Populli iliro-arbëro-shqiptar deri më tash i ka dhënë selisë apostolike të Romës dhjetë papë: Papë Klimensi I, Papë Piu I, Papë Eleutherus, Papë Urbani I, Papë Caios (Kai), Papë Gjoni IV Dalmati, Papa Pali IV (Karafa), Papë Sistus V - Peretti, Papë Klementi XI dhe Papë Klementi XII, thotë letrari dhe studiuesi Frrok Kristaj.
Populli iliro-arbëroro-shqiptar padyshim se është populli i parë në Evropë që pranoi me vullnet krishtërimin. Predikimet e para të lajmit të gëzueshëm (për lindjen e Jezu Krishtit) në këto troje i bëri Shën Pali, apostull, pastaj ushtarët ilirë që gjendeshin në kuadër të ushtrisë së Perandorisë Romake, nëpërmjet fisit ilir të Parthëve, Shën Bartolomeu, Shën Luka, Titi (nxënës i Shën Palit), që ishin ilirë e të tjerë. Derisa krishterimi i popullatës ilire merrte përpjesëtime të mëdha, pushteti i Perandorisë Romake këtë filozofi e luftonte me të madhe.
Shqiptarët mbrojtës të krishterimit
Në Iliri ekzistonin komunitete të krishtera. Këto komunitete përndiqeshin nga romakët paganë. Në mbojtje të krishterimit u martirizuan shumë pjesëtarë të fiseve ilire, kështu që kaluan disa shekuj derisa u bë krishterimi religjion i barabartë dhe legal me “Ediktin e Milanos” (313), përkatësisht krishterimin e legalizoi në Perandori Konstandini i Madh, dardano-iliro, i biri i Konstant Klorit dhe Helenës, i lindur në Naissus (Nish) në vitin 285.
Se ilirët nuk pranuan krishterimin me dhunë e argumentojnë përndjekjet që ua bënë romakët ilirëve të krishterë. Në fakt, kur ilirët pagëzoheshin në krishterim, Roma këtë jo vetëm që nuk e pranonte, por edhe e injoronte duke e trajtuar atë si sekt hebraese. Përndjekjet e para ndodhën në kohën e perandorit Neron (54-68), që ishte sundimtar i tmerrshëm, i cili e dogji Romën (64), ndërsa fajin ua la atyre që kishin filluar të pagëzoheshin në krishterim.
Në këtë përpjekje pësuan edhe Shën Pali e Shën Pjetri. Përndjekja e dytë e viteve 100-250 ishte kohë kur krishterimi trajtohej si religjion i veçantë armiqësor ndaj njerëzve dhe ndaj Perandorisë Romake. Ndërkaq, përndjekja e tretë u bë nga viti 250-311, kur sundoi edhe mbreti Dacius (249-251), mbret ky që tentoi ta përtërijë Perandrorinë Romake. Ai i akuzonte të krishterët dhe ata i trajtonte si destabilizues të mbretërisë dhe se feja e tyre e krishterë dallonte nga ajo e Romës. Mbreti Dacius për t’i realizuar planet e veta persekutoi shumë të krishterë, por edhe pse ky vdiq i ri, perskutimet vazhduan edhe nga pasardhësit e tij, si Galil (251-253), Valeriu (253-260) e kështu me radhë. Gjatë asaj kohe persekutime bëri edhe perandori Dioklecian, pjesëtar i fisit dalmat të ilirëve (284-305), i cili urdhëroi të rrëzohen të gjitha kishat dhe të digjen të gjitha librat e besimit të krishterë.
Në radhën e të persekutuarve, përkatësisht të martirizuarve, që kishin prejardhje daedano-ilire, nga Ulpiana ishin edhe Flori e Lauri, skulptorë gdhendës të gurit e të mendimit, të martirizuar në kohën e perandorit Hadrian (117-138). Sipas Farlatit, gjatë sundimit të Hadrianit u persekutuan së pari Prokuli e Maksimi, ndërsa më vonë edhe nxënësit e tyre Flori e Lauri. Bashkë me këta dy martirë, përmenden edhe “shumë shokë tjerë”.
Sipas disa dorëshkrimeve këta (shokë) do të ishin të varfërit e shumtë për të cilët Flori e Lauri i shpenzuan krejt fitimet e tyre duke e ndihmuar popullatën në frymën e Ungjillit. Po ashtu, Flori e Lauri u ndihmuan shokëve edhe në rrëzimin dhe thyerjen e idhujve të deriatëhershëm. Për këtë administratori romak i Dardanisë kishte urdhëruar që të vriten (Flori e Lauri), përkatësisht të digjen (Mijoviq P. “Flor i Lavr – naimari kamenoresci iz Ulpiane”, në GMKM VII-VIII (1962-1963), 330-353; Dragutinac M. “Flor i Lauro”, “Leksikoni i ikonografisë, liturgjisë dhe i simboleve të krishterimit perëndimor”, Zagreb, 1979, f. 230).
Papët me origjinë ilire
Duke mësuar emrat e papëve me origjinë ilire shihet se ilirët pa dyshim se kanë kontribuar ndër popujt e parë të Evropës drejtë besimit të krishterë.
Andaj shkurtimisht po i përshkruajmë në mënyrë kronologjike se sa papë me origjinë iliro-arbëroro-shqiptare janë ulur në vendin e Shën Pjetrit. Ne i kemi dhënë Selisë Apostolike të Romës dhjetë papë. Gjithësesi ka vend për studime të tjera, pasi shumica dërmuese e ipeshkëve të Romës janë nga Italia, ku ka patur pothuajse gjithmonë një prani bukur të madhe iliro-arbëroro-shqiptare.
Për trashëgiminë e lashtë shpirtërore e kulturore ilirët, e më vonë edhe arbërit, përkatësisht shqiptarët, dhanë edhe martirët e tyre të tjerë të fesë e të atdheut. Martirë të tillë këto troje etnike kanë dhënë shumë, si Shën Eleutheriusin, papë, pastaj Shën Jeronimin (Xhera), Shën Astin, Agrikolen, Luanin, Niketë Dardanin, Prenën, Anthin, Therinin, Kuirinin, Irineun, Dankatin, Martinin, Venancin, Lulin, Miroshin, Fran Durrësakun, Gjergj Albanin, Dhimitër Tericianin, Mikel Albanin, Pjetrin e Vlorës, Angjelilen e Shqipërisë, Gjon Rrobaqepësin, Pjetër Bardhin, Gjergj Jubanin, Gjergj Sumën, Dhimitër Vlorën, Emilianin, Adronikun, Apolinin, Izacin, Kodratin, Martin Albanin e shumë e shumë të tjerë, të cilët mjerisht historia jonë kombëtare aspak nuk i njeh, përkatësisht deri të humanistja më e madhe e paqetorja botërore, nobelistja e parë shqiptare – Nëna Tereze, që ishte bijë, motër e nënë e shqiptarëve dhe nënë e mbarë njerëzimit të botës.
Do përmendur se në të hyrë në Konkatedralen e Zojes Ndihmtare në Prizren, në anën e djathtë, nën elterin e shën Ndout, është truporja e shën Nikës (Viktorinit), dëshmor, dhe pranë kësaj trupore të shtrirë gjendet një valixhe e vogël metali, në të cilën ruhen edhe sot eshtrat e këtij shenjti me një shkrim në gjuhën latine: “Corpus, s. Viktorini, martyrus, të Ciriakut”.
Sipas disa të dhënave “Veritas” nr. 5/1982, faqe 15, shën Nika (Viktorini) u lind në Mauritani. Me detyrë ishte ushtarak dhe ka shërbye në Milano (Itali) kur ishte perandor Maksimiliani. Ai ka shërbyer edhe në trojet dardane (shqiptare). E dha jetën si martir për Krishtin në vitin 303, kur refuzoi t’i adhuroj idhujt e rrejshëm dhe kur u deklarua publikisht si i krishterë. Shën Nika ishte dhe mbeti pajtori kryesor i Milanos, pra shenjtë i qytetit të Milanos. Festohet më 8 maj në të gjitha kishat katolike të botës (Imzot Nikë Prela “Shenjtërit – pajtorët tanë”, Drita, Prizren, 1994, faqe 90, përkatësisht Frrok Kristaj “Eshtrat e cilit shenjtë edhe sot ruhen në Konkatedralen e Prizrenit”, “Bujku”, Prishtinë, 24 korrik 1997, faqe 13).
