Mehmet Kraja: 10 libra të letërsisë shqipe, që duhen lexuar

Shkrimtari Mehmet Kraja zgjedh “Rapsodi të një poeme arbëreshe” të Jeronim De Radës si një nga librat që nuk duhen lënë pa lexuar. Duke e quajtur një vepër pertej artit, Kraja na fton në një lexim ndryshe të De Radës. Më poshtë ai vjen me 10 sugjerimet e tij nga letërsia shqipe.


Jeronim De Rada, “Rapsodi të një poeme arbëreshe”


Për mendimin tim, njëra nga veprat më të rëndësishme të letërsisë shqipe. Kjo vepër e De Radës pa të drejtë është zhvendosur nga letërsia në histori, pra është shtyrë disi matanë artit, është kthyer në data, në fusnota, në shënime bio-bibliografike dhe nuk sugjerohet si vepër për lexim. Arsye për këtë mund të ketë qenë gjuha, por vepra ka kohe që është rikënduar dhe, pranë tekstit origjinal, mund të shijohet edhe në këtë formë. Kjo vepër i qëndroi kohës për shkak të motiveve, të cilat, njësoj si tërë letërsia antike, shprehin raportet themelore të njeriut me enigmat kryesore të jetës e të ekzistencës. Së dyti, “Rapsoditë…” i bën art të lartë dendësia e madhe e figurave, që nuk shtrihet vetëm në rrafshin e gjuhës, por në shumicën e rasteve është qenësi e ligjërimit. Një prurje e veçantë e kësaj vepre është tematika kalorësiake dhe aristokrate, e cila për shkak të rrethanave historike, nuk do të përsëritet më në letërsinë shqipe.

Ndre Mjeda, “Juvenilia”

Ndre Mjeda është mjeshtër i madh i sonetit shqip, i papërsëritshëm në letërsinë shqipe, një skalitës i jashtëzakonshëm i vargut. Mjeda është klasik i letërsisë shqipe; poezia e tij është një monument letrar i gdhendur në mermer. Pa të drejtë është lënë disi në harresë, duket për shkak të rivalitetit të françeskanëve me jezuitët, përfshirë edhe supozimin cinik se Mjeda u njoh edhe në kohën e diktaturës, ndërsa Fishta u anatemua. Pavarësisht se konsiderohet dialektore, poezia e Mjedës është model i mbarë vargimit shqip, sepse ajo shpërfaq, njeh dhe bashkon në një të përbashkët vlerat tingullore të fjalës me vlerat e saj kuptimore figurative, që është ideali më i lartë i poezisë. Poezia e Mjedës mund të lexohet edhe sot me ëndje, nëse mënjanohen disa paragjykime.

Ernest Koliqi, “Tregtar flamujsh”

Është njëra nga veprat më të rëndësishme të prozës sonë, që ndikoi në bashkëkohësimin dhe emancipimin e letërsisë shqipe. Proza tregimtare e përmbledhjes “Tregtar flamujsh” e Koliqit u shkrua në një kohë qetësie shpirtërore të shqiptarëve dhe ajo reflekton gjuhë të emancipuar, jetë të stabilizuar shoqërore, kulturë qytetare dhe mendim kritik. Mendoj se është mbivlerësuar ndikimi i letërsisë italiane në këtë krijimtari të Koliqit, sepse ai shfaqet i asimiluar, njësoj si letërsia perse te Naimi, apo ajo rumune te Lasgushi. Në këtë pikë proza tregimtare e Koliqit nuk përbën ndonjë përjashtim. Nëse duhet bërë vërejtje gjuhës së Koliqit, kjo nuk lidhet me dialektizmin e thellë të leksikut të tij, sepse ai i përshtatet ambientit, por më shumë me sllavizmat e paasimiluara që gëlojnë në ndonjërën nga këto proza.

Mitrush Kuteli, “E madhe është gjëma e mëkatit”


Është vepra më e arrirë e Mitrush Kutelit dhe njëra nga veprat më të rëndësishme të prozës shqipe. Në këtë prozë të Kutelit subjekti rrëfimor është vendosur në një kontekst fetar. Në një kuptim më të gjerë, rrëfimi është ndërtuar i mbështetur fort te situata biblike e “Këngës së këngëve” të Solomonit. Por motivi biblik është bartur në kohë dhe hapësirë, ashtu siç bëhet zakonisht në raste të këtilla. Vetëm se, kur bëhet fjalë te ne për misticizmin, në etër sikur ndihet njëlloj refuzimi, kështu që kjo mund të jetë një nga arsyet përse kjo prozë e Kutelit nuk ka arritur t’i vërë nën hije veprat e tjera të këtij autori, veçmas ato me tematikë sociale, ndonëse artistikisht është vepra e tij më e arrirë. Mistikja e shndërruar në situatë jetësore, kjo është veçoria themelore e kësaj proze. Gjuha e Kutelit në këtë prozë është model, se si koineja lokale ngrihet në nivelin e tekstit të kultivuar artistik. Ajo është gjuhë që krijon drejtpeshim të fuqishëm ndërmjet tekstit dhe kontekstit.

Petro Marko, “Qyteti i fundit”

Romani më i mirë i Petro Markos dhe njëra nga veprat më të mira të prozës shqipe të gjysmës së dytë të shekullit XX. Shquhet për subjekt të zgjedhur dhe për guxim krijues, sepse romani edhe për nga tema, edhe për nga metoda krijuese del në anën tjetër të skemës, duke sfiduar ideologjinë dhe njërën nga shtyllat e saj, realizmin socialist. Petro Marko në këtë roman merret me pasojat e luftës, duke dalë “në anën tjetër”, pra në kampin e atyre që e kanë humbur luftën. Dhe aty gjen drama të mëdha, fate të përmbysura, jetë që marrin rrjedhë tragjike. Pavarësisht se autori ndjek me konsekuencë vijën e qartë antifashiste, duket sikur në shumicën e rasteve rrëfimi i del “jashtë kontrollit” dhe bie në “grackën” e humanizmit. Edhe në pikëpamje të metodës letrare ndodh e njëjta gjë: romani për mrekulli iu shpëton shtrëngesave të realizmit socialist. Një përpunim artistik i shkrimit do të mund ta bënte veprën më të qëndrueshme në kohë.

Ismail Kadare, “Kronikë në gur”

Është kryevepra e Kadaresë dhe njëra nga kryeveprat e letërsisë shqipe, roman që del jashtë skemës letrare të këtij autori dhe përvojës letrare shqipe në përgjithësi, kryesisht përmes një diskursi narrativ thellësisht përpunuar dhe përmes shpërfaqjes së një bote, e cila qëndron në kufijtë e ëndrrës dhe realitetit, të mitit dhe legjendës në njërën anë dhe historisë dhe bëmave reale në anën tjetër. Vepra mbështetet mbi rrëfimin retrospektiv dhe të sublimuar të “fëmijërisë së botës” për luftën në përgjithësi dhe për Luftën e Dytë Botërore në veçanti. Është një rrëfim i sinqertë, jashtëzakonisht poetik dhe i ç’idelogjizuar për një dramë njerëzore përmasash të mëdha, e cila, në një vend të vogël nxjerr në pah fate njerëzish të një realiteti të çuditshëm, gati të përmbysur dhe fantastik. Është roman jo tipik për luftën, që sublimon dije dhe kulturë letrare, roman që i tejkalon përvojat individuale dhe bëhet përvojë e shkrimit letrar e një koineje pothuajse universale. Romani disa herë është klasifikuar nder njëqind romanet më të mirë letërsisë evropiane të shekullit XX.

Azem Shkreli, “Poezi”

Është njëri nga poetët më të mirë të letërsisë bashkëkohore shqipe, figurë e fuqishme integruese e letërsisë shqipe: poezia e tij, për aq sa lexohet dhe analizohet, funksionon pa dallim në mbarë hapësirën letrare shqiptare. Është poezi kryekëput meditative, me shtresime të thella kuptimore dhe me shprehje të kultivuar gjuhësore dhe artistike. Heroi lirik i poezisë së Azem Shkrelit nuk është as kosovari dhe as shqiptari pasionant dhe euforik, por shqiptari racional, meditativ. Ky hero lirik asnjëherë nuk bëhet pjesë e turmës, pra nuk është hero kolektiv, përkundrazi, është individualist i fuqishëm, që mediton për tema të përjetshme si liria, qëndresa, dashuria, vdekja etj. Poezia e Azem Shkrelit përdor gjuhë dhe shprehje të kursyer dhe shquhet për gjetje origjinale në fushën e figurës poetike. Vepra letrare e Azem Shkrelit ka tiparet e njeriu të urtë, që mediton shumë dhe flet pak.

Ali Podrimja, “Lum Lumi”

Të paktë janë librat e poezisë si “Lum Lumi” i Ali Podrimjes, që mbeten në vëmendje të lexuesit për një kohë kaq të gjatë, jo me ndonjë poezi, me ndonjë varg, me ndonjë motiv apo metaforë, por libri si tërësi. “Lum Lumi” vazhdon të jetë në vëmendje të lexuesit dhe të studiuesve të letërsisë. Ai u bë libër-emblemë i poezisë shqipe, një libër i veçantë, që shënon një kthesë me modernitetin e shprehjes, me emancipimin përmbajtësor, me një gërshetim jashtëzakonisht të suksesshëm të shprehjes së kultivuar dhe subjektit me referenca krejtësisht të qarta kuptimore. “Lum Lumi” është liria e panënshtruar për të shprehur dhembjen, është liria për të ndjerë, është liria për të vuajtur, është liria për të klithur, është liria për të thënë atë që ndjen. Për ta bërë “Lum Lumin” Ali Podrimjes iu desh shumë dhembje dhe po aq fjalë-figura dhe shprehje të gjetura. Në këtë libër elokuenca poetike e Podrimjes njeh depërtime të jashtëzakonshme.

Zija Çela, “Gjysma e Xhokondës”

Njëra nga veprat më të rëndësishme në opusin e krijimtarisë së Zija Çelës, për mua e veçantë, sepse, bashkë me romanin “Gjaku i dallëndyshes”, hap fazë të re të krijimtarisë letrare të këtij autori dhe manifeston qëndrueshmëri në tranzicionin e vështirë letrar të periudhës pas realizmit socialist në letërsinë e Shqipërisë. Me këtë roman Zija Çela bëhet model i frymës së re në prozën shqipe, e cila konsiston në përvetësimin kreativ dhe selektiv njëkohësisht të pluralizmit të shkollave letrare, duke ruajtur drejtpeshimin ndërmjet zërit të vet origjinal dhe kërkesave në rritje të lexuesit shqiptar. Ndryshe nga shumë shkrimtarë të tjerë shqiptarë që nuk arritën të ecnin në hap me kohën dhe me zhvillimet e saj dinamike, me këtë roman Çela bëhet autor që letërsinë e tij e vendos në raporte komunikimi dhe konkurrence me prozën bashkëkohore kontemporane, sepse, nga njëra anë, ai sublimon arritjet e mëdha të prozës së shekullit XX në ndërtimin e fakturës tekstore dhe të prosedeut, ndërsa, nga ana tjetër, me tematikën e veprave të tij qëndron afër preokupimeve të botës shqiptare, duke u bërë jehonë pësimeve dhe dilemave të saj.

