Nga Flori Bruqi
Vepra e Fatos Arapit është e pasur në llojet e zhanret e ndryshme që ai lëvroi.
Përveç poezisë ku ai qëndron në rreshtat e parë, F. Arapi ka shkruar disa novela: Patat e egra, 1969; Cipa e borës, 1985; Gjeniu pa kokë, 1999 etj; disa romane: dhjetori i shqetësuar, 1970; Shokët, 1977; Deti në mes, 1986; disa drama: Partizani pa emër, 1962; Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front diku, 1995; ka bërë disa përkthime: Këngë për njeriun, Nikolla Vapcarov, 1981; Poezi, Pablo Neruda, 1989; Safo, 1990; Antologji e poezisë turke etj; si dhe ka shkruar një numër të madh artikujsh e studimesh të ndryshme.
Që në hapat e parë ai paralajmëroi një zë të veçantë në artikulimin gjuhësor të botës dhe të njeriut, një vizion të vetin mbi realitetin. Fillimet poetike të Fatosit do të jenë tematikisht të rrudhura e të reduktuara, duke u kushtëzuar nga rrethanat politike të kohës.
Në frymën e hovit ndërtimor dhe të entuziazmit për çlirimin e vendit, që mbizotëronte brenda parimeve krijuese të realizmit socialist poeti shpaloste besimin se Shqipëria ecte drejt një rruge të re, të lirë, dhe ky besim bënte të përballohej më lehtë durimi dhe sakrifica.
Siç shihet, poeti i thur ode lirisë dhe "mejtimit të lirë" siç e quan ai. është synim dhe ideal madhor, pas të cilit poeti magjepset dhe përbetohet.
Tituj të veprave
Shtigje poetike, 1962
Partizani pa emër, 1962
Poema dhe vjersha, 1966
Ritme të hekurta, 1968
Patat e egra, 1969
dhjetori i shqetësuar, 1970
Dikush më buzëqeshte, 1972
Poezi të zgjedhura, 1974
Drejt qindra shekujsh shkojmë 1977
Shokët, 1977
Cipa e borës, 1985
Deti në mes, 1986
Ku shkoni ju statuja, 1990
Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front diku, 1995
Gjeniu pa kokë, 1999
Na ishte një almë, 2002
E sajoi reja zogun e furtunës
Përkthime
Këngë për njeriun, Nikolla Vapcarov, 1981;
Poezi, Pablo Neruda, 1989;
Safo, 1990;
Antologji e poezisë turke të shekullit XX, 2001.
Kanë thënë për të:
Akademik Prof.Dr. Ali Aliu: "...Poezia e Fatos Arapit është regjistruesi më i shqetësuar, më mbresëlënës dhe dramatik i meskohës shqiptare, i kohës bosh, i kohës mushkë, që lëviz së prapthi. Ajo identifikohet përmes parashenjës së përhershme të shkallëzimit dramatik, si edhe me konfliktin me zërin e vet – me shpresën e vet të zhgënjyer, me kohën dhe pakohën, me fatin dhe fatlumin në duart e tiranëve...“.
Ante Popovski: “Mendoj se rrallëkush nga komuniteti asketik i poetëve e di, se poeti Fatos Arapi ishte para dy vitesh fitues i Kurorës, se ekziston një libër i vëllimshëm e luksoz me poezitë e tij në maqedonisht, siç botohen rëndom poezitë e poetëve fitues. Në pikun e retorikës politike për integrimet tona, në kulmin e bumit të teknologjisë informative, askush s’e mori vesh sensacionin kulturor, që i bën nder letërsisë shqipe. Në vend të tyre – tejpërtej ekraneve e faqeve të gazetave, me një tmerr psikotropik, na shfaqen patësosur fytyrat e pacensuruara të politikanëve tanë. Dhe media shndërrohet çdo ditë te ne, pak e fije, në festë kainësh. Kush ia ka ngenë kulturës…".
Giuseppe Gradilone: "Sot ai është një nga zërat më përfaqësues dhe, pa dyshim, më moderni në panoramën e letërsisë shqipe bashkëkohore”.
TE VARRI I LIRISE
Fryn ere me shi, motra ime
U shuan qirinjte e varreve prane
Ere me shi…
Qiririn tend te ndezur
Mbroj me grushtet e mia
Takohemi vetem ne kete dite
U beme lot qiriri motra ime
Dridhemi si kjo flakez e drojtur…
Ti me flet; aty poshte ka njerez
Eshte nje plak ketu prane.
