Kosovarishtja si etnolekt dhe korpuse leksikore

Prof.Dr.Qemal Murati

1.Kur flitet për të folmet e Kosovës dhe për fjalësin e këtyre të folmeve janë krijuar e dalin të përdoren edhe termat 

kosovarishte dhe kosovarizëm. Por, ç’janë në thelb këta terma?

Termi kosovarishte dhe kosovarizëm janë përdorur nga gjuhëtarët për të shënjuar disa zgjidhje gjuhësore karakteristike për trevën e Kosovës. Kosovarishtja nuk është dialekt në kuptimin e mirëfilltë. Ajo mund të cilësohej si një lloj etnolekti, veçoritë e të cilit janë formësuar në mjedisin e veçantë gjuhësor kosovar dhe jokosovar, ku brenda kodit gjuhësor të njësuar kryqëzohen ndikimet e të folmeve të ekstremit verior, verilindor e lindor të gegërishtes dhe ndikimet e serbishtes dialektore e të përbashkët. 

Me kosovarishte kuptohet varianti letrar i shqipes së përbashkët ashtu siç zbatohej jo vetëm në Kosovë, por edhe në Maqedoni dhe te shqiptarët e Malit të Zi.

Hyrja e këtyre elementeve në ligjërimin e gjuhës letrare është rrjedhojë e shtimit të kontakteve të bashkësive folëse brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë. Aftësia e kosovarishtes për të ndikuar në ligjërimin letrar shqip është përcaktuar nga zgjidhja që gjuhëtarët kosovarë i dhanë problemit të gjuhës së përbashkët para dhe pas Kongresit të Drejtshkrimit të vitit 1972. 

Duke pranuar të njëjtin kod gjuhësor me trungun kryesor shqiptar, ata lehtësuan me këtë mënyrë komunikimin e dyanshëm dhe u bënë gjatë këtij procesi jo vetëm marrës, por edhe dhënës. Është pikërisht ekzistenca e këtij kodi të njëjtë që mundëson hyrjen e zgjedhjeve karakteristike kosovare. 

Nga krejt marrëdhëniet e këtij komunikimi të dyanshëm, ajo që del fituese duke u pasuruar është gjuha shqipe (Spiro 2010:19).

Në rrafshin dialektor e leksikor, brenda idiomës së kosovarishtes ka tipare dalluese të qenësishme nga njëri regjion në tjetrin, prandaj nuk mund të flitet për një lloj kosovarishteje unike, por për disa kosovarishte ose, së paku, për 10-12 kosovarishte, që në bërthamën e vet janë ruajtur pothuajse të konservuara deri në ditët e sotme.

Gjuhës dhe të folurit i ka kushtuar rëndësi shumë të madhe edhe Oda e Kosovës. 

Nga mënyra për mençurinë e të folurit, përdoren shprehje të tilla: Shkodrani e ka fjalën në gjuhë (ta jep përgjigjen menjëherë), Rrafshi i Dukagjini në xhep, kurse Rrafshi i Kosovës në shtëpi. 

Apo: “Gjakovarët i kanë fjalët në majë të gjuhës, ta japin përgjigjen në vend, e drenicakët i kanë fjalët në bark e, pasi shkojnë në shtëpi, u bie ndërmend se çka është dashur të flasin” (Anekdota 1987:111). 

Mjaft karakteristikë në ligjërimet e Kosovës është dhe të folurit me rrotulla, që diku i quajnë dhe me shaka e me rrunxosa.

Popullsia e Kosovës, e ndodhur në mengenenë e pushtuesve të huaj dhe e kërcënuar veçanërisht nga serbishtja, ka kultivuar gjithmonë dashurinë më të madhe për gjuhën e vet amtare si mbrojtëse e qenësisë së saj kundrejt gjuhës së huaj.

 “Gjuha e vet gjithkujt i duket ma e amël se gjuha e huej”, e “Gjuha e huej të lidh në kuj” – thotë populli i Kosovës. Kujdesi për gjuhën e nënës është treguar edhe në anekdota popullore.

 Në odën kosovare të Drenicës folkloristi Mehmet Rukiqi ka regjistruar një anekdotë të tillë:

“Tahir Berishën, me ni muhabet e kishin pasë vetë:

– Pse po thuhet guha a nanës e jo guha e babës?

– Se pej nanës, thmia i mëso fjalët e para; nana asht gjithmonë ngat shpie; se kurrë s’e përzien guhën me fjalë t’hueja; a babën kah s’e çet puna. Aj e ka dynjanë n’sy. 

Flet me kamos, edhe e përzien guhën me fjalë t’hueja” (Krajkovë, Drenicë, Rukiqi 2012: 216).

Tiparet dallimore leksikore e morfologjike

2.Fjalori i të folmeve shqipe të Kosovës ka karakter të mëvetësishëm, që e dallon atë nga arealet e tjera gjuhësore të shqipes. Por, krahas fjalësit uniform, ka edhe disa veçori me karakter përveçues të brendshëm, leksema që dalin të përdoren me variante të ndryshme fonetike në rajone të ndryshme të Rrafshit të Kosovës dhe në atë të Rrafshit të Dukagjinit.

Ligjërimet e Kosovës përbëjnë një unitet të veçantë në kuadër të diversitetit dialektor të shqipes. Dialektgjeografikisht u takojnë të folmeve të gegërishtes verilindore, por me pjesëmarrje edhe të tipareve gege veriperëndimore (areali i Rugovës). Në këtë areal të fshatrave të krahinës së Rugovës, afër Pejës, fshatra që mbajnë emrat Shkrel, Bogaj etj. janë formuar prej të ardhurve të rajoneve malore të Shkodrës. E folmja e banorëve të tyre (kryesisht e brezit të vjetër), deri më tani ruan karakteristikat themelore të së folmes së veriperëndimit, të malësorëve të Malësisë së Madhe (diftongu ua, shkua; o kjn; kalimi mb = p, nd = t, kalimi i kl = ki, etj. ), edhe pse gjendet nën ndikimin e të folmes së popullsisë përreth Kosovës.

Linguistikat areale të Kosovës

3.Rajonet edhe qytetet e Kosovës dallojnë shumë për nga e folura e tyre. Përveç ndarjes së saj në dy tërësi të mëdha, Rrafshit të Kosovës dhe Rrafshit të Dukagjinit, që dallojnë edhe gjuhësisht, Kosova ndahet dhe në zona a krahina të tjera të veçanta etnografike me tipare specifike gjuhësore:

1.Drenica (krahinë etnogjeografike në pjesën qendrore të Kosovës dhe vatër e njohur e rezistencës kombëtare) nga popullata e vendit zona e Drenicës njihet më tej me dy emërtime:

1. a) Drenica e Pashës, që zë pjesën juglindore (përfshin 18 fshatra); dhe
2. b) Drenica e Kuqe (62 fshatra), të cilat dallohen edhe me karakteristika etnopsikologjike. Drenica e Kuqe e konsideron veten si më luftëtare nga Drenica e Pashës, sepse ia ka kthyer fjalën dhe armën pashës (sundimtarëve turq);

2.Gallapi (krahinë etnogjeografike në anën lindore të Kosovës. Ka mbi 100 fshatra;

3.Anamorava (Morava e Poshtme dhe Morava e Epërme), areale edhe këto me dallime ndërmjet vete;

4.Llapi – krahinë etnogjeografike dhe vatër e rezistencës kombëtare. Ka rreth 70 fshatra;

5.Podguri – krahinë etnogjeografike e anës veriore të Rrafshit të Dukagjinit;

6.Reka – krahinë etnogjeografike e Rrafshit të Dukagjinit, me rreth 80 fshatra, e njohur për rezistencë kombëtare;

7.Reka e Keqe – krahinë e vogël etnogjeografike e Rekës së Rrafshit të Dukagjinit;

8.Rugova – krahinë etnogjeografike, zonë malore në Alpet Shqiptare, që shtrihet deri afër Pejës e Rrafshit të Dukagjinit dhe kufizohet me krahinën e Plavës e të Gucisë;

9.Lugu i Baranit – areal mes rrjedhës së poshtme të Lumbardhit të Pejës (Bistricës së Pejës), në veri, Lumbardhit të Deçanit (Bistricës së Deçanit), në jug, dhe Drinit të Bardhë në lindje, me karakteristika të veçanta linguistike.

10.Krahina e Dushkajës – zonë etnogjeografike (me 26 fshatra) në pjesën lindore të Dukagjinit Qendror, në kufi me Lugun e Baranit. Mes Lugut të Baranit dhe Dushkajës ka dallime të dukshme gjuhësore. Lugu i Baranit përdor togun ue: ka shkue, ka punue, kurse ana e Dushkajës: ka shku, ka punu. Në fshatrat e Lugut të Baranit thuhet: po shkoj en shpi, po shkoj en Pejë, ura nurit, ana e Dushkajës: po shko n shpi, po shkon n Pejë, ura gurit. Dallime vërehen edhe brenda fshatrave të Dushkajës. P. sh., në Bardhaniq thonë: sha llahin (pasha Allahun), sha zotën (pasha Zotin), në fshatrat e tjera: pasha Allahin, pasha Zotin.

11.Shala e Bajgorës – krahinë etnogjeografike në anën veriore të Kosovës, me rreth 30 fshatra, e njohur edhe për rezistencë kombëtare (Neziri 2004:251).

12.Prizreni – po ashtu dallon me specifikat e veta gjuhësore e leksikore, e posaçërisht me krahinat e Gorës dhe të Opojës. Banorët e këtij areali dallojnë edhe në veshjet popullore, traditat, ritet, zakonet dhe folklorin.

13.Anadrinia (Podrimja) – ka një theksim të hollë të zanoreve dhe një të folme karakteristike që njihet si e folmja e Rahovecit.

14.Krahina e Hasit – po ashtu flet një idiomë pak më ndryshe nga të tjerat.

Në ligjërimet e arealeve të Kosovës vihen re disa karakteristika shumë të ndryshme nga njëra-tjetra:

Gjakovarët flasin me sh: Sha bone? Sha ki? Arealet e tjera të Kosovës: shka bâne, shka ki? Në të folmen e qytetit të Gjakovës përdoren: en skejt, en xhyst, en midist, en mujt, en javt, en funt (për në skaj, në gjysmë, në midis, në çdo muaj, në çdo javë, në fund). Qytetari i Gjakovës shqipton një tip të ndërmjetëm të r-së, me artikulimin e të cilit maja e gjuhës bën më pak se për rr, por më shumë se për r.

Pejanët – e kanë zakon t’u shtojnë disa fjalëve një b ose d homorganike: zembër (zemër), e shtunde (e shtunë), shpinda (shpina), zembra (për zemra), mbarre (marre). Përdorin r për rr: ruga, buri. Dhe rr për r: grruja (për gruaja). Peja nuk e përdor fjalën bac e bal të gjithë kosovarishtes. Babës i thonë tad-a, kurse në vend të dadë përdorin tat-a. Në ligjërimin e këtij qyteti përdoren me denduri disa emra femërorë me prapashtesën – ka: Sanka (për Sanija), Satka (Sadija), Samka, si dhe një numër më të madh të turqizmave: Dollma (Pejë) – speca t’mushun (Lugu i Baranit), si shprehje e një qytetarie kundruall katundarisë rreth e rrotull.

Dushkaja e Rrafshit të Dukagjinit përdor: Shabâ(n) Kapuçi, Shabâ(n) Rama, Hasâ(n) Kadrija, Hysê(n) Rexha, me â dhe ê hundore dhe me shqiptim të n-së fundore të rrëgjuar.

Drenicasit përdorin format foljore: ishum, kishum, bindshum (për ishim, kishim, bindshëm). Pastaj: ka thô, ô kô (për ka thënë, ka qenë).

Gjilaniasit dj e g i shqiptojnë me gj: gjemt e hanë gjathin me gjishta.

Llapjanët flasin me ö: möll, shköll, pö, jö.

Prizreni përdor shprehjet: a po dish, a po vish, a po hajsh, a po pish.

Në Prizren gjuha është një mish-mash mes shqipes dhe turqishtes. Qepës pa pikë problemi i thuhet edhe kepi. Flasin pa parafjalë e pa nyje të përparme. Kur e pyet prizrenasin “venali” prej nga je? Ai të përgjigjet: Prizrenit. – Ku po shkon? – Prizren.

Skenderaj. Edhe në Skenderaj i përdorin ato pö-jat me ö me dy pika. Por kanë edhe shprehje të tjera më tipike. Rasti më eklatant atuh ku kjo h-ja gati sa nuk dëgjohet.

Prishtina, si dëgjohet të thuhet, flet “muhaxherçe”, sepse është një areal shumë i përzier. Ajo është shndërruar në një “melting pot” (tenxhere e shkrirjes) për idiomat e Kosovës.

Dallime dialektore shfaqen edhe brenda një areali të caktuar:

Në Moravën e Epërme të Gjilanit thuhet: Prit, tash po vi, kurse në Moravën e Poshtme: Prit, shti po vi.

Ndërkaq, edhe brenda një fshati vërehen dallime dialektore. Në fshatin Vërban të Vitisë, Mëhalla e Veshve përdor: Ka ra brymë, kurse Mëhalla e Jasharëve: Ka ra brîm (komunikim i Nezir Selmanit).

Në këtë aspekt, leksiku i të folmeve të Kosovës paraqet interes të veçantë si për zhvillimin historik dialektor të shqipes, si dhe për studime fonetike, morfologjike, semantike, etimologjike, për hulumtime të interferencave leksikore ndërkulturore me serbishten, turqishten, arumanishten, romishten etj.

Fonetizma dhe morfologjizma arkaike

4.Në korpusin leksikor ndeshim: delme, zjarm, dhez; krymyll sh. krymell-t “kërmill”; fjalëformime dhe shtresa fjalësh prej burimesh të ndryshme – gurrës vendore dhe asaj të huaj. Hasim dhe njësi leksikore dhe elemente të larmishme të fushës etnografike dhe etnokulture, si: burrneshë, noraxhi, nore (me), n’t’panë, n’zjarm, djalë n’tënzonë “djalë i adoptuar”; arkaizma si hashan “bariu i dhenve, çobani” etj.

Në morfologji është me interes ta përmendim përdorimin e nyjës së përparme tek emrat familjarë dhe të vendbanimit: i kunati – vëllai i burrit; e kunata – gruaja e vëllait; i katunsi “bashkëfshatar”; i vokshnjôni “banor i regjionit të Vokshit”; i deçansi “banor i fshatit Deçan”; “I dërmjaksi(dërmjakasi, ai i fshatit Dërmjak) (HE); i cicilisi – banori i fshatit Cicili, i kuneviksi – banori i fsh. Kunevik, i bajgorsi – banori i fsh. Bajgorë, i shaljansi – banori i Shalës së Bajgorës (Vushtrri).

Pezhorativat – fjalori i Kosovës mbrun një thesar me kolorit të veçantë gjuhësor, një fjalës të pasur me pezhorativa e me dukuri interesante fonetike, morfologjike, semantike e frazeologjike. Nga leksema të tilla po sjellim vetëm disa:

Böthuk – frikacak;

Dimnak – ai që ka lindur në stinën e dimrit. Ky ô dimnak e nuk nerth.

Fistar – djalë fisi, burrë i çmueshëm, fisnik; ai që e do të vetin e farefisin: Djemt e Krasniqes jân festar;

Gjums – ai që fle shumë e pa nevojë, që përton të zgjohet në mëngjes; gjumash, plogësht (te FGJSSH gjumës – bar që të vë në gjumë, gjumëdhënës);

Lyrc – ai që i lyhet dikujt për qëllime të caktuara;

Kallukõnxhë – mjegull e dendur në bjeshkë që pengon udhëtimin dhe shkakton humbjen e rrugës për në vendin e caktuar;

Livadhishtë – arë e re, që ka qenë livadh më parë, e përshtatshme për misër moravç dhe për fasule (te FGJSSH – livadh i vogël, vend me livadhe).

Stanishtë – vend me stane.

Në këto të folme bien në sy sidomos dhe pejorativat me prapashtesën –ejk:

Gushêj:k – grua me gushë të fryrë;

Çubardhê:jk – vajzë e bukur me flokë të lubardhme, biondinë;

Vegê:jk – vajzë e rritur, e zhvilluar fizikisht, që nuk sillet mirë, përtace; Flliçê:jk – femër e ndyrë;

Morrê:jk – femër e ndyrë që ka morra në trup e sidomos në flokë;

Zdrolê:jk – femër e papastër, që i mban rrobat me zdralë;

Zhugê:jk – femër e sëmurë nga zhuga – zgjebja; dele e zgjebosur, me zhugë;

Shpirê:jk – femër e dobët nga shëndeti;

Ngridhê:jk – femër që ngrefoset, që qesh për çkado; mendje­madhe, e papërfillur;

Hallê:jk – femër e harbuar, e pamoralshme;

Krrutê:jk – femër e kërrusur, zakonisht plakë e shtyrë në moshë;

Krrutan – burrë i kërrusur;

Paluskë – grua a vajzë dinake që rri palë e shtiret si e ndershme; tinëzare (Deçan).

Fjalori i kosovarishtes përveçohet dhe me shprehje tipike të kosovare:

Allahile “pashë zotin”.

Dekterna “derisa”.

Tonshi/ tanoj “pastaj, mandej”.

Llêgë (punët i ka llug).

A mujte? A u lodhe; çysh je?/ çysh jeni? (si je, si jeni?), që nuk i hasim në të folme të tjera të shqipes.

Veçori me karakter dallues në fushën e leksikut

5.Në fjalorin e të folmeve shqipe të Kosovës ka dhe disa veçori me karakter dallues në fushën e leksikut, që dalin të përdoren me variante të ndryshme fonetike në rajone të ndryshme të Rrafshit të Kosovës dhe të Rrafshit të Dukagjinit, si:

Zgur-a “zgavër e madhe në trungun e ndonjë druri të moçëm” (Llugaxhi – Lipjan), xgor-i sh. xgora (Bajgorë); strufullog-u/ gorrl-a (Çabër); xgora-ja(Istog-Uçë), zguer/ zgora (Podujevë), zgor (Pallatë).

Knus-i/ krues-i në Rrafshin e Kosovës, kurse në Rrafshin e Dukagjinit, në Istog e rrethinë haset xhel-i, sh. xhelat. Fjala gjel-i del dhe në mbarë të folmet e Malësisë së Madhe (Malësisë së Mbishkodrës), ku e gjejmë dendur si emër vetjak burri.

Vizllore “xixëllonjë” (Llugaxhi, Bajgorë, Çabër, Pollatë), vizllim-a (Istog, Podujevë).

Shtrungë – një fjalë e sferës baritore, haset në Rrafshin e Dukagjinit, porse mungon në Rrafshin e Kosovës; Va:th- vathat përdoret në Rugovë të Kosovës, kurse në Kosovë përgjigjithësisht përdoret torasht, në Opojë kotar.

Krymyll-a “kërmill” (Shala e Bajgorës), pizhimush-i (Llugaxhi);

Përlak-u sh. përlak “i vogli i gomarit” (Çabër, Bajgorë), çupërlak-i (Llugaxhi).

Votër – në Rrafshin e Kosovës gjëllin si fjalë e pasivizuar, si shprehje e ngurosur krye votre, kurse në Rrafshin e Dukagjinit, në Istog dhe Uçë haset rëndom si fjalë aktive e përditshme (Ahmetaj 1985: 325).

Dallime dialektore e leksikore hasen dhe brenda një areali më të ngushtë, si p. sh. në të folmen e Moravës së Epërme dhe të Moravës së Poshtme, ku vërejmë:

Pul e pjekme, e shitme, e preme, e punume (Morava e Poshtme), dhe pul e pjekne, e shitne, e prene, e punune (Morava e Epërme) (Halimi 1985: 245). Edhe brenda arealit të Drenicës dallimet leksikore e fonetike janë të vërejtshme, në fshatin Prekaz thonë detelinë, kurse në Kllodernicë tërfoj.

Emrat e masave popullore

6.Për masat popullore përdoret një emërtesë e pasur dhe e larmishme:

Matja e trashësisë së borës: Njësitë për matjen e trashësisë së borës janë të vjetra. Këto janë: 1. Ni apô (apông) bo:r “pak borë sa mund ta mbulojë opingën (këpucën)” – kur bie 5-6 cm borë; 2. Ni çora:p bo:r “trashësia e borës që arrin deri te gryka e çorapes”; 3. Ni gû bo:r “trashësia e borës deri te gjuri i një mashkulli me gjatësi mesatare”; 4. Ni shke:k bo:r “trashësia e borës që arrin deri te shkeka (“xhepat”) e tirqve”; thuhet edhe “Ni sho:k bo:r”, që nënkupton trashësinë e borës deri në shokë të një burri mesatar; 5. Ni fyt bo:r “borë e madhe që arrin deri në fyt të një burri mesatar”.

Matja e gjatësisë: Njësitë për matjen e gjatësisë kanë qenë: 1. Pelqik, -i “hapësira ndërmjet gishtit të madh (të trashë) të dorës dhe atij tregues”; 2. Gisht, -i “aq sa është trashësia e gishtit tregues” (ni gisht, tre gisht): Dy gisht veç; 3. Shuplakë “gjatësia sa katër gishtërinjtë e dorës”; 4. Pllômë“gjatësia (po edhe trashësia) ndërmjet gishtit të madh dhe gishtit të vogël të dorës, kur e hapim dorën”; 5. Kô:m,-a (këmba) “gjatësia nga thembra e këmbës deri te majet e gishtërinjve”; 6. T’thore-ja “gjatësia dhe trashësia sa shputa e këmbës”, thuhet: Dy kôm e ni t’thore; 7. Pash, -i “gjatësia sa shtrirja e dy krahëve të një burri mesatar”; Sôna du:l e gjô:n shtat pash; 8. Kuti “masë për matjen e gjatësisë rreth 80 cm”; 9. Konopi i samarit – rreth 12 m gjatësi; 10. Ni vrap kali – distancë gjatësie rreth 1000 (një mijë) m.

Matja e peshës: 1. Okë rreth 1200 gr. 2. Kutull – kutullën e përdor mullisi për ta marrë ujemin për bluarjen e drithit; në 100 kg misër merret një kutu:ll 4-5 kg ujem.; 3. Sheekë – 60-80 kg; 4. Karricë ka 60 kg; 5. Nimaskrihje drith: 15-20 kg.

Matja e sipërfaqes: 1. lehë – Ni le:h ke:p “vend i vogël”; 2. Ni argat vend “një sipërfaqe sa mund ta prashiste një argat gjatë një dite, 6 ari vend”; 3. Ni kosaç vend “një sipërfaqe sa mund ta kosiste një kosaq brenda ditës, 25 arë vend” (Bajram Mehmetaj).

Sinonimia leksikore

7.Të folmet e Kosovës përgjithësisht kanë një fjalës unik, të përbashkët, që dallon nga të folmet e arealeve të tjera por, krahas kësaj, kanë edhe dallimore apo sinonimi leksikore si, p. sh.: Shiluer (Llap), Laurë (Gollap, Morava e Gjilanit), Zastojë (Drenicë), Llajkë (Kërçovë).

Emrat përkëdhelës dhe thirrjet për respekt

8.Folësit në fjalorin e tyre popullor të Kosovës, krahas nofkave keqësuese, përdorin dhe fjalë e shprehje që shënjojnë respekt si për burrat, edhe për gratë: Agë, Abej, Babalok, Bac, Lalë, Inxhe, Loke, Nanloke, Loçkë, etj. E, për shkak të përdorimit të dendur të fjalës Loçkë (me kuptimin xhan), shqiptarët e Maqedonisë i quajnë ata të Kosovës me nofkën Loçkat.