Vath Koreshi, “Ujku dhe Uilli”

Pavarësisht se konsiderohet roman me tezë të paravendosur, ku e mira dhe e keqja kanë fatin e paracaktuar, ky roman i Vath Koreshit shënon një sukses të jashtëzakonshëm në letërsinë shqipe pas kthesës së madhe të viteve ’90. Romani është një dëshmi se letërsia shqipe, pas shkërmoqjes së realizmit socialist, kishte potencial të brendshëm të rigjenerohej, veçmas romani, dhe të njihte depërtime të reja subjektore dhe gjuhësore. Romani është i rëndësishëm, sepse hap shtigje dhe ofron njërin nga variacionet e “ritregimit” të historisë, ndryshe nga ç’ishte rrëfyer historia deri atëherë: romani është histori ngjarjesh dhe rrethanash, por më shumë është histori lirike e dashurisë dhe pasionit, e vuajtjes dhe mbijetesës. Megjithëqë që sërish të skematizuar, autori i nxjerr personazhet nga skema ideologjike dhe i vendos në kufizime të tjera, duke bërë me dije se liria e vërtetë nuk ekziston, se ajo ka kufizime të tjera ekzistenciale, filozofike dhe botëkuptimore. Më anë tjetër, me këtë roman autori bën kërkime dhe depërtime gjuhësore të rëndësishme në nivel të prozës sonë romanore.



*****

Mehmet Kraja ka lindur më 1952, në Krajë, afër Liqenit të Shkodrës, në Mal të Zi. Shkollimin e mesëm e kreu në Ulqin, ndërsa të lartin në Universitetin e Prishtinës. Nga viti 1974-76 ishte kryeredaktor i gazetës së studentëve “Bota e re”. Më pas punoi si gazetar dhe redaktor i kulturës në gazetën “Rilindja”. Gjatë viteve 1992-99 jetoi dhe punoi në Tiranë. Pas luftës ishte redaktor i kulturës në të përditshmet “Zëri” dhe “Koha Ditore”. Që nga viti 2002 është edhe ligjërues në Fakultetin e Arteve në Prishtinë, ku jep lëndën e skenarit të filmit. Eshtë anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Deri tani ka botuar: 12 romane, 5 përmbledhje me tregime, 10 drama dhe tre libra me kritikë dhe publicistikë, si dhe një numër tekste publicistike në shtypin e Kosovës dhe Shqipërisë.


Romane


“Gjurmë në trotuar”, Rilindja, Prishtinë 1978;
“Portali i perëndive të fyera”, Rilindja, Prishtinë 1980;
“Moti i Madh”, Rilindja, Prishtinë 1981;
“Udhëzime për kapërcimin e detit”, Rilindja, Prishtinë 1984; “Naim Frashëri”, Tiranë 1987;
“Sëmundja e ëndrrave”, Rilindja, Prishtinë 1987;
“Net bizantine”, Rilindja, Prishtinë 1990;
“Muri i mjegullës”, Toena, Tiranë 1998;
“Edhe të çmendurit fluturojnë”, Onufri, Tiranë 2004;
“Im atë donte Adolfin”, Onufri, Tiranë 2005.
"Selvitë e Tivarit", Onufri, Tiranë 2008
"Hotel Arbëria", Onufri, Tiranë 2010
"E zeza dhe e kuqja", Onufri, Tiranë 2015

Tregime

“Dritat e mesnatës”, “Rilindja”, Prishtinë 1974;
“Vdekja pa emër”, “Eurorilindja”, Tiranë 1995; “Dukagjini”, Pejë 1996;
“Portat e qiellit”, “Toena”, Tiranë 1996; “Buzuku”, Prishtinë 1997;
“Njëzet tregime për kohën e shkuar”, “Dukagjini”, Pejë 2001;
“Hija e qershisë nën dritën e hënës”, Toena”, Tiranë 2006.

Drama

“Tri drama” (“Princi i hijeve”, “Onufri i Neokastrës”, “Hëna prej letre”), “Rilindja”, Prishtinë 1987;
“Pesë ide për lojë skenike” (“Muri I, ose ora e shiut”, “Muri II, ose lavjerrësi i rërës”, “Muri III, ose fluturat e bardha”, Muri IV, ose ëndërr qeni”, “Muri V, pse një hënë tjetër prej letre”), “Toena”, Tiranë 1999;
“Krishti qëndroi tri ditë në Kosovë”, “Jeta e Re”, Prishtinë 2002;
“Grafitet”, “Jeta e Re”, Prishtinë 2005;
“Im atë donte Adolfin”, dramatizim, Prishtinë 2007;
"Drama" ("Grafitet", "Hëna prej letre II", "Rekuiem"), PEN Qendra e Kosovës, Prishtinë 2008

Kritikë dhe publicistikë

“Shoqërime”, “Rilindja”, Prishtinë 1997;
“Vite të humbura”, “Eurorilindja” Tiranë 1995, “Rozafa”, Prishtinë 2003;
“Mirupafshim në një luftë tjetër”, “Rozafa”, Prishtinë 2003.
"E shtuna ime", PEN Qendra e Kosovës, Prishtinë 2009
"Identiteti kosovar", PEN Qendra e Kosovës, Prishtinë, 2011

Skenar

“Kukumi”, 2003 (i realizuar si film artistik i metrazhit të gjatë, në regji të Isë Qosjes)
Shfaqje të realizuara
“Princi i hieve”, realizuar në Teatrin Popullor Krahinor në vitin 1984, me regji të Agim Sopit dhe në Teatrin e Gjilanit në vitin 1985;
“Hëna prej letre”, realizuar nga Teatri i Gjakovës në vitin 1988, në regji të Fadil Hysajt;
“Onufri i Neokastrës”, nga Tetari Amator “Emin Duraku” i Gjakovës në vitin 1987 në regji të Nimon Muçajt;
“Ëndërr qeni”, realizuar në Teatrin Kombëtar të Prishtinës në vitin 2001, në regji të Isë Qosjes;
“Grafitet”, realizuar në Teatrin “Oda” të Prishinës, në vitin 2005, në regji të Isë Qosjes;
“Onufri i Neokastrës” (version i ri), realizuar nga një grup artistësh të lirë të Gjakovës, në vitin 2006, në regji të Nimon Muçajt;
“Hëna prek letre” (version i ri), realizuar në Teatrin Kombëtar të Prishtinës, në vitin 2007, në regji të Fadil Hysajt;
“Im atë donte Adolfin”, i realizuar si shfaqja e parë profesioniste e Teatrit të Prizrenit, në vitin 2007, në regji të Agim Sopit.

Çmime

Çmimi vjetor i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës për veprën më të mirë (për romanin “Moti i Madh”, 1981);
Çmimi “Hivzi Sulejmani” i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës për prozën më të mirë (për përmbledhjen e tregimeve “Vdekja pa emër”, 1995);
Çmimi i shtëpisë botuese “Toena” për prozën më të mirë nga pesëqind titujt e botuar (për romanin “Muri i mjegullës”, 1998);
Çmimi “Pjetër Bogdani” i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës për veprën më të mirë (për romanin “Muri i mjegullës”, 1999);
Çmimi “Pjetër Bogdani” i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës për veprën më të mirë (për përmbledhjen “Njëzet tregime për kohën e shkuar”, 2001);
Çmimin “Azem Shkreli” të Ministrisë së Kulturës së Kosovës për veprën më të mirë (për romanin “Edhe të çmendurit fluturojnë”, 2004).
Çmimi “Mitrush Kuteli” i Ministrisë së Kulturës të Shqipërisë (për përmbledhjen e tregimeve “Hija e qershisë në dritën e hënës”, 2007).
Çmimi "Petro Marko" i Ministrise se Kultures te Shqipërise (per romanin me te mire te vitit, "Selvite e Tivarit" 2008)

Dëshmia në gjyq e Fatos Lubonjës dhe ballafaqimi me të atin: Librat e huaj babai i merrte te Kadareja

Më poshtë mund të lexoni për të ashtuquajturin Dokumenti 65, ku është përballja mes dëshmisë së dhënë në gjyq nga Fatos Lubonja me qëndrimet e të atit, Todit, i cili hedh poshtë gjithçka.

Dokumenti në vijim është zbardhja e shënimeve të dorës, të mbajtur nga sekretaria e gjykatës së Tiranës, Shpresa Duro, gjatë njërës prej seancave të gjyqit të Todi Lubonjës më 24 shkurt 1975. Dokumenti është i konceptuar në tre pjesë.


Fatos Lubonja kishte deklaruar para trupit gjyqësor se i ati i kishte thënë pas transferimit të tij në Korçë, se sekretari i parë i Komitetit të Partisë “nuk i ka njohuritë e duhura nga ana teorike”, ndërkohë që i ati hedh poshtë dëshminë duke thënë: “Me Fatosin nuk jam dakord lidhur me ato që tha për mua me sekretarin e parë të Korçës. Këto janë trumbetuar në gojën e Fatosit nga Mihallaq Luarasi”. E, ndërkohë që i biri u kishte thënë hetuesve se “kam bërë shkrime me përmbajtje armiqësore”, shkrime që sipas tij i kishte parë edhe Todi Lubonja, ky i fundit thotë se “lidhur me shkrimet e tija nuk kam fare dijeni se n’atë kohe unë nuk flisja fare me Fatosin”.

Në procesverbal gjejmë edhe dy pika të tjera të nxehta në përplasjen at e bir. E para kishte të bënte me librat e ndaluar. Në këtë pjesë të dëshmisë Fatos Lubonja kishte përfshirë edhe Ismail Kadarenë, për të cilin ai thotë se i ati kishte vlerësim. “Librat e huaja një pjesë i porosiste babai, një pjesë i merrja unë në ndonjë shok ose babai tek Ismail Kadareja”, dëshmonte Fatos Lubonja. I ati pranon se ka lexuar letërsi të huaj në rrugë legale, e më pas, ka bërë propagandën e partisë, pa përmendur asgjë tjetër.

Një pikë tjetër e nxehtë është qëndrimi për Enver Hoxhën. Fatosi ka dëshmuar për një rast që e quanin drejtuesin e lartë të partisë një “dajrexhi”, nisur nga një manifestim i 1 Majit. I ati e kundërshton, ai mohon të ketë patur dijeni për diçka të tillë. “Tek Fatosi kishim lënë televizorin për ta rregulluar më 16 prill, unë shkova në Lezhë. Televizor nuk kisha, pra nuk pashë parakalimin e 1 Majit e s’kam dijeni mbi dajren. Unë nuk kam folur asnjëherë për të sharë udhëheqësin kryesor dhe as partinë”.

