Kur Jakov Milaj fliste për racën: Çfarë e ka prishur tipin shqiptar!

Jakov Milaj lindi në 25 mars 1911, në Fier. Gjimnazin e kreu fillimisht në Berat dhe më pas në Shkodër. Qysh në bangat e shkollës së mesme u angazhua me lëvizjen kulturore si kryetar i shoqatës “Besa Shqiptare”. Së bashku me bashkëkohësit e tij si Jorgji Xoxa dhe prof. Namik Resuli, ai do të ishte një nga themeluesit e shoqërisë sportive “Apolonia” të Fierit. Pas përfundimit të shkollës së mesme Jakov Milaj punoi disa kohë si mësues dhe për një kohë të caktuar edhe si sekretar i komunës së Kolonjës.

Në këtë kohë ai nis të shkruajë dhe të merret me publicistikë në një sërë gazetash dhe revistash të shtypit Shqiptar si: “Arbëria”, “Përpjekja Shqiptare”, “Gazeta e Tiranës”, “Besa”, “Vatra” etj. Në vitin 1935 Jakov Milaj merr pjesë në Kryengritjen e Fierit, ku arrestohet dhe dënohet me burgim të përjetshëm. Duke përfituar nga amnistia e disa muajve më vonë, lirohet dhe niset për në Itali, ku studion në Universitetin e Torinos për veterinari. Në Torino ai ndau çastet e fundit me Migjenin, i cili kishte shkuar për tu kuruar në Sanatoriumin e Tore Peliçes. Në takimin e fundit Millosh Gjergj Nikolla i besoi atij dorëshkrimin e poemës “Vargjet e lira”, të cilin Milaj i solli në Shqipëri, dhe ja dorëzoi vite më vonë motrës së poetit, Ollgës.

Në Shqipëri punoi si mjek veteriner, ndërsa gjatë luftës në vitin 1943 u emërua për pak kohë edhe si ministër i Bujqësisë në një nga qeveritë kolaboracioniste. Në Janar të vitit 1944 botoi librin “Raca shqiptare”. Ndërkohë që në vitin 1945 nën akuzën si kolaboracionist, u dënua nga gjykatat komuniste me 15 vjet burg. U lirua pas gjashtë vitesh duke përfituar nga amnistitë, por persekucioni do të pasohej nga internimi fillimisht në Llakatund të Vlorës dhe më pas në fshatin Shtyllas të Fierit. Persekucionin do ta përfundojë në vitin 1956, kur lejohet të vendoset në Fier së bashku me familjen dhe të punojë si veteriner në ndërmarrjen bujqësore “Çlirimi”. Krahas punës së përditshme dr. Jakov Milaj botoi edhe tetë libra për blegtorinë, disa prej të cilëve tekste universitarë.

Pas botimit të parë në janar 1944, libri “Raca shqiptare” është ribotuar katër here të tjera. Fillimisht në Prishtinë nga “Valton” në vitin 1994 dhe më pas në Tiranë në vitin 1995 nga “Eurorilindja”, si dhe në vitin 2005 nga shtëpia botuese “Uegen”.

Nga Ilirjan Gjika

“Çdo shkencë e mirëfilltë ka prekursorët e saj. Është e vërtetë se antropologjia si pjesë e shkencave albanologjike, u fut në udhë të mbarë këto dekafat e fundit, por po aq e vërtetë është se ka pionierin e saj, Jakov Milajn”. (Prof. Dr. Aleksandër Dhima)

1
Antropologjia kulturore është një shkencë e re. E krijuar diku në shekullin XIX, ajo mori një zhvillim të jashtëzakonshëm gjatë shekullit të mëvonshëm. Ashtu si shumica e disiplinave shkencore, edhe ajo e ka origjinën nga greqishtja e lashtë, ku anthropos do të thotë njeri dhe logos – shkencë, për të na ardhur e perifrazuar si shkenca që studion njeriun apo njerëzimin në të gjitha aspektet, qoftë fizik, shoqëror apo kulturor.

Por sot, në botën shkencore ndodh një fenomen vërtet i çuditshëm. Shumë nga studiuesit dhe shkollat e ndryshme të antropologjisë akoma nuk kanë një përcaktim definitiv se ç’përmban kjo shkencë, duke e “përzier” apo “ngatërruar” atë me dhe etnografinë. Madje, ajo që në “botën anglishtfolëse” quhet antropologji social-kulturore, në “Evropën Kontinentale” konsiderohet si etnografi.

Kështu nis edhe një amalgamë etiketimesh, duke mos krijuar një kufi të saktë se, ku fillon njëra dhe ku përfundon tjetra, duke bërë që për disa ato të jenë fusha të njëjta, ndërsa për shumë të tjerë disiplina të ndryshme.

Ndërkohë, në një nga botimet e Oksfordit, theksohet se antropologjia, lindi si ndërthurje e zbulimeve të evropianëve, kolonializmit dhe shkencave natyrore. E bazuar në dy shtylla konceptuale siç janë kultura dhe shoqëria ajo mbështetet në studimet e saj kryesisht tek etnografia, e cila është për antropologun si kërkimi laboratorik për biologun, kërkimi arkivor për historianin apo si anketimi për sociologun (J. Monaghan dhe Peter Just, Antropologjia Social-Kulturore, shtëpia botuese IDEART, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, f. 9-17).

Ndërsa në një botim tjetër, kësaj radhe të Kembrixhit, një përfaqësues në zë i kësaj fushe, Alan Barnard, thekson se në SHBA dhe Kanada, antropologjia si shkencë përfshin katër fusha, të cilat janë antropologjia biologjike, arkeologjia, linguistika antropologjike dhe antropologjia kulturore. Sipas tij, antropologjia, studion kulturën e përgjithshme, ndërsa etnologjia kulturën specifike (Alan Barnard, History and Theory in Anthropology, Cambridge University Press, 2000).

Kurse profesori Kris Han, i së njëjtës fushë, thekson se në SHBA, Kanada dhe vendet anglishtfolëse me termin antropologji nënkuptohen të gjitha drejtimet e studimit antropologjik, ndërsa në Evropë ajo më tepër emërtohet me emrin etnologji. Sipas tij, disa shkolla bëjnë ndryshimin midis etnografisë si metoda kryesore e studimit antropologjik dhe etnologjisë si një disiplinë krahasuese dhe përshkruese e studimeve etnografike (Chris Hann, Antropologjia Sociale, Mikena, Manastir 2009, f. 9).

Ndërkohë, në Shqipëri këto koncepte janë njohur shumë më herët se sot. Pikërisht rreth kësaj çështjeje, 70 vjet më parë, dr. Jakov Milaj theksonte dhe përforconte konceptet e mirëfillta të këtyre disiplinave. Tek vepra e tij “Raca shqiptare”, me të cilën do të niste jetën tek ne edhe antropologjia social-kulturore, ai do të përcaktonte se:

“Skajet etnografi dhe etnologji që e kanë rrënjën në konceptin e popullit (greqisht ethnos) janë të kohëve të reja. Përkufizime të qarta mbi to mungojnë edhe sot e kësaj dite, pse dijetarët e shteteve të ndryshme u japin kuptime që nuk përputhen kryekëput me njëri tjetrin. Me gjithë këtë, përmbajtja e etnografisë është përcaktuar, në përgjithësi, në kuptimin e një disipline thjeshtësisht përshkronjëse, e cila ka për barrë mbledhjen e lëndës që është për të vërejtur mbi kulturat e sotme të popujve të ndryshëm. Etnologjia është shkenca krahasonjëse e induktive që ka për detyrë përpunimin e mëpastajshëm dhe diskutimin e kësaj lënde së mbledhur… Shumë herë nën emrin shkenca antropologjike dijetarët kanë përmbledhur etnologjinë së bashku me antropologjinë” (Jakov Milaj, Raca shqiptare, Ismail Mal Osmani, Tiranë, 1944, f. 11-12).

2
Në janar 1944, Jakov Milaj boton në Tiranë veprën kryesore të tij “Raca shqiptare”, e cila do të cilësonte atë si themelues të antropologjisë social-kulturore shqiptare.

Sipas prof. dr. Aleksandër Dhimës, “Raca shqiptare” është e para monografi e shkruar nga një autor shqiptar, në të cilën provohet me bindje prejardhja e këtij populli dhe njësia e kombit shqiptar me mjete ndërdisiplinore, ku shtyllat kryesore të argumentimit i mbajnë në mënyrë të natyrshme antropologjia dhe shkencat historike. Në aspektin antropologjik, do të thoshim, madje me plot gojën se ky punim, i shkruar mjeshtërisht me një shqipe të lakmueshme, që ngërthen në një të tërë të gjitha studimet e mëparshme, të kryera në shumicën dërrmuese nga të huajt, për të nxjerrë mandej tharmin e tipit fizik shqiptar dhe ecurinë e tij evolative në rrafsh kombëtar” (Vasil Prifti-Lami Koço, Jakov Milaj një jetë në shërbim të popullit, Planet, Fier, 1998, f. 10).