Papët me origjinë iliro-shqiptare
Përveç shenjtërve nëpër shkrime të ndryshme lexojmë, por edhe ndeshim fakte se paraardhësit tanë i kanë dhënë krishtërimit “vetëm një papë, dhe ai mendohet se ishte Gjon Françesku – Papë Albani – Klimenti XI”, gjë që nuk është e vërtetë. Ilirët, përkatësisht arbërorët, i kanë dhënë Selisë Apostolike të Romës dhjetë papë. Megjithatë, ka vend për studime të tjera, pasi shumica dërmuese e ipeshkëve të Romës janë nga Italia, ku ka pasë pothuajse gjithmonë prani iliro-arbërore e shqiptare.
Papë Klimensi I ishte papë i Romës nga viti 90-92 (aty-këtu thuhet se ishte papë nga viti 99-101). Ishte ilir me prejardhje nga Korinthi, që gjendet në afërsi të Mikenës. I përkiste gjuhës dhe kulturës pellazge, e cila në ujëdhesat dhe brigjet e Egjeut flitej sipas Herodotit deri në shekullin V para kohës së re (A. Wolf “Historia e letërsisë greke”, 1925, faqe 7).
Papë Piu I ishte papa i dhjetë me radhë dhe shërbeu papë gjatë viteve 140-155. Ishte i lindur në Aquilea të Istries ilire (tash tokë kroate). I ishte kushtuar tërësisht luftës kundër gnosticizmit. Ai ekskomunikoi Marcionin, njërin prej përfaqësuesve të tij, gjatë një sinodi të mbajtur në vitin 144, duke provuar kështu që Roma ishte bërë qendra më e rëndësishme e krishtere e botës perëndimore. Për nder të motrës së tij, Prudentienes, ndërtoi një kishë në Romë, që e pagëzoi me emrin e saj. Ndoshta ajo ishte një e krishtere e martirizuar në kohën e perandorit Mark Aureli. Papë Piu I është i shenjtëruar (Frrok Kristaj “Ura e kujtesës”, Prishtinë, SHKK “Anton Pashku”, 2008, faqe 68).
Papë Eleutherus ishte i biri i Abondit të Nikopolit, u lind në Nikopolis (Preveza e sotme në jug të Çamerisë) të Epirit. Ishte pasues i Anicetusit, që e mori sekretar të vetin. U bë papë me vdekjen e Shën Soterit dhe shërbeu papë 14 viteve 175-189. U interesua për përhapjen e krishtërimit. Dërgoi priftërinjtë Fugaziusin dhe Damianin për të përhapur ungjillin në Britani, me kërkesën e mbretit Lucius. Është martir, ndaj është shejtëruar nga kisha. Festa që i kushtohet atij kremtohet më 26 maj. Është mbrojtës i udhëtarëve të anijeve. Do përmendur se më 20 shkurt, kalendari kishtar e përkujton Shën Eleuterin, ipeshkëv i Tournai-t në Belgjikë, i cili jetoi ndërmjet viteve 456 e 531, në epokën e pushtimit të Galisë nga mbreti i frankëve, Klodoveu, asokohe pagan.
Rënditet papa i katërmbëdhjetë me radhë. Në veçanti i kontribuoi përhapjes së krishterimit jo vetëm ndër ilir, por edhe në mbarë kontinentin e vjetër të Evropës. Kjo do të thotë se në shekullin II në Iliri ka qenë një administratë kishtare e organizuar mirë. Elementet e para të kishës, të cilët i kanë vënë themelet doktrinës së krishterimit, në shtatë Koncilët e para ekumenike, kanë ardhur nga njerëzit e tokave ilire. Nga kjo del se dikur Iliriku është quajtur edhe “Gadishulli i shenjtorëve”. Papë Eleutherus (117-192) u martirizua nga idhujtarët e Romës, në vitin 192 (Bibl. Enciclopedia italiana fondata da Giovanni Treccani, Roma 1949, vol. XXVI, p. 249; vol. XIII, p. 779. Zhan Klod Faveirial "Historia e Shqipërisë", Plejada, 2004, f. 80).
Shenjtit ipeshkëv i takoi detyra të hidhte farën e Zotit në zemrën e një populli barbar e idhujtar, frankëve, të cilët, duke ndjekur shembullin e mbretit të tyre, i vetmi autoritet që njihnin, u kthyen masivisht në fenë e krishterë. Eleuteri vijoi kështu veprimtarinë me zell të shumëfishuar si punëtor i Ungjillit, edhe pas kësaj korrjeje të begatë.
Shën Eleuteri, dishepull i Shën Medardit, luftoi kundër heretikëve dhe paganëve. Vdiq në Tournai e u varros në katedralen vendase, që u në menjëherë cak shtegtimesh së përshpirtshme.
Edhe sot e kësaj dite, më 18 prill, kalendari i Kishës katolike përkujton Shën Eleuterin, ipeshkëv i Ilirikut dhe Ancien, nënën e tij, shenjtorë martirë.
Aktet apo shkrimet që flasin për martirizimin e Eleuterit, si ato greke (BHG, I, fq. 173-749 , ashtu edhe ato latine (BHL, i, fq. 368, NN. 2450-52), kanë më tepër karakter legjendash. Sipas shkrimeve më të vona se shekulli V, Eleuteri, biri i Ancies, vejushë e konsullit Eugjenio, u shugurua diakon ose meshtar e më pas edhe ipeshkëv nga një farë Aniçeti. I dërguar si ipeshkëv në Ilirik, qe kapur nga Feliçi i cili e çoi në Romë ku u gjykua nga Perandori Adrian. Gjykimi nisi me premtime e përfundoi me dënimin me vdekje të Eleuterit e të nënës së tij. U martirizuan më 15 dhjetor.
Përkthimi latin i tekstit grek, i realizuar aty nga shekulli VIII, na tregon se Aniçeti, pasi e shuguroi Eleuterin, e çoi të kryente shërbimin ipeshkvnor në Apuliam Aecanam civitatem, prej nga u kthye, së bashku me t’ëmën, në Romë, ku edhe u mbyt më 18 prill. Gjithsesi ai hyri në martiriologun Romak me atributin “Episcopi Illyrici” – “Ipeshkëv i Ilirikut”.
Ndërkaq nuk dimë asgjë për jetën e Eleuterit, kulti i të cilit është shumë i lashtë. Përkujtimi i Shën Eleuterit (disa herë në formën latine Liberalis), në sinasarët vendoset më 15 dhjetor ose 20 korrik; në martriologun Jeronimian, më 18 prill e më pas më 5 shtator e më 24 nëntor. Në Kalendarin Marmoreo të Napolit, më 18 prill; në librat moxarabikë në të njëjtën datë. Edhe librat liturgjikë janë dëshmitarë të kultit të tij.
Një numër i madh kishash u ngritën në Itali për nder të Shenjtit: në Romë në rrugën Labikane; më pas në Nepi, në Vasto e në Parenco d’Istria, ku kremtohej me solemnitet më 18 prill. E kështu me radhë në të gjithë Italinë. Shën Eleuterit i është kushtuar edhe Kuvendi i famshëm i Maiellës në udhën Traiane. Si përfundim mund të themi se nuk duhet përjashtuar identifikimi i tij me martirin romak Liberalis, varrosur në varrezën ad clivum Cucumeris. Tek ky varr në shekullin VII mblidheshin shumë shtegtarë për të nderuar martirin, që me sa duket s’është tjetër, veçse Ipeshkvi i Ilirikut, që derdhi gjakun për Krishtin, ku emri i tij mori trajtën latine Liberalis
Papë Urbani I ishte martir i kishës nga Iliria. Fronin papnor e mbajti gjatë viteve 222-230. Festa e tij është më 25 maj. Rënditet papa i tetëmbëdhjetë me radhë (Bibl. Enciclopedia italiana fondata da Giovanni Treccani, Roma 1949, vol. XXVI, p. 249; vol. XXXIV, p. 771. Fan Stilian Noli "0 Zot, shpëtoje Shqipërinë" në Saint George Cathedral, Boston (USA), 1971).