Agë – Aga Met (Mehmet, në anë të Gjilanit, nën ndikimin e turqishtes).

Bac, -i 1. babë, 2. vëllai i madh. Në të folmen e Petreshticës fëmijët i thonë babës babë, bac (fëmija i parë) dhe agë.

Bacë – vëlla i madh; emërtim për të dashurit dhe të afërmit në shenjë respekti ndaj më të vjetërve; bacalok, baclok (Deçan). bac/ bac/bal (Baca Adem, Bali Adem).

Bacalok – përdoret për t’iu drejtuar një njeriu më të moshuar në shenjë respekti, bacës, mixhës (Gjakovë).

Efë – kunat, përdorur me kuptimin efendi, zotëri. Efa Lleshë (Zym). Efa Shyçë (Gorozhup – Prizren).

La-ja – 1. vëllai i madh. Erdhi Laja. La Azir (Gjonaj, Hasi i Prizrenit). 2. shprehje për të nderuar më të vjetrin. Lajë Miftari (Zym, Prizren).

Lálë – bacë (Opojë, Prizren).

Jengjë – Fjalë nderimi a respekti për femrat e moshës madhore të shtëpisë a të kushërinjve të burrit nga ana e nuses a ndonjë grua e re. Kjo fjalë qëndron në relacion me efë për burrat (Lugu i Baranit).

Fisnike – thirrje për gruan (formim obscen), në të kaluarën, kur burri nuk e quante me emër, që lidhej kjo me natyrën sociale a me ndjenjën e turpit. Si një formim tjetër obscen përdorej dhe Plaka, kurse gruaja përdorte Plaki. (Petreshticë).

Hanëmbija – kështu u thotë nusja motrave të burrit që janë të martuara (Petreshticë).

Hanëmçika – kështu u thotë nusja motrave të burrit që janë të pamartuara (Petreshticë).

Hanëminxhe – gruaja më e vjetër në shtëpi nga ana e resë (Petre­shticë).

Hanëmzoja – kështu e ka thirrur nusja e re kunatën e saj (Petre­shti­cë).

Emrat e grave me emrin e burrit

9.Në fushën e terminologjisë familjare, në raportet e burrit me gruan në jetën e tyre bashkëshortore, femrat thirren (thirreshin) me emrin e burrit, ky i fundit i femërorizuar më –ja:

She Memetja, she Islamja (gruaja e Mehmetit, gruaja e Isla­mit (She, Sha do të jetë shkurtim i brendshëm i turq. Hanë­m­shah “zonjë”, Opojë);

Bardhecja (gruaja e Bardhecit), Rexhepja (gruaja e Rexhe­pit) (Malësia e Gjakovës), Hasane (gruaja e Hasanit), Halime (gruaja e Halimit) (Dukagjin).

Këto formime obscene që lidhen me natyrën sociale a me ndjenjën e turpit i hasim edhe në zona të tjera, si në atë të Nënshkodrës: Age Zefja (gruaja e Zefit).

Në anën e Rrafshit të Dukagjinit tek emrat familjarë përdoret si mbiemër emri i babës, p. sh. Jaho, emri i babës Salihi, Jaho Salihi (që vjen si të thuash Jao, i biri i Salihit).

Pezhorativat dhe nofkat etnike

10.Fjalësi i të folmeve të Kosovës është i pasur dhe me pezhorativa e nofka etnike, që shqiptarët kanë krijuar për romët, serbët, turqit etj., ashtu sikurse dhe këta që kanë krijuar për shqiptarët. Por nuk mungojnë dhe nofkat që ka krijuar popullata e Kosovës për të cilësuar dikë me tipare të këqija sipas krahinave të ndryshme.

a) Cilësime mbi baza etnike

Romët për shqiptarët janë: gabelë, arixhinj, jevgj, ciganë (në Shqipëri), gabelë, maxhupë (në Kosovë), xhypsh (në Maqedoni). Nga shprehjet e tilla, në fjalor kemi evidentuar:

Gabel – shprehje mospërfillësi për dikë, me cilësimin “maxhup”.

Gabel – maxhup, i zi, i fëlliqur (Pet.).

Gabelicë – Shprehje mospërfillësi për dikë, me cilësimin “ma­xhupe”.

Gabelisht ndajf. – flas keq, si në gjuhën e gabelëve. Po flet si me fol gabelisht. 2. Ti e meriton ni shupla:k gabelisht (RGjak.).

Gabelisht ndajf. – punë jo e mbarë; punë e ndytë mo­ralisht. Po flet fja:l gabelisht – po flet fjalë të ndyta, të pamoralshme; gabelisht, euf. për aktin seksual midis partnerëve (burrë-grua) (Deç.).

Maxhup – shprehje mospërfillësi për dikë.

Për shqiptarët e Kosovës serbët janë cilësuar:

Gexhë – shprehje keqësuese për serbët e Serbisë jugore, të Shumadisë.

Shkau i Velikës – malazez, të quajtur kështu sipas vendit Velika në Mal të Zi.

Shka i Gorozhdecit – shka i keq. Gorozhdeci fshat i rrethinës së Pejës i banuar me malazias.

Raje -t – kështu quhen serbët e vendit në Kosovë, vendallinj, për t’i dalluar nga kolonistët, ardhacakët.

Shkinulkë – me kuptim keqësues.

b) Cilësime mbi baza dialekt-gjeografike

Bugart e Rahovecit – kështu i quajnë banorët e rrethinës së Ra­hovecit ata të qytetit të Rahovecit, ngaqë flasin një shqipe të përzier me elemente të bullgarishtes. P.sh. vajzës i thonë çora. Jam flladit e për­dorin me kuptimin “jam ftohur”.

Lunga – rahovecianët e qytetit kështu i quajnë banorët e rrethi­nave të Rahovecit, me kuptim fyes a përçmues: Ajde be, lungo eden.

Emërtime dhe cilësime mbi baza fetare:

Fanë – për shqiptarin katolik malësor. Ah Fana, ajo. Mar Fânë! (Gjakovë., Prizren.).

Fonece – Grua katolike. Fonecja e shtrâmt! (Gjakovë).

Laraman – Personi katolik i konvertuar në fenë myslimane, që i mban të dy fetë.

c) Cilësime mbi baza sociale

Katunar – cilësim që përdoret sidomos në Gjakovë, si një tipar dallues ndërmjet “qytetarit” (njeriut të kulturuar) dhe “katunarit” (nje­riut të pakulturuar). Në qytetin e Gjakovës “qytetarët” përdorin madje një cilësim të tillë: Katunarin 100 vjet zije n’sherbet, katunar se katunar. Apo hajde t’lujna shqiptarët me katunarët. Në Gjakovë dhe në Prizren “qytetarët” madje kanë folur dhe turqisht vetëm për të mos u identifikuar me “katunarët”. Sipas kategorive sociale, edhe për të emërtuar vllehtë bëhet një distinkcion i tillë:

cincar (për urbano vllehtë, që janë marrë me zanate të ndryshme në qytet), dhe

aromân (për vllehtë nomadë, çobenjtë, që kanë pasur ngulime të përkohshme baritore).

Etnografizma

11.Fjalësi i Kosovës përveçohet edhe me një shtresë të veçantë fjalësh e shprehjesh tipike etnografike, të ashtuquajtura etnografizma, që shprehin koncepte e zakone arkaike shqiptare të një lashtësie të madhe nga të këtij etnolekti. Nga ky fjalës, po veçojmë vetëm disa fjalë e shprehje të tilla tipike për kosovarishten.

Në terminologjinë e sferës familjare për emërtimin dhe nocionin e vajzës në ligjërimet e Kosovës bëhet ky distinkcion leksikor e semantik:

Çikë – vajzë e pamartuar,

Çikëdevojkë – vajzë e rritur për martesë, dhe

Bijat – vajza të martuara.

Burrneshë – virgjëreshë e përbetuar, e cila merr rolin e burrit në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë.

Darka e lamijeve – festë që organizohet në mes të festave të Shën Gjergjit dhe të mesit të verës. Ndër viset tjera shqiptare kjo festë njihet me emra tjerë si: Festat e lëmëve, festa e të korrunave, festa e malit, festa e blegtorisë etj. Kjo festë në zonën e Podgurit dikur kremtohej me shumë ceremoni, rituale e veprime magjike, kurse tashti është reduktuar vetëm në “Darkën e Lâmës”. A ju kan thirr miçasija n’ dark t’lamijeve? (Istog).

Darka e lams – darka që organizohej pas shirjes së të lashtave (Podgur).

Darka e pastërms – darka që shtrohej kur therej ndonjë kafshë për pastërma. Hajde n`dark t`pastërms (Pet.).

Dímni i zí – dhjetë ditët e fundit të dhjetorit, që i bie të jenë dhjetë ditët e para të dimrit (20-30 dhjetor). Kur fryn era (jugu), n’dimën t’zi, edhe në arbain, çet (bie) borë. Me t’u mërdhi kamt (gishtat) në dimnin e zi e në arbain nuk ka ilaç. Kamt mërdhihen në arbain (Dush.).

Leçitja – dukuria e përjashtimit, izolimit, veçimit nga rrethi shoqëror e katundi, përzënia, heqja dorë nga dikush. Avdyli asht i leçítun, as nuk i shkon kush e as ai nuk i shkon kujna (RGjak.). Përjashtohem (për një kohë) nga mjedisi shoqëror (edhe farefisnor) pa të drejtë hyrje – dalje, këmbim huash, pa të drejtë bluarje drithi në mullinj të afërt, etj. (Deçan).

E pamja – ceremoniali që mbahet për të vde­ku­rin, pritja për kryeshëndoshë.

Merrni lugt – kur ulen mysafirë në sofër për të ngrënë dhe fillojnë me gjelbue (të marrin pak bukë, djathë, turshi, kastravec), i zoti i shtëpisë që është në krye të sofrës, më pas u thotë: boll xhelbut, merrni lugt, t’kçyrim çka na ka prue baçica! Në mes të sofrës është pjata e madhe (vagani) me gjellë në të cilën hanë të gjithë. Ata që janë të shtruar në sofër, pa e marrë “urdhrin” e të zotit të shtëpisë “merrni lugt”, zakonisht nuk e merr kush lugën asnjëherë.

Múj sykúç – muajt pas gjysmës së dimrit (shkurti, marsi, prilli), periudhës kur harxhohen rezervat ushqimore si për njerëz ashtu dhe për bagëtinë. Mos shih kusur, jemi n’mujt sykuç – i thuhet mikut, për të treguar se jemi në krizë, jemi hollë me takat (Dushkajë).

N’zjárm – ceremoniali i përcjelljes së vajzës ditën e martesës, në shtëpinë e prindërve, nga ana e të afërmve të saj. Ai që i ftonte për n`zjarm të afërmit e vajzës, u thoshte të ftuarve: O baci Avdi, ta ka çu ni cigare Salihi, me dalë nesër n`ora tre n`zjarm, pe nreç çikën (Petreshticë).

Ukja – Xufe Ukja, emër personal femëror, e bija e Ukës, që e merr si ndajshtim emrin e të jatit (Dush.). Sylë Arifi – emër mashkullor, i biri i Arifit, që thirret me emrin e të jatit Artifi. Sylë Arifi a mujte me kta shokë? (kur shkojnë me pa, për ngushëllim) (Dush.).

Vejushkë – gruaja që e sundon burrin, grua “pa burrë” (Kishnarekë).

T’fala máshkujve – në Rrafshin e Dukagjinit të Kosovës janë specifike përshëndetjet me fjalët me diferencim gjinie “burrë” e “meshkuj” kundrejt mospërmendjes së gjinisë tjetër femërore. Për t’i ikur përshëndetjes së zakonshme “Të fala të shpia” (ku do të kuptohej edhe gjinia femërore), dukagjinasit kur përshëndeten me dikë përdorin maskilizmat: “Të fala mashkujve”, “Si jeni me ata mashkuj”, “Falmeshnet atyne mashkujve”, “Si i kemi ata burra” (ku nënkuptohen edhe fëmijët), “Si jeni me ata vllazni?” (ku nënkuptohen jo vetëm vëllezërit, por edhe të kushërinjtë e të afërmit e tjerë). Në anë të Plavës dhe të Gucisë, në shkuarje mysafirit i drejtojnë përshëndetjet: T’fala bonju krej ko kê, edhe atyne trimave! T’fala bonju trimave! Leksema “trim” përdoret atje me kuptimin e mashkullisë. Edhe djalit në djep i thuhet: ku je he trim!

 Shi me haz – shi i rrëmbyeshëm, me furtunë, me vetëtimë e murmurimë. Në këto raste, për ta marrë me të mirë, qitet në oborr sofra dhe sita e miellit, për të mos bërë dëme e për të mos lënë sofrën thatë (Dush.). Në Skrapar në raste të tilla thonë: Mjaltë e qumësht! (komunikim i Viktor Bakillarit).

Shpërláhen plakat – thuhet kur bie borë në fund të marsit a në fillim të prillit (Junik). Në Skrapar: Numërohen plakat.

Formula të ligjërimit etnografik

12.Brenda truallit gjuhësor të Kosovës rrojnë edhe disa formula përshëndetjesh, me veçanësitë e tyre. Sipas zakonit të vjetër shqiptar, folësi dhe bashkëbiseduesi shkë­mbejnë dialogun e pamungueshëm mes tyre me pyetje-përgjigje:

A mujte? A ke mujt? Si ke mujt?” – përshëndetja tradicionale e shqiptarëve të Kosovës dhe të Veriut që ka kuptimin “A je i mujshëm, a je shëndoshë, a je mirë, domethënë a nuk je i pamundur, i sëmurë?”, që është një prej formulave të ngurta gjuhësore, që zakonisht quhen idioma me kuptim të mbyllur, shprehje të ngurtësuara; formula të gatshme të ligjërimit etnografik.

A mun u çove? Në përgjigje: U çova valla, a u çove ti?

A u lodhe? Shprehje e përditshme që përdoret shpesh në çdo takim me dikë. Në përgjigje: Jo, jo; Jo fort, jo!

A mujte ? (a mund erdhe ?) Në përgjigje: Çe vallai, erdha kadalë!

A je burrë! (përshëndetje në Rugovë: a i zotëron në vetvete të gjitha cilësitë morale për t’u quajtur burrë, fisnik).

Allahile përb. Pashë zotin.

A po ta kóna? A ta ka ënda? A të pëlqen ushqimi?

Çysh je? A je mirë. Familjen? Si je? Në përgjigje: Mirë, faleminderit. Çysh jeni ju. Familjen ?

Gjithqysh – gjithsesi.

I kahit je? Prej nga je? Jam i Llapit. Jam nga Llapi.

I kujna je? I kujt je?

Dekterna Derisa.

Llugë ndajf. Punët i ka llugë – keq.

Ku-kú! pasth. Shprehje ekspresive që përdoret zakonisht kur shprehin ndonjë habi. Kuku shka e kish xhet (Vb.). Kuku për mue! (Vushtrri). Kuku për neve! (Dushkajë). Kur përdoret për të shprehur ndonjë çudi të madhe, për ndonjë ngjarje të jashtëzakonshme, shqiptohet me ū të gjatë: kūkū. Kūkū shka i kish nōdh filanit!

Në ligjërimin e Kërçovës përdoret çyçja, vetëm në gjuhën e grave.

Mos ta nin – mos ki merak, mos u merakos.

Fjalori i të folmeve të Kosovës është i pasur dhe me sinonimi e me shprehje sinonimike. Kështu, vetëm për dreqin kemi evidentuar të përdoren një mori eufemizmash sinonimike: Koftlargti, Ai i prrojeve, Ai i Kërrshit, Ai me brina, Ai çi mos ia preft udhën kujt, Ai i therrave, Koft larg nesh, Ai çi hangt gur e kërrsh, Ai çi ju mshelshin të tana udht, etj. (Ko).

Emri i bashkëshortit si emër “tabu”

13.Në traditën e vjetër shqiptare, në raportet e burrit me gruan në jetën e tyre bashkëshortore, burri nuk e thërriste gruan e tij me emër, që lidhej kjo me natyrën sociale a me ndjenjën e turpit. Prandaj, sipas krahinave, por gati kudo në të njëjtën mënyrë emri i bashkëshortit jepej me fjalëza zëvendësuese ku zotërojnë përemrat ky, kjo, ai, ajo, apo togfjalësha që nisin me: aj burri, aja gruja; e imja (për “gruaja ime”, morí “thirrje për gruan”, njerej “njeri” (burri im), moré “thirrje për burrin”, “plakú”, “plakó” (Kërçovë).

Në Kosovë gruaja e thërriste burrin kur nuk ia përmendte emrin njéri: Hej, a po nin, o ti njéri.

Në Dukagjin: Hasane (gruaja e Hasanit), Halime (gruaja e Halimit), Zy­be­re (gruaja e Zyberit) (Shkurtaj 2001: 150).

Bardhecja (gruaja e Bardhecit), Rexhepja (gruaja e Rexhe­pit) (Malësia e Gjakovës); Zefja (gruaja e Zefit, në fshatrat e Mbishkodrtës) (Rrotani 2000: 96);

Në Opojë: She Memetja, she Islamja (gruaja e Mehmetit, gruaja e Isla­mit). She, Sha do të jetë shkurtim i brendshëm i turq. hanë­m­shah “zonjë”.

Ký për. etngr. Në familjet patriarkale burri dhe gruaja (bashkëshortët) nuk e thërrisnin njëri-tjetrin në emër para të tjerëve, por përdornin përemrat dëftorë dhe pronorë: ky. Vjehërrve u përgjigjet e reja kur është fjala për të shoqin: yd bir, kunetërve yd vlla; fëmijës – baba jyt, thuj tid bir, tid vlla, babës tit; thirre ton bir, ton vlla, babën ton. Ose: kush ke? Kjo. Prindërve të saj: yte bi; motrave të gruas – yte motër. Fëmijës – nona jote, nones jote, nonen tone. Kçyre tone bi, tone moter, satom (sate amë). Boni zo (thirre) ksaej, shka tha kjo? Duhet me vet kto (këtë) shka po thot ky? N ja marrt meanja kti. Ky di(n) ma mir; n thasht ky, po (Nagavci 1969: 940).

Emra etnikë që përdoren si ofiqe me kuptim keqësues

14.Fjalori i Kosovës ka specifikat e veta edhe në fushën e blasfemisë, ku folësit kanë krijuar shumë fjalë e shprehje me përdorim keqësues për fyerje ndaj tjetrit mbi baza etnike. Nga emrat e tillë mund të veçojmë:

Gabél – shprehje mospërfillësi për dikë, me cilësimin “maxhup”. Jevg, maxhup, i zi, i fëlliqur. Përdoret dhe si sharje.

Gabelícë – shprehje mospërfillësi për dikë, me cilësimin “ma­xhupe” (Shala e Bajgorës).

Maxhúp – magjyp, rom, cigan, jevg, xhip, rom. E mbarë kosovarishtes. Me këtë formë ka hyrë nga serbishtja maupac.

Maxhúpe – rome, cigane. Me pa andërrr maxhupe, thonë se ke bâ xhynah me ndoj kend (ShB.).

Maxhósk – magjyp, përdorur më tepër për fyerje. Edhe shqiptarëve u thuhet: Ish nifarë maxhosku (Vush.).

Jahudí – njeri i pashpirt, koprrac, dorështrënguar (Hani i Elezit). (Fjala është për çifutin, hebreun). Asht jahudi i madh – koprrac, dorështrënguar (Vërban – Morava e Epërme).

Karavlléjk – plak që vjedh fëmijë (në gjuhën e fëmijëve) (Gjak.). Nga karavlleh “vllah i zi”.

Karavllejkë – femër e pamoralshme, kurvë e regjur. Ma karavllejkë s’ka (Gjakovë).

Shka i Gorozhdecit – shka i keq. Gorozhdeci është fshat i rrethinës së Pejës i banuar me malazias.

Shka i Kolashinit – njeri shumë i keq.

Shka Rashke – përdoret për të emërtuar një pjesëtar të komunitetit serb, që shpërfaq nacionalizëm të tepruar, që nuk ka veti njerëzore, që tregohet jo njerëzor me të tjerët. Shka Rashke âsht ai, për shpirtin çi e ka nuk e len gjâ pa bâ (Istog).

Shkavi zi – i thuhet dikujt që e urren (Vb.). Shkavi çi asht aj – që s’është i mirë (Vërban).

Si Mahalla e Qylit – i çoroditur (Mahalla e Qylit është lagje e banuar me pjesëtarë të komunitetit rom. Infrastruktura e saj dhe përkujdesja nga banorët janë në shkallë shumë të keqe prej nga është motivuar edhe kjo njësi frazeologjike) (Gjakovë).

Ofiqe për ta përqeshur ose fyer tjetrin

15.Në të folmen e arealit të Gjakovës janë mjaft karakteristike edhe emërtimet që kanë krijuar njerëzit për të përqeshur ose për të fyer njëri-tjetrin, me ofiqet: Bulli, Çerepi, Karcylli, Katili, Klyshi, Knusi, Pula, Pilavi, Qorri, Speci, Tullumi, Zuza, etj.:

Mehme(t) Pilavi, Mulla Beqir Speci, Hazyr Knusi, Ibrahim Pula, Ymer Kamishi, Latif Parashumti, Hyse(n) Bulli, Shaqë Krypa, Emin Ajroni, Sherif Lugati, Mehme(t) Dushmoni, Ragip Çerepi, Zeqir Magari, Lutfi Kupili, Jakup Zuza, Halil Tullumi, Hazyr Dudufeanci, Rexhep Pleshti, Alush Zorra, Feta(h) Çuki, Rexhep Baekri, Sali(h) Haejni, Tafarrshiki, Tahir Luki, Ragip Qyrri, Mstaf Purrini, Lah Guzica, Met Katili, Bajram Furra, Halil Kumpiri, Stef Klyshi, Sav Qorri, Dervish Karcylli, Huti, Tuli (Nagavci 1969: 934). Autori i punimit për të folmen e Gjakovës, Myslim Nagavci, pohon se: “Nuk kam hasur ndonjë ofiq që të tregojë ndonjë virtyt të ndonjë njeriu ose ndonjë lëvdatë; të gjithë janë fyes, përqeshës ose sipas zejes që ushtron njeriu”.

Fjalë të mirëfillta dialektore

16.Të folmet e Kosovës kanë gurra të pashtershme për pasurimin e përgjithshëm të sistemit leksikor të shqipes. Atje hasim fjalë me përveçime leksiko-semantike:

Brýth – urith (Rugovë, Shkrel).

Lëvíg – vig për terjen e teshave, petkave, ose të opingave ku vigu gjendet përmbi oxhakun, vatrën, – me parashtesën lë– (Rugovë, Shkrel).

Nëlgjínë – kështu i thotë Hasi barrës së vogël që e vënë mbi samar, në mes të barrës anësore. I thonë edhe tërshēl.

Symác – Opoja kështu i thotë ngjyrës së kaltër. Ma jep symacin ta ngjyrosi havan!

Xgâthun (i) – mes të vaktit dhe të ftohtit. I kum xgath durt. Prit t’i xgath durt pak (Rugovë, Vuthaj).

Mazújkë – mëz femër deri tri vjeç, pa sha­luar. Asht ba mazujka me u shilue (Reka e Gjakovës, (Deçan). 2. Mëzi që del në verën e dytë (Mit.). 3. Vajza më e zgjedhur dhe më e dalluar ndër shoqet e tjera. E ka nana mazujkë (Zym).