Një çështje tjetër që vjen në dëshminë e Fatos Lubonjës, ka të bëjë edhe me disa armë që mbanin në familje, por në përgjigjet e të atit për këtë temë nuk ka ndonjë reagim konkret, siç edhe do ta shikoni në dokumentin e plotë që është në vijim.

Vdiq Fatos Arapi( 1929-2018)

Nga Flori Bruqi

Fatos Arapi lindi në vitin 1929 në Vlorë, Shqipëri. Po atje ai kreu shkollën e mesme, ndërsa studimet e larta i ndoqi në Bullgari (Sofje) në fakultetin e Matematikës dhe të Ekonomisë. Ka punuar shumë vjet gazetar dhe pedagog në Fakultetin Histori Filologji të Tiranës. Disa herë ka fituar çmime kombëtare e ndërkombëtare për poezi. Në vitin 2008 e fitoi ,,Kurorën e artë,, në manifestimin poetik Mbrëmjet e poezisë strugane dhe është i pari poet shqiptar që e ka fituar këtë shpërblim.

Vepra e Fatos Arapit është e pasur në llojet e zhanret e ndryshme që ai lëvroi.

Përveç poezisë ku ai qëndron në rreshtat e parë, F. Arapi ka shkruar disa novela: Patat e egra, 1969; Cipa e borës, 1985; Gjeniu pa kokë, 1999 etj; disa romane: dhjetori i shqetësuar, 1970; Shokët, 1977; Deti në mes, 1986; disa drama: Partizani pa emër, 1962; Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front diku, 1995; ka bërë disa përkthime: Këngë për njeriun, Nikolla Vapcarov, 1981; Poezi, Pablo Neruda, 1989; Safo, 1990; Antologji e poezisë turke etj; si dhe ka shkruar një numër të madh artikujsh e studimesh të ndryshme.

Poezitë e para F. Arapi i botoi në gjysmën e dytë të viteve pesëdhjetë, dhe, përkatësisht në vitet 1962 e 1966 botoi vëllimet "Shtigje poetike" dhe "Poezia dhe vjersha".

Që në hapat e parë ai paralajmëroi një zë të veçantë në artikulimin gjuhësor të botës dhe të njeriut, një vizion të vetin mbi realitetin. Fillimet poetike të Fatosit do të jenë tematikisht të rrudhura e të reduktuara, duke u kushtëzuar nga rrethanat politike të kohës.

Në frymën e hovit ndërtimor dhe të entuziazmit për çlirimin e vendit, që mbizotëronte brenda parimeve krijuese të realizmit socialist poeti shpaloste besimin se Shqipëria ecte drejt një rruge të re, të lirë, dhe ky besim bënte të përballohej më lehtë durimi dhe sakrifica.

Brenda këtij vizioni, Fatos Arapi shpesh do t'i përqeshë e përbuzë burokratët dhe demagogët, si në poezinë "Antiburokratike", apo do të sjellë disa veçanti përmbajtësore dhe ekspresive si në poezinë "Pse erdha në jetë".

Siç shihet, poeti i thur ode lirisë dhe "mejtimit të lirë" siç e quan ai. është synim dhe ideal madhor, pas të cilit poeti magjepset dhe përbetohet.

Tituj të veprave


Shtigje poetike, 1962
Partizani pa emër, 1962
Poema dhe vjersha, 1966
Ritme të hekurta, 1968
Patat e egra, 1969
dhjetori i shqetësuar, 1970
Dikush më buzëqeshte, 1972
Poezi të zgjedhura, 1974
Drejt qindra shekujsh shkojmë 1977
Shokët, 1977
Cipa e borës, 1985
Deti në mes, 1986
Ku shkoni ju statuja, 1990
Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front diku, 1995
Gjeniu pa kokë, 1999
Na ishte një almë, 2002
E sajoi reja zogun e furtunës
Përkthime
Këngë për njeriun, Nikolla Vapcarov, 1981;
Poezi, Pablo Neruda, 1989;
Safo, 1990;
Antologji e poezisë turke të shekullit XX, 2001.

Kanë thënë për të:

Akademik Prof.Dr. Ali Aliu: "...Poezia e Fatos Arapit është regjistruesi më i shqetësuar, më mbresëlënës dhe dramatik i meskohës shqiptare, i kohës bosh, i kohës mushkë, që lëviz së prapthi. Ajo identifikohet përmes parashenjës së përhershme të shkallëzimit dramatik, si edhe me konfliktin me zërin e vet – me shpresën e vet të zhgënjyer, me kohën dhe pakohën, me fatin dhe fatlumin në duart e tiranëve...“.



Ante Popovski: “Mendoj se rrallëkush nga komuniteti asketik i poetëve e di, se poeti Fatos Arapi ishte para dy vitesh fitues i Kurorës, se ekziston një libër i vëllimshëm e luksoz me poezitë e tij në maqedonisht, siç botohen rëndom poezitë e poetëve fitues. Në pikun e retorikës politike për integrimet tona, në kulmin e bumit të teknologjisë informative, askush s’e mori vesh sensacionin kulturor, që i bën nder letërsisë shqipe. Në vend të tyre – tejpërtej ekraneve e faqeve të gazetave, me një tmerr psikotropik, na shfaqen patësosur fytyrat e pacensuruara të politikanëve tanë. Dhe media shndërrohet çdo ditë te ne, pak e fije, në festë kainësh. Kush ia ka ngenë kulturës…".

Giuseppe Gradilone: "Sot ai është një nga zërat më përfaqësues dhe, pa dyshim, më moderni në panoramën e letërsisë shqipe bashkëkohore”.

TE VARRI I LIRISE


Fryn ere me shi, motra ime
U shuan qirinjte e varreve prane
Ere me shi…
Qiririn tend te ndezur
Mbroj me grushtet e mia
Takohemi vetem ne kete dite
U beme lot qiriri motra ime
Dridhemi si kjo flakez e drojtur…
Ti me flet; aty poshte ka njerez
Eshte nje plak ketu prane.
Kerkon thiken te qeroje mollen
E do, nuk e gjen, ky poet, miku im
Ka lene gjurmen e vargut pa shkruar
“Nje kafe pa ty ne Tirane’’
I ka humbur unaza nje nuseje
E kerkon me frike nuserie
Erresire aty poshte…
Terri njeh vetem gjuhen e drites
Me qiririn tend nder duar
Kaloj varr me varr dhe ndez
Qirinjte e shuar
Pak drite prej shpirtit
Nje femije aty prane
Kerkon lodren qe i ka humbur
Motra ime.

Atdheu


Atdheu eshte dhimbje , eshte dhimbje.
Nje prill i pikelluar ne shpirt.
Atdheu eshte kryqi , eshte kryqi
E mban – dhe te mban ty ne shpirt.

Atdheu eshte toka e premtuar.
Ti shkel si nje zot dhe se ka nden kembe.
Atdheu ska fjale , ka sy te trishtuar.
Vdes dashuria ne dashuri qe te cmend.

Atdheu eshte buka e uritur.
Te iken nga duart e dot nuk te ngop
Enderr dhe ankth dhe shprese e sfilitur
Me syte n’erresire vetveten kerkon.

Atdheu eshte varr i hapur, eshte varr.
Nje jete drejt tij shkon me bese qe lind.
Ne nje pike loti mbyt lotin fatvrare.
Ne nje pike loti lirine e lind.

Atdheu yt i vogli , i vogli
ai hyjnori i pavdekshmi si loti

ELEGJI PER BABANE...

Ti nuk je me.
As do te na shohesh,
as do te shohim, baba, me kurre.
Ti nuk je me..
Emrin tend e mori ky gur,
Vdekja - si vdekje ,
gjithmone e dhimbshme,
gjithmone e verdhe...
Me nje kordhele
tufa kujtimesh ne zemer na lidh.
Tufa kujtimesh
edhe elegjish.
Jam i trishtuar dhe me mori malli.
Dhe mbi trishtime e mall duke ecur,
ngjita rrugen e ngushte te fshatit.
Shtyva deren e varrezes se vogel
dhe t'erdha te varri...
C'fjale te pathena do te me fiasesh?
C'fjalé té reja déshiron te degjosh?
Prej kétij varri
tani, baba, c'do té mé japésh?
Até dité té thaté janari:
pérpara teje Halil Alija
e mercenari.
Prapa shtépia né zjarr e flaké

Duart e tua né pranga,
plak i ngarté?
Erdha té marr
cfaré perket prei kétij varri.
Kujtime té dhimbshme.
Vuajtje krenare.
Ti mos mé thuaj:
"Biro... iané té trishtuara".
Baba i gjoré!
Uné, pa ato,
do t'isha né jeté edhe mé i trishtuar.
Dhe kur té vdes
s'dua asgjé
vec njé varr té thieshté.
Atje né bregdet,
ku népér net
bisedojné yjet me qiparisat.
Dhe fjalé té kaltra
flet e shpréndan
deti matané.
Fjalét qé i njohim,
qé i kuptojme,
uné
me babané...

VDEKJA E GJYSHES...

Ja, edhe gjyshja né arkéz,
kukull e vogél né kartéz,
Eshté... dhe prapé s'éshté e téra,
sikur nuk éshté si pérhera.

Gjithé karfica, gjilpera
kapur satenet né koké,
lidhur képuckat pérposh,
shami e lule né gjoks.

Mbyllur kapakét e syve
c'ndjej u shua brenda tyre?).
E sheh... dhe té duket heshtja
pe gjasme e pe gjasme vdekja.

Gjyshja e vogél, e bukur, e pastér...
Né arkéz kukull.
Gjithé karfica, gjilpéra,
qepur vite té téra,
lidhur kujtime e malle,
dhembje, qé duken si pérrallé.
E sheh... dhe té duket heshtja

DETI ...

I vogél, me pantalona té, shkurtra,
me kémbé té zbathura e njé kémishé humaije,
qé e qepte veté gjyshja...
Ashtu darké pér darké dilja né breg.
Ndér gíshtérinjté e kémbés sé ftohté mé rridhte rera.
Uné prisja me oré té téra,
gjersa pérnjéherésh, tutje népér fushat e gjéra te nates
ngríheshin kope té cuditshme, té panumerta kuajsh té bardhé.
Népér hapésirat e pafundme suleshin aradhé - aradhé.
Turfullonin.
Binin me kémbé té thyera,
rrokulliseshin duke gulcuar népér té zezat humnera.
Mbi ta fiuturonin té tjere.
Jelet e hakérruara dallgé - dallgé fushén e diellit fshihnin.
Hingéllima té frikshme para tyre bridhnin.
Ata vinin, afroheshin drejt meje.
Gjokset e médhenj e té bardhé
kreshpéronin pérpjeté;
kémbét e para rrihnin né eré...
Syté u flakéronin.
Njé cast... dhe nén thundrat e tyre do té mé copétonin.
Kur ja me poteré
si njé gjérnim i madhérishém pérplaseshin
te kémbét e mia. Nga flegrat gjigante
miliarda grimcéza té krístalta shfrynin
pér té fundit heré.
Té tjeré
hingéllinin népér fushén e gjeré té natés.
Me gézim e friké, oré té téra uné, shihja
kuajt bardhé
té suleshin népér furtuné.
Thyenin kémbét, rrokulliseshin,
qé té vinin sa mé paré tek uné
shkelnin, fluturonin njéri mbi tjetrin...
Dhe tani, kudo qé jam,
ashtu fantastik e i madhérishém, mé ndjek pas deti...