Papë Caios (Kai) ishte martir i kishës nga Sallona e Dalmacisë. Sipas legjendës ishte i afërt i perandorit Dioklecian. Ishte papa i njëzet e nënti me radhë. Në masë të madhe i pat zbutur persekutimet ndaj të krishterëve. Sipas Prokopit “Në këtë kohë, disa të krishterë punonin në oborrin perandorak dhe nuk ishte e vështirë të mirrej leje për të ndërtuar kisha”. Vdiç më 22 prill 296. U varros në kishën e Shën Kaliksit. Shtëpia ku jetoi ai u kthye në kishë. Më 1631, eshtrat e tij u vendosën poshtë një lteri të madh. Kur më 1880 u hodhën aty themelet e Ministrisë së Luftës së Italisë, eshtrat e tij u vendosën në një kapelë në Barberini. Papë Caiusi kreu detyrën e papës gjatë viteve 283-296 dhe ai më pastaj u shenjtërua. Festa e tij është më 22 prill (Bibl. Enciclopedia italiane, fondata da G. Treccani, Roma, l949, vol. XXVI, p. 249. Zhan Klod Faveirial, Historia e Shqipërisë Plejada, 2004, f. 90).
Papa Saint Caius (283-296) njihet si Papa i parë që vendosi rregullat strikte të sjelljes dhe hierarkitë mes peshkopëve të Vatikanit. Gjithashtu gjatë periudhës së papatit të Caius në fronin perandorak të Romës ka hipur nje nga figurat më të njohura të antikitetit, Diokleciani.
Papë Gjoni IV Dalmati ishte dalmat nga Iliria. Ishte prift në Romë, kur më 24 dhjetor 640 u bë papë (i shtatëdhjetë e katërti me radhë). Dënoi me ashpërsi monothelitizmin në një Koncil që mbajti në Romë. Bëri shumë për bashkatdhetarët e tij, skllevër të sllavëve dhe avarëve, që kishin pushtuar vendin, duke ua blerë lirinë me para. Ndërtoi një kishë me emrin e shejtorit ilir Venantius (kështu quhej edhe i ati i tij). Në këtë kishë edhe sot gjendet portreti i tij. Vdiç më 12 tetor 642, duke patur kështu një pontifikat të shkurtër (640-642). U varros në Katedralen e Shën Pjetrit në Romë (Bibl. Enciclopedia italiane, fondata da G. Treccani, Roma 1949, vol. XXVI, p. 250; vol. XVII, p. 252).
Papa Gjoni IV gjatë papatit të tij nuk e harroi kurrë origjinën e tij shqipëtare dhe sipas historianëve ky Papë ka dërguar dhe ndihma konsistente popullit të Dalmacisë që ndodhej nën zgjedhën e serbëve dhe hordhive barbare.
Papa Pali IV (Karafa) ishte papë gjatë viteve 1555-1559. Rënditet i dyqind e njëzet e pesti papë me radhë. Gjatë kohës së tij, më 1555 u botua në gjuhën shqipe "Meshari" i klerikut shqiptar Gjon Buzuku. Edhe sot është një fshat arbëresh në Kalabri (në Katanzaro) që e mban emrin Karafa (Bibl. Enciclopedia italiane, fondata da G. Treccani, Roma 1949, vol. XXVI, p. 250; 236; vol. II, p. 92; vol. VIII, p. 930; 927. Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiranë 1985, f. 136).
Papë Sistus V – Peretti (1585-1590) ishte me origjinë nga Margegajt (vend i lashtë dardan e mesjetar) e Tropojes (Enciklopedia e Tropojes. U lind më 13 dhjetor 1520 në Grottammare (Provincë e Ascoli Piceno) në brigjet e Adriatikut në Itali. Zëvendësoi Papë Gregorin XIII (13 maj 1572 deri më 10 prill 1585, ku u pasua nga Papë Urbani VII (15-23 shtator 1590. Ishte fëmijë i një refugjati arbëror nga Margegajt e sotmë të Tropojes (Malësisë së Mirë), vend ky ku nëntoka e saj fsheh një kishë nga më madhështorët e truallit arbëroro-shqiptar. Pra, prejardhja e tij nga Margegajt, prej nga emigroi në shekullin XV bashkë me Dinastinë princore të Spanëve (me seli në Selimaj të Geghysenit të sotmë), që ishin në lidhje gjaku me Derën princore të Zaharinjt (vendbashkimit të Valbonës me Drinin.
Italianët dhe malazezët duan ta kthejnë si të tyrin, por faktet të çojnë te burimi i prejardhjes së tij arbërore, e në veçanti malazezët pretendojnë se ishte fëmijë i refugjatëve, të cilët ikën nga një vend në Schiavonia i quajtur Krushevo, që identifikohej me Krushevicën në Bokën e Kotorrit, gjë që nuk përkon aspak me faktet historike. Ky ishte nga personalitetet shumë të rëndësishëm të krishtërimit.
Përndryshe ky papë (i dyqind e njëzet e nënti me radhë) ndërtoi kolonadën madhështore të Shën Pjetrit në Vatikan (Bibl. Enciclopedia italiana, fondata da G. Treccani, Roma 1949, voI. XXVI, p. 251 ; vol. XXXI, p. 923-924. Edith Durham "Brenga e Ballkanit", Tiranë, 1991, f. 508).
Malazezët pretendojnë se ishte fëmijë i refugjatëve, të cilët ikën nga një vend në Schiavonia i quajtur Krushevo, që identifikohej me Krushevicën në Bokën e Kotorrit.
Papë Klementi XI apo Gjon Françesk Albani ishte me origjinë nga Arbëria. Është papë që njihet më së miri në opinionin e gjërë arbëroro-shqiptar. Gjithë karrierën e bëri në kurinë romane gjatë viteve 1700-1721. U bë papë (i dyqind e dyzet e pesti me radhë), vetëm 46 ditë pasi u shugurua meshtar. Pati fillim të shkëlqyer të pontifikimit. Bëri shumë për atdheun e tij të origjinës dhe vendlindjen e tij.
Përndryshe, gjatë dhe pas luftës së gjatë të Gjergj Gjon Kastriotit – Skënderbeu kundër Perandorisë Turke, nga viset etnike iliro-arbërore-shqiptare kishin migruar shumë familje arbërore në Itali. Ndër ata refugjatë shqiptarë ishin edhe vëllezërit Gjergj e Filip Mikel Laçi nga Kelmendi e Rugova, të cilët qysh në vitin 1471 ishin ngulitur në qytetitin Rubino të krahinës së Markesë në Itali. Këta vëllezër, sikurse edhe shumë familje të tjera arbërore, edhe në Urbino e kultivonin vetëdijen e origjinës së tyre bujare dhe famën që e kishin fituar si luftëtarë të Skënderbeut, pastaj si njerëz të formuar arbëror dhe fetar. Vëllezërit e përmendur në Rubino e kishin ndërruar mbiemrin nga Laçi (Laci), përkatësisht de’Lai në Albanesi e më vonë në Albani.
Tani familjet Albani në Urbino, përafërsisht nga prosperiteti në mjeshtërinë ushtarake, në shkencë, art e në hierarkinë kishtare, si gjithmonë e edhe më tutje do të ndihen arbëreshë. Në vitin 1494 në Urbino familjet Albani ngrisin monumentin kulturor të quajtur Palazzo dei Principi Albani (Pallati i princëve arbëreshë).
Në anën tjetër, duke qenë të ngulitura famijlet Albani në një qytet universitar, siç ishte Urbino, ata dhe brezat e tyre të mëvonshëm u shkolluan dhe kështu arritën statusin e familjeve intelektuale të afirmuara në Urbino, përkatësisht në krahinën e Makresit në Romë, e më gjerë në Itali.
Nga familja Albani më vonët trashëgimtar ishte Karlos Albani. Ndërkaq, më 23 korrik të vitit 1649 në Urbino lindi Gjon Françesku – Albani, i biri i Karlos e Elenës (mbiemri i vajzërisë Moska), prindërit e Gjon Françeskut ishin familje e afirmuar ndër bujarët e Rubinos. Ata kishin lidhje të ngushta, por edhe ishin afirmuar edhe në Romë.
Gjon Françesku, pas kryerjes së shkollimit fillor (1660), shkon në Romë për të vazhduar shkollimin në “shkollat publike” të Kolegjit të Romës, ku dallohet për zgjuarsi dhe aftësi. Pas diplomimit në drejtësi (1668), vazhdoi të studionte filozofinë dhe teologjinë. Në vitin 1670 praktikisht ai e fillon karrierën kishtare, duke e pranuar emërimin për kanonik. Atëbotë ai më vonë hyri edhe zytarisht në prelaturën romake, përkatësisht u emërua konsultator në Kongregatën Konsistorale të papatit (1677). Shtatë vjet më vonë (1683) Gjon Françesku do të zgjidhet vikar për judiakturë të qendrës së shën Pjetrit, kurse më 13 shkurt të vitit 1690 zgjidhet kardinal.
