Teki Dervishi lindi në janar të vitit 1943 në Gjakovë dhe vdiq me 29 qershor 2011 është shkrimtar dhe publicist shqiptar nga Kosova. Deri në vdekjen e tij ishte drejtor i gazetës ditore "Bota Sot". Pas shkollimit fillor ai i ra në sy regjimit serb të asaj kohe dhe u burgos e u dënua që në moshën 17 vjeçare, ku vuajti dënimin disavjeçar në burgjet serbe. Teki Dërvishi është ndër të burgosurit më të rinj shqiptar që vuajti në burgun famëkeq jugsollav të Goli Otokut.
Teki Dervishi gjatë gjithë jetës së tij u mor me shkrime letrare e publicistike. Është autor i rreth 90 veprave letrare artistike, romane, poezi, drama. Është autor i romaneve: Pirgu i Lartë, 1972, Padrona, 1973, Skedarët. 1974, Herezia e Dervish Mallutës, 1981, Palimpsest për Dush Kusarin, 1993. I përmbledhjes së tregimeve: Etje dhe Borë, I vëllimit të poezive Nimfa 1970, Shtëpia e Sëmurë 1978, Thashë 1981, Nimfa 1986. Ka botuar edhe këto drama: Zbutësi i njerëzve me sy prej zymrydi, 1979, Bregu i Pikëllimit, 1985, Pranvera e Librave, 1990, Zhvarrimi i Pjetër Bogdanit, 1990, Kufiri me atdhe, 1996, Vojceku, 1996, Eshtrat që kthehen vonë, 2000, Nesër nisemi për Parajsë, 1999, Ku është Populli?, 2003 si dhe i veprës me ese e kritika mbi teatrin Qan e qesh Talia 1978.
Pirgu i Lartë, 1972
Padrona, 1973
Skedarët. 1974
Herezia e Dervish Mallutës, 1981
Palimpsest për Dush Kusarin, 1993
Etje dhe Borë
Nimfa 1970
I Varun me Vargje për Drunin e Blertë 1971
Shtëpia e Sëmurë 1978
Thashë 1981
Nimfa 1986
Zbutësi i njerëzve me sy prej zymrydi, 1979
Bregu i Pikëllimit, 1985,
Pranvera e Librave, 1990
Zhvarrimi i Pjetër Bogdanit, 1990
Kufiri me atdhe, 1996
Vojceku, 1996
Eshtrat që kthehen vonë, 2000
Nesër nisemi për Parajsë, 1999
Ku është Populli?, 2003
Qan e qesh Talia, ese dhe kritika mbi teatrin, 1978
Të gjitha veprat e Teki Dervishit bartin mesazhe njerëzore, sepse burojnë nga shpirti i madh i autorit që ishte luftëtar për njerëzoren, për të mirën, për të bukurën... ai gjithmonë kërkonte më shumë liri për njeriun, për etninë e tij.
Teki Dervishi është nga krijuesit e paktë shqiptarë që fund e krye veprën e tij e shquan mendimi i lartë; qoftë si romancier, dramaturg, poet apo edhe në shkrimet publicistike ai e ruan lartësinë e këtij mendimi, gjithnjë duke e ruajtur stilin e tij të veçantë, origjinal të nivelit më të lartë të shkrimit, qoftë ai artistik apo publicistik. “Pranvera e librave” është një nga dramat e tij më të njohura, e botuar në vitin 1990.
*****
Pjesë nga libri "Individualitete letrare 2
Teki Dervishi"
Individualiteti letrar i T. Dërvishit, më vete i mbart elementet e përbashkëta estetike të një brezi shkrimtarësh të cilët u formuan dhe u dalluan kryesisht në vitet ’70 të shekullit të kaluar, në mesin e krijuesëve të etapës së tretë të Kosovës e Maqedonisë, siç janë B. Musliu, M. Ramadani, J. Buxhovi, N. Soba, J. Gërvalla, Xh. Ahmeti, Y. Shkreli, N. Halimi, S. Hamiti, Z. Rrahmani, M. Kraja, Sh. Beqiri etj. Ky shkrimtar, individualiteti i tij, sa është i veçantë dhe domethënës, është edhe autonom, sepse shumë elemente, kategori dhe aspekte të veprës së tij, siç janë natyra e shkrimit, kodet, nënkodet dhe lidhshmëritë e përgjithshme estetike të gjuhës, autorin tonë e bëjnë jo vetëm bashkëveprues dhe bashkëkrijues, por shpesh edhe mësues për shumicën e këtyre emrave të sipërpërmendur. Natyra e shkrimit të tij, me kalimin e kohës vjen duke u verifikuar si një poetikë njëmend shumë komplekse dhe shumë interesante që përshkohet me një ngjyrë të veçantë shkrimi, nis të identifikohet dhe të influencojë me tendencat drejt zgjerimit dhe konsolidohet si lëvizje e fortë letrare që me disa emra të tjerë që vijnë nga mëma Shqipëri (psh. F. Reshpja, Xh. Spahiu, M. Zeqo etj.), interkalohet nga modernizmi në postmodernizëm.