PO TROKAS NE ZEMREN TENDE...

Po trokas ne zemren tende
hapma deren,zonja ime!
Kaloj pragun e hyj brenda...
Dua qe te kem mbi krye
hapesiren ere yjesh;
te shikoj rrekete qiellore
se si lozin gjithe driteza
burimit te syrit tend.
Dhe si luftetar i varfer
qe te mbeshtet kryet mbi gure,
gjer te nise lufta prape,-
dua koken ta mbeshtes
mu ne gjoksin tend prej dielli...

...dhe te marr,moj,nje sy gjume.

Letra drejtuar Ramiz Alisë kundër Fatos Arapit dhe qëndrimi i Agollit

Letra e Miti Tona për Ramizin:“Këtë vëllim me vjersha e ndalëm ne pasi konstatuam disa vargje të gabuara nga ana ideore. Porositëm Ministrinë ta shqyrtojë dhe të japin mendim. Pas analizës së bërë, Ministria është e mendimit që libri të mos qarkullojë në gjendjen që është. Shtëpia botuese dhe shoku Dritëro Agolli janë të mendimit që libri mund të qarkullojë dhe kritika letrare ta thotë fjalën e saj”.

Agolli: “Le të qarkullojë libri me gabime ideore i Fatos Arapit”

Informacioni i Ministres, Tefta Cami: “Në tërësi vëllimi “Drejt qindra shekujsh shkojmë”, ka poezi të pakuptueshme e të paqarta: lexuesit e kanë të vështirë të zbërthejnë çdo të thotë autori në shumë strofa e vargje. Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” pasi analizoi botimin pranon se vëllimi ka të meta, por është e mendimit që libri të qarkullojë dhe kritika të thotë fjalën e vet. Ne jemi të mendimit që vëllimi në gjendjen që është të mos qarkullojë”.

Dokumenti që po publikojmë në këtë kapitull të librit është një korrespodencë në mes Ministrisë së Arsim Kulturës dhe Komitetit Qendror të PPSh-së, që mban datën 27 prill të vitit 1978, ku Ministria Tefta Cami, ka hartuar një raport-informacion në adresë të sektorit të Shtypit, lidhur me një vëllim poetik të poetit të njohur, Fatos Arapi, të cilin e ka botuar Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”.

Siç do të shohim në dokumentin në fjalë, raport-informacioni i ministres Tefta Cami, është studiuar nga shefi i Shtypit, Miti Tona, i cili ia ka dërguar një letër me shkrim dore, Ramiz Alisë, ku i shpjegon se Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, dy recensentet e librit (Razi Brahimi dhe Çapajev Gjokutaj), si dhe vetë Dritëro Agolli, është dakord që ai libër të dalë në qarkullim dhe më pas kritika të thotë fjalën e saj. Ndërsa, vetë ai (Miti Tona), ka mendimin se ai libër nuk duhet të qarkullojë në gjendjen që është, duke i shpjeguar dhe arsyet përse?! Ashtu siç kemi parë edhe në kapituj të tjerë paraardhës të këtij libri dhe të tjerë që do i shohim në vijim, poeti i njohur, Fatos Arapi ka pasur shpesh problem të kësaj natyre me libra e tij, ku pjesa më e madhe i janë ndaluar.

Kryesisht ato libra ku Fatosi në mënyrë të fshehur apo dhe deri diku fare hapur, aludonte për vëllanë e tij, Vllas Arapi, ish-partizan i Brigadës së parë të Mehmet Shehut dhe sekretar politik i Mallakastrës, ishte ekzekutuar në mënyrë misterioze (nga vetë shokët e tij të idealit) pak kohë pa mbaruar Lufta. Kjo gjë, pra humbja e vëllait, ka qenë një nga goditjet dhe brengat më të mëdha që ka pësuar e përjetuar Fatosi, gjë të cilën e shprehte hera herës në veprat e tij, në prozë apo poezi. Dhe kësisoj, ato krijime përbënin një problem tejet të madh për Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve e Sektorin e Shtypit në Komitetin Qendror që jepte viston e fundit për botimin apo pezullimin e veprave të kësaj natyre.

Ajo që vihet re në krijimtarinë e Arapit, edhe pas këtyre problemeve, ai jo vetëm që “nuk ka nxjerrë mësime”, por i ka shtuar më tepër fajet e tij në librat që ka shkruar më pas. Kjo gjë të shikohet dhe në kapitujt pasardhës, ku Mehmet Karakushi, (që mbulonte Artin e Kulturën në Komiteti Qendror të PPSH-së), në raportet për eprorin e tij, Ramiz Alia, e konsideron poezinë e Arapit reaksionare dhe armiqësore?! Por natyrshëm lind pyetja: Përse Arapi nuk u godit ashpër dhe përse nuk pati probleme ashtu si shumë nga kolegët e tij që përfunduan burgjeve dhe internimeve të regjimit komunist?!

Kjo ka shumë arsye dhe shpjegime, por mendohet se më kryesorja është fakti se Fatosi kishte qenë partizan, duke marrë pjesë në Luftë me armë në dorë, (së bashku dhe me motrën e tij, Liri Arapi Aranitasi) si dhe krushqia që familja Arapi kishte me Kadri Hazbiun, ministrin e Brendshëm. Nipi i Fatosit, (djali i motrës, i Lirisë, Agron Aranitasi, kishte për grua vajzën e Kadri Hazbiut), dhe Hazbiu normalisht nuk mund të jepte viston për dënimin e dajës së dhëndrit të tij?!

Gjithsesi këto janë mjaft të diskutueshme, por ajo që dihet tashmë është fakti se poeti Arapi ka qenë mjaft problematik për regjimin komunist (gjë që shihet edhe nga mjaft dokumente të pasqyruara në faqet e këtij libri dhe jo vetëm), në gjithë krijimtarinë e tij dhe ka mundur të shpëtonte pa i krijuar telashe të mëdha. Ashtu si pjesa më e madhe e dokumenteve arkivore të këtij librit, edhe ky publikohet i plotë dhe pa asnjë ndryshim apo shkurtim. Po ashtu siç ndodhet në dosjen përkatëse të Arkivit Qendror të Shtetit, Fondi 14. Struktura, Ap. Komitetit Qendror i PPSH-së.

Letra e Miti Tona për Ramiz Alinë

Shoku Ramiz

Këtë vëllim me vjersha e ndalëm ne pasi konstatuam disa vargje të gabuara nga ana ideore. Porositëm Ministrinë ta shqyrtojë dhe të japin mendim. Pas analizës së bërë, Ministria është e mendimit që libri të mos qarkullojë në gjendjen që është. Shtëpia botuese dhe shoku Dritëro Agolli janë të mendimit që libri mund të qarkullojë dhe kritika letrare ta thotë fjalën e saj.

Sektori i Arsim Kulturës dhe ne mendojmë që libri në këtë gjendje që është të mos qarkullojë, por t’i bëhen korrigjimet dhe të botohet. Këtë punë ta bëjë Shtëpia Botuese me autorin e ndihmën e Kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve.

Tiranë, më 27. 4. 1978 Miti Tona

Ministria e Arsimit të

vendosi e të veprojë ashtu

si gjykon ajo se është e drejtë

Kjo është në kompetencën e saj.

Ramiz

4.V.1978

……………………………………………………………………………………………………………….

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPERISE

MINISTRIA E ARSIMIT DHE KULTURES Tiranë më 15.4.1978

DREJTORIAE BOTIMEVE

Rrufe është fjala e sajë e fundit:Unë,ti,ne dhe armiku ugurzi!....

Shkruan: Flori Bruqi 

Duke shëtitur rrugëve të Prishtinës, cingërroj telefoni i mikes time të njohur nga Shkupi,
profesoreshës dhe doktoreshës tashmë në zë ,e njohur nga lexuesi shqiptar : Vlera Bytyçi Ejupi .

Ajo disa vjet më parë ishte përkujdesur aqë shumë , për mbarvajtjën sa më të mirë të Konferencës shkencore që mbahej në Tetovë, Universitetin Ndërkombëtar të Evropës Juglindore. 

 (Prof.Dr.Vlera  Bytyçi Ejupi , është ligjeruese e lëndëve :
 Letërsi Moderne  dhe  Postmoderne  Anglo- Amerikane   , pranë  Kolegjit UBT Prishtinë )

Kam kujtime të bukura për shkrimtarën,studiuesën ,pedagogën Prof. Dr. Vlera Bytyçi Ejupi.
Ajo është një emër premtues në letërsi dhe shkencën shqiptare në veçanti …

Në vitet e mëpastajme, prej disa meskinëve universitarë kalvari i jetës së sajë prej pedagogëje pësoi zigzage duke ligjeruar lëndet mësimore në disa nga univerzitetet më të njohura në Prishtinë. 

Kryeneqësia e sajë shkencore atë e shpuari në zgripcin e jetës,…e ajo si gjithnjë më një stoicizëm të pa shoq nuk iu nda letërsisë ,shkencës…

Ajo shkruan me vullnet e pasion të lindur shkruan për dashurinë, atdheun ,… e lëvron poezinë, si gjirmë e vlerave të shkrimeve të saja vezulluese.

Dhe para disa ditëve në e-mailin tim nga po kjo studiuese e letërsisë, poete , erdhën sihariqe të reja –tufëza poezishë që mikëlojnë shpirtin …

Po,po e kam njohur mirë mikën time të vjetër, e kam ndjerë ngrohtësinë dhe dorën e sajë edhe në vitet më të vështira, prandaj u gëzova pa masë kur i lexova dhe studiova poezitë e sajë.

Si gjithmonë ajo ,në dorë mbante çantën e zakonshme të pedagogës… Një çantë të re, por që gjithnjë mban thesare letrare... 

Kur u takuam, për here të pare edhe ajo e provoi të njëjtën ndjenjë malli.

Dhe, siç ndodh me shkrimtarët, e pyeta se çfarë po shkruante.Ajo , me thjeshtësinë e saj karakteristike dhe buzagazin e sinqertë, m`u përgjigj se këto ditë do ta nxjerrë nga shtypi vëllimin më të ri me poezi… .