Shpnéshë – zonjore. A e kini shpneshën atyne? (Has). 2. Grua shtëpiake që merret me përgatitjen e ushqimit në familje, e cila të gjitha gjërat ushqimore i mban në fllanik të mbyllura me çelës. Çelësin e mban të lidhur me tojën (lidhësen) e kanacëve për shokë të brezit, duke e ruajtur me xhelozinë më të madhe (Zym).

Shpërthínë – gruaja që ka lindur shumë fëmijë (Mazrrek – Has).

Tiparet dallimore morfologjike e sintaksore

17.Gjuha popullore e Kosovës ndryshon nga një krahinë në tjetrën, si dhe brenda një krahine të caktuar. Kështu, e folmja e Pejës dallohet për një tipar dialektor të mëvetësishëm, sepse u shton disa fjalëve një b ose d homorganike: zembër (zemër), e shtunde (e shtunë). Kjo dukuri nga folësit e tjerë fqinjë të rajonit të Podgurit cilësohet me një shprehje të këtillë: Lopa deri në Pejë ban “mu”, në Pejë e tutje ban “mbu” (thonë banorët e Istogut).

Numërori katër në të folmet e Kosovës për gjininë femërore bën katra: Sa burra ishin? Katër. Sa gra ishin? Katra.

Ndërkaq, në fushë të morfologjisë, tipari kryesor është përdorimi i paskajores, por krahas kësaj sporadikisht të gjitha folmet e Kosovës përdorin dhe lidhoren.

Në ligjërimet e Kosovës hasim edhe trajtën morfologjike e láne – e larë. Teshat e lane. Kjo trajtë e rrafshdukagjinasve është shumë më e vjetër se shqipja e Buzukut: teshat e lame. Me këtë trajtë të folmet e Kosovës janë më konservative.

Në sintaksë kemi dallimore të ndërrimit të vendit të foljes së veprimit (reksionit): Shkue nuk isha. Marrë nuk e kisha. Ārdh nuk kisha. Thān nuk kisha. Pa ja thān çito lān tybe n’e kisha. Me pās ditë çi m’del çyshtu, nīs tybe n’ja kisha (Tërnavë, Sekiraçë, Obranxhë – të Llapit). Në Vushtrri dhe rrethinat e Shalës: Nuk kisha shkue, nuk kisha marrë, nuk kisha thanë. Nuk ja kisha nīs asaj pune.

Fjalëformime me parashtesa dhe prapashtesa

18.Me mjaft interes janë edhe një numër fjalëformimesh me parashtesa dhe prapashtesa.

Me parashtesën lë-:

Lëvíg – vig për terjen e teshave, petkave, ose të opingave ku vigu gjendet përmbi oxhakun, votrën, – me parashtesën lë– (Rugovë, Shkrel).

Me parashtesën sh– që u jep fjalëve kuptim të kundërt nga primitivi:

Shfál – revokoj faljen. Masi e fala, e shfala, se i rashë pishman, u pendova (Korishë – Prizren).

Shmrról – e kundërta e të mrrolurit. Koka shmrrolë (Korishë).

Shngul – nxjerr atë që është ngulur.

Shthírr – prapësimi i thirrjes, pra ta kam sjellë një herë e vij prapë ta marr, u pendova. Shthirri dasmort (Dushkajë).

Me parashtesën –ore, -tore:

Burratóre – grua që bënte punët e shtëpisë, ato të burrave.

Krenore – grua e zonja për të gjitha punët. Gruaja që vishet bukur dhe ka sjellje të mirë, që i ka të gjitha tiparet pozitive. Ish gru krenore. S’ka ma krenore.

Pritatore – gruaja që kishin për detyrë për t’ i pritur kafshët në mbrëmje në të kthyer të tyre në shtëpi. Sa pritatore ket sonte?

Skajóre – pjesë e skajshme e një dërrase a e ndonjë lëndë drusore.

Tfillóre – femër e zgjuar. Çikë tfillore.

Thithatóre – qengj i vogël që thith ende në gji (për sugar).

Me prapashtesën –tar:

Fushtár – ai që merret me punët e fushës.

Lehtar – qeni që leh.

Mohtar – ai që përdor mohin, që u bie moh fjalëve të veta.

Ngjeshtar – Personi profesionist që merret me të ngjeshurit, masazhist.

Idiomatika

19.Fjalori i Kosovës ka një repertor të pasur gjuhësor edhe me shprehje formulash dhe me shprehje tipike idiomatike e frazeologjike, të cilat i japin kësaj gjuhe një shije të veçantë. Nga një korpus i tillë po përveçojmë:

I vlon kusija me dy: krone – e humb arsyen, hidhërohet, për hiçgjë.

Drédh Binak! – Mos rri duarkryq Binak, por vepro sipas rrethanave e gjendjes së krijuar, nguli këmbët.

Ja bôni ni pre:s – e tradhtoi, e preu në besë.

Mos kep pa nyje – mos puno pa plan.

Me i pasë nge:t e çenit – s’i kam nge:t e çenit – nuk kam kohë të tepërt.

As po u ngrahke, as po u ngrehke – as andej, as këndej.

Drini s`pe lajke – për dikë që ka hyrë në borxhe të mëdha.

E ka marrë Drini – ka marrë teposhtëzën, e ka pllakosur mynxyra.

E ka pa t`macës – ka vuajtur shumë.

E mira e hallkit, e zeza e vetit – altruist, që është vetëm për të tjerët (Petreshticë).

I ka dalë hardall – pa fryt, i shkon vera kot. Ish mashkull hardall.

I ka punët buçuk – keq, ngushtë, në gjendje të vështirë ekonomike.

I kam punët buçuk – ngushtë, shumë keq (Petreshticë).

I kish hip ukit – e ka rritur mendjen së tepërmi. Ka hyp më ouk.

Ish ārdh n`stom t`dekës – është shumë i dobët nga shëndeti.

I shkojshin lotët rekë (vadë) – qante shumë, derdhte shumë lot.

Kan ba hosh e nesh – kanë kaluar mirë e këndshëm.

Lindi ni pushkë – kur gruaja lind mashkull thonë: Lindi ni pushkë, Lindi ni krah pune. Na u shtu ni mashkull.

Me çykë t`zorit – me shumë vështirësi.

Mos çit bedat n`katun t`huj – ai që përzihet ku s`e ka vendin.

Mos e shti dorën n`shekë t`huj – mos u përziej në punë të huaja.

Po bahemi idare – ia dalim disi ekonomikisht.

Si knusi n`boça – sillet e pështillet dhe s`mund të kryejë asnjë punë.

U ba shkekë! – tollovi, rrëmujë.

Leksema të kosovarishtes që e pasurojnë shqipen letrare

20.Fjalori i të folmeve të Kosovës ka mjaft vlera të tij edhe për pasurimin e fjalësit të shqipes letrare. Rrotull ligjërimeve të Kosovës përdoren një rrëmet shprehjesh e frazash të tilla që mund të jenë pjesë e FGJSSH:

Bishtalák – vardisës. Njeri që i bëhët bisht dikujt. Boll u munova me largu po bishtalak m’erdh përmas.

Butlak – njeri me ndjenja të buta.

Bukohet – ngihet me bukë një familje e varfër.

Çelëza – qartë, hapur. Çelëza ja thashë. Fol çelëza.

Dimnór – ai që e duron shumë të ftohtin.

Djalbardhë – djalë i ndershëm, djalë i fatshëm.

Djalzi – djalë i pandershëm, djalë i pafat.

Derëdalje – shtegdalje, rrugëdalje.

Erë – reuma. Po m`munon era. Kam dhimtën e erës.

Fërkójcë – grua që shëron duke fërkuar (ngjeshur) trupin nga sëmundjet e pëlkimit (përdredhjes), thyerjes së eshtrave e ngjashëm.

Fitilaç – ai që shtin grindje, zjarrshtisë, intrigant, shtiekeq.

Fjalc – ai që flet shumë e bën fjalë të kota; që i përgojon të tjerët.

Flushkë – djathë flūshk, taze, i pakripur, është i ëmbë e i shijshëm.

Fryfç –ai që fryhet, që e lëvdon shumë veten.

Fushtár – ai që merret me punët e fushës.

Gurgullazë – burim ku uji gurgullon.

Gjumës – ai që fle shumë e pa nevojë, gjumash. Te FGJSSH gjumës – bar që të vë në gjumë.

Hajtehúj (i) – që nuk flet seriozisht, i luhatshëm, mendjelehtë, i pakujdesshëm, që “fluturon me mend”.

Lehtar – qeni që leh.

Mohtar – ai që përdor mohin, që u bie moh fjalëve të veta.

Ngrijca – kandila akujsh.

Ngjeshtar – Personi profesionist që merret me të ngjeshurit, masazhist.

Krenore – gruaja e zonja për të gjitha punët. Gruaja që vishet bukur dhe ka sjellje të mirë, që i ka të gjitha tiparet pozitive. Ish gru krenore. S’ka ma krenore.

Pritatore – gruaja që kishin për detyrë për t’ i pritur kafshët në mbrëmje në të kthyer të tyre në shtëpi. Sa pritatore ket sonte ?

Rrallosh – plakut të rrallë, të lënë mendsh.

Skllotón – bie borë e butë e përzier me shi.

Shkelëz – njëra prej këmbëve të shkallëve. Me sa shkelza i bane shkallt?

Shngul – nxjerr atë që është ngulur.

Shthirr – revokoj thirrjen.

Shterran – njeri me zë të shterur, të ngjirur.

Tamlák – i thuhet fëmijës ende të papjekur, d.m.th. atij që i qesin ende buzët tëmbël.

Teshmëz – gripi.

Tfillóre – femër e zgjuar. Çikë tfillore.

Thithatóre – qengj i vogël që thith ende në gji (për sugar).

Udhëtárçe – punë a veprim që kryhet shpejt e shpejt.

Ujron – burim i ujit nga rëra me vrull. Po ujron uji.

Vajs – qaraman, ai që qan shumë (fëmija).

Veçanik – njeri i veçuar nga të tjerët, që nuk përzihet dhe që nuk është i shoqërueshëm. Â˚sht veçanik. Eh mor veçanik, s’je mcue mu shoçnue me korkâ˚ñ.

Veçanike – vajzë a grua e veçuar nga të tjerët, që nuk përzihet dhe që nuk është e shoqërueshme. Â˚sht veçanike e madhe. Moj veçanike, pse s’po porzihosh me shoçot tua asniher.

Në arealin e Rugovës hasim dhe leksema të tilla me interes për pasurimin e fondit leksikor të fjalorit të shqipes:

Cikaç – karkalec.

Fërlë – kitër.

Prajs – pushim i vogël; mrizi ku pushon bagëtia, ku mrizojnë e prehen nën hihe pranë ndonjë burimi; vendi ku pushohet.

Stërpujë – çerep.

Syjój – qes sy më sy, ballafaqoj.

Syzânt – që s’ka më sy e faqe të dalë ndër njerëz për diçka që ka bërë faqenxirë. Asht syzantë e s’del ndër burra..

Veshoj – vë veshin për të dëgjuar, përgjoj. Çika po veshoke.

E tashmja dhe e shkuara e Kosovës përmes fjalorit: shtresimet leksikore

21.Kosova nuk është vetëm një entitet i mëvetësishëm politik, gjeografik e etnografik. Kosova është edhe gjuhë e kulturë, me thesare shumë të pasura linguistike, që meriton vëmendjen e studiuesve. Në truallin e Kosovës gjatë historisë së saj të bujshme kanë gjëllirë një mozaik popujsh, të cilët kanë lënë gjurmët e fosilet e tyre e ndërndikimet edhe në gjuhë, në kulturë, e sidomos në fjalor. Në rrjedhën e shekujve, Kosova u ka takuar shumë perandorive: Perandorisë lindore romake/bizantine, Perandorisë mesjetare bullgare, Perandorisë mesjetare serbe të dinastisë së Nemanjiçve dhe pastaj Perandorisë Osmane. Më së gjati i ka takuar Perandorisë Bizantine dhe asaj Osmane (Holm Sundhaussen, historian gjerman). Të gjitha këto perandori e pushtime natyrisht kanë lënë edhe ndikimet e tyre në gjuhë e në fjalor. Krahas elementit etnik shqiptar, ka pasur dhe komunitete të tjera etnike: nëpër qytete ka pasur edhe maxhupë, e aty këtu edhe një numër të vogël turqishfolësish (Prizren, Prishtinë, Mitrovicë, Gjilan). Dikur ka pasur edhe gogë e çifutë, por tepër të pakët. Shumë nga gogët e Prizrenit ose (si i quajnë të huajt) kucovllehët janë të ardhur nga rrethi i Korçës dhe i Manastirit (Kuteli 1943). Nga kjo, u krijua dhe leksema Gogë, që mori kuptimin “murator”, mjeshtër që ndërtonte shtëpitë (Hasi i Prizrenit, Gjonaj), dhe si duket mbiemri familjar Goga. Emrin Goga e ndeshim dhe si antroponim (emër personal) në një listë të kryefamiljarëve në fshatin Junik të Pejës në vitin 1485: Goga, i biri i Radiqit, Goga i biri i Nikollës, dhe Goga, vëllai i Gjonit (Shmit 2012:106).

Për njëfarë kohe, në shek. XIX, në Kosovë ka pasur edhe pak çerkezë (nga Kaukazi, që patën sjellë turqit për të forcuar administratën e pushtetit të tyre (Barjaktaroviq 1955: 406). Emri i tyre ka lënë gjurmë tek topiku Çerkez (fshat shqiptar në komunën e Kumanovës), Çerkez (fshat shqiptar në bashkinë e Kamzës – Tiranë) e patronimi Çerkezi. Edhe sasë (gjermanë) e kroatë të ardhur si xehetarë minierash (në Kishnicë, Novobërdë e Janjevë), kanë formuar enklavat e tyre etnike, duke lënë edhe ndikimet e tyre në gjuhë e në onomastikë.

Në Kosovë flitet edhe gjuha gorançe, një dialekt sllav i përzier. Goranët janë popullsi që flasin gorançe, një dialekt sllav që përngjet me sllavomaqedonishten, por ka dhe fjalë shqipe e turke. Goranët jetojnë në krahinën e Gorës, që sot ndahet mes shteteve të Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë, krahinë nga ku e marrin dhe emrin. Gora si krahinë me 55 fshatra, ka pasur si qendër administrative Vranishtin deri në vitin 1923, që në dokumentet arkivore kjo qendër është trajtuar me emrin e “Kazaja e Gorës dhe Opojës” në të cilën kjo e fundit ka 19 fshatra.

“Në Kosovë aktualisht ekzistojnë këto bashkësi gjuhësore: shqipja, serbishtja, turqishtja dhe gjuha rome. Shqipja flitet nga shqiptarët myslimanë dhe katolikë, si dhe nga grupet e romëve shqipfolës; serbishtja nga serbët ortodoksë, goranët myslimanë dhe boshnjakët myslimanë; katolikët sllavë të Janjevës e quajnë gjuhën e tyre kroatisht. Në Prizren turqishtja, krahas shqipes dhe serbishtes, është gjuhë e tretë zyrtare” (Schmit 2012:97).

Në fjalorin e shqipes së Kosovës, krahas elementit të huaj etnik të përmendur këtu sipër, edhe pushtuesit e ndryshëm kanë ndikuar ndjeshëm duke futur elemente të tyre, por pa arritur kurrë t`i mbivendoseshin. Latinishtja ka ndikuar, në fillim me Romën perandorake e, më pas, me Romën katolike; pastaj italishtja me Venedikun; pastaj kanë ndikuar sllavët, më pas turqit e grekët modernë (greqishtja e vjetër jo, nuk llogaritet). Thellësia e këtyre ndikimeve ndryshon në varësi të vendit: italishtja dhe latinishtja në brezin bregdetar, sllavishtja në veriun malor, greqishtja në jug (Montarelli 2004: 161).

Si rrjedhojë e sundimit të gjatë pesëshekullor të perandorisë turke dhe të pushtimit njëshekullor serb në Kosovë, të pranisë së një numri jo të pakët komunitetesh etnike, në fjalësin e këtyre të folmeve shqipe të Kosovës, krahas leksemave të krijuara prej brumit vetjak të shqipes, kanë hyrë në qarkullim dhe fjalë me burim të huaj nga serbishtja dhe turqishtja, disa prej të cilave për ata që nuk janë gjuhëtarë vështirë se mund të dallohen si të tilla (tanaj, tanshi për “pastaj” – nga serb. te onaj; çikë – nga kčeri, etj.).

Siç është shprehur M. Barjaktaroviq: “Ndërmjet shqiptarëve të vendit tonë (Kosovës – q. m.) pa dyshim ka serbë të shqiptarizuar, ashtu siç ka edhe shqiptarë të serbizuar e të kroatizuar. Më në fund, kjo është një dukuri e natyrshme dhe e zakonshme, që një popull të ndryshohet e të kthehet në një tjetër, veçanërisht në krahinat kufitare” (Barjaktaroviq 1955: 406). Këtë dukuri e pohon edhe E. Çabej: “Simbioza shqiptaro-sllave, e cila zgjati gjithë Mesjetën, mbërriti në mbarim të kësaj periode në këtë përfundim: shumë sllavë u shqiptarizuan në Shqipëri, shumë shqiptarë u sllavizuan, sidomos në viset periferike të Veriut. Ky proces i fundit në veriperëndim të Shqipërisë ka vazhduar edhe në kohën e re” (Çabej 1994: 95). Për proceset e tilla asimiluese ndëretnike dhe për ndikimet e shoqishoqme midis nacionaliteteve të ndryshme në Kosovë flet dhe etnologu Kadri Halimi, i cili ndër të tjera thekson:

“Këtu fshihen gjurmë të shumta të sllavizmit ose të serbizimit të shqiptarëve, kur këta ishin të krishterë. Ky proces është ndërprerë vende-vende pa u kryer deri në fund. Të përkujtojmë një pjesë të popullsisë së Rahovecit dhe të disa fshatrave të Sreckës së Prizrenit, banorët e të cilëve flasin një gjuhë të prishur serbe, mbajnë veshjen popullore shqiptare, shkollohen në gjuhën shqipe, u përkasin fiseve shqiptare dhe veten e ndiejnë shqiptarë. Nëpër katundet e grykës së Bistricës së Prizrenit, siç janë: Reçani, Mushnikova, Gornjesella etj., në hulumtimet e mia etnografike kam gjetur se i tërë fshati Mushnikovë i përkiste fisit Thaç. Po ç’janë goranët e Gorës së Dragashit, të cilët flasin një gjuhë të çoroditur, që s’është as shqipe, as maqedonase, as serbe dhe as turke. Ç’është e vërteta, këta njerëz, kjo popullatë, për nga mënyra e jetesës, për nga veshja popullore që kanë mbajtur deri para 50 vjetëve, me tirq, koporan e plis të bardhë shqiptar të formës lumjano-dibrane, me gjasë janë shqiptarë të përfshirë në proceset e përmendura. Gjatë kërkimeve të mia etnografike në terren kam hasur shumë familje serbe me përkatësi të fiseve të ndryshme shqiptare. Dukuri të tilla kam gjetur në shumë fshatra të Kosovës, sidomos në Shtërpcë të Famullisë së Siriniçës në Sharr. Të dhëna mbi serbët me përkatësi të fiseve shqiptare ka shënuar në terren edhe Bajram Kabashi. Në fshatin Cërcë familjet e serbëve: Jovan Bllagoja, Gjuriqët, Lushiqët, Ristiqët, Kërstoviqët, Qirkoviqët e Lugut të Shkieve, janë shqiptarë të serbizuar të fisit Berishë (Halimi 2000:64).

“Këto fenomene etnografike, sipas etnologut Halimi, janë gjurmë dëshmimi për proceset etnobiologjike ndërmjet popujve të ndryshëm. Është vështirë të thuhet prerazi, – gjithnjë sipas tij -, për ndërrimin e kombësisë së këtyre njerëzve, a janë shqiptarë të serbizuar apo serbë që, për arsye të sigurisë personale u janë mbështetur fiseve shqiptare. Për sa i përket veshjes popullore, kjo është dukuri e ashtuquajturës mimikri, e cila çon edhe në ndërrimin e kombësisë. Gjatë sundimit osman, shkruan Branisllav Nushiq, serbët në Kosovë të gjithë mbanin në kokat e tyre plisa të bardhë të shqiptarëve për të qenë më të sigurt në punët jashtë shtëpive” (Halimi 2000: 65).

Kjo situatë reflektohet edhe në gjuhë, ku në ligjërimet e Kosovës ka dhe interferime të ndërsjella linguistike shqiptare-serbe: para nji javë dite, para nji muj dite (serb. pre nedelju dana, pre mesec dana), të cilat duhen shpjeguar me simbiozën e gjatë të këtyre dy popujve, ku ka pasur dhe asimilime gjuhësore. Në shqipen e mirëfilltë thuhet: para një jave, para një muaji.

Për vaktet e ushqimit Kosova përdor: kafjall (për ushqimin që hahet herët në mëngjes, rreth orës 6-7), síll (rreth orës 10-11), drék (13-15) dhe darkë (në mbrëmje, pasi të terrohet, t’i mshelnin xhât), por nuk e dallon fjalën zëmër.

Për kërkoj Kosova përdor lypë: ja pata lypë.

Kosovarizmat leksikore serbe

22.Ndër shqiptarët e Kosovës sllavizmat janë më të shumta se ndër shqiptarët e tjerë. Mirëpo, hiq serbizuat e përvetësuara prej vitit 1912 e tëhu, këto kosovarizma sllave janë të ruajtura qysh prej mesjete, – mbi çka dëshmon edhe fjalori i “Bashkimit” (1908), lënda e të cilit është nxjerrë prej shkodranishtes së re dhe prej gegërishtes së vjetër dhe në të cilën figurojnë shumica e kosovarizmave sllave (Riza 1996: 244).

Në fjalorin e të folmeve përkatëse të kosovarishtes, për shkak të sundimit gati shekullor serb në Kosovë (1912-1990), elementet leksikore që kanë hyrë nga serbishtja nuk janë të pakta. Serbishtja si gjuhë zyrtare në Kosovë dhe si gjuhë në kontakt me shqipen, e ndihmuar nga aparati shtetëror, ka selitur në të folmet shqipe të Kosovës shumë fjalë të fondit të serbizmave: apet (serb. opet)., akolla, akullim, avitem, bac (mbase nga brat “vëlla”?), baticë, bad (bodec), bellë, bërcak, bludë, brazë, brazit, breme, bubël, buxhillë, cakas, çakrraç, çepoj, çikë (nga serb. kči, kčeri), çorod, çūd (serb. čuda), çupak, çurë, çuran, çyçavtë (i), dërla-t, detelín, domaçin, domaçicë, drang, dush, fllanik, gavedar, gavodë, gërbavem, gërbinë, gërçak, gërnaç, gërzhile, gramatë, grovellë, grude, guhat, gutavë, hashov, jazbinë, jazitet, jezer, kacela-t, kaci, kaleshnik, kanop, kerr çetvor, kërla-t, kërlanë me duça, kërlanë me mazë, kaçubet, kërsh, kiçmë, klluçe, korit (me), koshiçe, kresit, kudër, kukat, kulaçe, lagraçë, lejkë, letrak, lozë, lulak, llazë, llugë, lluki, maçorr, magar, meçavë, mëstit (e), mozë, mraz, neçes, nakërliç, nemenc, novilk, nrakaleç, opçinë (serb. općina – përbashkësi), pagaçe, pallzinë, panlaç, parajkë, pastër, pastork, perexh, përmeçat, pod, rekë (pothuajse në të gjitha anët e Kosovës sllavizmi rekë e ka mbuluar fjalën shqipe lumë), piskavicë, pite e trulavtë, pizhimuzh, polar, posllom, pozhege, prashit, presoll, prezore, rekë, robt e shpīs, rovinë, rubç, sakíc, sanë, smet, smoníc, stenë, stenicë, stog, stom, struka-t, stupc, shkoç, shkulë, shkulan, shkulav (u), tana/ tanshi, tarrakop, teshlicë, tërrnakop, tërpiajkë, tërpian, torishtë, tortë, tramak, trellat, troshë, trujti, trullë, trullavtë (i), tugë, utrin/ë, vadë (arë mi vadë, arë nën vadë), vadit, valanicë, valavicë, vllaçë, vojshtinë, zamarit, zaparë, zastork, zid, zgurë, zuç, zuçak, zhallogë, zharav, zhugë (serb. šuga), etj. Tipikisht kosovare janë dhe thëniet pleonastike: çikdevojkë – vajzë me moshë martese (serb. kči, kčeri – vajzë, e devojka – vajzë), rrush grezhë – rrush ende i papjekur. Për sllavizmin çerep në Rugovë hasim të përdoret leksemën strepūj.