Ndërsa prof. dr. Mark Tirta, në kumtesën “Dukuri etnologjike në veprën “Raca shqiptare” thekson se “Milaj, njeri me kulturë të gjerë, specialist në veterinari, ka ditur të gjejë vendin e tij në një temë interesante të dijeve albanistike, në antropologjinë etnike… Në këtë vështrim Milaj i ka shërbyer shkencës së etnologjisë shqiptare, mandej si nismëtar për një problematikë të gjerë që ka marrë në shqyrtim. Pra, në historinë e studimit të etnologjisë shqiptare, puna e bërë nga një shqiptar, vepra “Raca shqiptare” e autori i saj, ka zënë një vend të merituar (Vasil Prifti-Lami Koço, Jakov Milaj një jetë në shërbim të popullit”, Planet, Fier, 1998, f. 29).

Të tjera vlerësime këtij libri i janë bërë dikur në konferenca shkencore edhe nga prof. Bedri Dedja, Nasho Jorfaqi dhe Anton Çeta, ndërsa parathënien e ribotimit të tij të fundit e ka shkruar prof. Aleksandër Meksi, i ati i të cilit Gabriel Meksi, e kishte quajtur Jakov Milajn një shkencëtar të mirëfilltë.

Por çfarë trajton midis gamës së gjerë të problemeve të brendisë së tij ky libër. Në të Jakov Milaj prek çështje të tilla që janë aktuale dhe qëndrojnë si teza edhe sot. Të tilla janë problemet se ç’është antropologjia, raca dhe kombi, studimet antropologjike mbi shqiptarët, origjina e racës shqiptare, tipi fizik i shqiptarit, shqiptaret jashtë kufijve, të huajt në Shqipëri dhe pastërtia e racës shqiptare.

Ndërkohë, në vitin e largët 1944, Jakov Milaj nis dhe u shpjegon shqiptarëve se ç’është antropologjia, atë që pikërisht sot, shumë prej “profesorëve” të universiteteve tona ua servirin studentëve nëpërmjet teksteve dhe autorëve të huaj. Dhe ja se ç’shkruan ai konkretisht.

“…Ndër Grekë e Latinë, pastaj, kemi shënime të shumta e vepra të tëra ku fise e raca të ndryshme të dheut përshkruhen për bukuri duke u ndjekur një farë sistemi shkencor. Mjafton të përmendim emrat e Herodotit, Aristotelit, Tacitit e Plinit të Vjetër për të kuptuar se shumë ndër eksponentët e mendimit helenik e italik i kanë kushtuar me zell studime të vlefshme atyre shkencave që sot thirren etnografi, etnologji e antropologji” (Jakov Milaj, Raca shqiptare, Ismail Mal Osmani, Tiranë, 1944, f. 11).

“Emri i antropologjisë është i vjetër: e përdor Aristoteli në kuptimin e fjalimit mbi njeriun… skajet etnografi dhe etnologji që e kanë rrënjën në koncepti e popullit, (greqisht ethnos) janë të kohëve të reja. Përkufizimet të qarta mbi to mungojnë edhe sot e kësaj dite, pse dijetarë të shteteve të ndryshme ju japin kuptime që nuk përputhen kryekëput njëri me tjetrin. Me gjithë këtë, përmbajtja e etnografis është përcaktuar, në përgjithësi, në kuptimin e një disipline thjeshtësisht përshkruese, e cila ka për barrë mbledhjen e lëndës që është vërejtur mbi kulturat e sotshme të popujve të ndryshëm”.

“…Shumë herë, nën emri shkenca antropologjike dijetarët kanë përmbledhur etnologjinë së bashku me etnografinë” (po aty, f. 11-12).
Më pas, me një gjuhë të rrjedhshme, të kuptueshme dhe me një stil të thjeshtë metodik, hap pas hapi ai bën një shpjegim të detajuar të problemeve të ndryshme. Kështu e nis me termin racë. Pra, “Raca”, shkruan më tej Milaj, duke cituar si autor Gunther-in,përfaqëson një grup njerëzor që, për lidhjet ndërmjet veçorive fizike dhe pajisjeve shpirtërore të veçanta, dallohet nga cilido grup tjetër njerëzor dhe krijon elemente t’i përngjasojnë njëri-tjetrit (po aty, f. 12).

Sipas tij, “antropologjia, për të studiuar një grup njerëzish, mbështetet në disa masa e përshkrime të një pjese individësh për të cilët besohet se e përfaqësojnë grupin. Racat dallohen nga njëra-tjetra, vijon Jakov Milaj, nga disa karaktere somatike që janë: ngjyra e lëkurës, ngjyra e syve, ngjyra e flokëve dhe trajtat e tyre, lartësia e trupit, trajtat e fytyrës, trajta e hundës, treguesi qefalik etj.

Mbi këto përcaktime autori parapëlqen të bazohet tek sistemi i Biasutit, të cilin e konsideron për kohën më të përsosurin. Sipas tij: cikli i trajtave primare ekuatoriale me degën e australoidëve dhe negroidëve, cikli i trajtave primare boreale me degë e mongoloidëve dhe europoidëve, cikli i racave të rrjedhura subekuatoriale dhe cikli i racave të rrjedhura të Oqeanit Paqësor të Amerikës(Po aty, f. 18-22). Duke ndjekur parimin anglosakson se antropologjia sociale përfshin katër fusha si antropologjinë biologjike, arkeologjinë, linguistikën antropologjike dhe antropologjinë kulturore, Jakov Milaj nis dhe i trajton të gjitha me radhë në librin e tij këto fusha.

Duke e parë në këndvështrimin e antropologjisë biologjike Milaj shkruan: “Raca nuk ka asnjë lidhje me kombin. Një popull me origjinë të njëjtë, me një histori të vetme, me gjuhë të përbashkët dhe me doke e zakone të përngjashme, trajton për bukuri një komb të vetëm, kurse mund të jetë i përbërë prej racash të ndryshme. Kjo ndodh me kombin italian, me kombin gjerman, me kombin grek, me kombin serb. Vetëm për kombin shqiptar kemi njëfarë përjashtimi, por edhe ky, siç do të shohim, nuk përbëhet vetëm prej racës dinarike: një pjesë e shqiptarëve, megjithëse në përqindje shumë të vogël, është e tipit mesdhetar (Po aty, f. 26).

Për të bërë dallimin e diversitetit të shqiptarëve me popujt fqinjë të Ballkanit, ai citon kontin De Gobineau, ish-ambasador i Francës në Greqi, i cili jep të dhëna interesante tek shënimet e tij. De Gobineau, thuhet në faqe 32 të “Racës shqiptare”, origjinën tonë e gjen te Ilirët, “e denjë për emrin popull”; merret pak me historinë e me gjuhën e tyre dhe pastaj flet mbi individualitetin fizik: “shqiptari, në pjesën e vërtetë kombëtare të vijave të tij, dallohet fare mirë prej popullsive që e rrethojnë. Nuk i përngjan as Grekut të ri as Sllavit. Nuk ka lidhje të ngushtë me Vllahun. Marrëdhëniet e shumta, duke e afruar fiziologjikisht me fqinjët që e rrethojnë, e kanë prishur mjaft tipin e tij parak (primitiv), por karakteri i tij i veçantë nuk është zhdukur.

Si shënja themelore, vihen re tek ai një shtat i gjatë e i përpjestuar mirë, një skelet i fort, vija të theksuara dhe një fytyrë e kocktë që, në të kthyer e ndër kënde, nuk të kujton pikë për pikë ndërtimin e facies kalmuke, por të sjell ndër mënt sistemin pas të cilit kjo facies është trajtuar…. Hunda duket e gjatë, mjekra e gjërë dhe në trajtë katrore. Vijat, megjithëse të bukura, janë të dukshme si te Maxharët dhe nuk riprodhojnë, në asnjë mënyrë, hollësinë e modelit grek (Po aty, f. 32)

“Shqiptarët janë stërniprit e ilirëve, të këtij populli të lashtë që, dy a tre mijë vjet para Krishtit, zbriti… dhe u përhap buzë detit Adriatik e në toka të tjera prej Austrisë deri në kufirin jugor të Shqipërisë së sotme (Po aty, f. 141)… Trupi i lartë i shqiptarit nuk paraqet asgjë të veçantë që të tërheq veren. Me gjithë këtë vërteton se ka pasur shumë pak ose aspak lidhje gjaku me racat e pjesës jugore e qendrore të Gadishullit Italik (Po aty, f. 143)… Në lindje të tokës së zënë prej popullit shqiptar gjendet Bullgaria. E ndan prej saj Maqedonia me njerëz race të përzier, shumica e të cilëve e mban veten si bullgarë. Bullgarët sipas Watef-it, kanë një lartësi mesatare m. 1.665… Bullgarët e Maqedonisë e kanë shtatin e tyre më të lartë se ata të krahinave lindore: ai arrin mesatarisht në m. 1.678, do me thënë në një lartësi krejt të barabartë me atë të shqiptarëve që gjen Pittardi… del pra, në shesh se ata që i thonë vetes maqedonas duhet të kenë shumë gjak shqiptar dhe, për sa i takon lartësisë mesatare, ndryshojnë mjaft prej bullgarëve të vërtetë.