Teki Dërvishi, krahas Marin Camajt dhe Beqir Musliut (shkrimtarët emblematikë), në letërsinë tonë bashkëkohore është një ndër shkrimtarët më produktivë dhe vepra e tij shënon shkollë shkrimi më vete ku autorin e shohim shumë pjellor duke lëruar tri gjinitë letrare paralelisht: poezi, prozë dhe dramë dhe është vështirë të kuptohet pesha dhe rëndësia e veprës së tij nëse lexohet parcialisht, pra nëse lexohet vetëm si poet, si prozator apo si dramaturg. Por, edhe të lexuarit në tërësi të veprës së tij është i vështirë, sepse problem numër një për receptim paraqet mosnjohja e domosdoshme e kodeve të shkrimit të autorit, që është një sferë gnoseologjike e shumë stileve brenda një shkrimi, të dendur dhe intertekstuale, që na shtyn t’i kërkojmë reflekset e një metateksti i cili qet krye si ironi përtallëse e gjithçkasë që merr ta trajtojë për t’u bërë më tej një veçori tipike autoriale për t’u kuptuar saktë mesazhet e tij. Gjithë kjo flet për një nivel shumë të lartë të stilit të shkrimtarit, dendurisë së shprehjes së tij, e cila ndryshe nga M. Camaj dhe B. Musliu, ka një tjetër ndërtim që, sa duket i kapshëm dhe i qartë, prapa ka abstragimin, duke i selektuar lexuesit në lexues që mund ta përqafojnë, dhe në lexues që nuk arrijnë ta kapin ironinë e autorit dhe prandaj mbeten larg asaj që flet ai, që, jo se është e fshehtë në të folur, por sepse në të folurit ka sarkazëm që nuk kursen asgjë, madje as veten.
Teki Dërvishi u lind në Gjakovë në janar të vitit 1943 dhe shkollimin fillor e të mesëm i mori në vendlindje. Si nxënës i shkollës së mesme u burgos duke i shijuar mizoritë e Goli Otokut zulmëkeq jo vetëm për shqiptarët. Ka kryer studimet për gjuhë dhe letërsi shqiptare në Fakultetin Filozofik të Prishtinës. Qe i regjistruar në studimet e magjistraturës në Prishtinë, në drejtimin Letërsi, të cilat i braktisi duke iu përkushtuar letërsisë dhe publicistikës.
Dhjetë vite (1971-1981) ishte gazetar në rubrikën e kulturës së gazetës Flaka e Vëllazërimit, shumë kohë gazetar që e përcolli teatrin, pak kohë qe redaktor gjersa e pushuan nga puna për t’u trasferuar në Prishtinë, në edicionin e botimeve Rilindja si korrektor, gjersa u pensionua në Teatrin Kombëtar të Prishtinës si drejtor i tij. Pas kësaj, deri në ditët e fundit të jetës, qe redaktor i gazetës Bota Sot. Ai gjatë gjithë jetës u mor me shkrime letrare dhe publicistikë. Është autor i shumë veprave letrare artistike, romane, poezi, drama, kritikë teatrore etj. që tok me ato të pabotuarat, e tejkalon numrin nëntëdhjetë vepra.
Në bibliotekën shtëpiake, bibliografia e veprimtarisë letare të T. Dërvishit zgjerohet me një varg veprash tjera, kryesisht drama të pabotuara, që presin botimin e tyre, që dmth. se kjo përqasje ime i merr për konsideratë vetëm këto të botuarat. Edhe pse vepër letrare ndër më të rëndësishmet të letërsisë së sotme shqiptare, kapitale do të thoja unë, marrë në përgjithësi për këtë vepër është shkruar pak, shumë pak. Hiq ndonjë shkrim të A. Aliut, R. Musliut, S. Hamitit, N. Islamit, J. Papagjonit e të ndonjë tjetri, për veprën letrare të T. Dërvishit është shkruar pak, kaq sa ajo sot vazhdon të jetë në margjina të interesimit të kritikës letrare dhe të shkencës filologjike shqiptare. Mjerisht. T. Dërvishi në skenën letrare shqiptare për herë të parë u paraqit në mesin e viteve gjashtëdhjeta me tregime, kryesisht me tema shoqërore dhe sociale që për nga mënyra e shkrimit japin t’i kuptosh edhe mësuesit fillestarë të tij: Migjenin, A. Çehovin, G. de Maupassant-in etj. Në rrugën e tij krijuese, pas një ndërprerjeje për shkak të burgosjes në Goli Otok, në burgun më famëkeq në kohë të Jugosllavisë titiste, librat e para autori do t’i botojë në fillim të viteve ‘70 siç janë: Nimfa 1, I varur me vargje për drurin e blertë, Etje dhe borë, Pirgu i lartë, Padrona, Skedarët. Këto vepra realisht shënojnë fillimet e letërsisë së tij, në të cilat lexuesi do ta hetojë një penë shumë të mprehtë kritikuese, ku vlon gjithçka: temat të cilat “i prekin” muret e lirisë krijuese, shkollat e ndryshme prej nga autori mëson dhe sidomos lufta për ta zotuar shkathtësinë e shkrimit letrar që të thuhet saktë ajo që mendohet, qoftë kjo me alegori, qoftë edhe me simbolikë edhe kur kjo është e ndaluar. Realisht, T. Dërvishi kulmin më të rëndësishëm të krijimtarisë së tij letrare do ta shënojë me librin Shtëpia e sëmurë (1978) dhe dramën Zbutësi i njerëzve me sy prej zymrydi (1979), prej nga fillojnë të rreshtohen veprat kryesore siç janë: Thashë, Bregu i pikëllimit, Nimfa 2, Herezia e Dervish Mallutës, Palimpsest Dush Kusarit, etj. Ky është fundi i viteve ‘70 dhe fillimi i ngritjes së krijimtarisë së tij dhe vitet ‘80 dhe ‘90, kur autori shquhet si një ndër pionierët e një modernizmi “ekstrem” duke u dëshmuar mjeshtër i shkrimit të të gjitha llojeve letrare