Në anën tjetër, pas kalimit në amshim të Papë Inoçentit XII, më 27 shtator 1700, konlave e kardinalëve mblidhet (më 9 tetor 1700) për të filluar procedurën e zgjedhjes së papës së ri. Do përmendur se Gjon Françesku deri atëherë nuk ishte prift. Kështu, ai u shugurua prift, (në shtator të vitit 1700) para se të hynte në konklavë, kurse meshën e parë e çoi më 6 tetor 1700 për ta plotësuar edhe atë kusht për t’u zgjedhur papë. Ndërkaq, më 20 nëntor të atij viti Gjon Françesku fitoi shumicën e votave – 40 sosh (konklava e kardinalëve përbëheh nga 66 kardinalë, prej të cilëve në 58 sish merrnin pjesë në mbledhje). Lajmi për zgjedhjen e Gjon Françeskut për papë u publikua më 23 nëntor, kurse Gjon Françesku, përkatësisht kardinali Albani i deriatëhershëm u kurorëzua papë – Papë Klimenti XI në Literan të Romës më 18 dhjetor 1700 pra para 303 vjetëve.
Me rastin e zgjedhjes së Gjon Françeskut për papë (Klimenti XI) në veçanti kishte ndikuar origjina e tij nga vjë vend që e kishin okupuar dhe shkatërruar turqit, sidomos në dhjetë vjetët e fundit, kur edhe i kërcënoshin edhe gjithë Evropës. Bile, dhjetë vjetë më parë (1690) në Kosovë ishte organizuar koalicioni antiturk që e kishte humbur luftën me turqit, kur kishte filluar islamizimi i popullsisë, që deri atëherë te shqiptarët nuk kishte depërtuar më se 10 për qind, por që atëherë kishte vdekur edhe Pjetër Bogdani (6 dhjetor 1689) nga pasojat e luftës kundër turqve. Mu për këtë Papë Klimenti XI ishte më i përshtatshmi dhe joshësi më i madh i rrethanave për ruajtjen e civilizimit evropian nga shkatërruesi i egër aziatik.
Do përmendur se Gjon Françesku kur ishte emëruar kardinal ishte quajtur kardinal Albani, kurse me rastin e emërimit për papë e kishte ndërruar në Papë Klimenti XI, që shfaqet në varianitn e fsit të vet Kelmendi dhe të shën Klementit martir. Mu për këtë deh në Urbino ndërrohej shën Klimenti e që edhe sot në Rubino rruga kryesore e mban emrin e këtij pape – Papë Klimenti XI. Papë Klimenti XI – Albani kaloi në amshim më 19 mars 1721 pikërisht në festën e shën Jozefit (Zefit), që ishte pajtor i të vdekurve dhe mbrojtës i Kishës Katolike.
Papa avancon çështjen kombëtare shqiptare
Papë Klimenti XI, që e kishte krenarinë e madhe për origjinën e vet nga populli Alban(shqiptar), përkatësisht nga fisi Kelmend, këtë do ta arsyetojë edhe me vepra, si në planin kombëtar shqiptar ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Ai në radhë të parë bën përpjekje të mëdha për ta konsoliduar kjerin katolik shqiptar, sidomos me konvokimin e Kuvendit të Arbënit, pastaj me dërgimin e misionarëve në Arbëri (trojet etinike shqiptare), me hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe me botimin e librave në gjuhën e të parëve të tij – në gjuhën shqipe.
Origjinën shqiptare të Patë Klimenti XI të gjithë e dinin, sikurse që i dinin edhe përcaktimet e tij politike ndaj botës shqiptare, ku më së tepërimi ishte rrezikuar krishtërimi, e këto drejpërdrejt kishin ndikuar në ngadalësimin e zhvillimit të qytetërimit evriopian. Për gjendjen në trojet etnike shqiptare ata e joftonin ipeshkëvijtë, sidomos Pjetër Karagiqi, ipeshk në Shkup, Anton Bulbi, ipeshkv në Shkodër, Mihill Suma, Gjon Nikollë Kazazi, ipeshkv i Shkupit e i strehuar në Zym të Hasit të Thatë, pastaj Vinçenc Zmajeviqi e shumë e shumë të tjerë.
Angazhimin e Papë Klimentit XI për çështjen shqiptare e dëshmon edhe biografi i këtij pape, i cili, në mes tjerash thotë se “Gjon Françesk Albani, përkatësisht papë Klimenti XI, që kishte origjinë shqiptare, në veçanti u përkujdes për fatin e kishës në vendin e paraardhësve të tij. Me angazhimin e tij u tubua kuvendi i ipeshkëvijve katolikë në Ballkan. Nga ajo kohë filloi rekrutimi i të rinjve – djelmoshave shqiptarë që u shkolluan për priftërinj në Kolegjin e Asisit. Kjo ishte një fitore për shqiptarët dhe kuluturën shqiptare, pasi që klerikët katolikë ishin të parët që filluan të shkruanin gjuhën amtare dhe të krijonin monumentet e para të letërsisë shqiptare”. Ndërkaq, Gaetano Moron shkruan se “në vitin 1708 Papë Klimenti XI, origjina e të cilit ishte nga Arbëria, themeloi një fondacion prej katër mijë skudash për shkollimin e studentëve shqiptarë në KOlegjin Urban të Propagandës në Itali”. Nga kjo del se Papë Klimenti XI, apo siç njihet edhe si Papë Albani XI, rëndësi të veçantë i kishte kushtuar kultivimit dhe ruajtjes së vlerave të dëmtuara dhe atyre ekzistuese etnike shqiptare dhe religjioze.
Papë Klimenti XI konvokon Kuvendin e Arbënit
Gjatë kohës së sundimit të Perandorisë Otomane (turke) në viset etinke shqiptare në Ballkan jaën mbajtur disa kuvende. Bie fjala, më 1462 është mbajtur Kuvendi i Matit, në materialet e të cilit është ruajtur “Formula e pagëzimit”. Do përmendur se Kuvendin e Matit e kishte konvokuar Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, kurse punimet e tij kishte udhëhequr Pal Engjëlli, arqipeshkv i Durrësit. Pastaj njihet Kuvendi i Dukagjinit (1601 – 1602), Kuvendi i Prokupit (1616), këto tri të fundit ishin organizuar nga shqiptarët, por në nivel ballkanik, pastaj Kuvendi i Arbënit etj.
Të gjitha këto tubime në përmbajtjen e tyre në radhë të parë të kultivonin frymën dhe traditën kastriotike, frymë këtë që në një formë origjinale e kultivonin edhe arbëreshët e Italisë, nga të cilët do të dalë edhe Papë Klimenti XI – Albani, i cili e kishte konvokuar Kuvendit e Arbënit, e që ishte mbajtur në Kishën e shën Gjonit në Mërkinjë afët Lezhës, më 14 e 15 janar të vitit 1703. Me punimet e Kuvendit kishte udhëhequr imzot Vinçenc Visk Zmajeviku, arqipeshkv i Tivarit, i caktuar nga vet ëpapa në kët detyrë. Në këtë kuvend kaën marrë pjesë Pjetër Zymi arqipeshkev i Durrësit, Pjetër Karagiqi, arqipeshkv i Shkupit, Gjergji, arqipeshkv i Zadrimës, Nikollë Vlladani, ipeshkëv i Lezhes, Ndue Babi, arqipeshkv i Shkodrës, Marin Gjini, ipeshkv i Pultit, pastaj tre misionarë, përfaqësues të rendeve (rregulltarëve) kishtarë, 43 kishtarë të tjerë dhe mbi 200 besimtarë. Në veçanti ky kuvend kishte ndikuar në ngritjen e vetëdijës së qëndresës dhe të krenarisë.
Në anën tjetër, të gjitha vendimet e Kuvendit kishin të bëjnë me qëndrimin e prerë që në forma të organizuara dhe të përbashkëta të përballohet presioni turko – islamik dhe influenca tradicionalisht e fuqishme sllavo – ortodokse, të cilat ngushtonin hapësirën religjioze dhe kulturore shqiptare, përkatësisht diferencimi i plotë nga turqit (islamët) dhe sllavët (ortodoksët), e kjo shpiente drejt forcimit të shqiptarizimit për ruajtjen dhe kultivimin e vlerave fetare e kombëtare-etnike.