Kerkon thiken te qeroje mollen
E do, nuk e gjen, ky poet, miku im
Ka lene gjurmen e vargut pa shkruar
“Nje kafe pa ty ne Tirane’’
I ka humbur unaza nje nuseje
E kerkon me frike nuserie
Erresire aty poshte…
Terri njeh vetem gjuhen e drites
Me qiririn tend nder duar
Kaloj varr me varr dhe ndez
Qirinjte e shuar
Pak drite prej shpirtit
Nje femije aty prane
Kerkon lodren qe i ka humbur
Motra ime.
Atdheu
Atdheu eshte dhimbje , eshte dhimbje.
Nje prill i pikelluar ne shpirt.
Atdheu eshte kryqi , eshte kryqi
E mban – dhe te mban ty ne shpirt.
Atdheu eshte toka e premtuar.
Ti shkel si nje zot dhe se ka nden kembe.
Atdheu ska fjale , ka sy te trishtuar.
Vdes dashuria ne dashuri qe te cmend.
Atdheu eshte buka e uritur.
Te iken nga duart e dot nuk te ngop
Enderr dhe ankth dhe shprese e sfilitur
Me syte n’erresire vetveten kerkon.
Atdheu eshte varr i hapur, eshte varr.
Nje jete drejt tij shkon me bese qe lind.
Ne nje pike loti mbyt lotin fatvrare.
Ne nje pike loti lirine e lind.
Atdheu yt i vogli , i vogli
ai hyjnori i pavdekshmi si loti
ELEGJI PER BABANE...
Ti nuk je me.
As do te na shohesh,
as do te shohim, baba, me kurre.
Ti nuk je me..
Emrin tend e mori ky gur,
Vdekja - si vdekje ,
gjithmone e dhimbshme,
gjithmone e verdhe...
Me nje kordhele
tufa kujtimesh ne zemer na lidh.
Tufa kujtimesh
edhe elegjish.
Jam i trishtuar dhe me mori malli.
Dhe mbi trishtime e mall duke ecur,
ngjita rrugen e ngushte te fshatit.
Shtyva deren e varrezes se vogel
dhe t'erdha te varri...
C'fjale te pathena do te me fiasesh?
C'fjalé té reja déshiron te degjosh?
Prej kétij varri
tani, baba, c'do té mé japésh?
Até dité té thaté janari:
pérpara teje Halil Alija
e mercenari.
Prapa shtépia né zjarr e flaké
Duart e tua né pranga,
plak i ngarté?
Erdha té marr
cfaré perket prei kétij varri.
Kujtime té dhimbshme.
Vuajtje krenare.
Ti mos mé thuaj:
"Biro... iané té trishtuara".
Baba i gjoré!
Uné, pa ato,
do t'isha né jeté edhe mé i trishtuar.
Dhe kur té vdes
s'dua asgjé
vec njé varr té thieshté.
Atje né bregdet,
ku népér net
bisedojné yjet me qiparisat.
Dhe fjalé té kaltra
flet e shpréndan
deti matané.
Fjalét qé i njohim,
qé i kuptojme,
uné
me babané...
VDEKJA E GJYSHES...
Ja, edhe gjyshja né arkéz,
kukull e vogél né kartéz,
Eshté... dhe prapé s'éshté e téra,
sikur nuk éshté si pérhera.
Gjithé karfica, gjilpera
kapur satenet né koké,
lidhur képuckat pérposh,
shami e lule né gjoks.
Mbyllur kapakét e syve
c'ndjej u shua brenda tyre?).
E sheh... dhe té duket heshtja
pe gjasme e pe gjasme vdekja.
Gjyshja e vogél, e bukur, e pastér...
Né arkéz kukull.
Gjithé karfica, gjilpéra,
qepur vite té téra,
lidhur kujtime e malle,
dhembje, qé duken si pérrallé.
E sheh... dhe té duket heshtja
DETI ...
I vogél, me pantalona té, shkurtra,
me kémbé té zbathura e njé kémishé humaije,
qé e qepte veté gjyshja...
Ashtu darké pér darké dilja né breg.
Ndér gíshtérinjté e kémbés sé ftohté mé rridhte rera.
Uné prisja me oré té téra,
gjersa pérnjéherésh, tutje népér fushat e gjéra te nates
ngríheshin kope té cuditshme, té panumerta kuajsh té bardhé.