Në veri të Shqipërisë etnike ndodhen serbë, boshnjakë e malazezë. Që të tre këta popuj kanë trup më të lartë se shqiptarët… Në jugun e vendit tonë gjenden Grekët, të cilët kanë një gjatësi trupi të njënjëshme me ne: m. 1.67. Kjo veçori e disa të tjera… bëjnë të besosh se shumica e Grekëve, posaçërisht pjesa perëndimore, janë të një race me shqiptarët, e, bile, janë Shqiptarë që kanë humbur gjuhën dhe nëpërmjet të shkollës e të Kishës, kanë trajtuar një ndjenjë kombëtare që, shpirtërisht i ndanë nga ne (Po aty, f. 90).

Ndërsa nga arkeologjia, Milaj jep si shembuj zbulimet e bëra në nekropolin ilir të Glasinacit në Bosnje, të qytetërimit Halshtatian në Austri, të nekropoleve mesjetare në Koman të Pukës dhe në Alfionë të Korfuzit. Ai bën jo vetëm analizën e rezultateve antropologjike të këtyre zbulimeve por shkon deri aty sa portretizon edhe perandorët ilirë të Romës dhe Bizantit. Ja se ç’thotë ai enkas për më të famshmin prej tyre: “Po t’u hedhim një sy mozaikëve të Justinianit të Madh dhe të shoqes së tij Theodhora, që janë ndërtuar në Ravena në shekullin e gjashtë, i pari në kishën e Shën Apolonarit të Ri dhe i dyti në kishën Shën Vitalit, do të na bjenë në sy menjëherë tiparet dinarike të ligjvënësit të madh kosovar, ndërsa Perandoresha duket se është e racës mesdhetare (Po aty, f. 50-51).

Kërkimet arkeologjike na vijnë në ndihmë pikërisht atje ku lajmet historike mungojnë dhe provat gjuhësore nuk kanë fuqi. Është një periudhë kur karta etnografike e Ballkanit është përzier shumë, pse popuj të ndryshëm aziatikë janë dyndur mbi tokët e Gadishullit dhe popujt anas (autoktonë) kanë qenë të detyruar të ndryshojnë vend. Zbulimet e tumuleve të Komanit dhe ato të Afionës japin lëndë të mjaftë për të vërtetuar vazhdimin e elementit etnik që nga shkatërrimi i Perandorisë së Romës gjer në shekullin e tetë pas Krishtit. Pas kësaj kohe historia nuk flet më për migrim fisesh të huaja në tokën e banuar prej Shqiptarvet, thekson ai në faqen 56 të “Racës”.

Ndërkohë që në këndvështrimin e linguistikës antropologjike tek “Raca shqiptare”, Jakov Milaj thekson se “nga teorit e ndryshme linguistike, shkencëtarët po përkrahin më shumë atë që thotë se gjuha shqipe është një gjuhë thrakoilire dhe, duke qënë se po provohet se Thrakas e Ilir janë dy degë të një ethnos-i të vetëm, duhet pranuar mendimi i Ribezzo-s, sipas të cilit Shqiptarët e sotshëm janë pasardhësit e Ilirvet (Po aty, f. 56). Si prova gjuhësore për autoktoninë e racës shqiptare, autori përmend studimet e një sërë linguistësh si Han, Bop, Majer, Hirt, Pedrsen, Jokl, Pot, Shleiker, Ribezio etj., të cilët japin përcaktime të vlefshme mbi gjuhën shqipe si gjuhë iliro-pellazge paraevropiane (Po aty, f. 46-53).

Ndërsa në aspektin e antropologjisë kulturore Jakov Milaj argumenton: “Është pohuar prej të gjithvet se baza e mithologjisë arjane është besimi i diellit. Ky besim, si ndër popuj të tjerë të lashtë me gjuhë arjane ashtu edhe ndër Ilirët, qe në pah të math dhe, për çudi, pjesë të tij kanë mbetur gjallë gjer në ditët tona në popullin shqiptar (Po aty, f. 53).

Ndër popujt e tjerë të vjetër që banonin në Ballkan, kulti i diellit ka qënë shumë i përhapur. Ky kult as nuk ka qënë i njohur në kohën greke arkaike e klasike me përjashtim të Helios-it në Rodi; por edhe për këtë dyshohet se mos ka origjinë të huaj. Një filozof platonik, Maksimi prej Tiros, tregon se fisi ilir i Peonvet adhuronte diellin në trajtë të pafytyrëzuar të një disku të vogël të lartësuar mbi një shkop të gjatë. Në monedhat e mbretit Lykkeios të Peonis, që qe aleat i Ilirëve të tjerë e i Thrakasve kundër Mbretit të Maqedonis, shihet dëndur koka e Apollit stolisur me dafina; ky ka qënë perëndi që përfytyronte diellin (Po aty, f. 54).

…Ndërsa ky adhurim i diellit tregon me saktësi vulën arjane që mbante populli ilir dhe popujt që ishin të njëj gjaku me të, traditat e mbetura gjer më sot ndër Shqiptarë flasin hapët mbi origjinën ilire të popullit tonë (Po aty. F. 55).
Më në fund, nga mitologjija nxjerrim gjith ato prova për të vërtetuar se të parët t’anë ishin arjanë dhe se Shqiptarët e sotshëm ruajnë edhe sot shumë besime në lidhje me diellin. Këto bestytni na kanë mbetur trashgim nga besimet e Ilirvet, thekson autori në faqen 56.

Populli i malevet dhe i fushavet beson edhe sot me këmbëngulje në diellin, vijon më tej autori. Njëzet shekuj krishterimi e myslimanizi nuk kanë mundur t’ia çrrënjosin këtë besim. Ai vazhdon të betohet për diell e për rreze të tij. Një varg bestytnish (supersticjonesh) e lidhin me të. Në folklorin tonë gjënden pjesë të shumta këngësh në të cilat kreshnikët flasin me diellin si të flisnin me një vehtje të gjallë, i kërkojnë atij të mira dhe i binden.

Por ka edhe më. D. Nikollë Gazulli na tregon se ilirët kishin për simbol të diellit kryqin me grepça, atë që kanë pasur edhe të gjithë popujt arjanë dhe që përfaqsonte zjarrin, flakën e gjallë. Ky simbol, na siguron autori, është i njohur edhe sot ndër malësit të Shkodrës. Shumë gra e qëndisin kryqin me grepça ndër xhubleta të tyre. Në hetimet që ai ka bërë duke pyetur ato që mirren me këto qëndima, ka nxënë se ky trashgim u ka mbetur prej plakash të moçme (Po aty, f. 55).

Tek “Raca shqiptare” gjejmë edhe një përcaktim që edhe sot ne shqiptarëve na pëlqen ta themi rëndom me krenari ndër biseda shoqërore, se jemi “racë ariane”, por që shumë prej nesh nuk ja dimë kuptimin e mirëfilltë. Dhe për këtë ka menduar dikur Milaj, i cili në faqen 22 të veprës së tij shkruan ndër të tjera se “Shprehja raca arjane duhet marrë në këtë kuptim: zbritja nga një grup trajtash racore që janë formuar dhe harmonizuar mbi tokën europiane të trungut të madh evropoid dhe kanë fituar, për këtë gjë, një fizionomi somatike e shpirtërore që i dallon shumë mirë nga trungje të tjera përfaqsuesit e të cilave trungje kanë qenë dhe janë edhe sot të huaj për Evropjanët (J. Milaj, Raca shqiptare, Ismail Mal Osmani, Tiranë, 1944, f. 22).

Ndërkohë që në libër autori paraqet idetë për shumë nga problemet e historisë dhe të kulturës shqiptare. Kështu për të huajt që jetojnë në territorin e Shqipërisë, Jakov Milaj, argumenton se: “Grekofonët përbejnë numrin më të madh të aloglotëve…Janë të vendosur, të gjithë në nënprefekturat Delvinë e Konispol, në komunën e Pogonit e Libohovës dhe në Dropull të Gjirokastrës.
Origjina e tyre nuk dihet. Po ka shumë të ngjarë që një pjesë të përbëhet prej Shqiptarësh të greqizuar dhe pjesa tjetër sidomos Vurgu i Delvinës prej grekësh të ftuar nga pronarët shqiptarë për t’iu punuar çifligjet. Merren me bujqësi dhe kurbet. Përsa i takon racës, nuk kanë ndonjë ndryshim nga vendasit që i rrethojnë, me gjithë se krushqitë i bëjnë, zakonisht mes tyre (Po aty, f. 129). Edhe për një problem me të cilin abuzohet sot, autori na jep një pasqyrë të qartë të tij që nga mesi i shekullit të kaluar.