të cilat do t’i kultivojë përmes shkrimeve eksperimentale. Letërsia shqipe e viteve ‘30 që kishte shënuar një kulm të lartë estetik, me një pluralizëm stilistik me emrat emblematikë siç janë Gj. Fishta, L. Poradeci, F. Noli, Migjeni, E. Koliqi, E. Haxhiademi, K. Floqi, A. Asllani etj., tani pas lufte, për nja dy dekada e sa, kishte rënë shumë estetikisht, ngulfatur nga ideologjizmi dhe soc-realizmi, në vitet ’70 me emrat emblematikë siç janë M. Camaj, I. Kadare, R. Qosja, A. Pashku, A. Podrimja, T. Dërvishi, B. Musliu, Xh. Spahiu, M. Zeqo etj. po e përngjiste ekuilibrin e humbur në shkallë edhe më të lartë estetike, duke e ringritur dhe duke e shpënë një me letërsinë botërore. Emri i T. Dërvishit për nga vlerat estetike që ka vepra e tij letrare, pranë emrave më të spikatur të letërsisë bashkëkohore shqiptare, bindshëm qëndron pranë shumë emrave ndër më të spikaturit të letërsisë së botës. Për këtë gjë, sikur ka mbetur pa u informuar vetëm lexuesi shqiptar. Mjerisht. Dhe, pa fajin e tij. Siç po shohim, profili krijues i T. Dërvishit ndahet në dy fusha të mëdha të veprës së tij: letërsi dhe publicistikë. Ky studim mëton t’i prekë vetëm aspektet e veprës së tij letrare. Publicistika paraqet faqen e dytë të veprës së tij e cila është po kaq e madhe dhe e rëndësishme si edhe letërsia dhe paraqet vlerë të veçantë për opinionin e përgjithshëm dhe meqë këtu qëndron afirmimi i tij, me të do të mirren studjuesit e fushës përkatëse. Esetë politike, kolumnet dhe temat polemizuese rreth aspekteve politike, kombëtare dhe kulturore, janë fusha me të cilat priten të merren të tjerët.
Veçantia
Emri i T. Dërvishit pa mëdyshje shënon vlerën e vërtetë të epokës interkaluese prej modernizmit kah postmodernizmi, me çka dëshmohet si një ndër krijuesit më këmbëngulës në kërkimet e tij në shkrime. Ai dëshmohet si një nga stilistët, sprovuesit dhe eksploruesit më të zellshëm të mënyrave të reja të shkrimit, një ndër eksperimentuesit më në zë që për kohën ka mbetur i paarritshëm edhe sot, mjerisht i pastudjuar akoma gjer sot. Siç do të shihet nga rruga e ngritjes së tij prej vepre në vepër, T. Dërvishi në kuadër të “modernizmit kosovar” do të veçohet si luftëtar i pakompromis i thyerjeve të tabuve dhe dogmave letrare të stileve të ndryshme të shkrimit të kohës, duke i lënë ato stile si një tradicionalizëm që nuk i sillnin gjë të re shkrimit shqip. Qysh atëherë, në vitin 1978, një qëndrim negativ autori e shfaq ndaj realizmit socialist, të cilin e përtall dhe stigmatizon si kiç politik të ditës, që për kohën ishte një lloj sfide dhe tundimi të veçantë për krijuesit, sepse të shkruarit në stilin soc-realist për kohën, për një pjesë të krijuesve “patriotë” të Kosovës, shitej si modernizëm (alias – novatorizëm siç e quanin në Shqipëri, prej nga e vidhnin) dhe të deklaroheshe kundër, ishte tradhëti. Në librin Shtëpia e sëmurë, me anë të një shkrimi poezi, plus prozë, plus dramë, do ta ironizojë, parodizojë dhe deplasojë totalisht soc-realizmin me anë të një eksperimentimi inverziv të zërit të autorit, i cili mirëfilli do t’i shënjojë fillet e postmodernizmit tonë. Siç do ta shohim më tutje, autori do të jetë në korrent me kohën, sepse në mënyrën e shkrimit të tij, ai i kishte absorbuar dhe absolutizuar të gjitha llojet e realizmave e modernizmave nga më të ndryshmit, si shkrime demode, të tejkaluara përgjithmonë prej tij, për ta kultivuar një mënyrë të re shkrimi, eksperimentale, që tundonte drejt shkrimeve të reja, për nga natyra hibride, siç është poezia, plus prozë, plus dramë brendapërbrenda strukturës narrative, duke paralajmëruar konceptet tjera, fare të reja, për artin e letërsisë, larg farës rusofile prej nga qe importuar.
Ndryshe nga të gjithë shkrimtarët e kohës në kulmet letrare shqiptare të viteve ‘70, T. Dërvishi i pari e futi eksperimentin si metodë krijuese që më vonë do të përçohet në gjithë krijimtarinë e tij letrare si mënyrë e veçantë drejt modernizmit “ekstrem”, me një gjuhë fare tjetër shkrimi drejt çarjes së censurës, hapjes së temave të ndaluara drejt emancipimit estetik të gjuhës poetike. Lufta me gjuhën drejt emancipimit të saj, te T. Dërvishi reprodukon një varg veprash të cilat lexuesit e sjellin në zanafillë të konceptit se çka në të vërtetë presupozon arti i letërsisë, cili realisht është misioni i tij, çka në të vërtetë mundet letërsia në konditat e epokës globale e çka jo. Që këtu, të gjitha veprat letrare të T. Dervshit, mëtojnë t’u japin përgjigje kësaj pyetje e cila presupozon pikërisht emancipimin e gjuhës, fuqitë e saj të brendshme deri te ato më sakralet, që t’i thonë të gjitha kategoritë estetike të fjalës, duke përfshirë të gjitha aspektet e mundshme të kohës dhe të hapësirës (fundin e tyre), temat të cilat vetëm mund të ironizohen, pezhorohen ose eseizohen (finesa e postmodernizmit).