Népér hapésirat e pafundme suleshin aradhé - aradhé.
Turfullonin.
Binin me kémbé té thyera,
rrokulliseshin duke gulcuar népér té zezat humnera.
Mbi ta fiuturonin té tjere.
Jelet e hakérruara dallgé - dallgé fushén e diellit fshihnin.
Hingéllima té frikshme para tyre bridhnin.
Ata vinin, afroheshin drejt meje.
Gjokset e médhenj e té bardhé
kreshpéronin pérpjeté;
kémbét e para rrihnin né eré...
Syté u flakéronin.
Njé cast... dhe nén thundrat e tyre do té mé copétonin.
Kur ja me poteré
si njé gjérnim i madhérishém pérplaseshin
te kémbét e mia. Nga flegrat gjigante
miliarda grimcéza té krístalta shfrynin
pér té fundit heré.
Té tjeré
hingéllinin népér fushén e gjeré té natés.
Me gézim e friké, oré té téra uné, shihja
kuajt bardhé
té suleshin népér furtuné.
Thyenin kémbét, rrokulliseshin,
qé té vinin sa mé paré tek uné
shkelnin, fluturonin njéri mbi tjetrin...
Dhe tani, kudo qé jam,
ashtu fantastik e i madhérishém, mé ndjek pas deti...
PO TROKAS NE ZEMREN TENDE...
Po trokas ne zemren tende
hapma deren,zonja ime!
Kaloj pragun e hyj brenda...
Dua qe te kem mbi krye
hapesiren ere yjesh;
te shikoj rrekete qiellore
se si lozin gjithe driteza
burimit te syrit tend.
Dhe si luftetar i varfer
qe te mbeshtet kryet mbi gure,
gjer te nise lufta prape,-
dua koken ta mbeshtes
mu ne gjoksin tend prej dielli...
...dhe te marr,moj,nje sy gjume.
Letra e Miti Tona për Ramizin:“Këtë vëllim me vjersha e ndalëm ne pasi konstatuam disa vargje të gabuara nga ana ideore. Porositëm Ministrinë ta shqyrtojë dhe të japin mendim. Pas analizës së bërë, Ministria është e mendimit që libri të mos qarkullojë në gjendjen që është. Shtëpia botuese dhe shoku Dritëro Agolli janë të mendimit që libri mund të qarkullojë dhe kritika letrare ta thotë fjalën e saj”.
Agolli: “Le të qarkullojë libri me gabime ideore i Fatos Arapit”
Informacioni i Ministres, Tefta Cami: “Në tërësi vëllimi “Drejt qindra shekujsh shkojmë”, ka poezi të pakuptueshme e të paqarta: lexuesit e kanë të vështirë të zbërthejnë çdo të thotë autori në shumë strofa e vargje. Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” pasi analizoi botimin pranon se vëllimi ka të meta, por është e mendimit që libri të qarkullojë dhe kritika të thotë fjalën e vet. Ne jemi të mendimit që vëllimi në gjendjen që është të mos qarkullojë”.
Dokumenti që po publikojmë në këtë kapitull të librit është një korrespodencë në mes Ministrisë së Arsim Kulturës dhe Komitetit Qendror të PPSh-së, që mban datën 27 prill të vitit 1978, ku Ministria Tefta Cami, ka hartuar një raport-informacion në adresë të sektorit të Shtypit, lidhur me një vëllim poetik të poetit të njohur, Fatos Arapi, të cilin e ka botuar Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”.
Siç do të shohim në dokumentin në fjalë, raport-informacioni i ministres Tefta Cami, është studiuar nga shefi i Shtypit, Miti Tona, i cili ia ka dërguar një letër me shkrim dore, Ramiz Alisë, ku i shpjegon se Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, dy recensentet e librit (Razi Brahimi dhe Çapajev Gjokutaj), si dhe vetë Dritëro Agolli, është dakord që ai libër të dalë në qarkullim dhe më pas kritika të thotë fjalën e saj. Ndërsa, vetë ai (Miti Tona), ka mendimin se ai libër nuk duhet të qarkullojë në gjendjen që është, duke i shpjeguar dhe arsyet përse?! Ashtu siç kemi parë edhe në kapituj të tjerë paraardhës të këtij libri dhe të tjerë që do i shohim në vijim, poeti i njohur, Fatos Arapi ka pasur shpesh problem të kësaj natyre me libra e tij, ku pjesa më e madhe i janë ndaluar.