Përveç argumenteve nëpërmjet dëshmive historike ai thekson: “Që banorët e Himarës janë të racës shqiptare nuk ka asnjë dyshim. Historia flet hapët për shqiptarizmin e tyre (Po aty, f. 129)… Besa e burrërja i lidh ata, pa as më të voglin dyshim, me malësitë e virgjërta të veriut. Edhe tri nga shtatë katundet e Bregut te detit-Palasa, Dhërmiu dhe Himara-që sot flasin një greqishte të prishur, shenjë e propagandës së fortë greke të zhvilluar me anë të shkollës dhe kishës, i ruajnë me respekt doket e zakonet që iu kanë lënë të parët. Jeta patriarkale e tyre është organizuar si në të gjitha malësitë e tjera të veriut. Lagjet e ndryshme të katundeve dhe fiset që banojnë ndër to kanë, që të gjitha emra në gjuhën tonë. Edhe tre fshatrat që flasin greqisht, në dasma dhe vdekje këndojnë e qajnë shqip (Po aty, f. 131-132).

Ndërsa për vllehët apo arumunët një bashkësi kulturore e vendit tonë, Milaj shkruan se “Prej shqiptarëve Vllehët thirren edhe Gogë ose Çobanë, pse më të shumtën mirren me blegtori. Këta ndahen në dy grupe, në Voskopojarë dhe në Frashllinj ose Farsaliotë. Të parët vijnë nga Voskopoja…Pas rrënimit të këtij qyteti të madh, vendësit u shpërndanë në të gjithë Gadishullin dhe shumë ndër ta, në qytetet e Shqipërisë ku merren me tregti e me zeje të ndryshme.

Frashllinjt kalojnë edhe sot jetë nomade ose gjysmë nomade, në kolibe të ndërtuara me thupra e kashtë. Mirren kryesisht me rritjen e deleve. Të kryesuar nga i pari i tyre që thirret çelnik, verojnë nëpër malet e Gramozit dhe Tomorrit dhe dimrojnë në fushat e Myzeqesë dhe Delvinës, nëpër kodrinat e Mallakastrës dhe Konispolit…” (Po aty, f. 132)… Midis shqiptarëve dhe vllehëve nuk ka ndryshim origjine, ashtu siç nuk ka sot ndryshime somatike e psikike. Jacques Ancel-i na ndihmon në këtë pikë. Ai thotë: “Vllehët nuk janë me origjinë rumune”. Dhe, në të vërtetë, ne dimë se pas pushtimit romak pjesa më e madhe e ilirëve u romanizua.

Me shkeljen e sllavëve në Ballkanin perëndimor Ilirët e romanizuar pjesërisht shkuan në breg të detit e nëpër ishuj për t’u mbrojtur nga flota bizantine; pjesërisht u përzjenë me fiset ilirike që e kishin ruajtur gjuhën dhe kulturën e tyre; pjesërisht u përzjenë me sllavë për të trajtuar nënshtresën e kroatëve dhe të serbëve. Më në fund një pjesë e vogël që mbeti u end nëpër male për të ruajtur gjak e tradita, duke u marrë sidomos me blegtori….Popoviç e thotë haptas: “Ilirë dhe Thrakë të latinizuar janë këta Rumunë”. Një studimi mirëfilltë antropologjik mbi vllehtë tanë nuk do ta përgënjeshtronte mendimin e Popoviç (Po aty, f. 134-135).

Po kështu edhe përcaktimi që ai bën përkatësisë pushtimit turk jo vetëm që është në të njëjtën linjë me atë që sot bën historiografia jonë, kur thekson: “Turqit kanë nevojë ta shtrojnë këtë popull”, nënvizon Milaj në faqen 76 të “Racës”, për dy arsye: më parë, që të mos u qesë pengime kur ushtritë e tyre të mëdha do të kalojnë nëpër Shqipëri për të mposhtur vise të tjera të Ballkanit që ngrenë krye ose për tu hedhur në gadishullin e Apenineve; pastaj që ta shfrytëzojnë trimërinë e tij të pashoqe duke e përdorur si shok armësh”.

Por Jakov Milaj është edhe origjinal dhe i guximshëm kur thotë: Dimë që ilirët besimine tyre e ruajtën edhe gjatë shekujve që mbetën nën Romakë, por ndikesë të huaj në fe pati edhe në kohën e këtij sundimi. Pastaj, kur krishtërimi nisi të pëhapet, ilirët qenë një nga popujt e parë që përqafuan besimin e ri. Kalimi i pjesshëm i Shqiptarëve të mëvonshëm prej ortodoksie në katoliçizëm ose përkundrazi mund të ketë ndodhur disa herë në kohën e mesme. Edhe myslymanizmi, për arësyet që kemi shpjeguar në pjesën historike, në tokën shqiptare gjeti fushë të lirë.

Të gjitha këto tregojnë se Shqiptari nuk është fort i lidhur me fenë. Vetëm për një gjë të jemi të sigurt: se myslymanizmi ka një rëndësi të madhe për mbrojtjen e kombësisë sonë nga rreziku i sllavizimit e i greqizimit në kohë të vona (Po aty, f. 145). Ndërkohë, në një tjetër pasazh autori argumenton kështu: “Nga ana tjetër, dobitë që i solli kombit feja e re qenë ndoshta, më të mëdha. Të paktë në numër dhe të paorganizuar mirë, Shqiptarët ishin rrethuar prej dy racave të forta, të cilat, gjatë gjithë kohës së mesme, kërkuan ti asimilojnë.

Dallga sllave kishte për ta zhdukur me siguri këtë popull të vogël, ashtu siç përpiu shumë vise katolike të veriut, sikur ky të mos kishte përqafuar myslymanizmin. Helenizmi, gjithashtu, ishte bërë shumë i rrezikshëm në shekullin e nëntëmbëdhjetë, pse propaganda e fortë që zhvillontë Fanari me anë të Kishës e të shkollës në të gjithë botën ortodokse greke e shqiptare, synonte ndjenjat e gjuhën shqipe të këtij populli pa ndërgjegje kombëtare të zhvilluar mirë, pa shkrim të veçantë e pa letërsi që mund të ndikonte” (Po aty, f. 78).

Por një ndër përcaktimet më me vlerë të këtij libri është padyshim ai që Jakov Milaj i bën tipit fizik të shqiptarit. Ja se ç’shkruan ai: “Dijetari që do të dëshironte ta përshkruante shkurtazi tipin fizik të Shqiptarit kishte për të thënë këto fjalë: ai e ka trupin të gjatë (m. 1.67) dhe bustin të zhvilluar mirë e të fuqishëm. Koka e tij është e lartë, por shumë e shtypur nga prapa, dhe e zgjatur në të dy anët. Flokët janë të errët, aget e syve me ngjyrë të mbyllur. Hunda, e drejtë ose pak e përkulur, është e hollë dhe e ngushtë në rrëzë. Fytyra e tij zeshkane duket, përgjithësisht, mjaft e gjatë. Na del përpara tipi dinarik ose ilirik të cilin antropologët e mbajnë si një nga tipat më të bukur të kontinentit europian (Po aty, f. 140).

“…Toskë e Gegë janë të një race të vetme …Por kjo nuk do të thotë se në të gjitha krahinat shqiptare gjendet një tip i vetëm që përfaqson racën. Ka edhe këtu, si në çdo trevë racore të botës, grumbuj njerëzish që ndryshojnë prej një vendi në një vend tjetër dhe që thirren tipa krahinorë (Po aty, f. 147)… Weninger-i përcakton pesë tipa të ndyshëm shqiptarësh që “ për lartësi e trajtë trupore, gjendje ushqimore, ngjyrë të syve dhe veçori metrike të kokës e të fytyrës” nuk i përngjajnë fort njëri-tjetrit (Po aty, f. 147).

“Raca shqiptare që ka ruajtur gjatë mijërave vjetve kaq pastër gjakun, bukurinë e saj plastike dhe virtutet e rralla shpirtërore, duhet të zbukurohet dhe të përmirësohet shmë më tepër tani që dallgët e rrepta të kohëve të errëta kanë kaluar dhe priten për të ditë më të bardha”, e përfundon stdudimin e tij Milaj (Po aty, f. 151).

* * *

Përpara disa kohësh më ra dorë një tekst universitar i antropologjisë social-kulturore, që zhvillohet në njërin prej universiteteve tona të shumta jopublike. Në të, autori, natyrisht një emër i njohur bënte një historik të shkurtër të kësaj shkence në Shqipëri. Gjatë leximit vura re se nuk kishte çuditërisht asnjë fjalë për Jakov Milajn. Kështu, nëpërmjet këtij shkrimi, që do të dëshironim që ai dhe shumë të tjerë ta lexonin, besoj se do tu jepnim që ndihmë sa do të vogël mbi historinë e kësaj shkence në Shqipëri, ku padyshim themeluesi i saj është Jakov Milaj. Lexim të mbarë!