Në kosovarishte ka nisur të depërtojë edhe lidhëza serbishte: a (por, kurse, ndërsa) për të shprehur një kundërshti jo gjithaq të theksuar (Riza 1996: 244).

Një denduri të madhe përdorimi në të folmet e Kosovës ka dhe prapashtesa me burim nga serbishtja –av, me të cilën formohen mjaft mbiemra, disa me cilësim përbuzës: i ligavt, i derxhavt, i terpijavt, i çyrravt, i ujcavt, i brymavt, i krrutavt etj. (Deçan), keçāv (ish). Me këtë janë formuar një numër mbiemrash të nyjshëm si: i pshurravt (pshu:rr), i keçavt (keq), i shtramavt (shtrémt) etj. Kçyre çysh shtiret bre keçani i keçavt. Po ku e gjete ket gru te shtramavt mar djal.

Me prapashtesën –ājk: keçājk – grua apo vajzë me fytyrë të shëmtuar; shtërbājk – gruaja që i kanë rënë dhëmbët.

Me –an: keçan – njeri me pamje të keqe, shtërban – personi që i kanë rënë dhëmbët.

Me –icë: keçavīc.

Me –utë: keçūt – vajzë apo grua me pamje të keqe.

Nga ndikimi i serbishtes janë formuar dhe një kategori fjalësh me prapashtesën –ovinë (serb. –ovina): shiovinë – mot me shi. Ka marrë shiovinë, serb. kišovito; Skllotovinë – baltë përzier me shi, rrëshiqtë. Ish ba skllotovinë (Vushtrri). Tulavinë – tokë pjellore, me tul. Ish toka tulavinë (Gorozhup).

Emra familjesh me sufiksin –iç (serb. ić): Rukiqi, Preniqi, Klajiqi, Krasniqi, Muçiqi, Ukiqi, etj.

Emrat e familjeve: Sahitovit – familja e Sahitajve; Rexhepovitet – familja e Rexhepit, etj.

Emra personalë në të shquarën më –ja: Alija, Fazlija, Hakija, Ganija, Shukrija, etj.

Linguisti serb Ivan Popoviq (Popoviq 1956: 558) një ndikim të serbishtes në kosovarishten ka vënë re dhe te sufiksi -o në format lalo “babë”, mixho“axhë”, vito “pëllumb”, vasho “vajzë”. Sipas tij, kjo –o ka dalë prej vokativit sllav të tipit Jovo! Gjuro! Stevo!, etj., vetëm te shqiptarët, duke mos e ndier kuptimin e kësaj prapashtese të huaj, bënë kësi nominativësh dhe i shtinë edhe në gjininë femërore: vasho (vashë). Lokjo: Birma hirâmin lokjo te lidhi djalin. Dajo!, etj.

Te kosovarizmat sllave apo te huazimet sllave të mbarë shqipes, historiani Oliver Jens Schmit, i cili ka bërë një libër shumë të mirë për Kosovën (Kosova histori e shkurtër e një treve qendrore Ballkanike, 2012), ka futur në këtë fond edhe fjalë të tilla si: shatë, drapër, plor, etj. (Schmit 2012: 97), të cilat në thelb i takojnë fondit të pseudosllavizmave. Ndikimet e fuqishme gjuhësore sllave ndaj shqipes, në fjalor dhe në onomastikë, por dhe në strukturën gramatikore, sigurisht nuk mund të mohohen dhe as nuk duhet të mohohen, porse ato as nuk duhen mbiçmuar: t’i jepet serbishtes ajo që i takon serbishtes dhe t’i jepet shqipes ajo që i takon shqipes. Pohimi i historianit Oliver Jens Schmit se:

“Toponimet sllave, ndikimet e fuqishme gjuhësore sllave ndaj shqipes, mbishtresimi i dukshëm kulturor serb i shqiptarëve në Kosovën e mesjetës së vonshme nuk lejojnë përfundim tjetër, përveç atij se serbët në mesjetë përbënin shumicën e popullsisë në Kosovë” (Schmit 2012: 104),

nuk na duket fort i mbështetur, është aprioristik, sepse i mungojnë faktet reale. E historia pa dokumente nuk është histori. Nomenklatura gjeografike sllave në Kosovë dhe huazimet e shumta leksikore sllave nuk mund të jenë dëshmi e sigurt se popullata respektive në Kosovë ka qenë me shumicë sllave, ashtu sikurse dhe prania e elementit të theksuar latin në shqipen nuk mund të jetë dëshmi e sigurt se popullsia në këto hapësira gjeografike në periodën romake ka qenë me shumicë romake. Apo prania e madhe e elementit leksikor e kulturor turk në shqipen, nuk është kurrfarë dëshmie se popullata në Kosovë ka qenë me shumicë turke. Ky do të ishte thjesht një non sens, që nuk bën të përtypet nga historianët e proveniencës perëndimore.

Ballkanologu dhe albanologu i njohur Armin Hetzer, kur e binte puna të shprehej për ndikimin e theksuar të elementit të serbishtes në shqipen e folur dialektore, thoshte:

“Për gjuhën e folur në viset e ish-Jugosllavisë një gjë është shumë tipike: makaronizmi serbo-shqiptar, sidomos në leksik” (Hetzer 2006: 238).

Numri i sllavizmave është i madh sidomos në të folmet shqipe të Kosovës, prandaj studimi i tyre ka rëndësi të madhe qoftë nga pikëpamja e gjuhës shqipe, qoftë edhe për peshën që ka për vetë historinë e gjuhëve sllave (Ajeti 2002: 187).

Interferime leksiko-semantike shqip-serbisht

23.Në ligjërimet e Kosovës shqipja dhe serbishtja janë pleksur e janë ngatërruar jo vetëm në fjalor, por dhe në morfosintaksë e semantikë leksikore. Shumë fjalë e shprehje këto dy gjuhë i kanë të përbashkëta.

Çyçe mb. 1. E vetmuar, pa kurrkënd të vetin. Kçyre çyçâ˚n çysh rri fille vetâ˚n. 2. Njeri qyqar, i ligshtë, grua qyqare, e gjorë, e mjerë. Fig. Ka metë çyçevetëm fill vetëm (Gjil.). 3. ndajf. Mënyra se si ndotemi me baltë a llucë. U bâ˚na çyçe. Mos luni n’lloç se kini m’u bâ˚ çyçe. M’u bâ˚ çyçe mos m’hajde n’shpi! (Opojë). Fraz. Çyçja a nats njeri fare i padobishëm.

Çyçán mb. 1. Njeri i ligshtë, i paaftë, frikacak (Gjilan). 2. Thuhet për një njeri të paaftë, të ngathët e që është i turpshëm. Çyçani as macën prej përsheshi s’mundet me nxerrë (Podrime, Suharekë).

Kjo fjalë me të njëjtat kuptime përdoret edhe në serbishten: kukavica fig. frikacak, lalash, poltron, e kukavac i mjerë, fatzi, qyqar (Fjalor serbokroatisht – shqip, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1986, f. 323).

Hângër – kafshoj, ngrënë. M’ka hângër bleta. E ka hângër xharpni. Edhe serb. ujeo “ngrënë”.

Shpí 1. Familje. Shpija e madhe familje e madhe nga ana ekonomike. Shpija e vogël familje e vogël, e varfër ekonomikisht. Shpija e fortë familje e pasur e bukëdhënëse, që s’ka mundur askush t’i bëjë asnjë të keqe. Me përdorim të figurshëm kuća “bashkësi familjare, që e ngroh një zjarm” e kanë edhe të folmet serbe të Kosovës: Oće da ide sa sve kuću (do të shpërngulet me gjithë familjen) (Elezović 1998: 347). 2. Dhoma e ndejës për familjen, gratë dhe fëmijët. Shpija e robe.

Shpiák – shtëpianik, familje e zonja; njeri pu­nëtor e mikpritës (Deç.).

Shpianík – njeri i kujdesshëm për shtëpinë, shtëpiak i mirë, punon e jeton me nikoqirllëk. Asht çikë shpianike, ska çare pa dal dishka pi soje (HE). Ai që di ta organizojë mirë shtëpinë. Zot i mirë shtëpie. Ma shpijanik t’mir s’un e xhâ˚jsh korkuñ. Shpijaniki mir di me t’prit çysh duhot (Op.). Serb. domačin.

Shpinák – bujar, bukëdhënës. O konë shpinak i mirë (Go.). Njeri i pasur, me shtëpi të mirë dhe që i mret mysafirët mirë (H.). Shtëpiak i mirë. Ai që është i zoti për të mbajtur shtëpinë. N’Brezne ka shum shpinaka. Edhe shpijanik: Â˚sht shpijanik i mirë Tafili (Op.).

Shpijaníke – gruaja që di ta udhëheqë mirë familjen e saj. Ka rend e shije për familje ideale. Xhi t’â˚sht shpijanikja; as mos lyp ma t’mir. Shpijanikos mir xhěthmâ˚n i teprojn parot. Kot gruâ˚n e kije shpijanike t’madhe (Op.). Serb. domačica.

Shpíje (prej/ pej) Po shkoj prej shpije po shkoj në shtëpi. Parafjala prej me kuptimin “në, te” është me origjinë nga serb. pri. Gliša Elezović (Elezović 1998: 133) ka vënë re që parafjala pri e serbishtes, me kuptimin “kod” (te), përdoret në të folmet serbe në Prishtinë dhe në pjesën lindore të Kosovës: Će idemo pri nas, pri vas.

Xhâ – tërësia e kafshëve shtëpiake, bagëtia. Xhaja e xhallë (Reka e Gjakovës). Shënxherxhit nuk duhet me kalue me zjarm nëpër xhâ dhe me dhan pare hua, sepse asht keç (Shala e Bajgorës). Fig. Xhaja e xhallë asht i thuhet njeriut me kuptimin e kafshës. Serb. stoka – bagëti, kafshë. Fig. Stoka edna.

Lódhe? (a u) fraz. Shprehje e përditshme që përdoret shpesh në çdo takim me dikë në takimin ose kur vihet komunikimi me dikë, në kuptimin si je, si e kalon. A u lodhe? (edhe serb. jesi li umorio?). Në përgjigje: jo, jo fort.

Orientalizmat (turqizmat)

24.Një nga karakteristikat kryesore të gjuhëve ballkanike është numri i madh i fjalëve me prejardhje turke, persiane dhe arabe. Fjalët orientale në gjuhët ballkanike janë aq të shumta sa kapërcejnë çdo element tjetër (Skok 1938).

Leksemat e huazuara nga turqishtja edhe në të folmet e Kosovës zënë një vend të rëndësishëm në fjalorin e tyre, që është dhe e kuptueshme, kur të kihet parasysh fakti i sundimit të gjatë pesëshekullor osman në Ballkan dhe në trojet shqiptare.

Turqishtja thuajse pesëqind vjet ka qenë gjuhë e më të fuqishmes Perandori Osmane, që kishte shtruar një herë e mirë gjithë Ballkanin dhe qe e zonja të impononte vullnetin e vet edhe në ndryshim epokash. Gjuha e sunduesit, duke marrë fuqi diku prej ligjeve e veprimtarive administrative, e diku prej shprehjeve filozofike e fetare, e ndihmuar prapa krahëve edhe nga dy gjuhë nga më të pasurat dhe më të zhvilluarat e botës së vjetër – arabishtja e persishtja, të cilat kishin mbërritur në kulmin e lartësisë fetare, patjetër do ta bënte barbarizimin (ndikimin) e vet edhe në gjuhët e Gadishullit (Limthi l96l).

Turqishtja është folur dhe flitet në Kosovë kryesisht në qytete, por dhe në dy fshatra, pra: në qytetin e Prizrenit dhe në Mamushë të rrethinës së Prizrenit, në Pejë, Mitrovicë, Prishtinë, Gjilan dhe në fshatin Dobraçan të rrethinës së Kamenicës, etj.

Nga leksemat e huazuara nga turqishtja këtu do të sjellim vetëm disa, si p. sh.:

Abed, adalet, agestoz, agë, ajllak, akraba, allahile, allç, allçak, amentaxhi, amelxhi, angllashtiset, atavë, atllagí (okllai), baballak, badiballak, badihava, ballaban, barazan, batallinë, batil, batllak, baxhanakeshë, bereqatvers, beridá, besheret, beter, betershëm (i), buçuk, buradek, buzgun, byren, çaban, çergash, dajmida, davë, devdil, divan, divanhane, dogri, dostm duvar, dynxher, dynja, edephane, efë, ferk, fishek, hajgare, hakaret, halabak, halamruk, haletën (i), hallallasun, ham, hamle, hanëm, hanëmbija, hanëmçika, hanëminxhe, hanëmzoja, hardall, hargallam, harxh, hatroem, hedie, herrkë, hisedar,iftare, inxhe, irate, itibar, izë, jahu, jallah, jemení, jerum, kabahat, kabile, kafjall, kallgë, kamxhik/kapinxhik, kanak, karakoll, kasavet, koçi, koxhabash, kymet, kësmet, kyvet, llahusë, llaxhë, lloçaxhi, llokmaxhi, malukat, malluar, mastraxhi, meselexhi, mixhë, mohaxhi, naksan, nasip, agërshak, otavë, pade, pastërm, pezhgve, piçik, prize, rixha, sabí, sanxhak, shafatë, sheçerke, shiçerhanëmbija, tahret, tallë (misri), tereçi torishtë, tortë, tramak, trella-t, vesveseli, xekërr, xheriz, xhíri yzër (me), zabun, zhgunaxhi, etj. Për disa turqizma përdoren më shumë sinonime, si p.sh.: yzerhone, dephone e çenef për “nevojtore” (Lugu i Baranit).

Si për serbizmat, ashtu dhe për turqizmat, mungon një fjalor i plotë ku do të përfshihej i gjithë elementi i huazuar leksikor nga turqishtja ose përmes turqishtes në arealin linguistik të Kosovës.

Fjalë me origjinë vllahe

25.Në fjalësin e Kosovës hasim edhe një shtresë leksikore e toponimike me prejardhje nga gjuha vllahe, si refleks i pranisë edhe të elementit vllah në Kosovë dhe të ndikimeve të ndërsjella në gjuhë. Gjurmë të elementit vllah shënojnë leksemat: Gogë – murator, mjeshtër që ndërtonte shtëpitë; gogisht– mënyrë e punimit të opingave të lëkurës. Gogishte, -t – opinga lope pa rreta, me rrudha. Bac – 1. Vëllai i madh, 2. Babë, bashkë me rrjedhojat: bacalok, bacalosh, baç, baçicë, baçillak; Galë – lopë apo dele me qime të zeza. Fig. grua e papastër. Hiçju asaj gale, Galan – dash krejtësisht i zi 2. Mashkull tepër zeshkan. 3. Njeri me shtat të madh (Gjilan). Gale e zezë, Galicë – dhi e zezë etj.

Hyjnë këtu pastaj fjalë me semantikë të gjuhës vllahe:

i verdhë – “i gjelbër”. Me këtë kuptim kjo fjalë përdoret në krejt Kosovën, ndërsa për “i verdhë” përdoret turqizmi “i sarit”. Livadhi i verdhë. Kjo fjalë me këtë kuptim është huazuar nga rum. verde “i gjelbër”, përmes ekspansionit pastoral arumun. Verdhacore – lloj dardhe që piqet në verë. Verdhcīn – gjelbërim. Verdhīn – livadh apo pjesë tjetër toke që e ka pasur një burim uji afër, i cili ia ka mundësuar atij vendi gjelbërim pothuajse të vazhdueshëm përgjatë vitit (Gjak.). Emërtimi për ngjyrën e gjelbër nuk përdoret, në vend të saj përdoret i verdhë. Ish ba livadhi verdh mas vade – livadhi ka gjelbëruar shumë pas ujitjes. Ngjyra e verdhë në leksikun e Gjakovës ka dy gjegjëse, në qytet i thuhet “e sarit”, kurse në fshatra i thuhet “e luls”. Ish ba livadhi luls prej lulave.

Gjurmë romano-vllahe në Kosovë në toponimi ekzistojnë edhe te një numër topikësh dhe patronimikash: Partesh, Sharban, Llashticë, Llashkobare, Stanishor, Nishor, Muçibabë (Munţi Baba), Ponesh (Ismajli 2013: 34), Llashkadrenoc (serb. Vlaški Drenovac), Galicë, Mavriq, Murgë, Pagarushë; Vllasi, Vllasaliu, Vllahiu, Vllahinja, etj.

Romishtja

26.Në Kosovë jetonte edhe një popullsi e konsiderueshme rome, që arrinte afro 120.000 veta deri në vitet 1990, kur mjaft prej tyre emigruan për shkak të tensioneve ndëretnike në rajon. Sot atje jetojnë 30.000 veta, shumica në Rrafshin e Dukagjinit, ku janë integruar shumë mirë që në mesjetë. Në arealin e Gjakovës ka dy popullsi me lëkurë të pigmentuar, të cilat kanë karakteristika dhe tipare antropologjike të ndryshme nga njëra- tjetra: maxhupë, që në Shqipëri i quajnë “Jevgj”, “Evgjitë”, “Magjupë”, “Ashkalinj”, “Tabakë”, me tipare mesdhetare (lëkurë e pigmentuar lehtë, ose jo). Kjo popullsi është integruar me shqiptarët në aspektin kulturor dhe etnologjik. Dhe një popullsi tjetër “Gabelë”, të cilët në Shqipëri i quajnë edhe “Kurbetër”, “Romë”, “Harixhinj”, me tipare të theksuara indo-mongole. Ky grupim etnik është i diferencuar dukshëm nga pjesa tjetër e popullsisë nga gjuha dhe mënyra e jetesës. Nuk është integruar ende me popullin shqiptar, flasin gabelisht dhe shqip dhe ndajnë kulturë dhe hapësirë të ndryshme. Në Prishtinë i quajnë “Ashkali”.

Romët e Kosovës kanë qenë pionierë për hartimin e një gjuhe rome letrare evropiane dhe kanë pasur edhe radio, televizion e ente të ndryshme deri në mbylljen e tyre nga autoritetet serbe (Courthiade 2014: 139). Shqiptarët e Kosovës për romët përdorin termin maxhup, maxhupe, nga serbishtja mađupac. Si dhe ndonjë shprehje tjetër maxhupçe – mënyra kur i bihet dikujt me shpinën e dorës. Ja ka tingllu maxhupçe (Vush.).

Gabel – shprehje mospërfillësi për dikë, me cilësimin “maxhup”. Jevg, maxhup, i zi, i fëlliqur. Përdoret dhe si sharje.

gabelīc – 1. Gabele, arixheshkë. 2. Shprehje mospërfillësi për dikë, me cilësimin “ma­xhupe”.

gabelisht – flas keq, si në gjuhën e gabelëve. Po flet si me fol gabelisht. 2. Ti e meriton ni shupla:k gabelisht (Reka e Gjakovës). Punë jo e mbarë; punë e ndytë mo­ralisht. Po flet fja:l gabelisht – po flet fjalë të ndyta, të pamoralshme; gabelisht, euf. për aktin seksual midis partnerëve (burrë-grua) (Deçan). Kurse romët e Kosovës për emrin shqiptar kanë krijuar egzonimin çibanho. Maxhupët dhe gabelët nuk martohen ndër vete, sepse të parët e konsiderojnë veten si shtresë më të lartë dhe janë me ngjyrë pak më të bardhë. Maxhupt për romët thonë: Me ba me pasë exhine (zina, marrëdhënie) me gabelicë, duhet të lahesh derisa të shkrihet çerminja nër kamë! Në Dushkajë i merrshin si rrogtarë (shërbëtorë) prej 6-9 muaj brenda vitit vetëm maxhupt, kurse gabelt për punë ditore (prashitje).

Gjurmë të elementit

27.Në Kosovë, krahas elementit shqiptar, serb, turk, rom, kanë jetuar edhe bashkësi të tjera etnike: çifutët, goranët, çerkezët etj.

Çifutët – ky element ishte i pranishëm qysh më 1442 në Novobërdë afër Prishtinës; gjashtë vjet më vonë përmenden 6 familje çifute, më 1737 ka pasur tregtarë çifutë në Prizren, 600 çifutë në Gjakovë, një bashkësi prej rreth 350 çifutësh në Prishtinë dhe 10 shtëpi çifutësh në qytetin e vogël Prokuplje, në verilindje të Kosovës. Autorë të tjerë të fundit të shekullit të kaluar, kanë shënuar se bashkësia e Prishtinës përbëhej nga çifutë spanjishtfolës (sefarditë); aty nga viti 1910, në Kosovë duhet të ketë pasur gjithsej 3.000 çifutë (Malcolm 2001: 221), të cilët kanë lënë edhe gjurmët e tyre në gjuhë e në toponimi, si p.sh. Varret e Hebrenjve në Velani të Prishtinës, që janë me moshë qindravjeçare, etj. Duhet cekur se bashkësitë hebreje në Kosovë ishin më shumë të lidhura me popullatën serbe sesa me atë shqiptare (Ramaj 2006: 49), prandaj dhe gjurmët gjuhësore që mund të kenë lënë në shqipen janë vështirë të hetueshme.

Goranët – janë grup etnik me fe myslimane, që jeton në krahinën e Gorës në Kosovë, në Shqipëri dhe në Maqedoni. Origjina e tyre është e diskutueshme. Goranët janë një popull i vjetër në Ballkan. Po ashtu si torbeshët në Maqedoni ose pomakët në Bullgari, vetëm se më pak të studiuar dhe më të paktë në numër. Origjina e goranëve nuk dihet me siguri. Në vendet perëndimore në librat e historisë thuhet se bëhet fjalë për një grup kristian të Ballkanit që është islamizuar, dhe për të cilët nuk dihet sa i kristianizuar ka qenë para islamizimit (Dr. Thede Kahl, Çfarë janë Goranët?Deutsche Welle, 27.04.2009). Në goranisht autori Nazif Dokle ka hartuar një fjalor të madh “Reçnik goranski (nashinski) – allbanski”, Sofje, 2007 (Dokle 2007).