Papë Klimenti XI – Albani i kishte ndihmuar shkollat e Kurbinit e të Lezhës, pastaj sipar urdhrit të tij (Papë Klimenti XI), në Romë ishin hapur dy katedra të gjuhës shqip, njëra në Kuvendin e shën Bartolomeut (në Isola Tibertina) dhe tjetra në Kuvendin e shën Pjetrit të Montorios, këtë të fundit e udhëhiqte Françesko Mario de Leçe, autori i gramatikës së parë shqipe (të botuar në vitin 1716). Njëherësh, ai (papa) njihet edhe si reformator i Universitetit të Romës, sikurse edhe themelues i shtypshkronjës dhe institucioneve të tjera arsimore e kulturore në Romë e gjetkë.
Nga kjo del se puna e shkollimit të arbëreshëve, sikurse edhe e shqiptarëve, hapja e institucioneve shkollore, hartimi i librave shkollorë, sidomos ato për mësimin e gjuhës shqipe, si dhe angazhimi për atdheun e paraardhësve, ishin aktivitete programore dhe patriotike të Papë Klimenti XI – Albanit. Ai, në fakt, ishte faktor shumë i rëndësishëm për përhapjen e emrit të popullit të tij shqiptar, të historisë dhe të gjuhës së tij (Bibl. Enciclopedia italiana, fondata da G. Treccani, Roma 1949, vol. XXVI, p. 251; vol. X, p. 572; vol. II, p. 95; vol.XXXI, p.923-924, Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiranë, 1985, f. 585).
Papë Klementi XII apo Lorenzo Corsini ishte me origjinë shqiptare nga nëna. Në damarët e tij rridhte gjaku i Kastriotëve. Korsinët ishin ndër familjet më fisnike të Italisë. Loreci hyri në kurinë romane, bëri karrierë si ambasador i papës, sekretar i thesarit, e tjerë. Emri i tij përmendet si kandidat për fronin papnor në shumë asamble kardinalësh. Më në fund u zgjodh papë (dhe këtë detyrë e kreu gjatë viteve 1730-1740), kur ishte 71 vjeç. Është i pari papë, që vendoset në Quirinale. Roli tij në zhvillimin e arsimit në Shqipëri është i krahasueshëm me të Klementit XI. Ai u angazhua shumë në veprimtaritë misionare nëpër botë. Vdiq në vitin 1840. /Tel
Të dhënat sipas enciklopedisë italiane në historinë e Papëve të Vatikanit. Kontributet e tyre për kombin shqiptar dhe unitetin e kishës katolike.
Të dhënat sipas enciklopedisë italiane në historinë e Papëve të Vatikanit. Kontributet e tyre për kombin shqiptar dhe unitetin e kishës katolike.
Në periudhën e lavdishme të sundimit të kryetrimit të Arbërisë, marrëdhëniet e Gjergj Kastriotit me Vatikanin kanë qenë pasqyrë e një prej aspekteve më të rëndësishme të personalitetit të tij prej burri shteti dhe diplomati. Gjergj Kastrioti u lind në Dibër më 6 maj 1405 dhe vdiq në Lezhë më 17 janar 1468, ndërsa varri i të cilit gjendet edhe sot në kishën e Shën Nikollës në qytetin e Lezhës. Duke qenë se Selia e Shenjtë në Mesjetë kishte pushtetin qendror në Evropë dhe ushtronte autoritetin e saj si mbi aspektet fetare të banorëve të këtij kontinenti, ashtu edhe mbi të gjitha aspektet e tjera të jetës së tyre, ishte zgjuarsi dhe shkathtësi nga ana e Gjergj Kastriotit që të përpiqej të fitonte vëmendjen e Selisë së Shenjtë dhe ta përdorte në një fare mënyre këtë kujdes për qëllimet e tij luftarake dhe atdhetare.
Qysh në fillim duhet theksuar se marrëdhëniet midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë u ndërtuan mbi bazën e një interesi të ndërsjellët,si nga ana e Skënderbeut, ashtu edhe nga ana e kësaj Selie,interesa këto që erdhën duke u forcuar me kalimin e kohës dhe me rritjen e famës së Gjergj Kastriotit si strateg në luftë kundër pushtuesve osmanë. Që Skënderbeu të fitonte plotësisht besimin e Selisë së Shenjtë iu desh kohë dhe shumë fitore kundër pushtuesve turq dhe për këtë arsye papët Eugjen IV (1431-1447) dhe Nikolla V (1447-1455) e afruan dhe e ndihmuan mjaft kryetrimin, por nuk mund të thuhet se ata të vetmen shpresë e kishin tek ai dhe si rrjedhim duhej ta përqendronin të gjithë vëmendjen e tyre për luftën kundër otomanëve te ai.
Ata e kishin përqendruar vëmendjen e tyre edhe tek shteti Hungarez, por dhe tek Kostandinopoja, që aso kohe mbanin barrën kryesore të luftës së krishterimit kundër jobesimtarëve,ndërkohë që në kohën e Papës Kalisti III (1455-1458),sidomos në fund të pontifikatit të tij, vëmendja ndaj Shqipërisë rritet, për të arritur kulmin në periudhën e sundimit të Papa Piu II (1458-1464), i cili e konsideronte Gjergj Kastriotin si komandant të ushtrisë së krishterë europiane kundër pushtuesëve turq. Që në fillim të fushatës së tij antiosmane, Skënderbeu tregoi qartë që po kërkonte një orientim perëndimor-katolik. Disa historianë thonë se papët e ndihmuan Skënderbeun vetëm me bekime apostolike,por Noli e hedh poshtë këtë gjë, duke pohuar se “…papët e ndihmuan Skënderbeun me të holla tingëlluese që arrinin në mijëra dukatë ari të thesarit papal…”, si duket për luftën që po bënte kundër pushtuesit osman duke u bërë mburojë ndaj depërtimit të osmanëve në brendësi të Europës..
Marrëdhëniet diplomatike midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë,si dhe përkrahja financiare e papëve për fushatat e tij kundër turqve, kishte qëllime politike në sfond. Kryqëzata kundër turqve ishin shpallur nga të gjithë papët e shekullit XV, por me Papa Piun II,i njohur si predikues e promovues i kryqëzatës dhe që kishte treguar interes për Shqipërinë e për Skënderbeun,ngrihej në përfytyrimet papnore si një bazë për planet kryqtare dhe Skënderbeu si udhëheqës i kryqëzatës së planifikuar. Kjo duket qartë në një dokument të prillit të vitit 1463, në të cilin Papa Piu II, Republika e Venedikut, si dhe aleatët e tjerë i kërkonin Skënderbeut që të nënshkruante një marrëveshje me ta për luftë kundër turqve. Pas fitores së Skënderbeut në vitin 1464, Papa Piu II ishte përfundimisht i bindur që Skënderbeu do të ishte udhëheqësi i ushtrisë kryqtare të krishterë kundër turqve. Por,Papa Piu II vdiq në Ankona,kur po fillonte kryqëzatën dhe bashkë me vdekjen e këtij pape,u shuan edhe idetë e tij.
Papa Klementi XI ose Gjon Francesk Albani - Laçi
Padyshim një kontribut të shquar në lëvizjen për zhvillim kulturor dhe arsimor në trojet shqiptare dhe më gjerë ka dhënë edhe biri i Arbërisë Papa Klementi i XI – Gjon Francesk Albani, papë ky që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë. Në listën e gjatë të 282 papëve që kanë udhëhequr Selinë e Shenjtë deri në ditët tona, figurojnë edhe disa emra papësh dhe kardinalësh shqiptarë që kanë drejtuar këtë institucion të shenjtë. Sipas fakteve dhe dokumenteve historike janë katër papë shqiptarë qe e kanë drejtuar këtë Seli duke filluar nga Shën Eleuteri (174-189), Shën Kaji (283-296), Shën Gjoni IV (640-642), por papa që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë është papa Klementi XI, Gjon Francesk Albani-Laçi ose Xhian Francesko Albani De Lazio.
Edhe patër Vincens Malaj mendon se për origjinën e tij nuk ka kurrfarë dyshimi se është shqiptare ,sepse “...familja Albani e ka prejardhjen nga dy emigrantë shqiptarë Gjergji dhe Filipi, dy djemtë e Mëhill Laçit që dikur kishin qenë luftëtarë nën urdhrat e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Këta burra trima e të njohur për patriotizëm, duke mos duruar zgjedhën turke braktisën atdheun e tyre dhe u strehuan në Urbino…”.Kështu mendon edhe studiuesi i njohur italian Giovani Armilota ku thekson se ”…Familja Albani u krijua nga dy vëllezërit shqiptare,Gjergji dhe Filipi të Mikelit nga Laçi…”.Këtu,Frederiku dhe Guidoboldi i Montefeltros shfrytëzuan aftësitë e tyre duke i caktuar si nëpunës për çeshtjet diplomatike dhe ushtarake.