Kryesisht ato libra ku Fatosi në mënyrë të fshehur apo dhe deri diku fare hapur, aludonte për vëllanë e tij, Vllas Arapi, ish-partizan i Brigadës së parë të Mehmet Shehut dhe sekretar politik i Mallakastrës, ishte ekzekutuar në mënyrë misterioze (nga vetë shokët e tij të idealit) pak kohë pa mbaruar Lufta. Kjo gjë, pra humbja e vëllait, ka qenë një nga goditjet dhe brengat më të mëdha që ka pësuar e përjetuar Fatosi, gjë të cilën e shprehte hera herës në veprat e tij, në prozë apo poezi. Dhe kësisoj, ato krijime përbënin një problem tejet të madh për Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve e Sektorin e Shtypit në Komitetin Qendror që jepte viston e fundit për botimin apo pezullimin e veprave të kësaj natyre.
Ajo që vihet re në krijimtarinë e Arapit, edhe pas këtyre problemeve, ai jo vetëm që “nuk ka nxjerrë mësime”, por i ka shtuar më tepër fajet e tij në librat që ka shkruar më pas. Kjo gjë të shikohet dhe në kapitujt pasardhës, ku Mehmet Karakushi, (që mbulonte Artin e Kulturën në Komiteti Qendror të PPSH-së), në raportet për eprorin e tij, Ramiz Alia, e konsideron poezinë e Arapit reaksionare dhe armiqësore?! Por natyrshëm lind pyetja: Përse Arapi nuk u godit ashpër dhe përse nuk pati probleme ashtu si shumë nga kolegët e tij që përfunduan burgjeve dhe internimeve të regjimit komunist?!
Kjo ka shumë arsye dhe shpjegime, por mendohet se më kryesorja është fakti se Fatosi kishte qenë partizan, duke marrë pjesë në Luftë me armë në dorë, (së bashku dhe me motrën e tij, Liri Arapi Aranitasi) si dhe krushqia që familja Arapi kishte me Kadri Hazbiun, ministrin e Brendshëm. Nipi i Fatosit, (djali i motrës, i Lirisë, Agron Aranitasi, kishte për grua vajzën e Kadri Hazbiut), dhe Hazbiu normalisht nuk mund të jepte viston për dënimin e dajës së dhëndrit të tij?!
Gjithsesi këto janë mjaft të diskutueshme, por ajo që dihet tashmë është fakti se poeti Arapi ka qenë mjaft problematik për regjimin komunist (gjë që shihet edhe nga mjaft dokumente të pasqyruara në faqet e këtij libri dhe jo vetëm), në gjithë krijimtarinë e tij dhe ka mundur të shpëtonte pa i krijuar telashe të mëdha. Ashtu si pjesa më e madhe e dokumenteve arkivore të këtij librit, edhe ky publikohet i plotë dhe pa asnjë ndryshim apo shkurtim. Po ashtu siç ndodhet në dosjen përkatëse të Arkivit Qendror të Shtetit, Fondi 14. Struktura, Ap. Komitetit Qendror i PPSH-së.
Letra e Miti Tona për Ramiz Alinë
Shoku Ramiz
Këtë vëllim me vjersha e ndalëm ne pasi konstatuam disa vargje të gabuara nga ana ideore. Porositëm Ministrinë ta shqyrtojë dhe të japin mendim. Pas analizës së bërë, Ministria është e mendimit që libri të mos qarkullojë në gjendjen që është. Shtëpia botuese dhe shoku Dritëro Agolli janë të mendimit që libri mund të qarkullojë dhe kritika letrare ta thotë fjalën e saj.
Sektori i Arsim Kulturës dhe ne mendojmë që libri në këtë gjendje që është të mos qarkullojë, por t’i bëhen korrigjimet dhe të botohet. Këtë punë ta bëjë Shtëpia Botuese me autorin e ndihmën e Kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve.
Tiranë, më 27. 4. 1978 Miti Tona
Ministria e Arsimit të
vendosi e të veprojë ashtu
si gjykon ajo se është e drejtë
Kjo është në kompetencën e saj.
Ramiz
4.V.1978
……………………………………………………………………………………………………………….
REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPERISE
MINISTRIA E ARSIMIT DHE KULTURES Tiranë më 15.4.1978
DREJTORIAE BOTIMEVE