Në vitet ’70, në galerinë e krijuesve letrarë shqiptarë tashmë më të dalluar dhe të patundshëm në altarin e letërsisë sonë siç janë M. Camaj, I. Kadare, A. Pashku, R. Qosja, A. Podrimja, F. Reshpja, B. Musliu, M. Zeqo etj., poeti Teki Dërvishi shkruan ndryshe nga të gjithë të tjerët. Gjersa ata në shkrimet e tyre mund cilësohen si poetë modernë, Teki Dërvishi si edhe B. Musliu e M. Ramadani, në shkrimet e tij dallohet me një tip shkrimi ndryshe nga të tjerët, diç “më modern” se modernizmi i asaj vale krijuesish që sot i çmojmë elitë e kohës e që sjellin një stil shkrimi “ekstremisht” të mbathur, me elemente të kulturave të ndryshme të botës, që për kohën dallohet sheshit me gjithanshmërinë, vibrimet dhe denduritë stilore të fjalisë prej nga ato edhe vijnë.
Letërsia latinoamerikane dhe sidomos tregimet e H. L. Borgesit, që në letërsinë e përbotshme tashmë emërtohen thjesht borgesizëm, shkrimi i T. Dërvishit mbase do të kulmojë, do të ndalet aty, në atë stil. Shumë studjues, atë tip shkrimi e konsiderojnë shkrim abstrakt, njëlloj variacioni i ri i lartpurlartizmit. Borgesizmi, ose shkrimi me denduri formacionesh stilore brenda një stili të vetëm (sepse shkrimi i dendur që e njohim gjer sot), në vitet ’70 ka patur një impakt dhe difuzion zgjerimi në të gjitha letërsitë kombëtare, në Ballkan, në Evropë dhe në botë që këtu edhe në Kosovë. Në letërsinë shqipe, T. Dërvishi është përfaqësuesi ynë më tipik. Pikërisht sepse ky shkrim është përzierje diskursesh: poezi, prozë e dramë, një koagulim eseizimi, mbase kjo është arsyeja pse kritika e kohës nuk e priti autorin tonë me ovacione sikundër i prisnin krijuesit që sillnin inovacione, pa atë enthuziazmin e dalluar të atëhershëm. Megjithatë, ndryshe nga të tjerët, Teki Dërvishi edhe sot është i pa pranuar në skenën letrare shqiptare, i palexuar dhe i pastudiuar, pikërisht për shkak të stilit të shkrimit të tij, “të rëndë”, i cili rri larg shtresave të gjera të lexuesve, studentëve dhe profesorëve, të cilët edhe sot vazhdojnë të lexojnë klasikën tradicionale dhe klasikën moderne, por jo edhe shkrimtarët postmodernë të cilët shquhen me dendurinë stilistikore, me begatinë dhe thellësinë gjuhësore, në “trend” me ndryshimet në çastin kur edhe ndodhin ato ndryshime.
Është një temë shumë e palavd të diskutohet sot për fillimet e letërsisë postmoderne shqiptare, që sipas mendimit tim, lidhet pikërisht me emrin e T. Dërvishit, kur këtij formacioni stilistik sot mund t’i dalë zot kujt t’i teket. Kjo për më tepër kur kësaj letërsie, këtij formacioni stilistik, kritika jonë akoma nuk ka arritur t’ia definojë saktë kuptimin semantik. Jemi në një kohë kur të gjithë flasin për epokën postmoderne dhe kur me këtë definicion infiltrohen atribute profilizimesh në pothuaj të gjitha shkencat dhe artet, të flasësh për letërsinë postmoderne, kjo i bie sikur të flasësh për një kuptim shumë të gjerë që kemi sot, nganjëherë edhe pa definicion. Këtu më poshtë, unë do të orvatem t’i jap disa prova dhe skema të veprës letrare të autorit, sidomos duke filluar me librin Shtëpia e sëmurë se në kohën kur qe botuar, shënoi fillimin e një shkrimi për të cilin them se nis dhe zhvillohet postmodernizmi në letërsinë shqipe.
Deri sot janë shfaqur mendime se për postmoderne mund të jetë edhe poezia e fazës së fundit të M. Camajt (të ashtuquajturat poezi eksperimentale të librit Nën hijen e gjarpërit), dikush proza e R. Qosjes, më saktë nga romani Vdekja më vjen prej syve të tillë, dikush romanet e I. Kadaresë, por ka edhe mendime të tjera, që lidhen me vepra të tjera dhe me autorë të tjerë, qëndrime këto që duan t’i përafrojnë tezat e jo të rrinë larg të vërtetës. Dhe, meqë definicioni postmodernizëm është pafundësisht i gjerë dhe për të mund të flasësh e të thuash gjithçka por kurrë të vërtetën e saktë, sepse gjithmonë diçka do të mbetet pa thënë, Teki Dërvishi duke filluar me librin poetik Shtëpia e sëmurë, pastaj me dramën Zbutësi i njerëzve me sy prej zymrydi e këtej, ka bërë që shkrimi i tij i veçantë të kërkojë nga lexuesi të jetë kategori aktive sa edhe vetë autori. Duke qenë aktanti i tretë krahas autorit dhe veprës, T. Dërvishi kërkon që lexuesi të jetë aktant relevant në aktin e interferimit vepër, autor dhe lexues, lexuesi të jetë i rëndësishëm me kulturën e domosdoshme teorike po kaq sa edhe autori, domosdo për të mundur ta receptojë atë letërsi që i servohej, gjë që është një nga faktorët kryesorë që vepra të jetë në korrent me kohën, të jetë postmoderne [1].