Në fillim u njohën me mbiemrin Albanezi, që më vonë Altobeli, djali i Gjergjit e ktheu në Albani. Më pas ,”…nga Altobeli (1495-1564), lindi Hanibali (1530-1591), nga Hanibali lindi Horaci (1576-1653). Nga djali i tij Karli (1623-1684), martuar me Helena Moskën nga Pezara më 1649 lindi Gjon Francesku…”. Të habit fakti se në shumë jetëshkrime të tij nuk përmendet prejardhja e tij nga Laçi, që i përket Kurbinit. Mbiemri i tij Laçi është i justifikueshëm,pasi ky qytet del në dokumente me emrin Laç, më 1467, më 1557 del me emrin Sebaste, ndërsa më 1644 dhe 1672 përsëri del me emrin Laç. Prandaj edhe emërtimi Laçi përputhet plotësisht me periudhën e lindjes së tij. Këto të dhëna që na i sjell Dr.Vincens Malaj vërtetojnë se Papa Klementi XI ka pasur origjinë nga Laçi i Kurbinit, pikërisht nga fshati i sotëm Shullaz, ku nga dokumentet Turke del ky mbiemër dhe përmendet një farë Pjetër Laçi.
Nuk është e rastit edhe letra që u dërgon Vincens Smajeviku gjithë Ipeshkvinjve të Shqipërisë për t’i mbledhur ato në kuvend sipas porosisë së Papa Klementit. Dhe kjo letër drejtohet nga Kisha e Kurbinit, vendlindja e Papa Klementit ku thuhet: : “…Ju pra, o vëllezërit e mi, kryeipeshkvinj, jeni thirrë prej meje, e ju o ipeshkvinj që jeni nën mua dhe meshtarë të tjerë, të parët e kishave, duke ju urdhëruar po ju bëj të ditur që të vini e të mblidheni në Kuvend të Arbnisë …” Shkruar në Kurbin në të dhjetën ditë të dhjetorit 1702.
Prejardhjen e tij nga Laçi, e ka vënë në dukje edhe gazetari dhe studiuesi italian Giovanni Armilota, studiuesi kosovar Engjell Sedaj, studiuesja Engjëllushe Varfi, gazetari Altin Kreka si dhe publicisti i njohur Adrian Beshaj, duke vërtetuar origjinën e saktë të Gjon Francesk Albanit –Laçit. Nga kjo familje me tradita kulturore dhe fetare rrodhën papë,kardinalë, diplomatë dhe burra të shquar shteti. Gjon Francesk Albani, i biri i Karlit dhe Elenës nga Laçi, lindi me 23 korrik 1649 në Urbino, ku vite më parë familja e tij kishte ardhur nga Laçi i Kurbinit për t’i shpëtuar regjimit osman.
Që në fëmijëri Gjoni u dallua për zgjuarsi, shkathtësi dhe këmbëngulje për kryerjen e detyrave. Kur ishte vetëm 11 vjeç, filloi studimet në Romë në kolegjin roman të jezuitëve me rezultate të shkëlqyera. Puna e tij bie në sy të mbretëreshës Cristina Sversia që e ndihmoi. Pasi përfundoi filozofinë dhe teologjinë mori me shumë devotshmëri pushtetin meshtarak. Shpejt fitoi simpatinë e Papës qe e caktoi në detyra të ndryshme të nivelit të lartë si Ipeshkv i Rietit, pastaj i Sabinës e Orvietas e deri Sekretar i letrave papnore, ndërsa Papa Aleksandri i VIII e shunguroi cardinal në vitin 1690. Ishte i biri i Karl Abanit, nga familja e njohur shqiptare Albani, që u bë njeriu më i shquar në Selinë e Shën Pjetrit.
Me 1 Nëntor 1700 vdes Karli II, mbreti i fundit i dinastisë së absburgëve,i cili duke mos pasur më pasardhës të tij, testamenoi në fronin mbretëror Filip D’Anzhu, nip i Luigjit XIV mbret i Francës. Pikërisht me 6 nëntor të vitit 1700 Filip D’Auzhu u shpall mbret i ri i Spanjës me emrin Filip V, që shënonte fundin e dinastisë së absburgëve dhe fillimin e dinastisë burbone. E gjithë kjo ndodhte kur Selia e Shenjtë kishte humbur që me 27 shtator të vitit 1900 Papa Inocens-Automio Pignotelli, fisnik napolitan dhe po bëheshin përgatitjet për zgjedhjen e papës së ri.
Duke ndjerë rrezikun që i kanosej aso kohe, Selia e Shenjtë mblodhi Konklavën 3 ditë pas shpalljes së mbretit Filip V i Spanjës, pikërisht me 9 nëntor 1700, ndërsa me 8 dhjetor të vitit 1700, pikërisht kjo Konklavë zgjodhi si pasardhës të Inocencos XII Kardinalin shqiptar Giovanni Francesko Albani, në moshën 51 vjeçare. Në punimet e Konklavës morën pjesë 57 kardinalë,nga 66 të tillë që përbenin Kolegjin e Shenjtë, mes të cilëve edhe Ipeshkvi i Faences Marcello Duroria – Durrësi.
Konklava e Kardinalëve e zgjodhi Gjon Francesk Albanin papë, nisur nga cilësitë e tij të vyera morale dhe fizike. Aftësitë e tij të mëdha intelektuale, sjelljet e përpikta e të shkëlqyera, dinjiteti i jashtëzakonshëm, përvoja e gjatë në zbatimin e së drejtës komunare dhe kishtare, njohja e thelluar e situatës politike… aftësia e formulimit me shkrim dhe me goje e qëndrimeve, puna e palodhshme, temperamenti i përzemërt dhe kujdesi ndaj të varfërve…”, vlerësoheshin në gjithë rrethin e kardinalëve. Me tej G.Moroni e përshkruan këtë fisnik nga Laçi, me trup të lartë, me pamje të bukur. Ishte i pari pas Klementit VII qe u ul në fron pa mjekër. Ballëlart, me shikim të mprehtë, me pamje disi të zbehtë, flokë dhe sy të zezë, kishte zë tingëllues, mendjemprehtë, kujtesë fenomenale… Zotëronte bukur gjuhën greke dhe latine. Ishte erudit i madh dhe njeri i drejtë”.
Me ardhjen e Papës Klementi XI në Selinë e Shenjtë për kishën katolike shqiptare fillon rilindja shpirtërore, Jezuitët fillojnë të interesohen për shqiptarët. Nën kujdesin e tij mblidhen letra,qarkore ipeshkvnore dhe dokumente të tjera nga trevat shqiptare me qëllim që të kompletohet përmbledhja “Illirikum Sacrum”. Bëhej fjalë për dokumente të rëndësishme që flisnin për historinë e trojeve të Arbërisë dhe për mbledhjen e materialeve në këto territore flet edhe Daniel Farlati në veprën “Ilirikum Sacrum”. Ai na bën më dije se Papa Klementi XI dërgoi në territoret e Arbnisë, përgjatë bregdetit Mesdhe një anije, e cila do të mblidhte dokumente historike për këtë territor. Kjo anije venedikase preku brigjet e “Arbnisë venedikase” deri në Tivar, pastaj kaloi edhe në “Arbninë osmane”. Kështu Atë Riceputi hodhi një bazë të fuqishme dokumentare duke mbledhur dhe renditur togje të mëdha dokumentesh që përmbanin të dhëna dokumentare për Arbninë, sipas porosisë së Papës Gjon Françesk Albani.
Për sa i përket “Arbnisë osmane” thuhet se një qerre e madhe e tërhequr meqë dhe e ngarkuar me dorëshkrime, libra dhe dokumente të tjera historike, pasi kapërceu baltat e vështira të Zadrimës, u mbyt aksidentalisht duke kapërcyer lumin e Drinit, bashkë me të gjithë dokumentet e grumbulluara. Kishte dashuri të madhe për vendlindjen dhe deklaronte me krenari prejardhjen e tij shqiptare. U dhuroi D.Farlatit dhe F.Riceputit një sasi dokumentesh të mbledhura në rininë e tij me qëllim që të shkruanin për origjinën dhe vjetërsinë e Ilirisë. Kërkoi nga Marin Bici që ndodhej në tokat shqiptare të interesohej për prejardhjen shqiptare të familjes Albani. Edhe arqipeshkv Vencens Zmajevic bën fjalë për prejardhjen e Papa Klementit XI. Ai i shkruan profesorit të tij A.Patricia: “...