Ciklin poetik e lexova,rilexova,e shkrova dhe studiova mjaftë gjatë. I thashë që do të shkruaj një vështrim të shkurtër …

Por, çdo fjalë, varg,strofë më bënte për vehte …ato me rrëmbenin njëra pas tjetres dhe thuajse nuk e ndjeva kohën, teksa brenda vetes subjektet origjinale dhe interesante, si dhe personazhet e tyre më buqisnin në kokë, herë njëri dhe herë tjetri…

Analizimin e poezive e nisa me poezinë “Çerdhja e gjarpërinjve ”.

Aty flitet edhe për “çerdhen e mjellmës”, “çërdhen e zogjëve si krijesa jargavitëse” të cilat e kundërmojnë gjakun e prishur,i cili nuk dhuron gjë përpos skamjës shpirtërore me helme djallëzore”.

(Poezia “Çerdhja e gjarpërinjve”).

Poetja Prof.Dr. Vlera Bytyçi Ejupi,e deshi me shpirt zemrën e Shqipërinë. Ajo sakrifikoi çdo gjë, shkroi dhe e mbështeti gjatë gjithë jetës së saj vetëdijen e ngulfatur me “xhaketa me etiketa,me parfume pa emër, por me ndonjë firmë,pa shije,tek tuk ndonjë zbukurim,nga ndonjë viktimë rasti ,…pra pa shije, e me vetëdije, pa dije që e ngulfati anatominë e jetës"  poetja,Prof.Dr. Vlera Bytyçi Ejupi.

(Poezia “Vetëdija e ngulfatur”)

Madje,ajo përpara lexuesve tregon veprimin e madhërishëm pa frikë a lodhje me rrugë e zig-zake të zeza pa dalje…me paranojë,makthe,klostrafobi,e zullume që e “nxinë” edhe bërthamën e kombit …duke e humbur arbërororën dhe pamjen ilire " dhe se :

“Unë këtu,ti aty,e ne askund,
Na përbiu terri duke na shpier dikund pa fund…
Po nuk ka kush përret,e mjera shqiptari,
Unë,ti,ne dhe armiku ugurzi…”

(Poezia “Unë,ti dhe ne”)

Ajo e njef jetën e trishtë të shqiptarit…,duke kapur një sentencë të thjeshtë në dukje, por interesant dhe emocionues ngase :

“Të parët e heqin të zezat e ullirit
Të dytë e shesin dhe gjakun e të birit “

(Poezia”Turmat”)

Në këtë linjë poetike zhvillohet edhe vetë subjekti, si dhe zgjidhja artistike. Vargu i saj ka një gjuhë të spikatur, me mjete dhe figuracione poetike, me bukuri e emocione :

“Po rolet sikur shpejtë u ndërruan
Të dytët në të paret u shndërruan
Dhe kështu u krijua kaosi gjakpirës
I cili thithi pa kursim çdo gjë prej të mirës”…

(Poezia:”Turmat”)

Kur ne të tjerët i mbushim trastat me bukë dhe me ushqime, ajoi i mbushte me libra. 

I zbrazte ato në shtëpi dhe i mbushte prapë, nuk ngopej kurrë me libra ajo dhe i madhi gjysh kishin:

”tinguj plot harmoni nga goja e saj dhe të madhit tonë gjysh”.

Po,po “gjyshja kishte fjalët hyjnore,këshilluese për të mos gabuar kurrë”…

(Poezia”Gjyshja ime”)

-Unë them të dëgjojmë se çfarë do të na thotë për “mjegullitë e vatanit …balta e zezë dhe më e zezë se katrani” që çdo ditë “luledilli guximshëm ngre lartë shtatin duke zhbirë katranin nga çdo cep me plisa të bardhë të vatanit “.

(Poezia “Katrani,Plisi dhe vatani”)

Dhe, vërtetë, në vitet në vazhdim, rruga përpara shtëpive tona quhej gjithnjë: Mëmedheu që ka pamjen e fytyrës së nënës. 

Jo vetëm banorët e mëmëdheut ilir , por edhe postierët që ndërroheshin herë pas here, atë emër përmendnin, madje shpesh herë nuk e përmendnin fare të kaluarën dhe të tashmën pa asnjë shkak! 

Ata vjedhin emrin e lagjes, të rrugës, që gjatë gjithë kohës vodhën gjuhën dhe sit ë çmendur,të vërbër shkatrruan cepin e zemrës, mendjës …dhe thundra e tyre më burrëri falso,krime makabre tkurrën padukshëm popullin tim” .


(Poezia “Këta vrasës”).


Mendoj se në këtë “kanistër” me vargje të bukura e tërheqëse dhe që përçojnë mesazhe mbresëlënëse për këdo që i lexon, përbën një bukuri të rrallë poezia “Kur do të vish”…, ku poetja tregohet mjeshtër i vërtetë si në thurjen e subjektit, në përshkrimin e tipave dhe karaktereve, në dialogët e thekur dhe plot lëng jetësor, e ku shfaqen personazhe të skalitur me shumë dashuri dhe origjinalitet. Poezia tregon për “ngulfatje të mbyllur në klostrafobikën shkretirë” e cila “frymon pa humbur kombëtarën formë”, pa i harruar rininë,idealët e rinisë ,të burgosurve të pafajshëm nëpër kazamatët e Shkupit .

(Poezia “Kur do të vish”)

Subjekti rrjedh natyrshëm, plot skena të bukura e tërheqëse, që të mbajnë të mbërthyer fort pas leximit, njëra skenë më e bukur se tjetra. Janë shumë, por unë po e ilustroj përshtypjen time, veçanërisht me momentin kur:

“lulja nga vdekja, do që të ngrejë kokë,
kurse gjarpëri shtyp me lehtësi karakterin e saj,
Vrullshëm e shkatrron me aq shumë shokë”,…

Dhe se :

“As për lulen, e kiu më për karakterin, gjarpëri, jo,jo ,nuk ka mëshirë” …


(Poezia “Lulja dhe karakteri”).


Një dialog ngazëllues, me një tingëllimë sinqeriteti dhe lirizmi:

"Mami im,sa ke zbukuruar ylberin dukr kslusr mr dhputat tua nga njëra ngjyrë në tjetër”…”syçkat e tua të gjelbërta…të bënte të verbër “ …

Veçse, poshtë syve të kaltër i dalloheshin qartë rrathë të hollë, të zinj, që, siç shifët , tregonin shumë vuajtje të fytyrës engjëllore”të mamit- Mbretëreshë “!


(Poezia me mungon Mami im…”)

-Po sytë, përse m`i keni qepur në fytyrë sikur jeni përbindësha të vegjël? – na shkundi nga hutimi zëri i pa pushim:

“Herë si gjarpër e here si hi që të djeg gjer në trishtim"...

Shkretira pa fund dalin para meje dhe më kërcnohen…pa pike ndërgjgje… dhe nuk mund të ndalën këta dreqër që po përshkallzohën pa pushim”, që kanë lëkurë qengji e dihet se vetë janë djaj!...


(Poezia “Shkretëtirat”)


-Po, ajo është e çeliktë,kreshnike, e ëmbël,me sy margaritar të saj, kurorë me lule,gërsheta kaçurrele, e ëmbël e butë:

…”ashtu si di e imja bijë”

(Poezia “Bija ime”)


-Ore, kush ju ka mësuar juve të flisni kështu?

-Pse njeriu shpesh shndërron vetën në të mjerë, dhe kaplohet nga ankthi shkatrrues , apo :

Truri vetëm i ka vërejtur në mënyrë pasive…

Dhe kështu lejon që lumturia të jetë ngrohtësi nëpër shumë shpirtra”-thotë poetja.

Poetja ka përdorur figura artistike mjaft shprehëse dhe emocionale, veçanërisht metafora, metonimi, epitete dhe krahasime të bukura, poetja Prof.Dr.Vlera Bytyçi Ejupi ka arritur të vizatojë në veprën e saj personazhe të spikatura që mbeten gjatë ne mendjen e lexuesit. 

Kjo ndodh, ngase ajo e ka prezantuar veten si poete e formuar, me një pasuri përshtypjesh dhe vëzhgimesh nga jeta e përditshme që e njeh mirë. 

Poezia e Prof.Dr.Vlera Bytyçi Ejupi, është e ngjizur me kurbën e kalvarit të saj jetësor. 

Ajo, i ka provuar në jetë të gjitha punët, nga ato më të vlerësuarat në shoqëri, në të cilat ajo ka spikatur si vlerë shoqërore e njohur, deri në punët që në mënyrë të pamerituar e kanë çuar në zgrip të jetës. Ajo ka provuar të jetë edhe në Olimpin shqiptar edhe në Purgatorë. 

Kurba e jetës së saj, fillon nga aulat e larta të administratës shtetërore e deri të punëtore e thjeshtë… 
  
Ajo e njeh edhe ambientin shoqëror, njerëzit, gjendjen e tyre shoqërore dhe ekonomike, preokupimet dhe dëshirat e tyre. 


Mbi këtë bazë janë ndërtuar poezitë më të mira, duke kritikuar të këqijat e kësaj jete njerëzore mjaft të lodhur, që edhe në ditët e sotme nuk po gjen qetësi. 

Vlera Bytyçi Ejupi  parashtron para lexuesit kujdesin që duhet treguar për mirërritjen e fëmijëve, duke theksuar se jo gjithmonë përkujdesja e tepruar, e ashtuquajtur intelektuale, është efektive… 

Në mënyrë mjeshtërore dhe si një rrjedhje të natyrshme, shkrimtarja në dallgët e frymëzimit na ofron vargje dhe skena të tilla, që na bëjnë të mendojmë ndryshe për gjëra për të cilat kemi qenë të sigurt pak më parë dhe se mësimet më të mira t`i jep jeta dhe njerëzit me përvoja dhe halleshumë, ata që përleshen çdo ditë me jetën.


Talenti i poetës  Vlera Bytyçi Ejupi, është e sprovuar.Ajo këtë e shprehë  në pasqyrimin e trazirave shpirtërore të njerëzve të thjeshtë të gjendur përpara realitetit të egër të shoqërisë në ndryshim... 

Njerëz të pushtetshëm edhe sot e kësaj dite “bëjnë ligjin” në shoqëri, ndaj them se me të drejtë autorja në shumë poezi ngrehë zërin “Mos iu përul kurrë “të fortit”,/shpinën ta shndërron në urë,/ po u frikësove,/ai të shtyp, mbi ty bënë rrugë”.

Poezitë e Vlera Bytyçi Ejupi, shfaqet me bukuri të pashoqe : "humanizmi dhe dashuria mes njerëzve, respekti për vlerat dhe veprat e mira… “

Ka poezi interesante me subjekt shkollën e ku personazhet kryesorë janë nxënës, mësues, prindër dhe marrëdhëniet që krijohen mes tyre.