Më poshtë do ta përkujtoj lexuesin për një deklaratë të Teki Dërvishit me rastin e vdekjes së Beqir Musliut, mikut të tij të ngushtë për nga vokacioni dhe shkrimtaria, në të cilën ai thotë: “Poeti, romansieri, dramaturgu, eseisti dhe publicisti Beqir Musliu është përfaqësuesi i parë i postmodernitetit në letrat shqipe…”
[2] Them se po të ishte gjallë B. Musliu, me siguri do të deklaronte se T. Dërvishi është shkrimtari i parë postmodern shqiptar. Kur e them këtë, për të mos u dukur kjo një kurtoazi e ndërsjellë, ne që kemi bashkëkrijuar në atë kohë kur ata i kanë ngritur kullat e tyre prej arti të veçantë, them se T. Dërvishi është borgesisti i parë, B. Musliu është surealisti i parë, ndërkaq të dytë tok me M. Camajn, janë postmodernistët fillestarë në letërsinë tonë. Në të vërtetë, pa kurrfarë droje dhe hezitimi them se emrat dhe veprat letrare të këtyre dy individualiteteve, shumë të veçanta dhe të rëndësishme, bashkë me veprën e M. Camajn, shënojnë fillimin e epokës së postmodernizmit të letërsisë bashkëkohore shqiptare[3].
[1] Shif: Iser, W. Procesi i leximit, qasje fenomenologjike,Teori dhe kritikë moderne, Prishtinë: Rozafa, 2008
[2] Shif te: Beqiri, Sh. Dhembja e jetës e kthyer në poezi; Deklaratat e shkrimtarëve me rastin e vdekjes së shkrimtarit B. Musliut; Eurozëri, Zyrich, nr. 28. VII, 1996
[3] Kjo temë është temë e hapur dhe studjuesit mund të kenë qëndrime të ndryshme jo vetëm rreth kësaj teme, por edhe rreth shumë temave të tjera, alternative, për çka mendimet e kundërta duhen mirëkuptuar. Megjithatë, këmbëngul në tezën për të cilën e kam zhvilluar gjithandej jo vetëm këtu dhe në këtë libër.
******
NJË DITË DO TË KTHEHESH PËRSËRI...
Kolosit të letrave shqipe Teki Dërvishi
Nga AVDYL GËRVALLA
Teki Dërvishi ishte disident*, poet-disident, dramaturg-disident, shkrimtar-disident, gazetar-disident, intelektual-disident, mendimtar-disident, drejtor-disident i Teatrit Kombëtar të Kosovës, dhe së fundi drejtor-disident i së përditshmës kombëtare "Bota sot".
(spjegim: Për këtë shkrim nuk do të paguhem as me franga zviceran, por as me €, sipas traditës, që nga dita e largimit tim nga gazeta kombëtare Bota sot, edhe pse kam nevojë për të holla, si çdokush. Shpërblimi im i vetëm do të jetë një ngrohje zemre atyre që e donë Shqipërinë.)
??
Cila është ajo Liri që nuk mundi të ngrejë më Këmbë me një minutë heshtje (së paku parlamentin e Kosovës), për nder të veprës kombëtare të Mjeshtrit të Letrave Shqipe Teki Dërvishi?
Përse Liria e jonë e verbër nuk e pa të udhës të zbres në gjysmë-shtizë flamujt, për të nderuar Teki Dërvishin?
Përse nuk u mbajtë (së paku nga ana e këtij shteti të ri - kosovës) një ditë zie për këtë Kolos kombëtar?
Të gjitha kombet e botës, pa dallim, e nderojnë shkrimtarin, e aq më shumë kur ai është poet, dramaturg, mendimtar, atdhetar e çlirimtar si Teki Dërvishi.
Çdo gjë është e qartë.
Shqiptarët nuk janë të lirë.
Dhe po të ishin të lirë do ta nderonin Njërin nga bijtë e saj më të shtrenjtë, talentin e dalluar të letrave shqipe Teki Dërvishin: atdhetarin, të burgosurin politik, i cili në moshë të mitur u bë banor i disavjetshëm i Golgotës – Goli Otok, ferrit më famkeq në ish-jugosllavi.
Se Trimi vdes, por vepra e tij na rron për jetë
Shëndrrohet n’faqe muri t’shkruar
Në kështjellen Komb dhe ndritë për jetë
Ku Zot i saj është Gjergji vet.
Ç’farë Kështjelle të Përjetshme po na ndërton
O Gjergj, o Arbër i Shenjtë?