Shënim. Të gjithë paragrafët e cituar nga libri “Raca shqiptare” janë marrë dhe përdorur me lejen e z. Agron Milaj, të birit të autorit, i cili gëzon të gjitha të drejtat e publikimit të plotë dhe të pjesshëm të veprës.


Lexoni :

http://www.forumishqiptar.com/threads/51095-Milaj-Ju-rr%C3%ABfej-rrac%C3%ABn-shqiptare


http://flori-press.blogspot.com/2005/12/flori-bruqi-nga-antropometria.html

“Antropologjia etnike e shqiptarëve”, sfida multidisiplinore e Aleksandër Dhimës

 Në Tiranë është botuar  studimi “Antropologjia etnike e shqiptarëve” nga prof. dr. Aleksandër Dhima, botim i UET Press. Libri vjen si rezultat i punës kërkimore 40-vjeçare në këtë fushë të profesor Dhimës dhe trajton disa prej aspekteve më të rëndësishme të ‘prerjes’ etnokulturore të shqiptarëve dhe nxjerr në pah bashkëlidhjen e tipareve të natyrave të ndryshme në sintezën antropologjike të shqiptarëve.

“Kjo ndërmarrje nuk ka qenë e lehtë, sepse më është dashur të shkel në një terren pak të njohur të shkencave albanologjike. Megjithatë, dokumentacioni historiko-arkivor, burimet e literaturës dhe narracioni i vjelë gjatë kërkimeve në terren ka qenë mjaftueshmërisht i plotë, çka më ka lehtësuar punën drejt orientimit tematik të kërkimit antropologjik të mirëfilltë dhe më ka shtyrë t’i studioj më thellë disa prej dukurive të karakterit biologjik, historik, demografik e social-kulturor nëpërmjet një hulumtimi të dokumentuar rreth shkaqeve, pasojave dhe mundësive të krijuara në rrjedhën e shekujve për ecurinë e fenotipave të dallueshëm në trevat e Shqipërisë, çka përbën objektivin kryesor të këtij punimi”, shkruan autori në hyrje të këtij studimi.

Monografia “Antropologjia etnike e shqiptarëve” e prof. dr. Aleksandër Dhimës është një studim i mirëfilltë shkencor ndërdisiplinor, hulumtim krejtësisht i veçantë dhe i parealizuar deri më sot për shqiptarët, nga shkencëtarë vendës dhe të huaj. Kjo, sepse realizimi i këtij studimi, që në fakt është një analizë komplekse e një pune kërkimore-shkencore e disa dhjetëvjeçarëve, është bërë i mundur prej një shkencëtari të aftësuar në drejtime formuese të ndryshme si mjekësi, antropologji humane, arkeologji, histori, demografi etj., me përvojë të pandërprerë në këto relacione shkencore me një përvojë të gjithanshme.

Shqipëria e vogël dhe e pashquar në kualitete të tilla studiuesish në kohën e sotme, ka patur fatin që në institucionet e Akademisë së Shkencave, gjegjësisht në ish-Qendrën e Kërkimeve Arkeologjike (tashmë: Instituti Arkeologjik), ka pasur në gjirin e vet një antropolog që ka shoqëruar ekspeditat e baballarëve të arkeologjisë shqiptare: Hasan Ceka, Selim Islami, Skënder Anamali, Frano Prendi, Bep Jubani etj., një shkencëtar që, krahas arkeologjisë, ka arritur të depërtojë dhe bashkëpunojë me ikonat e etnografisë shqiptare: Rrok Zojzin, Abaz Dojakën etj., dhe të përdorë për krahasim arritjet e tyre lapidare, në bashkëlidhje me analizat e tij antropologjike. Më tej, prof. Dhima ka arritur të impostohet historikisht në Mesjetën shqiptare, të lexojë me syrin e antropologut dhe demografit, regjistrat kadastralë venedikas dhe osmanë, nën udhëzimet dhe shkëmbimet e vlefshme të mendimeve me prof. Selami Pulahën e studiues të tjerë.

Monografia e prof. Dhimës është një punë që analizon gjendjen disashekullore të popullsisë shqiptare, bazuar në gjetjet antropologjike të përftuara prej ekspeditave në terren, burimeve dhe të dhënave dokumentare historike, në një hark kohor që fillon nga ngjizja e popullit shqiptar në Ballkanin Perëndimor dhe vjen deri në shekullin XX. Ndërkohë, autori ka qenë i kujdesshëm që ta shtrijë studimin e tij nga Alpet Shqiptare në Veri, në Rrafshin e Dukagjinit në Verilindje, Korçë në Juglindje dhe deri në Çamëri ose Thesproti në cepin më jugor ku shqiptarët banojnë, ose banonin deri në mesin e shekullit XX, duke krijuar mundësinë e një vlerësimi përafërsisht të plotë të strukturës etnike të popullsisë, raportet mes vedit dhe lëvizjet në territor të popullit shqiptar. Në mënyrë të posaçme, studimi është përqendruar në disa krahina që përmbyllin sondazhin dhe kërkimin në harkun gjeografik dhe demografik ku banon populli shqiptar, duke respektuar jo vetëm gjetjet, por edhe krahinat tradicionale të Shqipërisë natyrale: Malësi e Madhe, Dukagjin, Malësi e Vogël, Mirditë, Myzeqe, Labëri, Toskëri, Çamëri etj.

Studimi është impostuar krejtësisht qartë nga pikëpamja metodologjike dhe epistemologjike. Duke e konceptuar antropologjinë si një shkencë sa biologjike aq edhe shoqërore, autori ka arritur të integrojë në studim tiparet dhe veçantitë humane me faktet dhe të dhënat historike, demografike dhe me matjet e realizuara nga ai dhe të tjerë më parë, në një territor të gjerë. Autori ka përdorur metodat që kombinojnë hulumtimin vertikal, varësisht këndit të studimit, për të arritur në marrjen e rezultateve që mund të krahasohen horizontalisht dhe të shpien drejt përfundimeve të bazueshme shkencore. Profesori ka përdorur metodën antropologjike-biologjike për të kryer matjet morfologjike; metodën mjekësore-antropologjike për studimin e patologjive masive, që kanë prekur popullsinë e përcaktuar si kampion studimor; metodën e investigimit familjar dhe demografik për sqarimin e evolucionit të popullsisë në territorin e banuar nga shqiptarët, për të dëshmuar strukturën trashëgimore, ciklin e lidhjeve martesore etj. Ndërkohë, për aspektet e investigimit etnologjik dhe historik, ai ka përdorur kërkimin gjegjës dhe përmes tyre ka arritur të analizojë institucionin e fisit, si grupim shoqëror që rrjedh nga një stërgjysh i përbashkët, duke u përqendruar kryesisht në ato pjesë të Shqipërisë, ku kjo ndërlidhje njerëzore vazhdon të jetë ende e fortë (kam parasysh fiset e Malësisë së Madhe, Hotin posaçërisht, që edhe pse i ndarë dhe i shpërndarë prej 100 vitesh gjeo-politikisht, ka ruajtur fuqishëm ndjenjën e përkatësisë në fis) si dhe institucionin e bajrakut, si një element i organizimit shoqëror dhe politik tradicional. Një burim shumë i veçantë për bazën e të dhënave të përdorura, posaçërisht në Shqipërinë veriperëndimore, kanë qenë regjistrat famullitare të Kishës Katolike, përmes të cilave studiuesi ka bërë vlerësimin e lidhjeve martesore mes komuniteteve, lindjeve sipas gjinive, vdekjeve dhe shkaqeve të tyre etj.

Lexuesi do të kuptojë se kemi të bëjmë me një studiues krejtësisht të qartë në atë çfarë kërkon dhe plotësisht të kthjellët në ndërtim dhe njohje të problemeve antropologjike, demografike e etnologjike të botës shqiptare dhe ndërtimin e paradigmave për subjektet e shqyrtuara. Profesor Dhima na ka paraqitur në punim një model të metodës së kërkimit dhe, ndër sfidat kryesore që ai ka përballuar me sukses, ka qenë përputhja e hulumtimeve të terrenit me vërtetimin e tyre në kabinet, që nuk lidhet vetëm me përshkrimin e indikatorëve antropologjikë në rrafsh të kampioneve të popullsisë së nënshtruar ekzaminimit, por në radhë të parë, me kuptimin dhe interpretimin e tipareve biologjikë të ndërthurur me tiparet shoqërore dhe kulturore.

Kemi të bëjmë, pra, me një sfidë multidisiplinore, e cila është realizuar me sukses falë një autori kërkues të drejtpërdrejtë në terren për një periudhë të gjatë kohore dhe të mundësisë që analizat e punës së tij në fushën e antropologjisë humane t’i realizojë në laboratorët më të mira të mundshme të Europës dhe në konsultim me profesorë të rëndësishëm të fushës.