 Autorja, duke qenë shkrimtare, por një herazi edhe pedagoge, prind, tregon me një stil tërheqës artistik dhe pedagogjik ngjarje që mbeten në mendje për vlerat e mëdha ideore, emocionale, estetike dhe edukative. Mund të themi se edhe me veprën e saj më të re,Vlera Bytyçi Ejupi  jep kontribut të çmuar në zhvillimin dhe pasurimin e letërsisë sonë, duke vazhduar traditat më të mira të mjeshtërve të letërsisë shqiptare dhe duke shfaqur një origjinalitet letrar, që meriton vëmendjen dhe respektin e lexuesve.

(Flori Bruqi,mbanë titullin shkencor Prof.Dr.Ph.D dhe është  anëtar i rregulltë i Akademisë së Shkencave dhe Arteve në SH.B.A.Është drejtor për mardhënie me publikun pranë Akademisë së Shkencave dhe Arteve Shqiptaro-Amerikane me seli Në New York dhe degët e sajë të ASHASHA-së në Tiranë, Prishtinë,dhe Shkup).

Prishtinë, 11.10.2018.

Përtej asaj që shihet/ Fuqia e një “like” në rrjetet sociale

Alison Pearce Stevens 

Na pëlqen ose jo, mediat sociale janë një pjesë e rëndësishme e jetës sot. Adoleshentët, kalojnë më shumë se gjysmën e orëve të tyre zgjuar në internet. Ju vetë e përdorni një pjesë të asaj kohe për të postuar foto, dhe për të hapur profile në llogaritë e mediave sociale. Por shumicën e kohës lexoni dhe reagoni ndaj postimeve të miqve dhe familjarëve tuaj.

Të klikosh mbi një ikonë, është një mënyrë e thjeshtë për të qëndruar në kontakt me të tjerët. Por këto “like”, mund të kenë një fuqi që shkon përtej një lidhjeje të thjeshtë. Disa faqe në mediat sociale, i përdorin këto “like”, për të përcaktuar se sa njerëz e shohin përfundimisht një postim.

Një postim me me shumë pëlqime ka më shumë gjasa të shihet – dhe të marrë akoma më shumë klikime.
Për më tepër, shikimi i postimeve me shumë pëlqime aktivizon sistemin e shpërblimit në trurin tonë. Kjo gjithashtu mund të ulë vetë-kontrollin e shikuesit. Dhe postimet që lidhen me alkoolin, mund të inkurajojnë adoleshentët të pijnë. Kjo do të thotë se ajo që ju pëlqen në internet, ka fuqinë të ndikojë jo vetëm se çfarë i pëlqen të tjerëve, por edhe atë që bëni ju vetë.

Nuk është çudi që reagimet nga kolegët, ndikojnë në mënyrën se si sillemi. Dhe jo gjithnjë për mirë. Për shembull, në një studim të vitit 2011, adoleshentëve që iu kërkua të improvizonin sikur po ngisnin makinën në një laborator, “rrezikonin” më shumë kur kishin përreth miqtë e tyre.
Like, Share Follow

Hulumtuesit vëzhguan trurin e adoleshentëve gjatë kësaj detyre. Ata panë aktivitet të theksuar në një pjesë të truritm që përfshihej tek zona e shpërblimit. Kjo sugjeron se këta adoleshentë po ndryshonin sjelljen e tyre, në përpjekje për të marrë miratimin shoqëror, shpjegon Loren Sherman, neuroshkencëtare konjitive në Universitetin Tempëll në Filadelfia.

Përfshirja në mediat sociale, mund t’iu japë njerëzve një ndjenjë të pëkatësisë dhe rëndësisë. Por postimet mund të teprojnë se sa mirë ndjehen miqtë tanë dhe të tjerët, duke i bërë ato të duken shumë më të lumtur sesa ne. Dhe kjo, në mënyrë të papërshtatshme, mund të na bëjë të ndihemi më pak të suksesshëm se ata.

Sherman donte të dinte nëse adoleshentët, bëjnë ndryshime të ngjashme në sjelljen e tyre, kur përdorin mediat sociale. Për ta zbuluar këtë, ajo dhe ekipi i saj rekrutuan 32 adoleshentë për një studim. Të gjithë përdorën fotografitë e dërguara nga llogaritë personale të Instagramit.

Studiuesit i përzierin fotot e adoleshentëve me fotografi të tjera nga llogaritë publike të Instagram.

Pastaj rastësisht u treguan gjysmën e imazheve që kishin më shumë pëlqime (midis 23-45, shumica kishin më shumë se 30). Ata i dhanë gjysmës tjetër me jo më shumë se 22 pëlqime (shumica kishin më pak se 15). Fotot e pjesëmarrësve ishin të ndara në mënyrë të barabartë midis marrjes së disa ose shumë pëlqimeve.

Pëlqimet mund të kenë një efekt të lehtë, por të rëndësishëm mbi atë se si ndërveprojnë adoleshentët me miqtë në internet, thekson Sherman. “Kjo mund të ndikojë edhe në tendencën e tyre për të klikuar”- shton ai. Reagimet pozitive ndaj fotove të tyre (në formën e shumë pëlqimeve), i bëjnë adoleshentët të mendojnë se miqtë e tyre e vlerësojnë atë që ata po postojnë.

Por, shikimi i fotove popullore të dikujt tjetër, nuk aktivizon domosdoshmërisht vetëm zonën e shpërblimit në tru. Ndonjëherë shikimi i fotove të caktuara, ndikon direkt tek sjellja. Për shembull, kontrolli njohës i ndihmon njerëzit të mbajnë vetëkontrollin. Gjithashtu i ndihmon ata të mendojnë për planet dhe qëllimet e tyre.

Rajoni i trurit i lidhur me kontrollin konjitiv, pritet të bëhet më pak aktiv kur sheh disa foto të caktuara. Po çfarë lloj fotosh e “fikin” këtë rajon që kontrollon trurin? Ata janë foto që shfaqin sjellje të rrezikshme, të tilla si pirja e duhanit apo e alkoolit. Shikimi i fotove të tilla, mund t’i bëjë adoleshentët të heqin dorë nga vetë-kontrolli, kur bëhet fjalë për eksperimentimin me drogërat dhe alkoolin, shprehet e shqetësuar Sherman.

Klikimi është një akt i thjeshtë, por që mund të ketë rezultate komplekse. Përdoruesit e mediave sociale, shohin vetëm momentet kryesore dhe më të mira të një feste. Këto janë postimet që pëlqejnë të tjerët. Por njerëzit postojnë rrallë fotot e tyre të dehur, notat e dobëta në shkollë, apo lëndimet e pësuara si pasojë e pijes, vëren neuroshkencëtarja.

Sherman shpreson që të gjithë përdoruesit e teknologjisë, të reflektojnë për përdorimin prej tyre të mediave sociale. Përvojat tona online, janë formuar nga opinionet e të tjerëve. Shkuarja pas turmës nuk është domosdoshmërisht e keqe, thotë ajo. Por njerëzit, dhe sidomos adoleshentët duhet “të jenë të vetëdijshëm se ndikimi i bashkëmoshatarëve, është një faktor i vazhdueshëm, sa herë që ata përdorin mediat sociale”.

Analisti , Mustafa Nano tregon të vërtetën e pjesëmarrjes së tij në një konferencë të organizuar nga agjencitë shtetërore të lajmeve në Beograd.

Mustafa Nano - (ky bërllog është i lindur në Durres) është analist politik shqiptar nga Shqipëria.

Prej më shumë se dhjetë vitesh punon si gazetar në shtypin e në televizionet e Tiranës. Në qëndrimet dhe shkrimet e tij dallohet për pikëpamjet liberal-progresiste. Ka bashkëpunuar në periudha të ndryshme me gazetat Shekulli, Korrieri e Shqip. Është autor i tre librave eseistikë. Ai është edhe themelues i blog-ut online Respublica.al ku trajtohen tema aktualiteti, ekonomike dhe sociale.

Mustafa Nano nuk është zmbrapsur nga deklarata e tij që kosovarët kanë gjak serbi. Ai, madje ka mbrojtur edhe më shumë deklaratën e tij.

Nano, ka ngritur disa pyetje kur u pyet nga gazetari për deklaratën se “kosovarët kanë gjak serbi”.

“Ku është pasaktësia e kësaj, ku është makthi i madh? Duke qenë se kemi qenë fqinjë për shekuj me radhe, nën pushtime të njëjta, ato bizantine, serbe e më pas otomane, me siguri burra e gra edhe kanë fjetur me njëri tjetrin, kanë fjetur gratë kosovare me burrat serbë dhe anasjelltas, kjo është matematikisht e saktë për mua”, tha Nano për Frontal.

Ai tha se në ditët e sotme, sipas tij ky fakt, është i zorshëm të pranohet.

Sipas Nanos “Kosova është ‘gjylja e madhe’ në këmbët e marrëdhënieve shqiptaro-serbe”. Ka pasur disa reagime ndaj një qëndrimi tuajit në Beograd, në një konferencë të përbashkët serbo-shqiptare. Çfarë ishte kjo konferencë?

Ishte një konferencë e organizuar nga Tanjugu dhe ATSHja, me titullin “Shqiptarë e serbë – si të ecet më tutje?”, në të cilën ishin ftuar intelektualë e studiues nga të dyja anët. Ishte i ftuar edhe i mirënjohuri dhe i kudogjenduri Eduard Kukan dhe ministri i Jashtëm serb Ivica Daçiç, i cili, meqë ra fjala, mbajti një fjalë që nuk më pëlqeu. Ishte një nga ato fjalimet e tij të zakonshme, ku mes rreshtave apo edhe në rreshta, vihej re makthi serb për Kosovën e humbur. Ishte një fjalim që mua nuk m’u duk në frymën që duhej të përcillte konferenca.

Në një intervistë për “Panorama”, Nano tregon se kritikët e tij e kanë kuptuar drejt këtë herë, por mendojnë ndryshe nga ai.

Por këtu kanë shkaktuar debat nja dy qëndrimet tuaja. Mendoni që jeni keqkuptuar?

Jo, problemi nuk është që jam keqkuptuar. Problemi është që jam kuptuar drejt. Kjo do të thotë se sulmohem nga njerëz, që në këtë çështje mendojnë ndryshe nga unë.

Çfarë thatë ju atje?