Tekiu u ngrit më Këmbë atëherë kur frynin erërat më të fuqishme kundër shqiptare, dhe shkroi me trupin dhe me vuajtjet e veta, njërin nga Librat më të hidhur, duke u nisur drejt rrugës së Lirisë, e cila i solli atij dhe familjes së vet vetëm vuajtje, rreziqe, përndjekje dhe ndëshkime. Ora e Jetës, ishte dhuratë e vetme nga Perendia, për ta realizuar në tërësi personalitetin e Madh Teki Dëvishi. Dhe si i mitur Tekiu veshi petkun e disidencës (të cilin s’do ta zhveshë kurrë, as për së vdekuri) dhe ra në burg. Pushtuesi i atëhershëm, pas analizave të shumta, e kishte vërejtur se ky i mitur ishte strehues i një mendimi dhe një force veprimi të veçantë, një dalë i mitur, që denoncoi dhunën e padrejtësitë që i bëheshin popullit shqiptar. Ai trup gjyqtarësh kishte patur mundësi ta ndëshkonte Teki Dërvishin me një dënim kallup, të denjë për një të mitur, duke e futur në ndonjë shtëpi përmirësuese, si të miturit e tjerë që e shkelnin ligjin.
Por jo.
Trupi gjykues e kishte parandjerë rrezikun që Tekiu e bartte me vete, prandaj ia kishte caktuar Gulagun më të Vështirë dhe më të Zi, Goli Otokun, ku një ditë i bartnin gurët nga një vend në tjetrin, e të nesërmen, e bënin transportin e kundërt, nga ai vendi tjetër, në vendin e mëparshëm. Dhe kështu më radhë, gjatë gjithë kohës së burgut, me ditë, me javë, me muaj e vjet, në Goli Otok, që do të thotë Ishulli i Zhveshur, pa asnjë lis, gur i rrethuar me gurë, në mes të detit. Aty, jo vetëm shtrati që ishte i gurit por edhe dyert, karriget e lugët, muri, oborri e qelitë, së bashku me retë e qiellin për 6 muaj rresht ishin nga guri akull. Pastaj 6 muaj të tjerë me diell, që e copëtonte gurin. Si nuk e theu diellin ky gur përvlues? Me racione buke, me racione uji. Aty u ndesh Tekiu, për së gjalli me katin e 9të të Ferrit të Dantes, të cilin di ta krijojë vetëm totalitarizmi për njeriun. Aty u përball me poshtërimet, sharjet, torturat nga më çnjerëzoret, lëndimet, plagosjet, humbje gjymtyrësh, me vdekjet e paramenduara dhe me ato aksidentale... Në burg, atje larg, gati pas shpinës së Zotit.
Nga burgu Tekiu doli, përveç lëndimeve të tjera që nuk shiheshin,
pa asnjë dhëmb në gojë.
Pas shumë vjetëve, një dentist i mirë dhe i guximshëm ia vuri një protezë.
Pas këtij ferri të pambarim Tekiu u diplomua në shkencat e Lirisë.
Tekiu Lis i parrëzuar
Çdo gjest, çdo fjalë, çdo shkrim, çdo temë, dhe çdo qasje të çfarëdo trajtimi e dallonin Tekiun, ishte i veçant. Ai kishte hyrë në Letërsi, i shtyrë nga talenti i tij, dhe ishte i Lirë, më i lirë se çdokush, pa ngarkesa, ishte njerëzor në përmasa aq të mëdha sa shpeshë herë të dukej edhe i pakuptueshëm. Ai e donte njeriun deri në marrëzi, dashuri e cila do t’i kushtojë shtrenjt, me shumë ndarje.
Pas çdo kurthi, pas çdo ndërskomce, pas çdo rënie përfundimtare në labirinthet e bunaret e panumërt, Tekiu e ka patur të arsyeshme dhe shumë shumë normale të frenonte, madje edhe për të braktisur krejtësisht shkrimin, të cilit, tepër shpesh ia kishte parë sherrin. Ai kishte patur të drejtë madje t’ia kthente shpinën botës së vet magjike krijuese, për t’u venitur në ndonjë skaj të ndonjë kafeneje, së pari me një shishe, pastaj me shumë shishe ditore të alkoolit, për t’i shëruar plagët e veta të pashëruara. Por jo. Ai ishte Lis i parrëzuar. Ai shkruante. Shkruante pa pushim. Botonte çdo ditë. Tekiu shruante dhe ishte i palodhshëm.
Ashtu siç ishte i rrethuar nga të papriturat më dramatike gjatë jetës së vet, Tekiu u rrethua nga fundi i jetës edhe me ndonjë të papritur të natyrës së kundërt, me suksese të panumërta, me nderime dhe dashuri nga lexuesit e vet. Tekiut i kanë ndodhur ndodhi edhe nga më të pabesueshmet në botë: Ai kishte shkuar me një rast në Danimarkë me duar në xhepa pikërisht një ditë para se të mbyllei konkursi letrar për të cilin s’kishte ditur asgjë. Atje ishte takuar me Drejtorin e Teatrit, i cili nuk kishte mundur dhe as që kishte dashur ta fshehë gëzimin me rastin e njohjes me Tekiun, për të cilin kishte dëgjuar shumë, dhe të cilin e konsideronte si personalitet të rrallë nga Kosova. Dhe e kishte pyetur, si më gjysmë zëri Tekiun, përse nuk ia kishte sjellë një ekzemplar nga libri, me të cilin do të konkurojë të nesërmen. Tekiu nuk i kishte thënë asgjë, si t’ia bënte me dije atij njeriut të mirë se nuk kishte patur asgjë me vete. Pas bisedës Tekiu ishte ulur dhe e kishte shkruar një roman për një natë, me të cilin kishte konkuruar të nesërmen dhe e fitoi çmimin e parë... Si në ëndërr... Ku ishte mbledhur e gjithë ajo energji? Dikush edhe mund të mos u besojë "fjalëve" të mia. Nuk ka rëndësi. Teki Dërvishin e kam parë vet, me sytë e mi, në vitin 1975, duke e shkruar një roman brenda një nate, me një maqinë të vjetër shkrimi, së bashku me Jusufin, vëllaun tim. E ka filluar një, dhe pasi që i pat shkruar nja 30 faqe e la anash, pastaj, pas një "diskutimi" të gjatë me Jusufin, ia filloi të shkruajë një romani tjetër, me një ngjarje krejt tjetër, me personazhe të tjera, e dorën e fundit ia ndihmoi Jusufi, dhe të nesërmen, para orës 18:00 e dorëzuan në postë, për ta zënë konkursin, në Prishtinë.