Gorançja është një diasistem shumë interesant sepse gjendet në Kosovë (dhe në pjesën fqinje të Shqipërisë), por izoglosat më të rëndësishme e lidhin gorançen me maqedonishten (theksi, nyja, etj.). Nga pikëpamja dialektologjike, Gora ndahet në dy pjesë: Gora e Epërme dhe Gora e Poshtme. Gora e Epërme është më aftër Maqedonisë, derisa Gora e Poshtme është në kufi me Opojën, ku të gjithë fshatrat janë shqipfolëse. Interesant është se derisa në dialektet e Gorës së Epërme sistemi dëftor është njëlloj si në Maqedoninë Perëndimore në përgjithësi (si nga kjo pikëpamje edhe serbisht) – d.m.th. -v-/t-/-n- (afër/netural/larg) – në Gorën e Poshtme kemi një sistem të njëjtë me gjuhën shqipe – d.m.th. -v-/-t- (afër/neutral) – që patjetër vjen nga ndikimi i gjuhës shqipe (dhe më përpara edhe të gjuhës vllahe) veçanërisht kur kemi parasysh se në dialektet fqinje ruhet opozicioni i trefishtë – nga një anë – dhe se në dialektet e tjera sllave thjeshtësimi shkon në drejtimin -t-/-n- (neutral/larg) dhe jo -v-/-t- – në anën tjetër (Friedman 2008).

Çerkezët – Përveç grupeve të tjera etnike, që nga viti 1858-1862 në Kosovë kanë ardhur edhe çerkezët, të cilët u dukën këtu pas luftës së Krimesë, të sjellë nga qeveria turke, kurse të ardhur më të rinj janë muhaxhirët boshnjakë (muhamedanë), të cilët me shumicë janë në Mitrovicë, në Ferizaj dhe kanë edhe fshatin e tyre, Mazgitin, që e ndërtuan vetë.

Branisllav Nushiq, konsull i Serbisë në Prishtinë, në kohën e Perandorisë Osmane, në librin e tij “Kosovo: Opis zemlje i naroda” I/II, Izdanje Matice Srpske, Novi Sad, 1902 (“Kosova: Përshkrimi i tokës dhe popullit”), shënon: “Në Kosovë sot ka pjesëtarë të këtyre popujve: shqiptarë dhe serbë të shqiptarizuar, serbë, osmanë, çerkezë, vlleh, hebrenj dhe romë” (Nushić 1902: 99).

Gjurmë të elementit çerkez ruhen sot në toponimi: Livadhi Çerkezit – në fshatin Studime të Poshtme të Vushtrrisë, Udha Çerkezit – një rrugë mbi Dërvar të Vushtrisë (Mulaku 2005: 165). Çerkezi – mbiemër familjar.

Muhaxhería – krahas grupeve të huaja etnike, në Kosovë është vendosur dhe popullata shqiptare e ardhur pas shpërnguljes së dhunshme nga viset e Nishit, Toplicës, Kurshumlisë, më 1878, që njihet si Muhaxheria (Drenicë). Relikte të elementit muhaxhir dalin të ruhen te disa vendbanime: Babushi i Muhaxherve – fshat në Lipjan, Mahalla e Muhaxherve (Prishtinë). Janë krejtësisht të banuar me muhaxhirë fshatrat Studimja e Epërme dhe Studimja e Poshtme – afër Vushtrrisë dhe Cecelisë. Banorët e këtyre fshatrave, – siç më ka komunikuar Ragip Mulaku, – vendësit “i shtramojshin” (përqeshnin) për gjuhën e tyre me: koma, nona, siç i shqiptonin ata këto fjalë, ndryshe nga shqiptimi i Vushtrrisë: kâma, nâna. Ka dhe mbiemra familjarë Muhaxheri dhe Muhaxhiri.

Ndryshimet dhe zhvillimet semantike

28.Leksiku popullor i Kosovës ka karakteristikat e veta edhe në fushën semantike. Përgjithësisht në të folmet e Kosovës mbiemri i vērdh ka kuptimin “i gjelbër”, ndërsa për i vērdh përdoret turqizmi i sarit. Kështu dhe verdhcīn “gjelbërim”. Kjo fjalë me këtë kuptim është huazuar nga arum. verde “i gjelbër”, përmes ekspansionit pastoral arumun. Kurse në të folmet e tjera të shqipes i verdhë përdoret me kupti­min “që ka ngjyrën e kashtës, të limonit të pjekur, të squfurit a të arit” (FGJSSH).

Për gromësirë – gazrat që dalin nga goja në mënyrë të pavullnetshme e me një zhurmë të papëlqyer, zakonisht pas ngrënies; zhurma që shkaktohet kur dalin këto gazra, në Kosovë përdoret gogsim. Po gogson. Po gogsojke, guksoj.

Në aspektin e lidhjeve familjare, për ata që i kanë baballarët vëllezër apo nënat motra, përdoren çika e axhës, djali i axhës, çika e tezes, djali i tezes, tezak, tezejk (Gjakovë), kurse në rrethina të tjera këta quhen kushuri, kushurinë (Gjilan, Kërçovë). Ndërkaq, në anë të Dukagjinit të Kosovës kushëri e kushërinë quhen djali i djalit të axhës, vajza e vajzës së axhës, djali i djalit të tezes, që janë një hap më larg, që nuk janë bash të axhës apo të tezes (Gjakovë).

Në terminologjinë e sferës familjare për emërtimin dhe nocionin e vajzës në ligjërimet e Kosovës bëhet ky distinkcion leksikor e semantik: çīk – vajzë e pamartuar, çikdevōjk – vajzë e rritur për martesë, dhe bijat – vajza të martuara.

Në rrafshin semantik në fjalorin e Kosovës bie në sy dhe përdorimi i leksemës katunar – cilësim që përdoret sidomos në Gjakovë, si një tipar dallues ndërmjet “qytetarit” (njeriut të kulturuar) dhe “katunarit” (nje­riut të pakulturuar). Në qytetin e Gjakovës “qytetarët” përdorin një cilësim të tillë: Katunarin 100 vjet zije n’sherbet, katunar se katunar. Apo hajde t’lujna shqiptarët me katunarët. Në Gjakovë dhe në Prizren “qytetarët” madje kanë folur dhe turqisht vetëm për të mos u identifikuar me “katunarët”. Sipas kategorive sociale, edhe për të emërtuar vllehtë bëhet një distinkcion i tillë:cincar (për urbano vllehtë, që janë marrë me zanate të ndryshme në qytet), dhe aromân (për vllehtë nomadë, çobenjtë, që kanë pasur ngulime të përkohshme baritore).

Folja mbyt, mbytur “që është mbytur në ujë”, në të folmet e Kosovës përdoret me një shumësi kuptimesh që shënjojnë “vdekjen” në të gjitha situatat: ish mytë n’deti, ish mytë me kerr – është vrarë në komunikacion; ish mytë n’mal.

Leksema tipike të kosovarishtes

29.Në fushën e fjalorit karakteristikë e ligjërimeve të Kosovës është se shumë fjalë që janë të mbarë gjuhës dalin te këto të folme me gjegjëse të tjera, disa të proveniencës serbe ose turke, si:

E folura e Kosovës               fjalësi i mbarë gjuhës:

Bullë                                   krushkë

Cung                                  trung

Çysh je?                             si je?

Detelinë                             tërfil

Dud                                    man

Fërkem                              gjurmë

Fillë                                    menjëherë

Gjoks                                 kraharor

Idhc                                    tëmth

Kajushë                              lejlek

Katëdhetë                          dyzet

Kërkoj                                provoj (gjellën)

Knus                                  gjel

Konop                                litar

Kurrë, hiç.                         asnjëherë

Lyp. Ja pata lypë.               kërkoj

Maçorr                              dac

Midisdite                           mesditë

Nallogë                              hurdhë

Pasul                                  groshë

Pus, puçillë, buxhellë       hurdhë

Rê                                       rrufe

Sahí/ ásli                           vërtet

Sanë                                   bar

Shkyj                                  gris

Shokë                                 brez

Shtagë                                shkop

Tesha                                 petka

Tânë                                të gjithë

Tlina                                  brekë

Torishtë                             vathë

Thi                                     derr

U dridh toka/ zerzele       tërmet

Ujë të valë                       ujë shkul

Varrë                                plagë                    

Fjala derr del të përdoret vetëm në shprehje të ngurosura: Derrku i thiut (Vushtrri). Pastaj në Kosovë vërehet dhe mungesa e numërorit dyzet, që ekziston në Shqipërinë e Jugut dhe atë të Mesme, dhe është shumë i vjetër. Kosovarishtja këtë e ka zëvendësuar me katërdhēt. Për i vjetër ligjërimet e Kosovës përdorin i moçëm (sene t’moçme, raki e moçme, shpia t’moçme, krojet e moçme).

Në arealin e Rugovës, një zonë me tipare etnografike e gjuhësore mjaft arkaike, kemi evidentuar të përdoren leksemat tramo – përpjetë, dhe trapo – teposhtë.

Tek emrat e ditëve të javës hasim dallime të fonetike të tilla: e dielle dhe e dille (Drenicë), e dīll (Duk.), e dĭll (Ana Morava). Përtej këtyre të folmeve, khs. dhe e dielë (Korçë), e dīll (Kërçovë). Kurse emrat e tjerë shqiptohen me një –e fundore: e hane, e marte, e mërkure, e shtune.

Në të folmen shqipe të Jabllanicës së Epërme gjejmë fjalë shumë arkaike e të bukura, me të cilat mund të zëvendësohen edhe disa sllavizma, si:

Rregullí, -t – emër përmbledhës për njerëzit e një familjeje. Në Kërçovë kjo fjalë del të përdoret vetëm në nëmë a mallkime: temel e rregullejë mos i mettë.

Prapshtí – hijesirë, vend që s’e zë dielli; sll. osoj. ant. Rreze.

Shtúe, -(on)i – rrjedhë uji nën tokë në stinën e pranverës.

Tfillúeshum (i, e) – njeri i shkathët, që hap rrugë në çdo punë.

Ndërkaq, në fushë të morfologjisë, tipari kryesor është përdorimi i paskajores, por krahas kësaj sporadikisht të gjitha folmet e Kosovës përdorin dhe lidhoren.

Elemente sociolinguistike: Gjuha e burrave dhe gjuha e grave

30.Në rrafshin sociolinguistik me interes janë dhe disa elemente gjuhësore a pasthirrma që përdoren ndryshe në gjuhën e burrave dhe në gjuhën e grave, si p.sh.:

Përzo – përnjëmend, me të vërtetë (në gjuhën e burrave). Përzo me erdh mir që filani kish hi n’pun, kish krye shkollën. Në gjuhën e grave përzë(t): Përzë(t) mori shoqe, boll u gzova çë t’i kish le rejes djal (nga për zotin) (Buk., Suharekë).

Hej-o – kështu e thërriste burri gruan e vet në Bogaj të Rugovës, si dhe baxhi. Kurse gruaja burrit i drejtohej me: Or ti, për të mos ia përmendur emrin njëri tjetrit për arsye të turpit social (Rugovë).

He – përgjigje ndaj thirrjes; urdhëro! çka po do? O Hasan o! – He, more! (Lugu i Baranit).

Hê – urdhëro, hë, e përdorin femrat kur përgjigjen (Reka e Gjakovës).

Hēj – Shprehje me të cilën burri thërriste gruan. Oj he:j! Hejo! (Deçan).

Në thirrjen: Oj Shkūrt, gjinia femërore përgjigjet: Hoooja! Kurse në thirrjen: O Ramadan, personi përgjigjet: Hou ose hoja! (Deçan).

Kuku – pasthirrmë që e përdorin burrat dhe gratë për të shprehur habi të madhe.

Çyçja – pasthirrmë që e përdorin vetëm gratë. Çyçja une shka e paska xhēt.

Tybe – përbetim që e përdorin edhe burrat edhe gratë. Për përforcim përdoret dhe: Tybe, treçin tybe. Në zonën e Kërçovës ky përbetim përdoret vetëm në gjuhën e grave.

Valláhi – përbetim në Zotin. Përdoret në gjuhën e burrave dhe të grave. Për përforcim dhe: Vallahi, bilahi, tallahi s’e ke mārr! Në shqipen e Kërçovës kjo shprehje përdoret vetëm në gjuhën e burrave vallohej, jo dhe në atë të grave.

Varësisht nga situata të ndryshme të komunikimit, në ligjërimet e Kosovës janë të vërejtshme dhe dallime të tjera, si p.sh.:

Çysh je?, çysh jeni?- kur folësit janë afër njëri-tjetrit.

A jeni, si jeni (burra) – kur folësit janë në distancë, larg njëri-tjetrit.

Tipare leksikore fshat-qytet

31.Te disa fjalë vërehet dallimi fshat – qytet për sa i përket përdorimit të tyre. Kështu, p.sh. qyteti i Gjakovës përdor fjalën turke ashçihane “dhomë e veçantë e ndërtuar në oborr të shtëpisë ku përgatitej ose ruhej ushqimi, bulmeti”, kurse në fshatrat e kësaj rrethine përdorin fjalën çarranik, e cila emërton të njëjtën gjë.

Dallime leksikore konfesionale

32.Të vërejtshme janë edhe dallimet leksikore konfesionale. Te katolikët e Klinës përdorin e prene, kurse te myslimanët e premte. Po kështu, te komuniteti katolik përdorin edhe emra personalë: Prene, Marte etj., të cilët nuk i hasim te popullsia myslimane.

Tipare të tjera

33.Për të treguar banorin fshatrave përdoren mbaresat – si dhe – ni, për gjininë mashkullore: i gjylekar-si, i remnik-si, i goden-si, i budrik-si; mogilla-ni, stublla-ni etj., dhe për gjininë femërore -jka: stubllaj-ka, mogillj-ka, smiraj-ka etj. (areali i Moravës së Epërme).

Përdorime pa parafjalën me:

Ish mush frym – ishte mbushur me frymë.

Ish mush bazeni ŭj – ishte mbushur bazeni me ujë.

Me pre, e pren delen – ther delen.

Shqiptimi me ĭ të shkurtër dhe me ī të gjatë të fjalës fjalë shtëpi në kontekste të ndryshme:

Shkoj në shpĭ – shkoj në shtëpi.

Marova ni shpī – mbarova një shtëpi.

Po shkoj pi shpije – po shkoj në shtëpi.

Përgjigje mirësjelljeje kur falënderojmë ose na falënderon dikush:

T’u rrīt jeta! (kur dikush na kryen ndonjë punë).

Kofsh me ner e faqe t’bardh!

Me ner kofsh e faqe t’bardh!

S’ka përse (serb. nema zašo, turq. neden hiçbir)

Në të folmet e Rrafshit të Dukagjinit fjala baltë nuk gjen përdorim, në vend të saj përdoret lloç. Me këtë rrënjë, për tokat me llum e ujë, janë formuar emërtimet: lloçishtë, llomishtë, lloçavinë, lloçnajë etj. Në të folme të ndryshme veriore të Shqipërisë, për tokat e tilla hasen emërtimet si: baltinë, baklticë, baltore, baltake, baltanike, baltishtë, baltovinë, baltushë etj.

Kosova shumëgjuhësore

34.Njerëzit e Kosovës: shqiptarë, serbë, ashkalinj, ciganë, cergashë, turq, çifutë, egjiptianë, kroatë, boshnjakë, goranë etj. flasin shqip, serbisht, turqisht, gorançe, cigançe. E kuptojnë gjuhën e tjetrit dhe në momente flasin në gjuhën e tjetrit. Kur diskutojnë dhe bëjnë shaka brenda një brasseriegjithsekush sforcohet të përdorë gjuhën e tjetrit (Gentilini 2015: 62). Këta kanë marrë e kanë dhënë edhe në fushën e fjalorit, siç mund të shihet dhe në këtë botim që kemi gatitur për shtypje. Ky glosar paraqet një dokument të rëndësishëm të literaturës linguistike albanologjike e ballkanologjike ngase paraqet një gjendje të konservuar të fjalësit të arealit të Kosovës. /Marrë nga numri i pestë i revistës “Akademia”/

Bibliografia

Ahmetaj 1985 = Ahmetaj, Mehmet, Ekspeditat dialektologjike të vitit 1983, Gjurmime albanologjike – Seria e shkencave filologjike, 14-1984, Prishtinë, 1985.

Ajeti 2002 = Ajeti, Idriz, Vepra 5, ASHAK, Prishtinë, 2002.

Anekdota 1987 = Instituti Albanologjik i Prishtinës, Anekdota I, Prishtinë, 1987 (Përgatitur nga Anton Çetta, Fazli Syla, Anton Berisha).

Curri 2013 = Curri, Fadil, Hani i Elezit leksikor me frazeologji, Shkup, 2013.

Barjaktaroviq 1955 = Barjaktaroviq, B. M, Jeta dhe zakonet e shqiptarëve – prej ardhjes së turqve deri në ditët tona, Përparimi 7-8, Prishtinë, 1955.

Bogaj 1990 = Bogaj, Halil, Frazeologjizmat popullore në Drenicë, Rilindja, Prishtinë, 1990.

Courthiade 2014 = Courthiade, Rromët dhe gjuha e tyre, Revista “Perla” 1/2014, Tiranë, 2014.

Çabej 1994 = Çabej, Eqrem, Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, MÇM, Tiranë, 1994.

Dokle 2007 = Dokle, Nazif, Reçnik goranski (nashinski) – allbanski, Sofia, 2007.

Elezović 1998 = Elezović, Gliša Gligorije, Rečnik Kosovsko-Metohiskog dijalekta, Priština, 1998.

Gentilini 2015 = Gentilini, Fernando, Ballkani pa anë e pa fund – Udhëtim sentimental nga Prishtinas në Bruksel, DITURIA, Tiranë, 2015.

Halimi 1985 = Halimi, Mehmet, Kërkime dialektologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1985.

Halimi 1994 = Halimi, Kadri, Studime etnologjike, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1994.

Halimi 2000 = Halimi, Kadri, Trajtime dhe studime etnologjike, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2000.

Halimi 2011 = Halimi Kadri, Fjalë të rralla nga të folmet popullore të Kosovës, Trajtime dhe studime etnologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011 (Fjalët janë shënuar në vitet 1958, 1960, 1961 dhe 1970).

Hetzer 2006 = Hetzer, Armin, Intervistë, “Universitas”, Revistë për Shoqëri, Shkencë dhe Kulturë, Tetovë, 2006.

Ismajli 2013 = Ismajli, Rexhep, Diskutime për prejardhjen e gjuhës shqipe, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare 32/1, Universiteti i Prishtinës – Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 2013.

Kuteli = Kuteli, Mitrush, Në Prizren midis të vdekurve dhe të gjallëve, Prizren, 1943.

Limthi l96l = Limthi, Lok, Fjalët turkisht ose t` ardhuna me anën e turkishtes në “Lahuta e Malcisë”, Shejzat, 3-4, l96l.

Malcolm 2001 = Malcolm, Noel, Kosova një histori e shkurtër, KOHA, Prishtinë, 2001.

Mehmetaj 2011 = Mehmetaj, Bajram, Fjalori dialektor i së folmes së Deçanit, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011.

Montarelli 2004 = Montarelli, Indro, Shqipëria një dhe një mijë, Eugen, Tiranë, 2004.

Nušiç 1902 = Nušiç, Branislav, Kosovo: Opis zemlje i naroda” I/II, Izdanje Matice Srpske, Novi Sad, 1902 (Kosova: Përshkrim i vendit dhe popullsisë, përktheu Rrahim Sadiku, Zgjimi, 2015).

Popoviq 1956 = Popoviq, Ivan, Elementet e sllavishtes së jugut në gjuhën shqipe, Përparimi 9, Prishtinë, 1956.

Ramaj 2006 = Ramaj, Albert, Shpëtimi i hebrenjve në Shqipëri dhe Kosovë. – “Universitas” Nr. 8. – Revistë për Shoqëri, Shkencë dhe Kulturë, Tetovë, 2006.

Riza 1996 = Riza, Selman, Vepra 1, ASHAK, Prishtinë, 1996.

Rukiqi 2012 = Rukiqi, Mehmet, Anekdota popullore VI, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2012.

Skok 1938 = Skok, Petar, Përpjekja Shqiptare, 14-15, 1938.

Spiro 2010 = Spiro, Aristotel, Shqip (Sprova gjuhësore dhe artikuj), Alcaeus, Shtypur në Shqipëri, 2010.

Shkodra 2011 = Shkodra, Valon, Origjina e plisit vazhdimësi iliro-shqiptare, Albanologji 2, Vëllimi 1, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2012.

Schmit 2012 = Schmit, Oliver Jens, Kosova histori e shkurtër e një treve qendrore ballkanike, Botues KOHA, Prishtinë, 2012.

Vlahoviç 1984 = Vlahoviç, Petar, Narodi i etniçke zajednice sveta, “Vuk Karadziç”, Beograd, 1984.

Zymberi 1979 = Zymberi, Abdullah, Fjalorth i fjalëve të rralla, Rilindja, Prishtinë, 1979.

Qemal Murati

Datëlindja dhe vendi: 06.08. 1955, f.Tuhin, Kërçovë

Këshilltar shkencor

Doktor i shkencave filologjike

Doktoratura: Universiteti i Prishtinës, disertacioni: “Sllavizmat në të folmet shqipe të Maqedonisë” (1989) Komisioni vlerësues: Akad. Idriz Ajeti, Akad. Olivera Jashar-Nasteva, Prof. dr. Latif Mulaku, dhe Akad. Besim Bokshi.
Magjistratura: Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Filologjik, tema: “Ndikimet reciproke midis shqipes dhe maqedonishtes” (1983)




MARRËDHËNIA E PUNËS

2007, ITSHKSH, këshilltar shkencor, Sektori i Gjuhësisë
1982, Instituti Albanologjik i Prishtinës

VEPRAT E BOTUARA
1. Elementet e shqipes në gjuhët sllave jugore, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1990.
2. Konservacione dhe inovacione gjuhësore në fushë të shqipes, Shkup, 1991.
3. Dëshmime onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet etnike të tyre në Maqedoni, Fan Noli, Tiranë, 1993.
4. Probleme të gjuhës së sotme dhe historike të shqipes, Shkup, 1994.
5. Kërçova në traditat e saj të vjetra, Shkup, 1996.
6. Drejtpërdorimi i shqipes dhe kultura gjuhësore, Shkup, 1996.
7. Fjalor i shqipes truallsore të Maqedonisë, Tetovë, 1998.
8. Shqiptarët dhe Ballkani ilirik në dritën e emrave të vendeve dhe të familjeve, Tetovë, 1999.
9. Gramatika e gabimeve – Kulla babilonike dhe përzierja e shqipes, Tetovë, 2000.
10. Këngë të moçme kërçovare, Tetovë, 2000.
11. Lirika gjylvetare e grave, Tetovë, 2001.
12. Kokrra urtësie për gjuhën, Tetovë, 2001.
13. Fjalor i fjalëve të rralla të përdorura në viset shqiptare të Maqedonisë, Logos-A, Shkup, 2003.
14. Fjalor idiomatik shqip-maqedonisht, Çabej, Tetovë, 2003.
15. Fjalor i sllavizmave në të folmet shqiptare të Maqedonisë, Albas, 2004.
16. Standardi gjuhësor dhe kultura e shprehjes, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2004.
17. Trajtesa albanologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2005.
18. Bashkëmarrëdhëniet gjuhësore shqiptare-maqedonase, Universiteti Shtetëror i Tetovës, 2007.
19. Fjalor toponomastik i tërthoreve shqiptare të Maqedonisë, Universiteti Shtetëror i Tetovës, 2008.
20. Gjuha e medieve – Fjalor i gabimeve gjuhësore, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2008.
21. Kërçova – Hulumtime linguistike, etnografike dhe folklorike, Shkup, 2008.
22. Për shqipen standarde – përmasa komunikuese dhe kombëtare, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2009.
23. Manual i thënieve për gjuhën, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011.
24. Hetime e vjelje për gjuhën shqipe, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2012.
25. Fjalor i gabimeve gjuhësore – Këshilla për t’u shprehur saktë dhe bukur, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, 2013.
26. Gjuha shqipe në komunikimet publike – Ligjërimi mes zyrtares/ jozyrtares dhe sendërgjí për përmbysje standardi e kthim dialekti, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2013.
27. Probleme aktuale të gjuhës së sotme shqipe, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, 2014.

