve një tablo sie punuar me akuarel, që na ngjallimazhet për natyrën dhe njeriun e thjeshtë. Dhe biseda mori zjarr nga mirësia e ëmbël e profesor Koçiut apo dhe detajet që dija unë. Dhe pimë raki rrushi shoqëruar me meze sinqeriteti. E mali na hidhte fllad. E deti na niste valë. Formohej një iso e magjishme sikur dilte nga Epi i Gilgameshit, nga Këngët e Kreshnikëve apo Labërishtja shumëzërëshe, e shtruar labçe, vënçe, himarioçe, që pastaj ndizet e s’ka zjarrfikëse ta shuaj… Në fakt ajo harmoni krijohej nga Akrokeraunet pellazgjiko-ilirike, që janë, ja këtu, sipër, mbi ballë të Vlorës. Me nderim u këndon edhe Homeri vargmaleve të Vetëtimës – Akrokerauneve… E…

Dy fjalë për vëllimin me poezi të zgjedhura “Këngët e zambares” të Nexhat Hakiut: Më kujtohet, ka qenë mesdita e së martës së datës 21 mars 2006, kur në Bibliotekën Publike “Shevqet Musaraj” të Vlorës me forcat krijuese të qytetit përuruam botimin e veprës së zgjedhur të poetit Nexhat Hakiu, i cili, ka qenë edhe një nga themeluesit e Bibliotekës së qytetit të Vlorës. Diskutuam për krijimtarinë e zgjedhur të poetit të ëmbël të Vlorës, mbledhur dhe redaktuar nga Prof. Nasho Jorgaqi, botuar në librin me titull “Këngët e Zamabres”. Edhe unë mbajta një kumtesë të shkurtër, në të cilën i quajta poezitë e Nexhat Hakiut Manifest në Shërbim të Dashurisë. Sot kujtoj, se pikërisht dje Nexhat Hakiu kishte 98 vjetorin e lindjes, ndërkohë që pikërisht në qershor, data 18, 37 vjet më parë, iku të prehet në heshtjen hyjnore 61 – vjecari i përjetshëm Nexhat Haki Mahmudi. Fatmirësia jonë është sot ky nderim i merituar që i bëjmë një pinjolli të kulturës kombëtare, që shkëlqeu për mendimin e tij brilant, human e të emancipuar. Emri i Nexhat Hakiut i bën mirë Vlorës në ballafaqimin që vendlindja e tij dhe e jona bën me djepet e tjera qytetare të Atdheut, siç janë për kohën: Korça, Elbasani, Shkodra, Gjirokastra etj. Vepra e Nexhat Hakiut është një manifest bukurisht origjinal i lirikës dashurore vlonjate, ku ai shpall mesazhet, synimet poetike, shenjtërimin shpirtëror të vargut të lulëzuar, vlerat artistike, estetike, etike dhe humane të krijimtarisë së tij që e ngrenë veprën e këtij dashnori të penës së ëmbël në nivel kombëtar. Ne jemi me fat që kemi në dorë veprën e tij të zgjedhur me emrin kuptimplotë e të veçantë, labëror: “Këngët e zambares”. Liriku ynë mendjehollë qe me fat, se pati profesor Ernest Koliqin dhe Skënder Luarasin, të birin e Petro Ninit. Përsëri qe me fat sepse nuk e shpërdoroi këtë mundësi që iu dha. Ai shfaqet si një zë i dëgjuar në vitet ’30 dhe gjysmën e parë të viteve ’40 në shekullin e kaluar. Bashkëkohës i Petro Markos, Migjenit, Musarajt, Shuteriqit, Andrea Varfit, Branko Merxhanit, Krist Malokit, Nonda Bulkës, Vedat Kokonës, Sterjo Spasses, Lumo Skëndos, etj., ai bëhet krijues i angazhuar i këtij ansambli të zgjedhur dijetarësh. Shfaqet në disa plane me talentin e tij mendimtar.Veçojmë katër: I) Poezinë me sheqer për ndjenjën e hollë dashurinë dhe vargjet me kripë për ndjenjën e lartë, atdhetarizmin. II) Prozën e këndshme me skica, tregime