Shkrimin e kishte mbi çdo gjë në këtë jetë edhe pse gati katër të pestat e jetës ishte i përndjekur dhe i ndaluar, nga pushtetet e huaja, dhe detyrohej të shkruante me pseudonime nga më të ndryshmet. Tekiu e ka lënë të shkruar një arsenal të tërë shkrimesh autoriale, me të cilat lirisht mund të matet edhe me shkrimtarë të rrallë botërorë, me peshë dhe rëndësi të veçantë.
Vjerrshat, tregimet e librat e tij, origjinale, të papara askund, prekin të gjitha shtresat e shoqërisë, si në të kaluaren, ashtu edhe në të tashmen, pa përjashtim. Artikujt e tij të shumtë, të çdoditshëm, si para, gjatë dhe pas lufte, dallohen me origjinalitetin e mënyrës së të shkruarit, duke thyer të gjitha rekordet e paraqitjeve çdoditore të çdo autori. Shkrimet i shoqëron një filozofi e veçantë, e bukur dhe e thjeshtë në infinit, trajtimet e të hidhurës dhe të lavdishmes, deri në përditshmëri të botës shqiptare, si të Kosovës, ashtu edhe të Shqipërisë, dhe trojeve të tjera të ndara me forcë nga shtete robëruese. Shkrimet e Tekiut u shndërruan si në bukën e përditshme, që na kishte falë Zoti, ushqim i domosdoshëm i shpirtërave të uritur dhe të etur për Liri, falë pendës magjike dhe inovatore, të cilat dhjetëfishuan tirazhet e gazetave, falë mendjes dhe angazhimit të tij – çlirimtar.
Çdo vjerrshë e tij, çdo rresht i tij, si për nga përmbajtja, kuptimi e porosia qëndrojnë në Zenit. Tekiu me virtuozitetin e vet i kaloi përmasat e çdo fantazie. Teki Dërvishi u dekorua Për kontributin kombëtar për çlirimin e Kosovës, me shpërblimin më të madh që jipet për së gjalli, me Medajen e Artë të Lidhjes së Prizrent, nga shpirti dhe duart e Presidenti Historik të Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova. Vepra madhore e Prijësit Shpirtëror të Shqiptarëve, Dr. I. Rugovës zë vend të posaçëm në trajtimet nëpër artikuj të shumtë të shkruar dhe të nënshkruar nga dora e Teki Dërvishit.
Në asnjë vend të Botës, asnjë Autor nuk ka patur mundësi të grumbullojë numrin aq të madh të lexuesve siç ka mundur ta bëjë penda e Teki Dërvishit. Dihet mirëfilli se gazeta e përditshme Kombëtare Bota sot ka qenë dhe është gazeta më e lexuar si në trojet shqiptare ashtu edhe në diasporë, në Europë dhe Amerikë, gazetë që ka qenë për shumë kohë e ndaluar nga regjimi i paraluftës, e ndjekur dhe e linçuar me marifetllëqe të ndryshme edhe pas luftës nga pushtetarët e zellshëm e të marrë që punuan kundër popullit shqiptar.
Çdokush ka gjetur nga diçka, është prekur nga një fjalë, për t’u lidhur me mjeshtrinë magjepëse të Tekiut, dhe ka patur fare pak, në mos aspak të tillë që nuk e lexonin. Tekiu u mishërua, u bë pjesë e pandarë e një populli të robëruar, edhe atëherë kur s’kishte pothuaj se askush të thoshte diçka, në ato orët më të tmerrshme, edhe atëherë e bënte nga një shkrim me të cilin e mbante të ndezur dritën e shpresës së Lirisë. Kush ka ditur më mirë ta qajë vajin e nënës para foshnjës së vrarë, para djalit të masakruar. Kush ka ditur më mirë të mbajë korrespondencë me Ushtarin që kishte marrë pushkën për të mbrojtur Atdheun. Tekiu e denoncoi okupatorin, me shkrime të guximshme dhe të përditshme. Tekiu s’çante kokën edhe kur binte në incidente të përmasave të mëdha, ishte kalitur me paudhësi të ndryshme që ia bënin madje edhe aparatet shtetërore, si para lufte, ashtu edhe gjatë dhe pas saj. Tekiu shahej e nemej edhe nga disa "makro-intelektualë", dhe disa prijës të institucioneve qeveritare, politicienë e deputetë – tezgaxhinj, tenderxhinj e dallgaxhinj të Kosovës e të Shqipërisë, madje edhe nga tradhtarë, bashkëpunëtorë e sahanlëpirës të ndryshëm, kombëtarë e ndërkombëtarë. Çdo njëri i rëndomtë është shqetësuar me të drejtë për fatin e Teki Dërvishit kur i ka dëgjuar ato paudhësi, sikur i tërë ai llum së bashku të kishte angazhuar jo vetëm një por shumë Institute kundër Teki Dërvishit, kundër personalitetit të veçantë që ua tregonte shqiptarëve rrugën e Lirisë. Të gjitha ato veprime kriminele zënë vend skajeve më të turpshme të së kaluares. Tekiun e kanë përcjellë hap pas hapi, e kanë ndjekur për ta vrarë, së pari shkijet para lufte, vetëm Perendia e kishte mbrojtur Atë nga ai aparat terrorist. Teki Dërvishi, çlirimtari, që u përball në të kaluarën denjësisht me armiqtë shekullorë u kërcënua edhe nga një farë e keqe pas lufte, nga SHIK-u pra dhe veglat e tij makabre, që e ndoqën, e denoncuan dhe u përpoqën ta likuidojnë. Mbi të gjitha ato të zeza kaloi dhe shkëlqeu Kolosi Teki Dërvishi.