AKTIVITETE TË TJERA


Kryeredaktor i revistës “Gjuha Shqipe” të Institutin Albanologjik të Prishtinës
Kryeredaktor i revistës “Studime Albanologjike” të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup.
Me themelimin e Universitetit të Tetovës (l994), për një kohë drejton në cilësinë e dekanit Fakultetin Filologjik, ku ka qenë i anga¬zhu¬ar dhe si profesor ordinar për lëndët Fonetikë e gjuhës shqipe, Dia¬le¬ktologji, Histori e gjuhës shqipe, Leksikologji e gjuhës shqipe etj. Më 1999 zgjidhet Profesor ordinar në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Tetovës.
Gjatë 2003–2006 ka qenë i angazhuar në Fakultetin e Gazetarisë “Faik Konica” për lëndën Kulturë shkrimi dhe të foluri shqip.
Nga viti 2005-2008 ka qenë i angazhuar si pedagog për lëndët Shkrim akademik, Mediet dhe komunikimi dhe Komunikim interkul¬tu¬ror në Fakultetin e Edukimit në Gjilan.
Në vitet akademike 2009–2011 është angazhuar në Fakultetin e Edukimit në Gjakovë, si titullar i lëndëve Historia e gjuhës shqipe, Hy¬rje në gjuhësi, Sociolinguistikë dhe Semiotikë.
Nga viti 2008 është anëtar i Institutit të Trashëgimisë Shpirtë¬rore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup.
Në vitin 2004 dhe 2010 Instituti Albanologjik i Prishtinës e kandidon dy herë radhazi për anëtar të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës.
Në vitin 2012 Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve – Shkup e kandidon për anëtar të Akademisë së Shken¬cave dhe të Arteve të Maqedonisë.
Në harkun kohor l990–2012 ka botuar ose ka përgatitur për botim mbi 33 vepra me tematikë nga dialektologjia, historia e gjuhës shqipe dhe marrëdhëniet e saj me gjuhët fqinje, kultura e gjuhës, ono¬mastika, leksikografia etj.

Nga Flori Bruqi : U dhunua nga pronari i lokalit në Porto Palermo, ky është miliarderi pjesë e qeverisë së Spanjës

Imazhi i Shqipërisë edhe kësaj radhe në qorr sokak?!

1. 

https://www.youtube.com/watch?v=tklKY6hp09w

Turistët spanjollë,  të dhunuar nga pronari i një lokali në Porto Palermo, kanë filmuar sulmin e 51 -vje֛çarit ndaj tyre.

Pamjet tregojnë agresorin mbi xhamin e makinës teksa thyen atë si dhe momentet e tmerrit të përjetuar nga spanjollet e shoqëruesit e tyre.

51 vjeçari i arrestuar del nesër para gjykatës për caktimin e masës së sigurisë. Këto janë momentet dramatike kur Mihal Kokëdhima, pronari i një lokali në plazhin e Porto Palermos, sulmon një makinë ku ndodheshin tre turistë spanjollë dhe dy shoqërues të tyre shqiptarë. Për 5 kilometër me radhë, nga Porto Palermo e deri në Qeparo, për më shumë se 6 minuta, 51 - vjeçari qëndron mbi kofanon e makinës dhe qëllon me grushte xhamin e saj për të detyruar turistët të ndalojnë. Gjithçka ka ndodhur është filmuar me celular nga njëri prej turistëve. “Filmoje, filmoje!”. E thyen xhamin dhe me duart e gjakosura arrin të kapet në kroskot, duke qëndruar ashtu për kilometra me radhë, duke kërcënuar turistët e duke injoruar thirrjet e tyre që të zbriste. Nuk trembet as kur drejtuesi i mjetit e paralajmëron se ashtu siç janë, do ta çojë në polici. “Nuk ndaloj fare, do vemi në polici”. “Në polici të vemi direkt”. Për minuta me radhë nën këtë gjendje, si në një film horror, tenton t’i mashtrojë turistët e huaj dhe shoqëruesit e tyre, duke u kërkuar ta ndalonin makinën me qëllim që të zbriste, por nuk zbret kur ata ndalojnë. Gjatë gjithë kohës, ashtu i gjakosur në duar, synon të hyjë në makinë nga xhami i përparmë i thyer dhe t’i sulmojë. “Mbaaajeee”! “Zbrit nga makina, zbrit”. Kur nuk reziston dot më, është gati të lëshohet. “Mbaje se vdiqa”. “Do zbresësh apo jo”? Drejtuesi i makinës e ndalon për ta lejuar të zbresë pa u lënduar, por Mihal Kokëdhima i sulmon sërish në fshatin Qeparo.
Shoferit i duhet të largohet me shpejtësi kur ai i vërsulet sërish mjetit. Tmerri nuk përfundon këtu. Edhe pasi Mihal Kokëdhima largohet, ai u vihet pas me makinë. Nga biseda e pushuesve të frikësuar, dëgjohet se ai mund të ketë edhe armë. “Ec, ec, ec se ka armë”. Makthi merr fund kur pushuesit i largohen disa kilometra Qeparoit dhe i drejtohen Sarandës për ta denoncuar rastin në polici. Pushuesit, ende të tronditur, i tregojnë një mikut të tyre që telefonuan për t’i kërkuar ndihmë, se 51–vjeçari Kokëdhima i kishte sulmuar për shkak se turistët spanjollë kishin shprehur rezerva për shërbimin në lokalin e tij dhe ishin ngritur nga tavolina për t’u larguar. “Na sulmoi ky, i zoti lokalit, po se vajti fliste tërë kohën dhe këta të huajt nuk donin të hanin”. Disa minuta më vonë policia e arrestoi 51-vjeçarin Mihal Kokëdhima dhe mori nga turistët edhe pamjet filmike që dokumentuan aktin e tij barbar, që jo vetëm tmerroi pushuesit e huaj, por që cenon edhe imazhin e vendit në pikun e sezonit


*****

Dhunimi i një grupi turistësh spanjollë në Himarë ka bërë jehonë në mediat e huaja. Mediat spanjolle i kanë kushtuar shumë rëndësi incidentit, ku familja Galdón u sulmua nga pronari i restorantit ‘Panorma’ në Porto Palermo, Mihal Kokëdhima. Nga kërkimet në google, rezulton se Eugenio Galdón është një biznesmen i fuqishëm në Spanjë dhe ka mbajtur edhe poste në qeverinë e kryeministrit Suarez.

Por kush është kryefamiljari, Eugenio Galdón?

Eugenio Galdón Brugarolas, i lindur në 22 qershor të vitit 1950, është një ndër biznesmenët më të rëndësishëm në Spanjë. Ai është themelues i ONO (kompani që ofron shërbimin telefonik, televiziv dhe internet) dhe ka qenë president i saj deri në nëntor të vitit 2018.

Galdon ka qenë shefi i kabinetit të kryeministrit spanjoll, Adolfo Suárez dhe ish-drejtor i grupeve mediatike Prisa ose COPE.

Nga viti 1983 deri në 1997, Galdón drejtoi disa nga grupet më të mëdha mediatike në Spanjë si “Cadena Ser”, “Grupo Prisa”, “Cadena COPE”.

Që nga viti 1992, ai është president dhe aksionar kryesor i “Multitel”, një grup biznesi që themeloi për të investuar në projekte që lidhen me median dhe telekomunikacionin në Spanjë duke qenë se ONO, i është shitur në mars të viti 2014 “Vodafone” për 7.2 miliardë euro. Nga Marsi 2014, është gjithashtu president i Fondacionit “Everis” për botën e biznesit dhe anëtar i Bordit Këshillimor të kompanisë. Galdón është pjesë e 200 njerëzve më të pasur në Spanjë me një pasuri e cila shkon rreth 300 mln euro. Eugenio Galdón ndodhet në vendin e 139.

Media spanjolle i ka bërë jehonë videos së dhunimit nga pronari shqiptar Mihal Kokëdhima, të një familje spanjolle.

Teksa ka publikuar pamjet, media spanjolle shkruan se imazhet sesi një pronar shqiptar i një restoranti dhunon familjen spanjolle janë tronditëse.

"Familja vendosi të largohej nga restoranti pasi porosia e tyre u vonua, por duket se kjo gjë nuk u prit mirë nga pronari i restorantit.

Një familje spanjolle ka përjetuar një tmerr në Shqipëri të një akti brutal, në të ciën pronari i një restoranti vendosi ti dhunonte pasi nuk pranuan që të konsumojnë drekën.


Pronari i restorantit udhëtoi tre kilometra mbi makinën e familjes spanjolle dukei frikësuar, teksa godiste xhamin e makinës i gjakosur."- shkruan media spanjolle.

Eugenio Galdón Brugarolas (Cartagena, 22 de junio de 1950) es un empresario español, licenciado en Ciencias Económicas por la Universidad Católica de Lovaina y por la Universidad Complutense de Madrid (en ambos casos número uno de su promoción), además de Economista del Estado. Completó su formación durante medio año en la "Neederlans Economische Hoges School" de Róterdam, en los Países Bajos.1​

Galdón es el fundador de ONO y fue su presidente hasta noviembre de 2008. Entre 1973 y 1982, Galdón ocupó diversos cargos de relevancia en la Administración Pública española, entre ellos Jefe de Gabinete del Presidente del Gobierno de España. De 1983 a 1997, Galdón dirigió algunos de los mayores grupos de comunicación españoles (Cadena Ser, Grupo Prisa, Cadena COPE). Desde 1992, es presidente y accionista mayoritario de Multitel, grupo empresarial que él mismo fundó para invertir en proyectos relacionados con medios de comunicación y telecomunicaciones en España siendo ONO, vendida en marzo de 2014 a Vodafone por 7.200 millones de euros, el resultado más evidente de este esfuerzo inversor.

Desde marzo de 2014 es también presidente de la Fundación Everis y miembro del Consejo Asesor de la compañía.

Gjenocidi serb ishte shkaktar i “vuajtjes” së Serbisë, JO CLINTON dhe ALBRIGHT, as AMERIKA E AS NATO-JA , siç gënjen I. Daçiq!

Akademik Prof.Dr.Mehdi Hyseni,Ph.D

 Këtë të vërtetë e ka pohuar edhe ish-presidenti historik i SHBA-ve, Bill Clinton (1999), i cili deri tani, është i vetmi burrë shteti në botë, që me plotë të drejtë pati deklaruar se “The Kosovo crisis was a genocide in the heart of Europe“. (Robert Jackson, The Covenant, Oxford University Press, London, 2000, p.281).

Pikërisht, kjo është “vuajtja” e ministrit të Jashtëm të Serbisë, Ivica Daçiq, e shkaktuar nga ndëshkimi i gjenocidit serb nga Amerika dhe nga NATO-ja, më 24 mars deri më 10 qershor 1999 (plot 78 ditë bombardim të caqeve dhe objekteve militare, paramilitare dhe policore të forcave serbe në Serbi, në Kosovë dhe në Mal të Zi).

-Prandaj, i gjithë opinioni demokratik, progresiv dhe paqësor serb si brenda, ashtu edhe jashtë Serbisë, tanimë (1990-2019), duhet ta ketë më se të qartë të vërtetën e hidhur dhe tragjike historike, që ra bi kurrizin e popujve kroatë, myslimanë boshnjakë dhe shqiptar si shkak dhe pasojë e 3 gjenocideve serbe (1990-1999), se armiqtë më të mëdhenjë dhe më të egër të serbëve dhe të Serbisë janë S. Milosheviqi, I. Daçiqi, V. Shesheli…, JO ish-presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Bill Clinton, as ish-seketarja e shtetit amerikan, Madeleine Albright , as populli kroat, as populli mysliman boshnjak, as populli shqiptar e as UÇK-ja e Adem Jasharit, të cilën Ivica Daçiqi…etj., ende po e quajnë si “organizatë terroriste” , si dhe institucionet dhe organet shtetërore të Republikës së Kosovës po quajnë, hiq më ndryshe se “institucione të përkohshme” (presidenca, qeveria dhe parlamnti). Kjo psiskopatologji politike dhe propagandistike e krerëve udhëheqës të Serbisë (Aleksandar Vuçiq, Ana Bërnabiq, Aleksandar Vulin dhe Ivica Daçiq), emërues, qëndrim dhe vendim të përbashkët ka-MOSNJOHJEN E REPUBLIKËS SË PAVARUR TË KOSOVËS!

Mirëpo, Ivica Daçiq, jeton ende në ethet e harbutërisë së ultranacionalizmit serb, edhe pas vdekjes së “babait” të tij, Slobodan Milosheviq (2006), në vend se ta akuzojë vetëvetën për krimet e gjenocidit serb kundër kroatëve, myslimanëve boshnjakë dhe shqiptarëve (1990-1999. Ky fare ministry (tanimë i rehabilituar nga Evropa) ky pa kurrfarë turpi e akuzon dhe i shpif pa të drejtë ish-presidentin amerikan, Bill Clinton dhe ish-sekretaren e shtetit, Madeleine Albright, se gjoja këta “na qenkanë fajorë” për “vuajtjen e serbëve”, të cilët kanë kryer krime të gjenocidit në Koraci, në Bosnjë dhe në Kosovë (1990-1999).

-Ky është turp, idiotizëm, arrogancë dhe absurd sui generis, mbase ministri i jashtëm Ivica Daçiq, fajin dhe gabimet e veta dhe të “babait” të tij, Slobodan Milosheviq, do t’ua atribuojë shtetarëve të Amerikës, Bill Clintonit dhe Madeleine Albright, duke gënjyer popullin serb dhe gjithë opinion e brendshëm dhe ndërkombëar se gjoja sipas tij ” Serbët nuk do të kenë armiq më të mëdhenj sesa ish-presidentin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Bill Clinton dhe sesa ish-sekretaren e shtetit të SHBA-së, Madeleine Albright, sepse gjatë kohës së dinastisë Clinton, më 1999, këta zgjodhën Serbinë që të jetë armike e tyre, e jo ne serbët.” (Dačić: Sigurno nećemo imati veće neprijatelje od Klintona i Olbrajt).

Përkundrazi, Ivica Daçiq, së pari, do të duhej t’u falënderohej Amerikës, BE-së, NATO-s, që e rehabilituan nga përgjegjësia e politikës militaraiste dhe kolonialiste të Slobodan Milosheviqit, duke i dhënë shans që të jetë në krye të “SPS” të Slobodan Milosheviqit, si dhe të merret me politikë dhe me diplomaci në krye të shtetit të Serbisë.
Së dyti, pa ngurruar fare, Ivica Daçiq,, qysh para 20 vitesh (2000-2019), prerazi, do të duhej të distancohej nga kriemt e 3 gjenocideve serbe dhe, kështu, së bashku me qeverinë dhe me popullin serb t’u kërkonte flaje kolektive kroatëve, myslimanëve boshnjakë dhe shqiptarëve. Ndryshe, duke akuzuar, shpifur, anatemuar dhe etiketuar Bill Clintonin, Madeleine Albright, Wesley Clark, William Walker –Amerikën, popullin kroat, popullin mysliman boshnjak dhe popullin shqiptar të Kosovës, se gjoja këta “janë fajtorë” për tri gjenocidet serbe, “JO” serbët dhe Ivica Daçiq, kurrë nuk do të ketë gjasë reale, që të arrihet pajtimi i serbëve me kroatët, me myslimanët boshnjakë dhe me shqiptarët, e njohën apo nuk e njohën Republikën e pavarur të Kosovës, kjo s’ka rëndësi fare. Për më tepër, pa kërkimfaljen kolektive për krimet e gjenocidit serb, si dhe pa njohjen e së drejtës së dekolonizimit të Preshevës, të Bujanocit dhe të Medvegjës shqiptare, kurrë nuk do të ketë pajtim mes shqiptarëve dhe serbëve në Ballkan, pavarësisht nga ëndërrat e shkreta dhe utopike të presidentit aktual të Kosovës, Hashim Thaçi për “korrigjimin e kufijve”, eufemë perverse kjo, që do të thotë ndarjen e Kosovës. Mirëpo, këtë farë sintagme “korrigjim kufijsh” ende nuk e njeh e drejta ndërkombëtare e as rendi i ri juridik pozitiv ndërkombëtar.

Daçiqin po e pengojnë edhe emërtimet e “butikëve” shqiptarë me emrin e Bill dhe Hillary Ckinton!?

Po, çfarë kjo ka lidhje me politikën a me diplomacinë, asgjë të përbashkët. Kjo është çështje e dëshirës, e respektit, e vlerësimit dhe e dashurisë personale e shqiptarëve ndaj personaliteteve të larta historike, politike dhe shtetërore të Amerikës (qofshin ato demorkatë ose republikanë), siç janë Bill dhe Hilary Clinton, Madelein Albright, George W. Bush dhe Condoleeza Rice etj. Për ne shqiptarët e Kosovës, si republikanët, ashtu edhe demokratët janë miqtë dhe partnerë tanë më lojalë dhe më të respektuar në botë, sepse Bill dhe Hillary Clinton, Madeeleine Albright dhe Wesley Clark çliruan dhe shpëtuan Kosovën nga Serbia kolonialiste dhe gjenocidale (1912-1999), kurse presidenti George W.Bush dhe sekretarja e shtetit, Condoleeza Rice njohën Republikën e pavarur dhe sovrane të Kosovës, më 17 shkurt 2008.

Shkurt shqip, kjo është arsyeja, pse ne shqiptarët e Kosovës i duam dhe i votojmë si demorkatët (Clintonët, Albrightët, Clarkët…etj.), ashtu edhe republikanët (George W. Bush, Condoleeza Riza ) me presidentin aktual amerikan Donald Trump në krye. Ne, nuk bëjmë dallimin mes tyre, sepse për ne përjetësisht kanë dhe, do të kenë besimin, respektin, , mbështetjen, dasdhurinë dhe vlerësimin e patundur.

Ndaj, me vetëdije të plotë dhe me kreanri kemi nderin, që jo vetëm firmat, kompanitë, institucionet, por edhe fëmijët tanë t’i pagëzojmë me emrat e tyre historikë, sepse janë heronjë, që e kanë çliruar dhe pavarësuar Kosovën, si dhe kanë shpëtuar mbi 2 milionë e gjysmë shqiptarë nga kama çetniko-fashiste barbare e gjenocidit serb të Slobodan Milosheviqit dhe të Ivica Daçiqit….etj,. (1999-2019).

Prandaj, parapëlqehet që ministri i Jashtëm Ivica Daçiq, të mos përzihet në punë të brendshme të shqipatarëve të Kosovës dhe në çështje të brendshme të Amerikës, duke paralajmëruar se se në zgjedhjet e ardhshme në Amerikë (2020), do ta “organizojë diasporën serbe, që ta mbështetin dhe votojnë për Donald Trump”.(https://www.slobodnaevropa.org/a/30104190.html).

Serbinë e dogji “RESAVSKA POLITICKA SKOLA” e Slobodan Milosheviqit dhe e Ivica Daçiqit…!

Tanimë qe 3o vjet e di mbarë Evropa dhe mbarë bota, se Serbinë dhe serbët i dogji ultranacionalizmi entocentrist i “resavska shkollës historike, politike, diplomatike dhe propagandistike” të Ivica Daçiqit, të Vojsilav Sheshelit, të Slobodan Milosheviqit dhe të Dobrica Qosiqit…etj., të cilët kishin harruar se jetonin në fund të shekullit XX, kur përfundoi edhe lufta e ftohtë ndërmjet dy superfuqive botërore (SHBA dhe BRSS), jo në vlugun e luftërave gjenolcidale serbe të viteve 1912-1940, kur me nidhmën e aleancave dhe të fuqive të mëdha evropiane dhe botërore pushtuan dhe aneksuan territoret shqiptare, kroate, hungareze dhe myslimane boshnjake në Ballkan.

Pa marrë parasysh shpifjet dhe akuzat e Daçiqit drejtuar në adresën e gabuar të ish-presidentit aneriukan, Bill Clinton dhe të sekretares së shtetit, Madeleine Albright, të gjithë popujt ballkanikë e dinë të vërtetën se Jugosllavinë e Titos dhe Serbinë e Ivan Stamboliqit (të ekzkeutuar nga bandat mafioze paramilitare të regjimit të Slobodan Milosheviqit në një porropi me plot gëlqere në malin e Frushka Gorës), i dogji “resavska politicka skola” e S. Milosheviqit dhe e Ivica Daçiqit, JO presidenti amerikan Bill Clinton, as sekretarja e shtetit, Madeleine Albright, siç i akuzon pa të drejtë dhe pa asnjë argument të vlefshëm “ mali Bosko Buha”, ose më saktësisht Ivica Daçiq-“mali sloba” siç e quajnë serbët, së bashku me “babain” e vet ideologjik çetniko-fashist, Slobodan Milosheviq ia vunë zjarrin dhe e përflakën Slloveninë, Kroacinë, Bosnjën dhe Kosovën, duke i kryer 3 agresione të përgjakshme gjenocidale, me qëllim që t’i zgjeronin kufijtë territorialë të Serbisë së Madhe (1844-1999) në kurrizin e territoreve të Kroacisë, të Bosnjës dhe të Kosovës.

Pra, për gjithë plaçkitjen e pasurisë së luajtshme dhe të paluajtshme të kroatëve, të myslimanëve boshnjakë dhe të shqiptarëve, për të gjitha shkatërrimet e shtëpive, të objekteve kulturore historike dhe fetare, si dhe për të gjitha viktimat e gjenocidit serb, të shkaktuara popullit kroat në Kroaci, popullit mysliman boshnjak në Bosnjë dhe popullit shqiptar në Kosovë, JANË FAJTORË KRYESORË (DIREKTË DHE INDIREKTË) Serbia agresore e Slobodan Milosheviqit dhe e Ivica Daçiqit…etj., d.m.th. e harangave vrastare çetniko-fashiste terroriste paramilitare, mitare dhe policore serbe (1989-1999), JO AMERIKA, AS BRITANIA E MADHE, AS GJERMANIA, AS FRANCA, AS ITALIA…, AS ish-Presidenti historik i Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Bill Clinotn, as ish-sekretarja e shtetit të Amerikës, Madeleine Albright.

Pra, ARMIQTË MË TË MËDHENJË DHE MË TË EGËR TË SERBISË DHE TË POPULLIT SERB ISHIN DHE, FATKEQËSISHT JANË, EDHE SOT: vetë sheshelët, millosheviqët, daçiqët, vuçiqët, nikoliqët, koshtuniqët, KOS-i, propaganda masmediale, Akademia e Shkencave dhe e Arteve Serbe e Beogradit me Memorandumin e saj famëkeq çetniko-fashist të vitit 1986…, etj., JO AMERIKA, as BILL CLINTON, as MADELEINE ALBRIGHT, as GJENERALI WESLEY CLARK, as ish-kryeministri historik i Britanisë Madhe, Tony Blair e as ministri i Jashtëm britanik, Robin Cook e as NASTO-ja.