Personalisht e pranova të bëj këtë parathënie, për shkak të respektit dhe nderimit personal dhe të hershëm për profesor Dhimën, të cilin e kam njohur mbi 30 vjet më parë përmes punimeve të tij shkencore në revistën e arkeologjisë shqiptare “Iliria” dhe gjithmonë kam menduar se ai ka në dorë materiale të së shkuarës iliro-shqiptare, që pak studiues i kanë në zotërim, për të realizuar vlerësime të krahasueshme me shkencat ekzakte. Por gjithsesi, kur merr në dorë këtë punim, menjëherë befasohesh me nivelin shumë të gjerë të ndërhyrjes dhe hulumtimit në objektin e studimit që i ka vënë vetes si qëllim autori, nivelit të sistemimit të një problematike të gjerë, që rrok aq shumë fusha të kërkimit shkencor, të koherencës dhe thukëtisë së ndërtimit të përfundimeve. Leximi, studimi serioz i kësaj monografie mbush një hapësirë të lënë pa studime rezultative deri më tani dhe besoj që do të duhet të kalojnë edhe shumë e shumë dekada që Shqipëria të ketë një studim të tillë dhe një studiues të ngjashëm, që bashkon në mënyrë organike disa fusha të ekspertizës në realizimin e një studimi kaq madhor, që në botë e bëjnë zakonisht ekipe studimore.

Botimi i kësaj monografie është një nder i posaçëm që autori i bën institucionit ku ai punon, Universitetit Europian të Tiranës dhe posaçërisht Fakultetit të Shkencave Sociale dhe të Edukimit. Si koleg, unë dua ta falënderoj atë, që na dha këtë mundësi për të qenë pjesë e ekipit redaksional të finalizimit të një projekti jetësor të tij.

Monografia e Holta Heba: “Shqipërimi si art”, rrugëtimi i La Fontenit nga Çajupi te Kokona

“Shqipërimi si art”, rrugëtimi i La Fontenit nga Çajupi te Kokona, botimet UETPress; Mmonografia që i paraqitet sot lexuesit të specializuar shqiptar është sa origjinale aq edhe e dobishme. Këtu vlen të përmendet, në radhë të parë, ndihmesa e vyer e autores në kërkime të kësaj natyre, të ndërlikuara dhe me përgjegjësi shkencore për prognozën socialkulturore të përkthimit; aq më tepër që këtu bëhet fjalë, nga njëra anë, për vepra të shkrimtarëve të shquar, si La Fonteni, dhe, nga ana tjetër për ndihmesën e dy përkthyesve shqiptarë të shekullit XX, si Andon Zako Çajupi e Vedat Kokona…

Nga Prof. Dr. Aleksandër Dhima

Kam nderin dhe përgjegjësinë për vlerësimin e monografisë së Dr. Holta Hebës “Shqipërimi si art. Rrugëtimi i La Fontenit në shqip”. Ky punim, me tharm të mirëfilltë shkencor, përbën një arritje të rëndësishme në shkencat tona të komunikimit dhe na vjen si fryt i një pune të vazhdueshme kërkimore të autores mbi një objekt të formuluar qartë: mbi kuptimin e shkëmbimit të mesazheve midis “gjuhës burim” dhe “gjuhës shenjë”, që është vërtet tërësisht në dorën e përkthyesit, por që shërben njëkohësisht si “filtër” i një bashkëbisedimi të arrirë midis entiteteve etnike me gjuhë dhe kulturë të ndryshme. Autorja e ka konceptuar veprën e saj jo thjesht dhe vetëm me syrin e teknikave të përdorura për ta kuptuar veprën e La Fontenit në shqip, por ajo e vendos atë në kornizat e një analize më të gjerë sociale, duke iu referuar përmbajtjes dhe rëndësisë së fabulave si një përgjithësim i problematikës së shoqërisë franceze të shekullit XVII dhe, po ashtu, mënyrës se si i kanë “folur” ato me gjuhën e mendimtarit të madh realitetit dhe audiencave shqiptare në kohë të ndryshme kur vepra e tij u botua në shqip.

Objekti në fjalë përligjet përmes një analize të detajuar të shembujve që nxirren nga krahasimi tekstual i origjinalit me përkitjet në gjuhën amtare të përkthyesit. Idetë kryesore që përshkojnë fund e krye veprën lidhen me shkallën e “besnikërisë” së përkthimit ndaj tekstit origjinal, me shmangien e “papërkthyeshmërisë” në komunikimin ndërkulturor, me instrumentet e përdorura që mundësojnë përkthimin “me kuptim” në raste konkrete dhe me mënyrën se si arrin të përcillet mesazhi nga një identitet kulturor te tjetri. Këto ide marrin përgjigje konkrete në tekst dhe i ndihmojnë lexuesit të specializuar për të krijuar një opinion të pavarur mbi një çështje që na intereson të gjithëve: deri në ç’masë ndikojnë mendësitë kulturore vendase dhe formimi gjuhësor i njëmendët në përcjelljen adekuate të mesazhit prej veprës së përkthyer në gjuhën amtare.

Në tërësi, analiza dhe argumentimi në punim janë të qëndrueshme dhe të mbështetura si teorikisht ashtu edhe nga studimi empirik i të dhënave konkrete. Jam i mendimit se baza teorike e përdorur është e gjetur, meqenëse aty ndërthuren natyrshëm teoritë e përkthimit me teoritë e komunikimit, pa të cilin binom do të ishte e vështirë analiza krahasuese e identiteteve të ndryshme në komunikimin ndërkulturor, si në rastin konkret të përkthimit në shqip të veprave madhore të letërsisë klasike frënge, në një hark kohor prej dy-treqindvjeçarësh. Natyrshëm lind pyetja: Cili model teorik do të ishte më i përshtatshëm për t’u përdorur në realitetin kulturor shqiptar, duke u ndalur natyrisht në specifikat e secilit përkthim, ku “prerja” kulturore duhet të ketë imponuar zgjidhje tekstuale relativisht të ndryshme që i janë paraqitur lexuesit shqiptar. Autorja është përpjekur t’i japë përgjigje kësaj pyetjeje, ndonëse jo në mënyrë të plotë. Megjithatë, ajo çka unë vlerësoj në punim është fakti se znj. Heba ka marrë guximin ta shtrojë këtë pyetje për një diskutim publik më të gjerë. Një përparësi tjetër e veprës lidhet me metodologjinë shkencore të përdorur, në krahasimin e teksteve në përkthimet e fabulave të La Fontenit nga gjuha frënge në gjuhën shqipe, në këndvështrimin e transformimeve diakronike në rrafshet gjuhësore (morfologjike, sintaksore e leksikore) dhe kulturore (përdorimi i orientalizmave, formave dialektore, shprehjeve frazeologjike dhe etiketimeve proverbiale, zhargoneve dhe fjalëve të huaja në raport me koinè-në dhe me normën letrare të shqipes, si instrument kulturor) etj.

Ndarja formale në këto dy rrafshe dëshmon njëherazi saktësinë e instrumenteve të kërkimit. Nga ana tjetër, autorja, si njohëse e mirë e metodave interpretuese sasiore dhe cilësore, ka mundur që, nëpërmjet mbledhjes dhe seleksionimit të një materiali të pasur narrativ nga produktet tekstologjike-përkthyese të autorëve që janë marrë me përkthimin e veprës së La Fontenit, si dhe të punës këmbëngulëse në kabinet, ta pasurojë ndjeshëm aparatin ilustrues dhe t’i japë kësisoj një besueshmëri të lartë veprës së saj.

Monografia që i paraqitet sot lexuesit të specializuar shqiptar është sa origjinale aq edhe e dobishme. Këtu vlen të përmendet, në radhë të parë, ndihmesa e vyer e autores në kërkime të kësaj natyre, të ndërlikuara dhe me përgjegjësi shkencore për prognozën socialkulturore të përkthimit; aq më tepër që këtu bëhet fjalë, nga njëra anë, për vepra të shkrimtarëve të shquar, si La Fonteni, dhe, nga ana tjetër për ndihmesën e dy përkthyesve shqiptarë të shekullit XX, si Andon Zako Çajupi e Vedat Kokona, të cilëve u është dashur ta përshtatin tekstin origjinal me kërkesat semantike të gjuhës shqipe në evolucion të pandërprerë. Megjithëse për tema të kësaj natyre janë kryer tashmë disa studime, këndvështrimi i autores shkon përtej tyre, duke i siguruar origjinalitet punimit. Fakti që studimi shtrihet në disa anë thelbësore të problematikës së përkthimit në shqip të veprave të shquara të autorëve botërorë, e rendit atë me dinjitet në “zinxhirin” e punimeve të autorëve të tjerë shqiptarë që janë marrë me studime të natyrës kulturore dhe në fushën e komunikimit. Së fundi duhet të përshëndesim zbatimin në këtë vepër të nocioneve të reja në fushën e analizës tekstore, si kultura e gjuhës së interpretimit dhe përgjegjësia e saj në përkthim, si dhe atributet strukturore të përkthimit si krijim dhe si “urë lidhëse” midis kulturave. Risi të tilla spikasin si domosdoshmëri e kohës, në kushtet kur në Shqipëri ka një varg përkthimesh letrare, filozofike, politike etj., por jo vëzhgime të thelluara, qasje teorike dhe analiza përkthimesh, si në rrafshin gjuhësor, ashtu edhe në atë të komunikimit ndërkulturor. Besoj se ky punim monografik do të pritet me interes të veçantë nga përkthyesit, studentët e gjuhëve të huaja, që studiojnë në fushën e përkthim/interpretimit, si dhe nga një rreth i gjerë studiuesish të shkencave të komunikimit dhe të antropologjisë social-kulturore.