Më gëzon së tepërmi zgjedhja e eminencës Albani në fronin e Papës, duke ditur se është miku yt...”.
Gjon Francesk Albani është pasardhësi i 261-të i Selisë së Shenjtë, ai e drejtoi këtë Seli për 21 vjet me radhë. Ai shquhej për një kod të lartë moral. U interesua shumë për rilindjen politike dhe fetare të atdheut të vet. Identitetin e tij shqiptar e pohon edhe Papa Pavli VI, në letrën e tij të botuar me 17 janar 1968 në Romë, me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, ku mes të tjerave thuhet: “Nuk i harrojmë as ata burra, të cilët ruajnë edhe fenë e tyre baras me përkushtimin ndaj Selisë Apostolike për shërbim të së cilës ato dhuruan njerëz të përmendur për dituri dhe virtyte, si me kënaqësi po përkujtojmë paraardhësin tonë Klementi XI nga popullsia Albane, i cili krenohej me prejardhjen e vjetër të tij shqiptare”.
Në vitin 1701, Papa Klementi themeloi për shqiptarët e Italisë një kolegj në San Dimitria Korone dhe me 1708 siguroi një vend të përhershëm për një student shqiptar në këtë kolegj. Kur u emërua në Selinë e Shenjtë në territorin shqiptar kishte vetëm katër ipeshkvinj: Pjeter Zymi-arqipeshkv në Durrës, Pjetër Karaxhiq-ipeshkv i Pultit, Nikollë Veldonjin-ipeshkv i Lezhës dhe Gjergj Theodhori-ipeshkv i Sapës. Ai emëroi Vencens Zmajevikun në kishën metropolitane të Tivarit, Anton Babin në kishën e Shkodrës më 1701 dhe Marin Gjinin ipeshkv të Pultit… duke plotësuar kështu selitë vakante në dioqezat kryesore shqiptare.
Për të nxitur reformën kishtare në Shqipëri sipas vendimeve të Koncilit të Trentas, ai caktoi si vizitor apostolik në të gjitha dioqezat e Shqipërisë më 8 qershor 1702 ipeshkvin Vincens Zmajevic. Ky i fundit, nga vendlindja e tij e informonte se: “...Në Kurbin: Gjendet kisha abaciale e Shën Prendes, katedralja e ipeshkvit të Durrësit, me tri piktura të Shën Marisë, njëra e madhe e punuar nga Monsinjor Skura me portretin e tij dhe dy të vogla vendosur me shije mes disa pikturave të tjera. Në këtë kishë është froni i arqipeshkvit, dy kryqe arqipeshkvnore argjendi të gjata tri pëllëmbë të dala në reliev mbi dru, një ostembajtëse, një këmbanë 400 libresh”. Më tej vijon lista e priftërinjve që shërbenin atë kohë në Diocenzin e Durrësit. Ja disa prej tyre: Arqipeshkv i Durrësit ishte Monsinjor Pjetër Zymbi, D.Martin Bushalla, vikar i përgjithshëm është mësues shkolle, D.Primo Prodani, D.Primo Shkjezi në Kurbin, D.Llesh Perlati në Skuraj,… D.Lazër Dajçi në Selitë, D.Llesh Çeza në Zhejë, etj.
Është interesant fakti se në këtë listë meshtarësh ka edhe mësues, që mesa duket jepnin mësim në shkollën e Shenpremtes në Kurbin. Pikërisht në këtë dokument flitet edhe për shkollën e Kurbinit, për të cilën interesohet drejtpërdrejt edhe Papa Klementi XI. Në relacionin e Zmajevikut drejtuar Papës thuhet: ”…
Është për t’u numëruar është edhe ndërtimi i shkollës në Kishën e Kurbinit me përgatitje mjeshtërish për çdo vit, pra ata xhakonë që përgatiten këtu të rriten në rrugën e Tënzotit e të mësojnë letrat, shkrim dhe lexim shqip… ”Ky relacion e njohu Papa Klementin XI me gjendjen dhe e detyroi të merrte masa urgjente në përmirësimin e gjendjes.
Nisma e parë ishte vendimi për mbledhjen e Kuvendit të Arbrit mbajtur në Merqi të Lezhës në vitin 1703. Këto dokumente autentike dëshmojnë se arsimi shqip ka lindur në Kurbin, në shkollën e Shënpremtes rreth tre shekuj më parë, dhe jo më 7 Mars 1887, siç dëshmohej në periudhën e sundimit komunist.
Urdhëri i Papa Klementit XI kur autoritet turke konvertonin fenë
“…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji...
Shqipëria në atë periudhe vuante nën thundrën e sundimit osman. E harruar dhe e braktisur nga Europa që dikur e shihte me zili për luftërat që pati bërë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit, që luftoi për 25 vjet rresht për mbrojtjen e krishterimit dhe qytetërimit europian, kishte ardhur momenti që të dilte në dritë lufta dhe përpjekjet e saj për ekzistencë. Pikërisht në këto momente të errëta ndriti për popullin shqiptar një rreze shprese. Biri i saj i shquar Gjon Francesk Albani tre vjet pasi u zgjodh papë, urdhëroi që të mblidhej Koncili i Dheut të Arbrit.
Ky Koncil u mbajt në Mërqi të Lezhës në vitin 1703 në kishën e Shwn Gjonit nën drejtimin e arqipeshkvit të Tivarit Vinko Zmajevic. Ky Koncil u mor me problemet kyçe të jetës së krishterë. E ndër ta, padyshim është problemi i apostoezise së madhe të popullit shqiptar, përkatësisht të kalimit të tij në islamizëm. Shenjat e ringjalljes e të shpresës i pasqyron në letrën e tij vetë arqipeshkvi i Tivarit që më 10 korrik 1703 ia dërgon Papës Klementi XI, ku thuhet: “...Ti më urdhnove o i shenjti Papë me i shkue e me i vu oroe porsi si vizitor apostolik kishat e Shqipërisë, dheut t’em.
E unë urdhnit tan i ndigjova, dheut iu solla rreth e rreth, gjithë mbarë kërkova e pashë nevojat e Shqipërsisë. Pashë shumë mjerime… Nën hijen tende, o Atë i Shenjtë, dheu i Shqipërisë po gazmohet e pas shumë vjetësh po merr frymë e po çilë sytë. Kjo Shqipni që deri tash ka ndejë si e harrueme, mbulue e vorfnue prej mjegullës, nën nji Papë shqiptar po del në dritë e mezi prêt me fitue emnin dhe lumninë… Me kaq unë me të tjerët vllaznit e mi e me gjithë popullin e Shqipërisë, bashkërisht i lutna Zotit që ty Papë shqiptar me të ruejtun për të gjatë mot e jetë e me shëndet, për të mirë të kishës e për fatin tonë.
Arqipeshkvi i Tivarit Vincens Zmajeviku”
Ishte hera e parë që Papa po njihte gjendjen reale ekonomike dhe shpirtërore të popullit shqiptar. Gjendja ishte e rëndë, prandaj Papa Klementi XI u trondit shumë. Nuk mjaftonte gjendja e rendë ekonomike, por tani ishte shtuar edhe presioni i autoriteteve turke për konvertimin e popullsisë, nga katolikë në myslimanë. Për këtë arsye Papa lëshoi disa urdhra, të cilat kishin qëllim forcimin e unitetit të popullit rreth kishës katolike. Në një prej tyre ai theksonte: “…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji, edhe në qiellin shqiptar është vetëm nji Zot, i cili do t’u mëshirojë duke u futur në mbretërinë e tij Qiellore...”.