-Amerika dhe NATO-ja kanë bombarduar objektivat ushtarako-strategjike-luftarake dhe objektet e forcave policore, paramilitare dhe militare serbe në Serbi, në Kosovë dhe në Mal të Zi, JO popullin serb, siç gënjen propaganda, politika dhe diplomacia serbomadhe me Ivica Daçiqin në krye etj.

Pra, shkaktarë kryesorë të bombardimit të Serbisë dhe Malit të Zi (e ashtuquajtura RFJ) nga NATO-ja (24 mars-10 qershor 1999) ishin Slobodan MIlosheviqi, Ivicia Daçiqi, Vojislav Shesheli, Zhelko Razhnjatoviq-Arkani, Tomislav Nikoliqi, Aleksandar Vuçiqi…e qindra e mijëra ultranacionalistë dhe fashistë serbë të tjerë, të frymëzuar, duke marshuar si të çmendur nën flamujt e errësirës mesjetare etnocentriste dhe mitomane të përrallave të car Llazarit, të shën Savës, të car Dushanit, të Nemanjiqve, të Kishës Politike Ortodokse Retrograde Serbe, të Akademisë, të propagandës së ndyrë fashiste gebelsiane serbomadhe, filluan 3 agresionet e tyre luftarake për shfarosje e popullit kroat, të popullit mysliman boshnjak dhe të popullit shqiptar, sepse kjo ishte e vetmja formë ataviste dhe barbarike e serbëve të militarizuar dhe të fashizuar (mbase kishte tjetërsuar-grabitur me forcë tërë armatimin dhe arsenalin ushtarak të APJ-së së RSFJ-së së Titos, 1945-1999) për të vrarë sa më shumë kroatë, sa më shumë myslimanë boshnjakë dhe, sa më shumë shqiptarë, me qëllim të grabitjes dhe të pushtimit të territoreve të tyre autoktone.

Me një fjalë, kjo ishte esenca e motiivit të GJENOCIDIT SERB, të kryer ndaj kroatëve (tragjedia e Vukovarit…etj.), ndaj myslimanëve boshnjakë (tragjedia e Srebrenicës…etj.) dhe ndaj shqiptarëve në Kosovë (tragjeditë e Prekazit, të Reçakut, të Krushës së Madhe, të Qirezit, të Lybeniqit, të Qyshkut të Pejës…etj.).

Kjo është e vërteta se Ivica Daçiq dhe Slobodan Milosheviq… janë armiqtë më të mëdhenjë Jo vetëm të Serbisë, por edhe të Ballkanit, të Evropës, të Amerikës, të OKB-së, të NATO-s dhe të BE-së, sepse ideuan, planifikuan, projektuan, financuan, ndihmuan, urdhëruan dhe zbatuan kryerjen e 3 GJENOCIDEVE SERBE kundër popullatës civile kroate, kundër popullatës myslimane boshnjake dhe kundër popullatës civile të pambrojtur shqiptare në Kosovë (1989-1999).

Prandaj, këtë të vërtetë të historisë tragjike të tre popujve (kroat, mysliman boshnjak dhe shqiptar), duhet treguar, folur, shkruar dhe pranuar jo vetëm ata serbë që kanë kryer gjenocid dhe që kanë qenë të involvuar në kryerjen e 3 gjenocideve serbe kundër kroatëve dhe Kroacisë, kundër myslimanëve boshnjakë në Bosnjë dhe kundër shqiptarëve dhe Kosovës (1989-1999), por të gjithë serbët, sepse, tanimë, këto 3 gjenocide serbe janë “regjistruar” në historinë, në politikën dhe në diplomacinë, e Ballkanit, të Evropës, të Amerikës dhe të gjithë botës.

–Pavarësisht nga shpifjet dhe nga akuzat postfestum të Ivica Daçiqit, i cili, në vend se ta fajësonte vetëveten dhe kriminelët e tjerë serbë me Slobodan Milosheviqin në krye, që së bashku kanë kryer 3 gjenocide, ky paturpësisht dhe pa asnjë argument fajëson ish-Presidentin amerikan, Bill Clinton dhe ish-sekretaren e shtetit amerikan, Madeleine Albright. Mirëpo, kot e ka Ivica Daçiqi dhe të gjithë ultranacionalistët serbë si ai, sepse askush nuk mund t’i retushojë e as t’i “shlyejë”nga memoria historike krimet monstgruoze të 3 GJENOCIDEVE SERBE në Kroaci, në Bosnjë dhe në Kosovë (1990-1999).

(Autori është anëtar i rregull i  Akademisë në ASHASHA në New York,Tiranë, Prishtinë dhe Shkup)

Nga Flori Bruqi : "Luftë" apo" Paqë" edhe pas 21 vjetëve të Luftës më Serbinë!

Aleanca Atlantike nuk do të ndërmerte qoftë dhe një hap, për të ndërhyrë Ushtarakisht në Kosovë, nëse Shqiptarët si popull etnik i atyre trojeve, nuk do të ishte ngritur në luftë për liri e pavarësi. 

Ishin përpjelkjet luftarake të UÇK-së dhe sakrificat e Shqiptarve të atij vendi, ata që sollën NATO-n në Kosovë, duke realizuar një bashkëveprim jo drejtë për drejtë, por të shoqëruar me një heshtje të arsyetuar nga diplomacia vepruese e padukëshme. 

Para dhe gjatë sulmeve ajrore e sidomos tani në pas luftë, si rrallë herë, elementë destruktiv që vazhdojnë të ushqehen financiarisht nga Beogradi, e trajtojnë atë luftë si një konflikt ndëretnik, të imponuar nga një varfëri e tejskajshme ekonomike. 

E tjerin këtë lëmsh, për të justifikuar më tej padronët e tyre, jo vetëm për krimet që ata kryen, gjatë atyre ditëve të përgjakëshme, por më tepër e bëjnë atë, për të tjetërsuar vlerat e pallogaritura të asaj lufte heroike, të popullit Shqiptar të Kosovës, për liri e pavarësi kombëtare.

Por e vërteta qëndron ndryshe, në anën e fituesit dhe ata janë UÇK dhe SHBA. Lufta e Shqiptarve të Kosovës, ishte dhe mbeti një luftë e gjatë politike, me synime të qarta e të sakta, për realizimin e misionit historik kombëtar, fillimisht të pjesshëm e më vonë atë përfundimtar, objektiv që u realizua nëpërmjet asaj lufte që u shkrua me gjakun e atij populli, për të mbetur historikisht si Epopeja e Lavdishme e UÇK-së. 

Aleanca Atlantike nëpërmjet veprimit të sajë strategjik, realizoi objektivin e vet gjeopolitik, ndërsa UÇK-ja nëpërmjet këtij ndryshimi cilësor të rielievit politikë në gadishull e kontinent, brënda strategjisë të më të fortit, arriti të të realizojë ëndrrën shekullore të popullit të vet, çlirimin njëherë e përgjithmonë dhe përfundimtar të tij, nga vargonjtë e hekutrt të skllavërisë koloniale serbe.

Rusët e serbët në panikë, SHBA-të dhe NATO po ndërtojnë fushëbetejë në Kosovë


Analisti ushtarak serb, Viktor Baranec shprehu shqetësimin e tij rreth formimit të Ushtrisë së Kosovës dhe beson se SHBA dhe NATO nga Kosova po të ndërtojnë një fushëbetejë të mundshme.

“Kjo Kosovë amerikane është një dhëmb i thyer në trupin e ish-Jugosllavisë, por fatkeqësisht, ajo përsëri mund të bëhet epiqendra e luftës dhe fituara kurrë nuk do të zgjidhet”, tha Baranec për Sputnik.


Ai shtoi se Amerika jo vetëm që thellon rrënjët në Evropë, por edhe rekruton shtete të reja, të cilat kanë dalë me shkeljet më të rënda të së drejtës ndërkombëtare, transmeton lajmi.net

Aleksandër Pivovarenko, bashkëpunëtor i Institutit për Studime Sllave të Akademisë Ruse të Shkencave, tha se shqiptarët në disa vende të rajonit po punojnë në formimin e strukturave të reja ushtarake ose një prani më të madhe të atyre ekzistuese.

Pivpvarenko tha për “Sputnik” se formimi i Ushtrisë së Kosovës mund të vihet në të njëjtin nivel me ngjarjet në Maqedoni, ku reforma të rëndësishme ligjore u zhvilluan në fillim të vitit, ose u miratua platforma e Tiranës, e cila ndër të tjera rrit praninë e shqiptarëve në forcat e armatosura të Maqedonisë, raporton lajmi.net.

Duke pasur parasysh se Kosova është në kufi me veriun e Maqedonisë ku jetojnë shumë shqiptarë, Pivovarenko thekson se krijimi i Ushtrisë së Kosovës mund të çojë në një ndryshim në situatën ekzistuese në Maqedoni.

“Ky është gjithashtu një hap jo-miqësor ndaj Serbisë e cila patjetër do ta përkeqësojë situatën”, tha ai.

Pivovarenko shton se Moska është e orientuar drejt hapave të Beogradit dhe prandaj Rusia nuk mund të reagojë më agresive ose në përgjithësi të jetë më vendimtar sesa lidershipi serb.

“Në parim, Moska mbështet Beogradin dhe tani është e gjitha për lidershipin serb dhe qasjen e saj ndaj (jo) njohjes së Kosovës”, tha ai, transmeton më tutje lajmi.net.

Pavel Kandelj, një bashkëpunëtor shkencor dhe ekspert për konfliktet etnike të Institutit Evropian në Akademinë Ruse të Shkencave, tha se nga deklarata e Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s, Jens Stoltenberg, por edhe reagimi i Brukselit, duket se Perëndimi nuk është me të vërtetë i përgatitur për hapin e formimit të Ushtrisë së Kosovës.

Ai vlerësoi se në aspektin ushtarak në këtë moment dhe në të ardhmen e afërt, formimi i Ushtrisë së Kosovës, nuk do të thotë asgjë sepse krijimi i Ushtrisë së duhur kërkon kohë dhe burime të mëdha, të cilat nuk varen nga Kosova por nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe NATO.

“Nëse financuesit e duan, ushtria do të bëhet, sipas buxheteve të NATO-s, për vetëm dhjetë vjet. Por nëse nuk duan dhe sipas deklaratave dhe mesazheve të Stoltenberg që vijnë nga Brukseli, duket se nuk kanë qëllime serioze, atëherë themelimi i kësaj ushtrie është vetëm për hir të ngritjes së pluhurit dhe shtrëngimi të situatës në rajon”, tha Kandelj.

Ai ka thënë se duke formuar Ushtrinë e Kosovës, dialogu mes Prishtinës dhe Beogradit është vendosur në akull të trashë.

Të gjashtë partnerët nga Ballkani Perëndimor, përfshirë edhe Republikën e Kosovën, janë të ftuar të marrin pjesë në një takim joformal të ministrave të Jashtëm të BE në Helsinki në fund të gushtit për të diskutuar bashkëpunimin rajonal.

Shefja në largim e diplomacisë evropiane Federica Mogherini ftoi zyrtarisht kokat e diplomatëve të Kosovës dhe BeH të marrin pjesë në një takim joformal të Këshillit të Ministrave të BE-së, i cili do të mbahet në Helsinki më 28 dhe 29 gusht 2019.

“Partnerët nga Ballkani Perëndimor janë ftuar në një takim joformal të ministrave të Jashtëm në Helsinki në fund të muajit për një diskutim të rëndësishëm se si të ecim përpara në bashkëpunimin rajonal,” tha një zëdhënës i BE-së për Tanjug.

Ministri i Jashtëm serb Ivica Daçiq e përshkroi lëvizjen e Mogherini si një “precedent”.

“Natyrisht, në fund të mandatit të saj, ajo dëshiron të tregojë se bëri diçka për Kosovën, por kjo nuk është e drejtë për Serbinë,” tha Daçiq.

Përfaqësuesi i një prej shteteve të fuqishme anëtare në NATO në skenarin e tashëm nuk e ka përjashtuar mundësinë e një konflikti të “armatosur”.

Diplomati perëndimor ka theksuar se KFOR-i e ka detyrën ti mbajë forcat serbe sa më larg Kosovës, transmeton lajmi.net.

Sipas Novosti, ky nuk është kërcënimi i parë që i bëhet Serbisë.

Krerët e Serbisë janë të vetëdijshëm se çfarëdo plani për ndërhyrje të forcave të saj nuk do të zgjojë reagim vetëm të Prishtinës, por të gjithë shteteve më të fuqishme anëtare në NATO.

“Krerët e Serbisë janë të vetëdijshme. Prishtina, e vetëdijshme për inferioritetin e saj ushtarak, gati asnjëherë nuk hyn në aksione vetanake, por sipas marrëveshjes, me konsultime me forcat e huaja ndërkombëtare dhe krerët e tyre politik”, thuhet në çarkun e sigurisë

Nëse Serbia për çfarëdo arsyeje merr vendimin që me forcat e veta të ndërhyjë në Kosovë, do të hyjë në luftë të hapët, jo me forcat policore të Kosovës por me njësitet e KFOR-it e të NATO-s, ka qenë kërcënimi i këto ditshëm nga NATO.

Këtë kërcënim të drejtpërdrejtë e të rreptë lidhur me tensionet e fundit në Kosovë, e ka thënë në bisedë me zyrtarët serbë një përfaqësues i lartë i njërit nga vendet më me ndikim të NATO-s në Beograd, përcjell portali serb “novosti”

“Ky diplomat ka qenë shumë i interesuar të dijë se si i sheh Beogradi situatën e sigurisë në Kosovë”, citon kjo gazetë e Beogradit të ketë thënë një bashkëbisedues i saj të cilin ajo nuk e identifikon.

Në po atë takim është shfaqur pakënaqësi e hapët lidhur me ngritjen e shkallës së gatishmërisë së luftës të forcave të armatosura të Serbisë.

Përfaqësuesi i këtij shteti s’e zbuloi mundësinë e konfliktit por ai tha se detyrë e KFOR-it është që forcat serbe t’i mbajë larg Kosovës.

Sipas kësaj gazete, ky nuk është kërcënimi i parë që nga Perëndimi i bëhet Serbisë.

“Çdo paralajmërim i Serbisë se do ta mbrojë popullin e vet në Kosovë, përcillet me pakënaqësi të vendeve perëndimore dhe me vërejtjen për Beogradin se do të ketë punë me NATO-n sikur në vitin 1999”.

Gazeta thekson se Serbia në planin e sigurisë nuk ka probleme me Kosovën, madje edhe nëse asaj i bashkohen forcat ushtarake të Shqipërisë, porse Kosova është nën ombrellën e NATO-s.

Këto ditë në Beograd qëndron shefi i NATO-s Jens Stoltenberg, ndërsa nga 8 deri më 11 tetor në Serbi mbahen ushtrimet e NATO-s për reagime të shpejta në situata emergjente në të cilat marrin pjesë 40 vende me 1000 ushtarë.

Republika e Kosovës e painteresuar t’i hyjë garës për armatosje

Ditë më parë, në kazermën “Adem Jashari” në Prishtinë u betuan 337 rekrutët e rinj të Forcës së Sigurisë së Kosovës, si pjesë e operacioneve të transformimit të FSK-së në Ushtri, që pritet të bëhet në 7 deri 10 vjetët e ardhshme.

Autoritetet e Kosovës kanë thënë se Ushtria e ardhshme, nuk do të pajiset me armatim të rëndë, por vetëm me atë mbrojtës.

Zëvendësministri në detyrë në Ministrinë e Mbrojtjes, Burim Ramadani, tha  se transformimi i FSK-së në Ushtri, po vazhdon sipas planit.

Ai tha se veprimet e institucioneve të sigurisë në Kosovë, nuk varen nga veprimet e Serbisë, e cila kohëve të fundit ka shtuar sasinë e armatimit të blerë nga Rusia.

Ramadani tha se Kosova e ka planin e vetë me partnerët strategjikë dhe se po vazhdon transformimi në ngritjen e kapaciteteve operacionale.

“Ndërtimi i institucioneve të sigurisë se Kosovës, nuk është ndërtim reagues, por është ndërtim i konsolidimit të shtetit të Kosovës. Deri më tash, zhvillimi i proceseve, ndërtimi i mandatit ushtarak është në përputhje të potë me planin dhe si i tillë, kjo është një përparësi shumë e madhe për Kosovën”, tha Ramadani.

Armatosja e Serbisë, kryesisht në dy vjetët e fundit, me kontingjente armatimesh të ndryshme nga Rusia, duhet të jetë shqetësuese, jo vetëm për Kosovën por edhe për rajonin, vendet e të cilit ose janë pjesë e aleancës së NATO-s ose kanë prezencë të kësaj aleance, vlerëson Plator Avdiu, hulumtues në Qendrën Kosovare për Studime të Sigurisë.

Avdiu tha  se Serbia po bën garë të armatimit në Ballkan, duke u armatosur nga Rusia.

“Kjo gara e armatimit që po vërehet në rajon, sidomos Serbia që po e bën. Kjo garë duhet të shikohet në disa dimensione. Nën një është që Serbia ose Rusia përmes Serbisë, dëshiron të tregojë njëfarë lloj supremacie në raport me organizatat ndërkombëtare, veçanërisht me NATO-n, e cila tash e ka një prezencë goxha të shtuar në Ballkan”, tha Avdiu.

Përmes kësaj armatosjeje, sipas Avdiut, Serbia po tenton ta mbajë nën presion Ballkanin gjithmonë.

“Duke e treguar në këtë mënyrë edhe një varësi shumë të madhe nga Rusia. Në anën tjetër, dihen qëllimet e Serbisë, që përmes Rusisë të tentojë ta destabilizojë rajonin e Ballkanit dhe ta mbajë gjithmonë nën presion. Sigurisht që kalimi i ligjeve për Ushtrinë në dhjetor të vitit të kaluar, është një shtysë e madhe për Serbinë, që edhe më tutje të mundohet ta tregojë forcën e vet, duke marrë armatim nga Rusia”, tha Avdiu.

Ish-kryeministri suedez, Carl Bildt, i cili përgjatë viteve të 90-ta ka qenë i angazhuar ekskluzivisht në ngjarjet politike dhe konfliktet në Ballkan, ka thënë se NATO-ja duhet që të rrisë praninë e saj ushtarake në Republikën e Kosovës dhe në Bosnje për shkak të diskutimeve që po bëhen për lëvizje të kufijve.

“Rekomandimi im për NATO-n dhe BE-në është që të rrisin praninë e forcave ushtarake në Kosovë dhe Bosnje, për shkak të paqëndrueshmërisë që ky diskutim mund të shkaktojë”, ka shkruar në twitter Bildt, teksa ka komentuar idenë për korrigjim të kufijve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë.

Shqetësimin e Biltd, e kanë pasur edhe shumë ish-diplomatë të BE-së, të cilët kanë thënë se ideja për lëvizje të kufijve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë , mund të shndërrohet në precedent edhe për shtetet tjera të rajonit duke përfshirë këtu Bosnjën dhe Hercegovinën, e cila sfidohet vazhdimisht nga “Republika Srpska”.

Nga "Tirana post": Po kthehej me këmbë në shtëpi, gazetarja tregon çfarë i ndodhi në mes të Tiranës

Gazetarja Mira Kazhani, në një shkrim të bërë publik në “Tirana Post”, ka treguar sesi “shoferi i Benz-it, burri që i përplaset në krahë, e maniakët”, nuk të lejojnë të ecësh në këmbë natën në Tiranë, për t’u kthyer në shtëpi.

Kazhani ka treguar se çfarë i ka ndodhur një mbrëmje teksa kishte vendosur që të kthehej në shtëpi në këmbë, duke mos e marrë makinën.

Më poshtë është një pjesë nga shkrimi i saj:

“Të ecësh e lumtur në qytetin për të cilin flasim gjithë ditën dhe e shohim nga makina. Minutat e para mendon se Tirana është yll, se jemi pak të fiksuar me makinën dhe fundja rrugët janë ndriçuar, Lana nuk gulçon aq si dikur dhe bliret e lulet e çelura të pranverës bëjnë punën e tyre. Papritur, ndjen se një makinë përkarshi teje ecën me marsh të parë. As tre metra larg teje është një pervers, që e di shumë mirë se gruaja që ecën në trotuar nuk do ta kthejë kokën. Por ai, që edhe provën e ka si trofe, ka një papërmbajtje që ngjan me qentë e lodhur por që ende dihasin e duan të kafshojnë, ama në fund largohen.

Ikën dhe shoferi i Benz-it. Mendon që mund t’i rikthehesh shëtitjes tënde të kthimit në shtëpi dhe se ishte veç një kombinacion i keq. Fundja qëllon të rastisë njeriu edhe ndonjë pervers kudo. Ia falim!

Është ora 11 e 34 minuta. Jo aq vonë për t’u trembur dhe përgjatë rrugës ka me shumicë kalimtarë të të gjitha moshave dhe gjinive. Je duke ecur, kur një tip vjen dhe të përplaset qëllimisht në shpatull dhe largohet.

Pyet veten: pse duhet ta bëjë një burrë këtë? Pse duhet të karambolohet me krahun tënd kur gjerësia e trotuarit tek Nëntëkatëshet ka vend të kalojë një marsh me burra e gra? Një zot e di, burrin e vetmuar, që po ta shohësh paradite mund ta marrësh edhe në punë, se duket tip normal. Akoma pa shkuar në vend rrudha e këmishës pas përplasjes, dy të tjerë, pak metra më tutje, i dëgjon tek thonë fjalë seksi por që nuk ngjajnë me seksin.

Janë dy perversë në të vërtetë, që duhet të kenë gra, të dashura, motra. Gjatë ditës me diell duhet të kenë një jetë dhe ata, kanë miq me të cilët bëjnë pushime, jetojnë në Tiranë dhe kanë jetët e tyre -po ta mendosh, pa neverinë që përhapnin duke ia zbehur natës mrekullinë e saj me ajër, blire, jasmine, kumbulla, muzikë live, pica, sufllaqe, koktejle dhe bori makinash.

Por, të mjerët, duket se janë në orarin kur kthehen nga njeri në qen. Iu lëshohen instinkteve shtazarake dhe të kujtojnë se këta, ai i Benz-it, burri që i pëlqente të karambolonte shpatulla, dy burrat që dinin më shumë fjalë të pista sesa sasinë e lekëve në kuletë; ekzistojnë edhe në Facebook, sidomos aty.

Nata dhe rrjeti e mban gjallë këtë soj. Komentojnë, shajnë, japin mend dhe flasin me siguri edhe për moral. Se ata nuk jetojnë në pyll, jetojnë në kryeqytet, kanë familje, nënë, babë, motra, të dashura, gra, shoqe, që mjerë ato bukuroshe kujt i vënë pjatën e ngrohtë përpara, kujt i falin zemrën dhe djalin në maternitet. Por, secili matet me fatin e vet dhe maniakë e perversë ka kudo.

Vetëm se 15 minuta rrugë njeriu do t’i shijojë për shpirtin e tij dhe mbërrin e neveritur në shtëpi, nga qyteti yt, që ende ka forma mesjetare epshesh, që të bëjnë të ndërrosh mendim dhe të mos dalësh më kurrë pa makinë. Shoqëria i bën qytetet”.

Berisha denoncon: Ja 17-vjeçari i aksidentuar nga Mira Kazhani

Nertil Pëllumbi është 17-vjeçari që aksidentoi pak ditë më parë gazetarja Mira Kazhani në autostradën Tiranë-Durrës. Identiteti i të riut është bërë i ditur nga ish-kryemninistri Sali Berisha, i cili shkruan në Facebook se Pëllumbi ndodhet në gjendje kome dhe po lufton me vdekjen në reanimacionin e e Spitalit të Traumës.