Thashë shumë pak gjëra. Së pari, thashë se nuk kisha pritur që në këtë konferencë të flitej aq shumë për Kosovën. Intelektualët serbë, por edhe ministri i tyre, siç ju thashë, i hapnin dhe i mbyllnin fjalët e tyre me Kosovën. Nuk është se flisnin me gjuhën e Milosheviçit. Madje, as me gjuhën e Daçiçit nuk flisnin. Por dukej se serbët nuk janë ende të përgatitur t’i shohin marrëdhëniet mes tyre e shqiptarëve në një perspektivë, që e kapërcen ankthin e tyre mbi Kosovën. Dhe kjo mua më befasoi, sidomos po të mendojmë që ai ishte një takim midis Tiranës e Beogradit (nuk kishte të ftuar nga Kosova). Nisur nga kjo, unë thashë në thelb se ka shumë Kosovë në këtë takim, duhet ta shmangim pak Kosovën, dhe mund ta shmangim, ndryshe i bie që të llokoçitemi në llucën e zakonshme e të xhirojmë në vend.

Por mund të ndodhë kjo? Mund të përjashtohet Kosova, kur flitet mbi marrëdhëniet mes shqiptarëve e serbëve?

Po, mund të ndodhë. Madje, duhet të ndodhë. Për dy arsye. Së pari, sepse çështja e Kosovës ka marrë rrugë e nuk mund të kthehet prapa; nuk ka fuqi askush që ta kthejë prapa; çfarëdo që të ndodhë, nuk ka më kthim prapa; edhe sikur kosovarët të rrëmbejnë armët e të fillojnë të luftojnë me njëritjetrin, kthim prapa nuk ka; dhe kjo duhet të jetë e qartë për të gjithë; unë çuditem pse kjo nuk është e qartë. Dhe së dyti, sepse ka gjëra të tjera për të biseduar, që mund të jenë shkëmbimet në ekonomi, në kulturë etj., apo edhe – kjo është një temë që unë e kam për zemër – shkëmbimet e takimet midis intelektualëve, akademikëve, gazetarëve, në mënyrë që këta të fundit të ballafaqojnë e të përafrojnë ide, mendime, vizione mbi historinë, mbi njëri-tjetrin, mbi gjëra që ne ndajmë.

Kjo ka shkaktuar debat, mes të tjerash. Se ju keni thënë, sipas kritikëve tuaj, që shqiptarë e serbë kanë shumë gjëra të përbashkëta.

Saktësisht, teza ime është se “problemi ynë është Kosova; kur flasim për marrëdhëniet mes shqiptarëve e serbëve, Kosova është “gjylja e madhe” në këmbët e këtyre marrëdhënieve; dhe sikur kjo çështje të mos ekzistonte apo sikur të gjente një zgjidhje imediate, që do t’i bënte të gjithë ta flinin mendjen, ne nuk do kishim përse të grindeshim, pasi nuk na ndajnë gjëra të tjera të mëdha. Diferencat e tjera janë si diferencat mes kombeve të tjera, si ato mes Francës e Gjermanisë, si ato mes Spanjës e Portugalisë etj., etj., madje, serbë e shqiptarë janë më të ngjashëm sesa janë të tjerë me njëritjetrin; dhe kjo sepse kemi qenë fqinjë që për shekuj me radhë, kemi jetuar nën sundimtarë të njëjtë dhe në këtë kontekst, më shumë kemi dhënë e kemi marrë me njëri-tjetrin sesa kemi luftuar; dhe se kush mohon faktin që ne kemi dhënë e kemi marrë me njëri-tjetrin, është një i paditur”.

Ku e keni fjalën, kur thoni se “kemi dhënë e kemi marrë me njëri-tjetrin”?

Ku ta kem më parë? Kemi dhënë e kemi marrë aq shumë, sa mund të thuhet pa frikë se në gjakun serb ka shumë prej Shqipërie, ashtu si në gjakun shqiptar, sidomos në Kosovë, ka shumë prej Serbie. Kjo që thashë mund t’u duket një çmenduri, por nuk është. Në harkun e shekujve ka pasur me mijëra krushqira të lidhura, të cilat kanë pasur efektin e tyre. Ka pasur edhe shumë zhvendosje popullsish e asimilime në të dyja krahët. Edith Durhami, të cilën ne shqiptarët e kemi shumë xhan, por edhe Hahni e të tjerë, e kanë vënë në dukje këtë ngjashmëri. Përveç kësaj, ne i mëshojmë shumë armiqësisë sonë, por kjo armiqësi – dhe kjo është një tezë tjetër e imja, të cilën e kam shtjelluar me imtësi në librin “Sandwich” – është e vonë, dhe është jo më e gjatë se 150-vjeçare. Pastaj, edhe kulturalisht ne kemi dhënë e kemi marrë. Shikoni traditat tona orale, të cilat ne i shfrytëzojmë për të krijuar një klimë emulative, i shfrytëzojmë për të thënë se “jemi ne djepi i traditave orale në Ballkan”, në një kohë që e vërteta është se nuk ka një traditë orale ekskluzivisht serbe, boshnjake, malazeze, shqiptare, etj., por ka një traditë orale ballkanike, se tradita orale ballkanike është një “joint venture” dhe se çdo traditë orale kombëtare është pjella, jo djepi i kësaj tradite orale ballkanike. E prandaj, unë mendoj se është e pakuptueshme, madje edhe qesharake, grindja që bëjnë akademikët e historianët për ta vjedhur këtë traditë ballkanike e për ta bërë të tyren. Siç shihet, edhe gjëra që na bashkojnë, ne i shndërrojmë menjëherë në gjëra që na ndajnë dhe kjo është absurde. Doni më? Ka edhe fjalë që ne i kemi huazuar nga njëri tjetri. Ka fjalë të shqipes, fjala vjen, që janë me origjinë serbe, siç janë kovaç, shëtit, vadit, kosit. Madje, me shumë gjasë edhe fjala “vatër”, të cilën shqiptarët e Amerikës e kanë përdorur për të pagëzuar organizatën famëmadhe “Vatra”, është me origjinë serbe. Për të mos folur për fjalët që ne i kemi të përbashkëta prej pushtimit osman, si zanat, inat, hajde etj.. Dhe mua më vjen çudi se si mund të tërbohet njeriu prej titullit “Provokacija”, që unë kam zgjedhur për programin tim.

Pse, ka që janë tërbuar?

Pse, nuk e dini ju? Ka që kanë refuzuar të vijnë në programin tim thjesht prej emrit “Provokacija”. Meqë ra fjala, Idro Seferi që moderonte një nga sesionet e konferencës, e nisi diskutimin me mua bash me këtë pyetje: Pse ky emër për programin tuaj televiziv? Duket që ka bërë përshtypje. Mirëpo nuk duhet të bëjë.

Dhe cila ishte përgjigja juaj?

Përgjigjja ime ishte në frymën e tezave që unë mbroj: Kam dashur t’u përcjell shqiptarëve mesazhin se me serbët nuk është vetëm armiqësia që na mban të lidhur dhe se gjërat serbe nuk janë apriori të huaja e armiqësore për ne. E di, kjo tingëllon surreale, ose më e pakta provokative, por nuk është as surreale, as provokative. Na duket e tillë ngaqë jemi mëkuar qysh në djep me idenë se serbët janë armiqtë tanë të përjetshëm, se ata nuk mund të jenë gjë tjetër, veçse armiqtë tanë dhe se ne shqiptarët nuk mund të përkufizohemi ndryshe, veçse nëpërmjet armiqësisë e urrejtjes ndaj serbëve. Kjo ka qenë e vërtetë në periudha të caktuara në harkun e 150 viteve të fundit, por jo më parë. E nuk ka pse të projektohet edhe në të ardhshmen. Sidomos nëse mendojmë që Kosova do të jetë gjithnjë e më pak një problem.

Ka bërë përshtypje edhe që ju u bëtë thirrje shqiptarëve të Preshevës që të mos jetojnë me ëndrrën e bashkimit. Unë kam qenë në Preshevë. Dhe pashë që shqiptarët atje e mbanin veten peng të një pritmërie, të një perspektive të bashkimit me Shqipërinë a me Kosovën. Ishin duke pritur Godot-në. Dhe kjo i çmobilizonte, i mbante në një gjendje të ngrirë, në një gjendje midis, sandwich, ua bënte pa kuptim çdo përpjekje integrimi në Republikën serbe. Mua m’u dhimbën ata shqiptarë. Mirëpo, kjo është një gjë e zakonshme në Ballkan. Në të njëjtën gjendje të ngrirë, madje edhe më keq, janë serbët e Mitrovicës, të cilët mendjen e kanë në Beograd, jo në Prishtinë. Po kështu edhe serbët e Bosnjës. Po kështu edhe shqiptarët e Maqedonisë. Madje, edhe grekët e Shqipërisë e kanë mendjen në Athinë. Dhe unë i përmenda të gjitha këto. Nuk është se përmenda vetëm shqiptarët e Preshevës. Dhe unë mendoj gjithë ditën e ditës se kjo është një situatë e çmendur, prej së cilës nuk shqetësohet askush në Ballkan. Përkundrazi, të gjithë duan që ta përjetësojnë këtë ngrirje. Të gjithë këtyre anëve përpiqen të inkurajojnë/përjetësojnë konflikte. Në ballë të këtyre përpjekjeve janë elitat tona, ato politike e kulturore, anëtarët e të cilave bëjnë garë me sho-shoqin se kush t’i hedhë më shumë benzinë zjarrit të konfliktit. Dhe teksa bëjnë këtë këtë, këta e quajnë veten patriotë. Ndërsa mua, që po bëj bash të kundërtën, këta idiotë më quajnë antishqiptar, shërbëtor të interesave serbe. Dhe keni vënë re më të bukurën, d.m.th., që elitat tona sulmojnë elitat serbe dhe anasjelltas? Është një luftë që bëhet mes të ngjashmish. Janë elita mendjembyllura, të cilave nuk u intereson paqja dhe e vërteta. Për mua, ne duhet ta fillojmë çdo gjë duke u shkëputur prej ndikimit të elitave tona.

*****


Polemikat për origjinën, Mustafa Nano: Edhe motra e Skënderbeut u martua me një serb



Një deklaratë e analistit Mustafa Nano se nëna e Skënderbeut është serbe ka ndezur polemika e hapur një debat mes studiuesve, historianëve dhe njerëzve të medias.

Prej momentit të daljes së librit-ese “Sandwich”, Nano përballet me tezat e tij në publik, duke marrë me vete sërish zhurmën që ndjekin librat e tij. Këtë herë Nano i shkon më tej, duke deklaruar se edhe motra e heroit kombëtar u martuar me një serb.


Në reagimet e shumta që janë vënë re ditët e fundit në diskutimin mbi origjinën e nënës së Skënderbeut, janë përmendur referenca të shumta. Por nuk ka nevojë t’u referohesh të gjithëve. Mjafton të shkosh te disa burime të hershme, më të hershmet. Sepse të gjithë të tjerët janë bazuar te këto burime. Në këtë kuptim, është mundim i kotë e bjerradit t’u thuash të tjerëve se ç’ka thënë Fan Noli, Kristo Frashëri, Oliver Jens Schmitti, Hahni, Babingeri apo edhe të tjerë që kanë lënë shënime apo kanë shkruar monografi mbi heroin tonë kombëtar. Le të mbetemi pra te burimet më të para mbi këtë argument.