Holta Heba: Dhunë! Por ndaj Kujt!

Dhuna ndaj grave është pjesë e një mjerimi të madh të shoqërisë sonë, e cila ka humbur çdo sens gjykimi dhe vlere. Heba shkruan se dhunuesit dëshmojnë pafuqinë e tyre për të bërë gjëra të tjera dhe për të kuptuar se ata vetë kanë lindur nga një nënë.

Në vorbullën e plot halleve që i duhet të përballojë një grua sot, shtohet dhe një lebeti: dhuna. Po mor zotëri, po! Halle dhe nga ato që të lënë pa gjumë sepse gruaja duhet të mendojë: a dalin paratë për të mbyllur muajin, a janë të mbathur mirë fëmijët, a e kanë barkun të mbushur dhe a janë mjaftueshëm të qetë për të përjetuar moshën e tyre? Halle nga ato që i përjetojnë vetëm gratë se fundja-fundit në një familje normale ku babai e mbështet familjen ekonomikisht nuk i hyn detajeve, që për të, janë vetëm detyrë dhe punë e gruas. Të mos përmendim këtu rastet kur një grua e vetme në familje, e cila vetë burrë e vetë grua duhet edhe të sigurojë paratë e mjaftueshme për të gjitha nevojat e fëmijëve dhe familjes.

Nuk po flasim për gra që Zoti i ka hedhur në anën ku jeta është fushë me lule dhe ku mund të gjejnë kohë dhe para mjaftueshëm për të qenë gjithnjë të kuruara deri në detaj. Nuk po flasim për gra që kanë kaq shumë kohë dhe të ardhura për të qenë gjithnjë në një hap me modën më të fundit. Nuk po iu hymë statistikave se sa për qind e grave në Shqipëri e kanë këtë luksin e të jetuarit “trendy”, sepse normal që shifrat do të ishin skandaloze. Po flasim për shumicën e grave dhe kjo shumicë është përherë në përpjekje për të bërë më të mirën me aq sa mundet për familjen e saj. Të ndalemi për një çast dhe gjithçkaje që përmendëm më sipër t’u shtojmë dhe fenomenin “dhunim”. Dhunë nga bashkëshorti po përse? Ndoshta ngaqë bashkëshorti është shumë i mërzitur sepse nuk ka një punë të mirë apo nuk siguron dot të ardhura mjaftueshëm për të bërë një jetë të mirë. Ndoshta ngaqë bashkëshorti është tepër xheloz për bashkëshorten nisur nga e ashtuquajtura dashuri e madhe për të. Apo ndoshta ngaqë ish-bashkëshorti nuk është i aftë t’iu përgjigjet detyrimeve të fëmijëve. E çfarë rëndësie ka? Ndalo vetëm për një moment o ti bashkëshorti “trim” që tek e fundit je vetë pjellë e një gruaje. Harrove nënën tënde që nuk mendonte për veten por vetëm për ty që ti të shkëlqeje dhe të ngopeshe vetëm me të mirat e jetës. Mendo vetëm për një çast se sa dhimbje shkakton një fjalë e vetme, apo një ngritje zëri dhe jo më një goditje e jotja kafshërore. E hap krahun dhe shkelmin tënd dhe nuk mendon aspak se kë po dhunon. Po dhunon atë që e kërkuar dhe dashuruar vetë. Po godet atë që të bëri nderi dhe të vuri etiketimin “baba”, të cilin nëse mendohemi thellë-thellë as nuk e meriton. Po qëllon atë që ka qëndruar me net të tëra pa gjumë, duke e gdhirë mbi fëmijët e sëmurë dhe që mundohej të mos dëgjohet e qara e fëmijës me dhimbje nga frika se mos të prishej gjumi ty, pasi ti do të shkoje të nesërmen në punë sërish, për të siguruar para. Po dhunon atë që për ty ishte më e bukura ndër femra dhe për të cilën ti je betuar që në fillim se do ta trajtosh si një princeshë. Po qëllon vajzën e një prindi që e ka rritur me shumë halle e mundime dhe që e ka mësuar se në jetë njeriu edhe sakrifikon. Po sigurisht që sakrifikon por për gjëra që ja vlejnë dhe jo të kthehet në një skllave apo tabelë qitjeje për shfryrjen e nervave të tua vetëm se ty nuk të ecën në jetë.



Dhunë! Por ndaj kujt? Asaj që të besoi dhe të fali veten. Asaj që t’u përkushtua me mish e me shpirt dhe të besoi ty. Asaj që ndoshta se kish besuar që jeta do të ishte kaq e vështirë, por prapë se prapë nuk të kërkoi asnjëherë më shumë sesa i dhe. Asaj që kishte shumë ëndrra por jeta e solli që të sakrifikojë ëndrrat vajzërore dhe të mendojë një jetë të bukur me ty. Po more zotëri, po! Ajo është shumë e zonja dhe mllefi që ti ke vetëm se jeta që kishe ëndërruar nuk të erdhi ashtu si ti doje. Ndërkohë që ti as e ke menduar nëse do të ishe aq i zoti sa të gjitha këto probleme familjare do të mund t’i kishe zgjidhur krejt i vetëm. Ajo është aq e brishtë sa do të mjaftonte vetëm një fjalë për ta qortuar. Ajo di të dëgjojë, ndaj foli me fjalë. E nëse nuk të dëgjon, dije se e kam mendjen te tenxherja e gjellës nëse do t’i mbushet apo jo për ditën e nesërme.

* Pedagoge, Universiteti Europian i Tiranës

Pak femra shume plastike... shume meshkuj pak burra!

 Nga Holta Heba, Pedagoge UET,Tiranë

Keqardhja sa vjen dhe shtohet kur sheh se femrave të sotme i ka humbur pastërtia dhe dlirësia shpirtërore e fizike.

Kanë humbur gjithçka. Të gjitha gati njësoj. Të mbushura me botokse e ndërhyrje kirurgjikale me qëllimin e vetëm për të qenë moderne dhe të pranuara nga kjo shoqëri që me keqardhje po i kthen femrat në imituese të shëmtuara të ashtuquajturave femra seksi.

Janë aq shumë njësoj sa hera-herës të krijohet përshtypja se i ka lindur e njëjta nënë. Në imitimin më të shëmtuar të buzëve si patë apo si viç, me takat 12 pond, të lyera rëndë që në pikë të mëngjesit, nisin ditën e tyre.

Të merr malli të dëgjosh një femër që flet qartë dhe pastër për një problem aktual të shoqërisë ku jetojmë.

Mjafton t’i bësh një pyetje të thjeshtë dhe ato nuk do dinë të hapin gojën.

I pyet se ç’mendim kanë për modën e kësaj vere të nxehtë dhe ato të përgjigjen: E pe atë që doli te Çani dje?

I pyet se ç’libër do të lexojnë këtë verë dhe ato të përgjigjen: Të shohim ç’po ndodh tani në facebook.

A kanë ideal? Patjetër që kanë? Të bëjnë një jetë si nëpër videoklipet e Noizyt dhe Stresit.

Dëshira e madhe e tyre për të qenë të ashtuquajtura moderne i kthen në skllave të shëmtimit shpirtëror dhe fizik.

Plastike jashtë dhe plastike brenda, ato nuk zgjedhin më djalin inteligjent dhe punëtor, por djalin që duket i fortë dhe i pushtetshëm në këtë shoqëri me lekët dhe makinën e babit.

Harrojnë këto femra se njeriu ka një staturë të vetën dhe e krijon atë në mënyrë individuale dhe kështu me dashje apo pa dashje, veshjen dhe sjelljen e kthejnë në diçka kolektive.

Në kolektive kthejnë dhe ndjenjat e tyre.

Jetojnë për të tjerët. Nuk quhesh më vajzë trendy nëse nuk nxjerr në rrjetet sociale foto me tufën e luleve, mundësisht më të madhe se shoqja, ushqimet nëpër restorante dhe pushimet në jug.

Të përvillet kur sheh se sa shumë femra dalin nga vetja e tyre dhe krijojnë këtë vetveten “në thonjëza” që nuk ka lidhje fare me prejardhjen dhe formimin e tyre. Intrigojnë pafundësisht për të arritur atë që duan.