Berisha akuzon policinë se në bashkëpunim me gazetaren nuk njoftuan familjarët për djalin e tyre të aksidentuar, të cilët e denoncuan të zhdukur në polici, ndërsa e kërkuan edhe në komisariatet e Tiranës. Ndërsa rastësisht, duke pyetur në Spitalin e Traumës, kanë marrë informacion se një person me tiparet e djalit të tyre ndodhej në gjendje kritike për jetën në reanimacion.

Postimi i  Prof.Dr.Sali Berishës:

app-facebook

Tejet e rende gjendja e Nertil Pellumbit, 17 vjeçarit te aksidentuar nga Mira Kazhani!

Miq, edhe pas 9 ditesh lufton me vdekjen ne gjendje tejet te rende, kome ne reanimacion Nertil Pellumbi, 17 vjeçari qe shtypi me rrota te para te makines ne autostrade gazetarja e narkoqeverise Mira Kazhani.

Per te fshehur ne menyre te shemtuar e kriminale aksidentin, asnjeri per nje jave nuk njoftoi familjaret per fatin e djalit te tyre.

Familjaret gjate javes qe shkoi kerkuan te dinin per fatin e djalit te tyre dhe pyeten ne komisariatin e narkopolicise nr 3 dhe nr 6 dhe ne drejtorine e narkopolicse por nuk moren asnje informacion per te riun, femijen e tyre qe luftonte me vdekjen ne reanimacionin e spitalit te traumes.

Te premten qe kaloi ata bene denoncimin ne narkopolici per djalin e tyre si te humbur. Vetem diten e shtune duke pyetur me te njohur ne Spitalin e Traumes ata arriten te gjejne njeruin e tyre ne gjendje tejet te rende. Familjaret akuzojne Mira Kazhanin se ajo aksidentoi me rrota te para dhe ne gjendje te dehur djalin e tyre.

Deri diten e shtune ne reanimacionin e Spitalit nuk ka pyetur per gjendjen e 17 vjeçarit ne kome asnje person nga policia, gazetar apo njeri tjeter.

Miq, ketu me poshte ne mesazhet e dhimbshme te familjarit te 17 vjecarit Nertil Pellumbi, zinxhirin e qendrimeve kriminale ndaj ketij aksidenti nga narko policia, vet autorja e aksidentit, rrethi i saj etj. sb

Pershendetje zoti berisha, une jam familjar te djalit te aksidentuar policia u mudua ta feshe njegjarjen ne autostrad te gazetares mira kazani po fal miqve te mi muda ta zbuloj ku nedidhe djali eshte 17 vejecar
Ku nedodhet djali xhaxhajt tim shekova ne polici askush nuk na teregonte per te dhe sot akom nuk ka ardhur kush te iteresinet per te mira kazani ka qen ne durres per derk dhe ka qen tap ne alkol.

Nertil pellumbi quet djali qe u mebajt i feshet Nedodhet ne spital ne gjendje te rende une te peremt shekova te komisarjati numr 3 pyta dhe me than nuk dim gje mora ne tel 112dhe i pyta shekova vet ne drejtori bashk me babain e nertilit se te jemen nuk e ka dhe pytm as aty nuk dinen gje ne komisarjati 2dhe 6 ase ketu nuk dinin gje pastaj bem denocim per te humbur ne komisarjatin numer tre dhe te shunen e gjetm ne permjet miqve ton qe punojn ne spitalin ushtarak
Pyi babaj netilit dhe ata i than qe duro pak sa te felasim me mejekun e remulacjinit qe te japim pergjigje dhe i than ajde shikoje esht nje i pa idedifikuar shikoje mis esh ai
She keshtu e e gjetm ne permjet miqve ton as kush nuk ka ardhur akoma te iteresijet per gjendjen e tij as policia as njedo nje gazetar po qe esht ne dieni per kete negjarje e di i gjith shteti dhe jan te meezitur shum se i esht prishur mira kazanit makin dhe nuk ka me ca i shtyp tani perotestusit

Kush e solli taksën? Përplasjet mes Prof.Dr.Enver Hoxhajt e Dr. Pal Lekajt

Në prag të zgjedhjeve nacionale, drejtuesit e dy partive të koalicionit PDK -AAK, përsëri janë përplasur në mes vete, në tentativë për t’i marrë meritat për njërën ndër vendimet më të mëdha të qeverisë  së zt.  Ramush Haradinaj -2 , atë për taksën ndaj produkteve serbe dhe boshnjake.

Ishte fillimisht zëvendëskryeministri  Prof.Dr.Enver Hoxhaj, i cili përmes një statusi në Facebook, edhe njëherë theksoi se propozimi për taksën erdhi nga kabineti i tij.

“Politika për mua është sa betejë për ide kreative në situata komplekse, po aq edhe vendimmarrje shtetërore në mbrojtje të ekzistencës tonë! 

Në çdo pozitë që kam pasur në Qeveri, së pari i kam vënë para vetes interesat e shtetit të Kosovës dhe qytetarëve të saj, pastaj ato të partisë së cilës krenohem që i takoj, PDK-së. 

Gjatë verës së 2018-s, në kabinetin tim janë përpunuar dy propozime: ai për taksën dhe për masa reciproke ndaj shtetit serb”, ka shkruar Prof.Dr.  Enver Hoxhaj.

Por,Dr. Pal Lekaj, ministri në dorëheqje i Infrastrukturës, që vjen nga radhët e AAK-së, nuk pajtohet me një konstatim të tillë.

Dr.Pal Lekaj është përkujdesur t’i përmendë të arriturat e qeverisë së zt.Ramush  Haradinaj, derisa ka thënë se vetëm këmbëngulësia e këtij të fundit ka bërë që taksa të mbetet në fuqi, ngase për të tjerët ajo kaherë do të kishte marrë fund.

Por, mospajtimet nuk kanë bërë që AAK-ja të ketë vija të kuqe për asnjë parti, ka thënë Dr.Pal  Lekaj.

Derisa ka theksuar se AAK-ja do të dalë fituese në zgjedhjet e parakohshme parlamentare.

Mbi kuptimin e saktë të deklaratës së vendeve të Kuintit

Prof.Dr.Enver Hasani ,Ph.D

Në fakt, zgjedhjet mund të prodhojnë një qeveri të “guximshme” që e anulon taksën, siç ka prodhuar një të tillë që menjëherë votoi demarkacionin me Malin e Zi. Kosovës dhe përballjes së saj me Serbinë nuk i duhet një qeveri e tillë, aq më pak një qeverisje, por një tjetër që shkon përtej hapave “sot për nesër”, duke prodhuar një strategji vendimmarrjeje që bazohet në politika që kanë për objekt gjërat rreth të cilave mund të arrihet një konsensus i mjaftueshëm

Ata që kanë nisur pazaret me territorin e vendit, deklaratën e Kuintit të para dy ditëve duhet ta kenë parë, dhe e shohin me siguri, si një konfirmim të përkrahjes së idesë së tyre për copëtim të Kosovës, kurse të tjerët, me sa duket, këtë deklaratë po e shohin si shenjë të qëndrimit të shumëpritur unik të perëndimorëve, deri dje të përçarë karshi nesh, qëndrim që dikur dhe në një kohë kishte sjellë pavarësinë e Kosovës. E vërteta është, ndërkaq, se as grupimi i parë e as i dyti nuk e kanë sa duhet të qartë mesazhin thelbësor të deklaratës së Kuintit dhe, për pasojë, qartësisht vërehet se krerët kryesorë të politikës kosovare do të vazhdojnë me avazin e vjetër të “qitjes së petullave në ujë”, siç do të thoshte Fishta, Homeri shqiptar. Krejt pasaktësia rreth mesazhit kyç të deklaratës, gjykuar sipas asaj që po dëgjoj në medie që na thonë liderët dhe satelitët e tyre respektivë, përmblidhet tek halli i zgjedhjeve nacionale në pritje. “Frika” te aktorët në Kosovë është se do të na hidhërohen miqtë sepse nuk mund të veprohet shpejt, ngaqë mbajtja e zgjedhjeve pritet të jetë diku në muajin tetor, nëse vërtet ndodh, me bindje se ato pasohen me formimin e institucioneve të reja qendrore diku në nëntor, nëse nuk ka ndonjë ngërç të ri krejt për shkak të një vendimi të Gjykatës Kushtetuese (sic!). Kjo “frikë” përbën arsyen dhe “hallin” kryesor të autorëve të deklaratës së Kuintit, në fakt vetë esencën e mesazhit të saj për Kosovën dhe liderët e saj aktualë.

Halli i Kuintit

“Arritja e një marrëveshjeje të qëndrueshme, ligjërisht të detyrueshme dhe gjithëpërfshirëse” përftohet si fjalia që ngërthen mesazhin kryesor të deklaratës. Në këtë formulim lakonik, në dukje ndërmarrje e pamundur dhe iluzore, marrë parasysh mosmarrëveshjet që Kosova ka me vetveten dhe me Serbinë, gjenden procedura dhe substanca e marrëveshjes së ardhshme me fqinjin tonë verior. Procedura këtu fort rëndësi nuk ka, t’i kthehemi substancës. Ajo përbën enigmën më të madhe ndër shqiptarët dhe serbët: si të arrihet një marrëveshje, e cila të jetë ligjërisht e obligueshme dhe të ketë qëndrueshmëri? Këtu spikatin dy aspekte, një politik dhe tjetri juridik.

Në aspektin politik, lloji i tillë i marrëveshjes nënkupton, në rend të parë, pasjen e legjitimitetit të plotë nga ana e atyre që do të flasin dhe nënshkruajnë në emër të Kosovës. Kjo nënkupton, në anën tjetër, që brenda Kosovës duhet të ekzistojë një që quhet “konsensus i mjaftueshëm” (i përdorur nga studiuesit shoqërorë dhe politologët në kontekstin e paqes në Afrikën e Jugut pas Aparteidit; sot përbën një standard të pranuar gjerësisht), me të cilin nënkuptohet pranimi nga pjesa më e madhe e faktorëve kryesorë politikë të substancës së politikave të propozuara. Kjo nënkupton, thënë me fjalë të tjera, që sfida më e madhe për politikëbërjen tonë kundrejt Serbisë është gjetja e një propozimi politik rreth të cilit mund të arrihet një konsensus i mjaftueshëm lidhur me vetë substancën e propozimit të tillë politik. Kjo çon në përvetësimin e një qasjeje strategjike në vendimmarrje që mishëron ushtrimin konstant të vlerësimit të substancës së propozimit politik dhe pranimit të tij nga faktorët kyç politikë. Kjo gjë, ky ”konsensus i mjaftueshëm”, për momentin mungon në Kosovë: forcat kryesore politike kanë rezerva pafund sa i përket idesë së copëtimit, e cila, përtej çdo dyshimi, përbën thelbin e “koncesionit të dhimbshëm” me të cilin pajtohet pala serbe.

A mund të arrihet ky konsensus në Kosovë duke iu përmbajtur në mënyrë të rreptë dispozitave të Kushtetutës së vitit 2008 që kanë të bëjnë me zgjedhjet dhe përfaqësimin e vox popolii? Dizajni kushtetues i Kosovës lë pak hapësirë për projektim të vullnetit të pakontrolluar të shumicës. Në të vërtetë, vetë thelbi i demokracisë kushtetuese kosovare dhe i sistemit të saj zgjedhor ekziston pikërisht për të realizuar të kundërtën, përkatësisht për të shprishur deri në fund çdo projektim të vullnetit të shumicës që majorizon pjesëtarët e komuniteteve pakicë. Mbi këtë bazë dhe mbi këtë logjikë funksion edhe infrastruktura institucionale kosovare, si në nivel qendror ashtu dhe në atë lokal. Në Serbi gjendja është më ndryshe. Ndërkohë që atje respektimi i Kushtetutës has vetëm në një pengesë formale, largimi i emrit Kosovë nga aty, pjesa tjetër e ndërtimit të legjitimitetit negocues është shumë më lehtë dhe ka të bëjë me natyrën e institucioneve shpirtërore nacionale serbe: Kisha Serbe ka pak gjasë të kundërshtojë një pazar copëtimi të Kosovës nëse shteti serb afrohet deri te lumi Ibër, nisur nga fakti që nga aty tanimë ekzistojnë korridoret e lëvizjes së lirë drejt enklavave serbe në brendi të Kosovës, si në perëndim ashtu edhe në juglindje të Ibrit.

Kjo gjendje shtron nevojën e të kuptuarit se në Kosovë zgjedhjet nuk duhet të priten që të prodhojnë një konsensus lidhur me negocimin tonë me Serinë dhe, për pasojë, nuk duhet pritur ndërtimi i institucioneve të reja të Kosovës që do të dalin si rezultat i zgjedhjeve nacionale në pritje. Në dialogun me Serbinë duhet të ndërtohet një konsensus i mjaftueshëm përtej dhe me gjithë dispozitat ekzistuese kushtetuese, të cilat objektivisht nuk mandatojnë ata që deri sot kanë folur dhe bërë pazare për copëtim të Kosovës kuluareve të pallateve perëndimore në të dyja anët e Atlantikut. Ndërtimin e këtij konsensusi të mjaftueshëm e kërkon deklarata e Kuintit, jo respektimin e dispozitave kushtetuese ekzistuese, autorësinë e të cilave e mbajnë vetë vendet anëtare të tij.

Sa i përket anës juridike, sipas asaj që deri sot dihet nga marrëveshjet për paqe që janë arritur në katër anët e botës, mbi gjashtëqind sosh, gjithnjë bëhet fjalë për kohën pas rënies së komunizmit, ekzistojnë tri teknika që prodhojnë tri modalitete për mbajtjen dhe ushtrimin e pushtetit, të cilat e presin Kosovën në fund të krejt këtij procesi. Asnjëri prej këtyre teknikave dhe modaliteteve nuk ravijëzohet për momentin në rreshtat e deklaratës së Kuintit. Kjo është e natyrshme, sepse bëhet fjalë për fazën e paranegociimit, ku çdo gjë është politike dhe e paqartë për palët (jo edhe për ndërmjetësuesit dhe ata që kanë bërë pazare deri dje në emër të Kosovës). Këtyre vendeve për momentin nuk iu intereson asnjëra prej teknikave kah do të dërgohet Kosova: tash për tash, si urgjente paraqitet kërkesa për nisjen e negociatave me qëllim të arritjes së marrëveshjes, modalitetet e së cilës prodhohen vetvetiu me kalimin e kohës. Kjo rinisje e dialogut duhet të bëhet menjëherë: nuk kanë fort rëndësi zgjedhjet dhe rezultati i tyre, jo pse nënvlerësohet vota e popullit kosovar, por sepse ajo votë ka të bëjë me qeverisjen, jo me negocimin me Serbinë dhe për shkak se rezultati i asaj vote dihet që tani ngaqë i paracaktuar është nga vetë sistemi zgjedhor kosovar, kurdo që të mbahen ato.

Tri modalitete që e presin Kosovën

Meqë u pa se zgjedhjet nuk janë zgjidhje dhe nuk prodhojnë “konsensusin e mjaftueshëm” për negocim me Serbinë, atëherë del se negociatat janë punë e kryer – ato duhet të rinisin sa më shpejt. I vetmi segment që zgjedhjet mund të priten me respekt nga vendet e Kuintit është formimi i qeverisë që ka vetëm një detyrë: heqjen e taksës së vënë nga Qeveria Haradinaj. Kaq! Me këtë përfundon roli i zgjedhjeve. Ai “konsensus i mjaftueshëm” që kërkohet për të ndërtuar një marrëveshje të qëndrueshme dhe ligjërisht të obligueshme nuk arrihet me zgjedhje, sepse vullneti politik që reflektohet përmes zgjedhjeve çdoherë do të jetë i atillë që ia mundëson shumicës shqiptare, e cila ideologjikisht është në të njëjtën kohë pakicë në raport me numrin e tërësishëm të deputetëve të Kuvendit të Kosovës, që të bllokojë çdo marrëveshje që kërkon shumicën e dy të tretave. Kur kësaj i shtohet edhe bllokimi i çdo iniciative për bisedime për çështjet nga neni 81 .1 i Kushtetutës, gjykuar sipas vendimit të fundit të Gjykatës Kushtetuese, atëherë del qartë se zgjedhjet kanë qenë dhe janë të dobishme për Kosovën dhe demokracinë e saj të re me kusht që të mos ekzistojë fqinji ynë verior. Ai, megjithatë, ekziston dhe aty është e do të jetë: këtë e thotë deklarata e Kuintit, pra se me fqinjin tonë verior duhet të merremi vesh, pa marrë parasysh kufizimet respektive kushtetuese. Ajo marrje vesh nuk ka pos tri forma manifestimi, të realizuara përmes tri teknikave.

Teknika e parë është ridefinimi i shtetit, e dyta zbërthimi i pushtetit dhe, në fund, teknika e dislokimit të pushtetit. Tri këto teknika prodhojnë modalitete të marrëveshjeve paqësore dhe janë të ndërvarura. Ridefinimi i shtetit nënkupton që marrëdhënia në mes të shtetit dhe popullit duhet të ndryshojë, sepse sovraniteti nuk është diçka e dhënë dhe e garantuar, por, siç e thotë Paul Williams, ai është diçka që duhet fituar me meritë, duhet të meritohet për ta pasur. Ridefinimi i shtetit nënkupton, veç kësaj, ngritjen e legjitimitetit të tij në sytë dhe mendjen e atyre që nuk e ndiejnë shtetin si të tyrin. Arsyet pse Kosovën nuk e ndiejnë serbët si shtet të tyrin janë të ndryshme prej arsyeve që shqiptarët e kultivojnë një ndjenjë të tillë: në rastin serb, ato janë arsye metafizike që lidhen me tjetërsimin e tyre etnik, kurse në rastin e shqiptarëve dhe të komuniteteve të tjera arsyet lidhen me atë se vendi shihet shtet i kapur dhe i dështuar ku lirshëm kalëron politika e kriminalizuar. Kjo duhet të ndryshojë dhe do të ndryshojë përmes marrëveshjes paqësore me Serbinë: kuadri kushtetues dhe zgjedhjet nuk janë të mjaftueshme për një gjë të tillë.

Teknika e dytë, zbërthimi i pushtetit, ndodh në nivel institucional: marrëveshjet paqësore bëjnë zbërthimin e pushtetit ekzistues përmes rikonceptualizimit të qeverisjes dhe juridiksionit ekzistues me qëllim të akomodimit të kërkesave të grupit në pakicë dhe të pjesëmarrjes efektive. Në këtë kuptim, marrëveshjet zakonisht parashikojnë një mori rrugësh institucionale, siç janë, ta zëmë, nënndarjet territoriale të qeverisjes, qeverisja konsociacionale, mekanizmi i fortë i sigurimit dhe garantimit të të drejtave të njeriut, dhe kështu me radhë. Ndërkohë që ridefinimi i shtetit ka për qëllim ripërkufizimin e marrëdhënies së popullit me shtetin, zbërthimi i pushtetit synon rikonfigurimin e formacionit ekzistues institucional të shtetit. Dyja së bashku, ndërkaq, synojnë që të veshin shtetin problematik me një legjitimitet të ri, duke ua bërë me dije atyre që udhëheqin se sovraniteti nuk është statik dhe i dhënë, ai duhet të meritohet dhe të fitohet me përpjekje përmbajtjesore për akomodim të të pakënaqurve. Ky zbërthim i pushtetit ekzistues pritet të ndodhë në Kosovë përmes marrëveshjes gjithëpërfshirëse dhe ligjërisht të detyrueshme.

Ndërkohë që dy teknikat si më sipër kanë të bëjnë me rregullimin e sovranitetit të brendshëm, teknika e dislokimit të pushtetit i referohet zbutjes së sovranitetit të jashtëm të shtetit ekzistues, duke i futur përmes marrëveshjes së paqes si hisedarë të rinj të shtetit kombin apo kombet e tjera ose duke ua dhënë faktorëve ndërkombëtarë një rol vendimtar: mbajtjen dhe ushtrimin e sovranitetit shtetëror. Në kuadër të vënies së të tjerëve si hisedarë hyjnë mekanizmat si vijon: qeverisja e përbashkët në rajonet kufitare, bartja e kompetencave shtetërore sovrane tek entitetet lokale/rajonale (taksat, arsimi, planifikimi hapësinor, politikat e jashtme që prek interesat e entiteteve, siç janë investimet e jashtme në ato zona dhe kështu me radhë), shtetësia e dyfishtë, parashikimi i mundësive për referendume lokale të komuniteteve pakicë ashtu që shteti i ridefinuar tani e tutje kërkon konsensus të vazhdueshëm etj. Esenca e dispozitave të marrëveshjeve ndërkombëtare për paqe që përmbajnë kësi dispozitash, e që nuk janë të rralla, konsiston në akomodimin e identiteteve nacionale brenda dhe përgjatë kufijve ekzistues në mes të shteteve.

Sa i përket rolit të faktorëve ndërkombëtarë në këtë mes, ai është mjaft i madh dhe reflektohet në pjesën dërrmuese të marrëveshjeve të paqes të arritura pas mbarimit të Luftës dhe Ftohtë: ky rol ka për qëllim kryesor zbutjen e sovranitetit të jashtëm përmes monitorimit dhe ndihmës shtetit që ka nisur ridefinimin, zbërthimin dhe dislokimin e pushtetit ashtu që ai shtet mos të bazohet më verbërisht në unitetin e brendshëm kushtetues dhe sovranitetin e jashtëm, por të synojë me çdo kusht vënien në jetë të qeverisjes jopartizane dhe gjithëpërfshirëse në aspektin territorial dhe të popullsisë që jeton në të.

Për një konsensus të mjaftueshëm, jo për qeveri të “guximshme”

Si të rinisë dialogu sa më shpejt, me ose pa u mbajtur zgjedhjet, dhe pa kushtëzime, kjo është esenca e deklaratës, kurse përmbajtja e marrëveshjes që del nga ky negocim me serbët nuk mund të jetë veçse në njërën prej modaliteteve si më sipër. Në fakt, zgjedhjet mund të prodhojnë një qeveri të “guximshme” që e anulon taksën, siç ka prodhuar një të tillë që menjëherë votoi demarkacionin me Malin e Zi. Kosovës dhe përballjes së saj me Serbinë nuk i duhet një qeveri e tillë, aq më pak një qeverisje, por një tjetër që shkon përtej hapave “sot për nesër”, duke prodhuar një strategji vendimmarrjeje që bazohet në politika që kanë për objekt gjërat rreth të cilave mund të arrihet një konsensus i mjaftueshëm. Ato politika që prodhojnë një konsensus të tillë mund të kenë për objekt secilën nga modalitetet e përshkruara si më sipër, përveç copëtimit të vendit: çdo zbutje e sovranitetit të jashtëm dhe të brendshëm të Kosovës në afat të gjatë vetëm sa e forcon më shumë shtetësinë dhe perspektivën e saj euroatlantike. Duhet provuar akomodimin e diversitetit etnik, fetar, gjuhësor dhe tjetër të atyre që janë pakicë në Kosovë përmes teknikave shtesë që nuk i ka parashikuar Plani Ahtisari, me kusht që copëtimi i vendit nuk del asnjëherë në tavolinën e bisedimeve me Serbinë.

(Autori është ish-kryetar i Gjykatës Kushtetuese dhe Profesor doktor  i së drejtës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare në Universitetin e Prishtinës.)