Askush, kurrë nuk ka mundur të përballej, me armë të barabartë, pra me laps, me atdhetarin e çlirimtarin Teki Dërvishi, sepse ky e ka patur për një mend, nuk e bënte shkrimin për kafshatën e gojës, Tekiun do ta mbanin me bukë, së fundi vëllezërit e vet. Ky është fati, ajo ana veriore e bjeshkës që i thonë Jetë, është fati i një Gjeniut të Letrave shqipe. Teki Dërvishi nuk ishte njëri që kërkoi komoditet për vete, por ishte Kolos që kërkoi Lirinë Kombëtare.
Tekiu i ka thyer të gjitha klishetë dhe bontonet e shkrimit klasik e modern, duke hapur fusha të reaja në lëmin e gazetarisë, poezisë, dramës e romanit, ngase fjalës së tij i ka prirë qëllimi mijëravjeçar, të vetmit që i binte në gjunjë dhe i falej, pra çlirimit dhe bashkimit të trojeve të nëpërkëmbura dhe të ndara nga armiqtë e shumtë.
Çdo fjalë, çdo fjali, çdo kryerresht dhe çdo tërësi e tij, e shkurtër apo e gjatë, është kuptimplote, është fener i papërsëritshëm që tregon rrugën e Lirisë. Nacionalist duhet të jetë çdo njëri që i ka dy fije mend. Të qenit nacionalist nuk do të thotë asgjë e keqe. Nacionalisti është i gatshëm të vdesë për Lirinë e vendit dhe të popullit të vet, është atdhetari sublim. Kuptimin e nacionalistit e kanë goditur e çoroditur komunistët dhe demokratët dallaverexhinj që janë në gjendje të përdhunojnë dhe mbysin nënë e motër, të spiunojnë dhe të vrajnë vëllaun për përfitime politike e materiale. Tekiu ishte nacionalist, atdhetar sublim, Nacionalist sa ç’ishte çlirimtar, Poet, Dramaturg, Shkrimtar dhe Mendimtar që me jetën dhe punën e tij të përditshme, pra me penën e vet të pashtershme dhe të papërseritshme i ra, pa pushim, Portës së Lirisë.
Tekiu ishte disident, poet-disident, dramaturg-disident, shkrimtar-disident, gazetar-disident, intelektual-disident, mendimtar-disident, drejtor-disident i Teatrit Kombëtar të Kosovës, dhe së fundi drejtor-disident i së përditshmës kombëtare "Bota sot".
Shkrimet e tij pasurojnë çdo njëri, ia hapin dritaren e njohurive çdokujt, ato nxisin guximin dhe farkojnë çdo lexues për të vepruar me mend, për të gjetur sa më shpejt Lirinë.
Teki Dërvishi është një pasuri e pashterrshme gjithëkombëtare, është një burim nga më të vyeshmit, është një autor me të cilin do të merret fusha studimore letrare, pra brezat e rinj, ata që do të vijnë, ata të padjallëzuarit, të cilët do ta vlerësojnë drejt kontributin e këtij Kolosi për Lirinë e shqiptarëve, prandaj patjetër se një ditë do të kthehet, përseri...
E lehtë është ta bësh nga një shkrim çdo shtat muaj, të sponzorohesh (madje edhe nga ndonjë parti politike) të reklamohesh e të trumbetohesh me të madhe, përse dhe të mos t’ia qëllosh (nganjëherë). E vështirë është çdo ditë t’i dalish lexuesit, pra botës së mbarë përballë me shkrime të padëgjuara e të papara, si Kolosi çlirimtar Teki Dërvishi, për gjysmë shekulli më radhë, me një sukses të pakrahasueshëm.
Këtë e ka bërë vetëm Teki Dërvishi.
* Disident është personi që ndahet nga bashkësia apo partia së cilës i takon. Ai nuk e njeh më legjitim autoritetin (kryesisht politik) të cilit i përkiste deri atëherë. Termi disidentit përdoret për ta emëruar njeriun i cili kundërshton në mënyrë radikale sistemin politik të vendit në të cilin jeton. Termi "disident" është i vjetër. Fjala rrjedh nga latinishtja: dis-sedere ("ndahem nga" dhe "jam ulur", nga e cila rrjedhë edhe kuptimi i fjalës "ai që është i ndarë, i larguar".
AVDYL GËRVALLA
Përgatiti:Flori Bruqi