Cilët janë autorët që kanë folur për Vojsavën? Janë po ata që kanë folur për të birin e saj, Skënderbeun. Më i pari është Marin Barleti që – është thënë e stërthënë kjo gjë, tanimë – në veprën e tij të famshme mbi Skënderbeun shkruan se Vojsava ishte e bija e princit të tribalëve (Shih te Barleti në versionin shqip me titullin “Historia e Skënderbeut”, përkthyer nga Stefan I. Prifti, në faqen 2, por edhe te versioni origjinal në latinisht i librit “Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis…”, në faqen III).

Tani, Barletit mund të mos ia vëmë veshin shumë për sa kohë ai bën përshkrime (stili i tij karakterizohet nga teprimi), por kur na thotë një fakt, nuk kemi pse ta vëmë në dyshim. Dhe fakti është ky: Vojsava ishte bijë e princit të tribalëve.

Të njëjtën gjë lë të kuptohet edhe Gjon Muzaka, dhe me këtë kemi ardhur te dëshmia e dytë, që daton në vitin 1510 (është shkruar pak a shumë në të njëjtën kohë kur Barleti ka shkruar historinë e tij të Skënderbeut). Ky pinjoll i Muzakajve ka lënë një histori të derës së vet, dhe aty, për sa i takon Vojsavës, shkruan: “E piú sappiate ch’ il signor Giovanni Castrioto, padre del signor Scanderbego, hebbe per moglie la signora Visava Tribalda, con la quale fece quattro figli mascoli e cinque figlie femine”, (“Historia della casa Musachia”, pjesë e librit të Charles Hopf-it me titull “Chroniques gréco-romanés…”, botuar në Berlin, nga shtëpia botuese “Librairie de Weidmann”, faqja 295).

Që në shqip do bënte: “Mësoni gjithashtu se zoti Gjon Kastrioti, baba i zotit Skënderbe, pati për grua zonjën Vojsava Tribalda, me të cilën bëri katër djem e pesë vajza”, (faqja 446 e librit të Pëllumb Xhufit me titull “Nga paleologët te Muzakajt”).

Kuptohet, mbiemri “Tribalda” ka lidhje me sojin e “tribalëve”. Kush janë tribalët (por pa e ngatërruar me adjektivin “tribal” që lidhet me substantivin “tribú”)? Këtë mund ta mësojmë nga i biri i Gjon Muzakës, Konstandini që, në shënimet që ka lënë mbi të parët e vet (kjo është dëshmia nr. 3), shkruan: “… li Dalmatini ch’ hoggi sono li Schiavoni, et Illirij ch’ oggi dicono Bosnesi, Tribali ch’ hoggi se nominano Serviani”, (faqja 313 e librit të sapopërmendur të Charles Hopf-it)”. Në shqip bën: “… me emrin dalmatë thirren sot sllavët, me emrin ilirë thirren boshnjakët, me emrin tribalë thirren serbët”.

Dhe me këtë më vjen t’iu them të gjithë detraktorëve të mi: Ju kam gozhduar! Por e vërteta është që nuk ka pasur nevojë të kërkonim prova me lupë te shënimet e kursyera të Konstandin Muzakës. Ka plot autorë të tjerë para e pas tij që kanë bërë të njëjtën gjë, d.m.th. termin tribalë e kanë përdorur për të thirrur serbët e bullgarët, por më së shumti serbët. E kështu, nuk ka asnjë artific që tribalët mund t’i bëjë shqiptarë.

“Tribalët kanë qenë një tribu ilire”, është nënvizuar këto ditë. Por kjo nuk do me thënë asgjë. Siç u pa me pohimin e sapopërmendur të Konstandin Muzakës, emrin e vendit mund ta marrë pa problem kushdo që banon aty në kohë të mëvonshme. Më tej, kjo puna e origjinës “etnike” të tribusë së tribalëve të lashtësisë (Triballi) nuk është edhe aq e qartë. Ka ndonjë autor që i quan ilirë, por ka edhe ndonjë tjetër që i quan trakas.

E në fund, ja ta zëmë se tribalët kanë qenë ilirë. Ta zëmë se kjo gjë është e provueshme. Ose më mirë akoma, e provuar tanimë. Çfarë kemi zgjidhur me këtë? Asgjë. Në këtë rrethanë do na duhej të provonim që shqiptarët rrjedhin prej ilirëve apo, me fjalë të tjera, që ka një vijueshmëri të pandërprerë iliro-shqiptare. Mirëpo edhe historiani më budalla e di se kjo gjë është ende e paprovuar 100%. Çfarë shkenca (po them: shkenca) ka thënë deri më sot është shumë e thjeshtë: Shqiptarët kanë më shumë arsye se popujt e tjerë që banojnë në viset ku në lashtësi kanë jetuar ilirët, që të pretendojnë se rrjedhin prej këtyre të fundit, por gjithsesi kjo mbetet në një masë të madhe për t’u provuar. Kështu që ID-në ilire do bënim mirë ta përdornim për aq sa është e vlefshme. Kur bëjmë diskutime shkencore, kuptohet.

Vijmë tani te dëshmia e katërt, që është më interesante se tri të parat. Në një libër me titullin “Comentario delle cose de turchi, et del signor George Scanderbeg, principe di Epiro, con la sua vita et le vittorie per lui conseguite, et le inestimabili forze, et vertú di quello, degne di memoria”, me autor Paulo Giovio-n e Andrea Gambini-n, botim i gjysmës së parë të shekullit XVI, saktësisht i vitit 1541 (MDXLI), kapitulli i fundit është mbi Skënderbeun. Dhe aty, në faqen e parë të këtij kapitulli, thuhet: “Scanderbeg, prencipe di Epiro, fu figliuolo del s. Ivan Castrioth, che signoreggiava quella parte di Albania, la qual si chiama Emathia e Tumenistia: e la matre di esso Scanderbeg, chiamata Voisava, fu figliuola del s. di Pollogo, che é una parte della Macedonia et Bugaria”.

Në shqip: Skënderbeu, princi i Epirit, qe biri i zotit Gjon Kastrioti (Ivan e quan autori në origjinal, dhe Kristo Frashëri nuk e përmend këtë dokument teksa polemizon me Oliver Jens Schmittin mbi emrin e të atit të Skënderbeut e teksa mbron tezën se në burimet italiane e latine ai nuk thirrej Ivan; ndoshta nuk e ka pasur në dorë këtë dokument; dhe më mirë kështu; ndryshe, do ta kish kapur trishtimi), që sundonte atë pjesë të Shqipërisë që quhej Mat e Tumenishtë; nëna e Skënderbeut, me emrin Vojsava, ishte bijë e zotit të Pollogut që – këtu do doja vëmendjen tuaj! – është një pjesë e Maqedonisë dhe e Bullgarisë.

E vini re? Autori, që mund të ketë qenë edhe shqiptari Dhimitër Frangu (Demetrio Franco) nuk lë vend për asnjë spekulim në favor të tezës së Pollogut shqiptar. “Pollogu është pjesë e Maqedonisë dhe Bullgarisë”, thuhet qartazi. Me këtë i largohemi tezës se Vojsava ka qenë serbe, por mbetet e sigurt se Vojsava ka qenë sllave. Shqiptare, jo se jo. Ata që i mbahen tezës se Pollogu “është banuar fillimisht nga arbërorët”, duhet të na thonë se ku e kanë gjetur provën se Pollogu është banuar nga arbërorët e të na sqarojnë se ç’duan të thonë me ndajfoljen “fillimisht”.

Tani, nuk ka pse përjashtohet që në Pollog të ketë pasur arbërorë atëbotë, madje mendja ta thotë se ka pasur familje arbërore që ç’ke me të, por familja e Vojsavës nuk ka qenë një prej tyre. Ndryshe, autorët e hershëm nuk do na thoshin se ajo është e tribalëve. Do na thoshin se është e arbërorëve.

Këto dokumente, sipas meje, janë më të rëndësishmet mbi këtë çështje. Së pari, sepse janë më të hershmet. Së dyti sepse janë tonat, arbërore. Dhe unë shpresoj që sa më sipër të shërbejë si një ftesë për një debat të shtruar, mbi bazë dokumentesh, larg etiketimeve, larg pozave, ngrefosjeve, dënglave, ndjeshmërive, të qarave të stisura patriotike me lot e qurre. Jo për ndonjë gjë, por patriotizmi në këtë rast nuk vlen asnjë çikë.

Siç kam patur rast të them, e siç dihet mirë nga njohësit e historisë, martesat ndëretnike në kohën e Vojsavës kanë qenë të shpeshta, më të shpeshta sesa janë sot çaprashitjet akademike me armiq e tradhtarë. Sa për ilustrim, libri i Gjon Muzakës është përveç të tjerash edhe një lloj zyre e gjendjes civile e aristokracisë shqiptare të shekujve XIV, XV e XVI, dhe një lexuesi të tij, sado i pakujdesshëm të jetë, nuk mund t’i shpëtojë fakti që familjet princore shqiptare (Muzakajt, Komnenët, Dukagjinët, Topiajt, Kastriotët, Gropajt, Balshajt, etj.) i parapëlqenin shumë krushqitë me njëra-tjetrin, por në të njëjtën kohë s’e kishin për gjë të martonin pjellën e tyre me malazezë, serbë, bullgarë, raguzanë, venecianë, napoletanë, hungarezë, deri edhe francezë etj. Martesa e Gjon Kastriotit me Vojsavën ishte një nga të shumtat e këtij lloji.

Madje – në këtë pikë, mbahuni burra! – edhe i biri i Skënderbeut, me emrin Gjon, mori për grua Jerina Paleologen (Erina Paliologa në origjinal), që ish bijë e Llazarit, despotit të Serbisë (shih faqen 432 te përkthimi i Xhufit apo faqen 28 te libri i Charles Hopf-it). Doni më?

Edhe e motra e Skënderbeut, Maria (siç e quan Gjon Muzaka) apo Mara (siç e quan Marin Barleti), u martua me Stefan Cernojeviqin (shih faqen 447 te libri i Xhufit “Nga paleologët te Muzakajt”, dhe faqen 295 te libri i Charles hopf-it “Chroniques greco-romanés”). Siç shihet, Kastriotët i kanë pasur shumë për zemër martesat me serbë e sllavë. Por nuk ka nevojë të ligështohet asnjë patriot. Kjo nuk ndryshon asgjë në faktin që Gjergj Kastrioti Skënderbeu ka qenë, është, dhe do të mbetet heroi kombëtar i shqiptarëve. Kjo e fundit nuk mund të vihet në diskutim. Dhe asnjëri me mend në kokë nuk e ka vënë. Është jeta e vepra e tij (përveç origjinës në linjë atërore) që na thonë se ai ka qenë shqiptar.