e novelëza sentimentale. III) Mendimin kritik të vyer e të emancipuar si dhe IV (përkthimet dinjitoze që u ka bërë F. Petrarkës së madh, Pirandelos e Cardduccit, Giusepe Parinios e Ada Negrit,Tagores së papërsëritshëm të Indisë e mjaft penave të shquara të letërsisë botërore. Ai qe studiues e mësues i talentuar, një pedagog i klasit të lartë për t’u marrë shembull, sidomos me botimet e tij pedagogjike. Por së pari e mbi të gjitha ai qe poeti, liriku. Tok me Lasgushin, Ali Asllanin, Mitrush Kutelin çelën shkollën letrare të kohës me individualitete. Të veçantë, origjinalë, të talentuar. Me “Këngët e Zambares” ai shfaqet si emblemë lirike e Vlorës epike, sepse e ka spërkatur me sherbet trëndafili vendlindjen e bëmave të mëdha. Nexhat Hakiu është autor antologjik. Këtë e them me plot gojën, sepse emrin e tij e kam lexuar dhe te “Fjalori Enciklopedik Shqiptar” dhe tek “Histori e letërsisë shqiptare” të Robert Elsie: Nexhat Hakiu (3.12.1917 – 8. 6. 1968). Poet i lidhur shumë me frymëzimin popullor; poezia e tij është freskët, ka botuar këto vëllime me poezi “Këngët e Zambares”, Tiranë 1939; “Zëri i fyellit”, Tiranë 1959; “Fjala ime”, Tiranë 1961. Bashkë me M. Kutelin, S. Spassen dhe V. Kokonën ka botuar “Revistën Letrare” që në shkurt 1994. Ka punuar si gazetar dhe arsimtar. Figurë kryesore në letrat shqiptare, antar themelues i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, së ngritur më 07. 10. 1945 nën drejtimin e Sejfulla Malëshovës, pati ndikim me peshë në kulturën e kohës. Poezia e tij e gjallë, spontane është e guximshme në vërtetësinë e shijshme me të cilën këndon autori. Duke kënduar me melodinë e këngëve popullore qytetare vlonjate, të shtatë strofat e “Banushes”, që s’donim të mbaronin kurrë as atë natë vere të grohtë të gushtit 2005, kur profesor Kristaq Shtëmbari vinte për herë të parë mik në shtëpinë time, në Ujë të Ftohtë. Duke biseduar në ballkon, ai më tha: “More, Berti! Jo vetëm “Banushja” po gjithë “Këngët e zambares” të vlonjatit tuaj dhe mikut tim janë me yndyrë. Poezi me yndyre të shëndetshme dhe të freskëta si ëndrrat e çupave labe, vargje ilaçi që të bëjnë mirë t’i dish e t’i këndosh”. Dhe unë mendoja gëzueshëm: “Lumthi ti, o xha Nexhat, që t’i ka mësuar përmendesh vjershat Vlora. Lum si ti që ike si një stuhi dashurie e vjen sot si mal i trishtuar me profil të ndezur lirik. Dritë paç ku prehesh mbuluar me ëndrra! “Nëno shpirti, nëno xhani/ M’u zvogëlua xhamadani/ Edhe linja m’u shkurtua/ Nëno gazi sa të dua!/ Mu fry gjiri, shpejt u zgjata,/ Po më ndjek një trim nga prapa/ Po më ndjek se u zu malli/ Për gërshetat vijë mali./ …E kur në shtëpi po via/ Prap-Banushe! – thirri trimi/ M’u te brodha ra shamia/ Ra dhe shtëma nga nxitimi!…”. Ja vargje të tilla mbushur me mjalt dashurie këndon Vlora dhe Labëria jonë nëpër dasma e gëzime dhe nuk harrojmë asnjëherë që është pikërisht Nexhat Hakiu majaja e këtye brilantinave që bota e qeshur e gëzimit i shikon me një zili të admirueshme.



- See more at: http://gazetadielli.com/nexhat-hakiu-poet-i-manifestit-te-dashurise/#sthash.Hmqcabo2.dpuf