Madje dhe puthjen dhe përqafimin e të ashtuajturës dashuri e japin të mirëprojektuar me plan pune të paracaktuar.

Shiten si të vërteta, kur në fakt janë thjesht një falsë e dhimbshme e shoqërisë. Janë gati të ndyjnë çdo njeri që u del parpara vetëm e vetëm për të arritur aty ku duan.

Lyhen dhe zhgërryhen për të shkëlqyer, por në fakt vetëm shtojnë pisllëkun.

Zhyten në pisllëk dhe harrojnë normat e shoqërisë. E ç’ rëndësi kanë normat dhe etika për to?

Rëndësi ka të duken bukur dhe të ngulen fort diku, por këtë herë me këmbë në makinën lluksoze dhe jo me këmbë në tokë.

A ka femra të mençura që nuk bien pre e papastërtive shoqërore? Sigurisht që ka, por janë pak.

Meshkujt sot.

Nëse do të kthejmë kokën disi pas në kohë, do të shohim se figura e burrit ka ndryshuar shumë. Dikur një mashkull i vërtetë ishte ai punëtori, zjarrfikësi, makinisti kasapi etj me duar të pista dhe gjithë djersë.

Një mashkull i vërtetë nuk binte pre e thashethemeve të grave dhe fliste shumë pak.

Sot? Me dhimbje ndihet se gjërat kanë ndryshuar.

Dashtë zoti të mos bëhesh pjesë e thashethemeve të një mashkulli se të bëhet një analizë që as ti vetë nuk do ta kishe menduar.

Mashkullit të sotëm i mungojnë mustakët dhe të qenurit leshtor.

Madje sot ai është edhe më i kuruar, me vetulla të hequra dhe më i depiluar se vetë femrat.

Mashkullit të sotëm i mungon fraku dhe veshja mashkullore. Ato janë zëvendësuar me streçe dhe këmisha mëndafshi me lule.

Pantallonat e kostumit janë bërë treçerekëshe dhe këpucët fosforescente si balerina.

Ti nuk arrin të kuptosh se ku dallon femra nga mashkulli i ditëve të sotme nëse do t’i shohësh nga koka tek këmbët.

Për të nuk ka më rëndësi se si ndihet personalisht me femrën që ka në krah, por se si e shohin të tjerët.

Sa më e zhveshur dhe e stukuar të jetë femra e tij, aq më i pushtetshëm duket ai përpara të tjerëve.

Nuk kam asgjë kundër modës, por edhe modernizmi ka kufij. Nuk mundesh ti që nuk di të lidhësh dy fjalë të jesh i mirëpranuar nga shoqëria vetëm se lekët e babit të bëjnë me një makinë luksoze.

Nuk mundesh ti të jesh mashkulli ideal kur nuk investon për veten me shkollim dhe me punë.

Po, po, meshkuj ka plot, por burra thuajse fare!!

Ne Vuthaj, aty ku historia nderthuret me natyren turistike

Vuthaj, kjo trevë etnike shqiptare shtrihet midis tre kufijve shtetëror Shqipëri, Kosovë dhe Mali i Zi. Në pjesën shqiptare ze vend në Malësinë e Madhe në zonën e Kelmendit. Sot drejt saj ka një rrugë te re e të bukur që mund të udhëtohet në çdo stinë.

Qysh në lashtësi ka qenë e njohur me emrin “Vuthaj” ose “Katundi Vuthaj”.

Por, duke pasur parasysh shtrirjen, kompaktësinë e territorit dhe të banorëve, distancën nga njeri katund tek tjetri, themi se është një krahinë e vogël shqiptare në zemër të alpeve, me bukuri mahnitëse, me karakteristika lokale të veçanta.

Këto troje përfshijnë një territor të madh me lugina e vende bujqësore me bjeshkë livadhe dhe gardhe nga Burimi i Valbones deri tek Burimi e Ali Pashe Gucisë, nga liqeni i shtarës deri tek Guri i Gjon Bales, nga Guri i Sahatit deri tek shkalla e Vuthit.

Trojet Vuthjane përbëhen nga këto vendbanime (fshatra) të përhershme : Valbona, Katuni i Epërm (sipërm), Ceremi, GjonBalajt, Qosajt, Kukajt, Hakajt dhe Zabeli.

Është pjesë përbërëse e Kelmendit të hershëm. Kufizohet me treva të tjera shqiptare : Malësia e Gjakovës, Dukagjinin, Bjeshkët e Kelmendit të Gurit, Gucinë dhe Plavën.

Prandaj themi se ky vend përbëhet nga një territor kompakt, me bjeshkë e male të lidhura në mes tyre.

Vuthaj si fshat për shum vite me radhë nga aspekti ekonomik është varur nga bujqësia, hoteleria dhe turizmi. Nga bujqësia vlerësohet të cekët: Pemtaria, blegtoria, bletaria etj Ndërsa për mikpritje përkujdesen vendasit me motele,hotele dhe restorante me kuzhinë tradicionale shqiptare. Qeverisja lokale është e përkushtuar për të ofruar infrastrukturë dhe qasje direkte në fshat në pashkpunim me investitor dhe mërgimtarë. Sipas statistikave lokale turizmi është më i theksuar gjat muajve të verës, ku mbahen festivale me muzikë dhe valle shqipëtare.

Popullsia është shqiptare. Popullata shqiptare në Vuthaj viteve të fundit është zvogëluar shqetësueshëm si rrjedhojë e emigrimit të vazhdueshëm për në SHBA dhe vende të tjera perëndimore.

Interesant mbetet fakti që popullsia është e bindur për disa zona që dikurë atje kan jetuar vetëm fise katolike apo se ato fise janë konvertuar.

Mbiemrat që hasen sot më shum në këtë krahinë janë : - Gjonbalaj (Đonbaljaj / Đonbalić) , - Bruçaj (Bruncaj / Brucaj), - Ulaj (Uljaj/Uljević), - Ahmetaj(Ahmetaj / Ahmetović), - Vuçetaj (Vučetaj and Vučetović), - Çelaj (Čeljaj / Čelić) etj.

Kultura në vuthaj është ndikuar dhe ndikohet kryesisht nga rajoni dhe afërsia gjeografike me qytet më të afërta. Gjuha, folklori si dhe zakonet e ndryshe në fshatin Vuthaj ngjasojnë me vendet e tjera me popullsi shqiptare si në Kosovë(qyteti të Pejes), Shqipëri apo sikurse në Beran, Rozhajë, Hakaj, Martinaj ,pra në qytete dhe rajone të republikes malazeze.

 Gjuha shqipe që flitet në këtë rajon ka një dialekt veçues që nuk ekziston në këtë formë në qytete të tjera me popullatë shqiptare (sub-dialekt gegë). Nga muzika autentike vendase si instrumente muzikore përdoren fylli dhe lahuta, në vallëzim me muzikë folklorike veçohet vallja kosovare ose valle e rugovës dhe e rajonit të dugagjinit.Etj.

Flori Bruqi

Timothy Less: Te ndryshohen kufijte e Ballkanit te krijohen shtete etnike

Timothy Less, drejtor i Nova Europa, një konsulencë e riskut politk, si edhe ish-diplomat britanik në Ballkan, përsëri ka dalë me tezën e tij se zgjidhja më e qëndrueshme në Ballkan është krijimi i Shqipërisë së Madhe, Serbisë së Madhe dhe Kroacisë së Madhe, përcjell Telegrafi Maqedoni.


Less propozon që të ndryshohen kufijtë e Ballkanit, ndërkaq rolin kryesor në këtë drejtim duhet ta ketë SHBA-ja. Ai konsideron se serbët dhe kroatët në Bosnjë punojnë për të sfiduar Marrëveshjen e Dejtonit, ndërkaq shtonë se shqiptarët në Maqedoni bëjnë thirrje për federalizim të vendit. Less përmend edhe serbët e Kosovës që insistojnë në enklava vetëqeverisëse, duke mos lënë anash edhe shqiptarët e Preshevës për një entitet vetëqeverisës.


Ish-diplomati Less propozon që Washingtoni të mbështetë ndarjen e shteteve shumëetnike ku minoritetet kërkojnë diçka më tepër se që e kanë. Kështu, sipas Less, kroatët në Bosnjë do të bashkoheshin me Kroacinë, kurse serbët me Serbinë; Veriu i Kosovës do të bashkohej me Serbinë, ndërkaq Lugina e Preshevës, Kosova e mbetur, një pjesë e Maqedonisë do të duhej t’i bashkoheshin Shqipërisë. Dhe, Mali i Zi duhet të mbetet shtet i pavarur, ose të bashkohet me Serbinë, duke e humbur një pjesë territori shqiptar.


Timothy Less e mbështet idenë e tij në vegimin e Woodrow Wilson-it për vetëvendosje të popujve.

http://english.republika.mk/timothy-less-first-federalization-then-annexation-of-western-macedonia-to-albania/