Përpjekjet e tij për përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe në atdheun e tij janë të hershme. Pas kërkesës së Franceskaneve në Shqipëri dhe të arqipeshkvit të Tivarit, Vicko Zmajeviq, me urdhër të Papa Klementit XI,që nga prilli i vitit 1711 deri në fund të shek.XIX u mësua gjuha shqipe. Gjatë gjithë periudhës kur sundoi në Selinë e Shenjtë,ai u interesua për zhvillimin e kulturës shqiptare. Posti papnor, ndikoi që edhe në mjedise të tjera letrare dhe shkencore të zgjohej interesimi për gjuhën shqipe. Ai mbështeti fuqimisht botimin e veprës së albanologut Luibnici, ku shfaqeshin pikëpamjet mbi origjinën ilire të shqiptarëve, botuar me 1709. Me guxim dhe vendosmëri hapi një seminar arbëresh në Palermo duke i dhënë një hov të paparë lëvizjes së gjerë patriotike dhe kulturore, dhe me 20 prill 1711, me iniciativën e tij, hapet e para katedër e gjuhës shqipe ne Universitetin e kryeqendrës së Perandorisë Romane, në Romën e Qytetëruar, që do të ndikonte në zhvillimin e albanologjisë në Europë.
Në vitin 1711 Papa Klementi XI ndërhyn pranë Republikës së Venedikut për t’i ndihmuar shqiptarët në luftë. Këtë thirrje ia bëri gjithë Europës, por Europa përsëri qëndroi indiferente ndaj çështjes shqiptare. Vlen të përmendet këtu miqësia e ngushtë që pati Papa Klementi XI me Gjergj Guxetën (1682-1756), themelues i Seminarit papnor të Palermos. Ky seminar arbëresh që u hap me 30.11.1730, do të luante një rol të madh në përhapjen e kulturës shqiptare tek arbëreshët dhe arsimin e shumë intelektualëve të shquar arbëreshe si Pjetër Andrea,P.Parina,Nikoll Keta) etj. Nikollë Keta thotë se Gjergj Guxeta i kushtoi Papës Klementi disa sonete ku tregoi lidhjet e ngushta miqësore mes tyre. Dallohet veçanërisht një poezi e tij që ka rreth 56 vargje njëmbëdhjetërrokëshe me rimë të alternuar,ku thuhet:
“…Gjergji i dashur është dhe i denjë i Klementit,/ Yt vëlla,sikur Serafinin i vdekur,/ S’është e vërtetë jo,s’vdes heroi i fjalës,/ Jeton shpirti i madh i tij mbi qiellin e lartë,/ Edhe emri i tij jeton më amshim,në botë…”.
Në korrespondencën e Gjon Francesk Albanit ruhen dy letra që shprehin pikëpamjet dhe qëndrimin e tij kundër Jonsemizmit. Ai ndërtoi shumë shkolla edukimi dhe jetimore për t’u ardhur në ndihmë shtresave të varfëra. Me emrin e tij lidhet ndërtimi dhe funksionimi i spitaleve të para publike. Pasuroi shumë bibliotekën e Vatikanit dhe restauroi shumë statuja dhe obeliske.
Bibliotekën e tij shumë të pasur ua la nipave të tij kardinalë dhe intelektualë të zotë dhe bashkë me të edhe një apigram që është shkruar në bazilikën e kishës së Shën Pjetrit,në të cilën thuhej: “Klementi XI-Albani, Papë, më parë vikar, e pastaj kanonik i kësaj bazilike, vdiq pas një pontifikati… Lutuni për të”. Vdiq me 19 mars 1721 ditën e Shën Jozefit, pajtorit të të vdekurve. Në dhomën e tij u gjetën vetëm 60 skude, bashkë me një listë me emrat e 600 familjeve, shumica me origjinë arbëreshë që jetonin me lëmoshat e Selisë së Shenjtë.
Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe, pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit, ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh, mbuluar nga një pllakë e thjeshtë mermeri ku është skalitur me germa ari emri i këtij kurbinasi të ndritur. Veprimtaria e Klementit XI për çështjen kombëtare, shqiptare ishte aq e madhe sa edhe emri i tij Albani që mbi të gjitha ishte një emër krenarie për të qenit shqiptar. Ky Papë me personalitetin e tij të spikatur ndikoi fuqimisht në zhvillimin kulturor dhe fetar të arbëreshëve dhe për këtë ai duhet të vlerësohet nga historiografia shqiptare. Duhet ditur se nën kujdesin e tij janë thirrur 15 koncile, janë gjetur 1412 letra, 28 ligjerata, 2 biseda me rëndësi të veçantë dhe shumë materiale të tjera të rëndësishme. Prandaj studiuesi Engjëll Sedaj mendon se “pavdekësia e këtij Pape qëndron në aktivitetin e tij të vazhdueshëm kundër turqve dhe mbrojtjen e krishtërimit”.
Gjatë ushtrimit të detyrës së Atit të Shenjtë ai u përball me shumë sfida. E përjetoi me hidhërim nënshkrimin e traktatit të Utrehtit me 2 prill 1713, por edhe atë të 6 marsit 1714. Kjo i dha mundësi të punonte për rritjen e autoriteteve dhe famës brenda vendit. Themeloi një akademi pikture, nxiti zbulimet arkeologjike me qëllim zbulimin e rrënjëve të lashtësisë dhe pasuroi bibliotekën e Vatikanit. Obelisku në sheshin e Panteonit është vepër e Papa Klementit të XI, ashtu si dhe porti i Ripetës mbi Tibër, i cili u shkatërrua në vitin 700, ku u ndërtua ura Covour, Universiteti i Urbinas, ku u shkollua ky Papë pati prioritet e kujdesit të tij të vazhdueshëm. Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe,pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh.
Papa Eleuteri dhe sfidat për udhëheqjen e Vatikanit në periudha të vështira
Një nga papët shqiptare, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qënë edhe Papa Eleuteri. Në listën e gjatë të papëve në bazilikën e Shën Pjetrit në Vatikan, ai është i 13-ti. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Ai ka lindur në Pervezë të Nikopojës, por në 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Sipas enciklopedisë italiane në historinë e papëve të Vatikanit,kanë qenë plot shtatë papë me origjinë ilire dhe shqiptare. Këta janë Shën Eleuteri, Shën Urbani I, Shën Kai, Shën Pali IV, Papa Gjoni IV, Papa Sisti V dhe Papa Klementi XI.
Shën Eleuteri papë ishte me origjinë prej Nikopolit të Epirit - Preveza, në jug të Çamërisë, i cili është shpallur martir. Eleuteri e mbajti fronin papnor në vitit 171-185. Festa e tij është me 26 maj. Renditet i katërmbëdhjeti në listën e papëve. Është biri i Abondit të Nikopolit. Një nga papët shqiptarë, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qenë edhe Papa Eleuteri. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Në vitin 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo dhe sot gjendet në katedralën e San Pietros në Vatikan, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Shën Urbani I Papë ishte me origjinë nga Iliria, edhe ky i shpallur martir. Urbani e mbajti fronin papnor në vitet 222-230. Festa e tij është më 25 maj. Renditet i tetëmbëdhjeti në listën e papëve të Selisë së Shenjtë.
Shën Kai Papë ishte me origjinë ilire, prej Salone në Dalmaci, edhe ky i shpallur martir. Kai e mbajti fronin papnor në vitet 283-296. Festa e tij është me 22 prill. Renditet i njëzetenënti në listën e papëve.
Papa Pali IV - Karafa me origjinë shqiptare e mbajti fronin papnor në vitet 1555-1559. Renditet i dyqind e njëzetepesti në listën e papëve. Gjatë kohës së tij, më 1555 botohet në gjuhën shqipe “Meshari” prej klerikut shqiptar, Gjon Buzuku. Sot një fshat arbëresh i Kalabrisë – Katanzaro, mban emrin Karafa.
Ndërsa Papa Gjoni IV- i mbiquajturi Dalmati, me origjinë edhe ky nga Iliria, e ka mbajtur fronin papnor në vitet 640-642. Papa Gjoni renditet i shtatëdhjetë e katërti në listën e papëve të Romës.
Nga emrat e tjerë që dolën nga familja Albani dhe që lanë gjurmë të rëndësishme në histori janë edhe Giovanni Girdoma (1509-1591), kardinal dhe kaut, Orozia (1576-1653) diplomat dhe senator i Romës, Anibali (1682-1751) President i dhomës Apostolike Alessandro (1692-1779) kardinal,sekretar i Memorialëve,ndërtues i Villa Albanot, Gion Francesko (1720-1803) kardinal, peshkop i Sabinës dhe më pas i Ostias. Mendohet se familja e madhe Albani u shua në vitin 1852 dhe i fundmi i kësaj familje qe Filipi. Këto figura të shquara kanë ngritur më lart lavdinë e vendit të tyre Arbërisë.
papa
papa
Ja kush ishin 7 Papët me origjinë
ilire dhe shqiptare
Të dhënat sipas enciklopedisë italiane në historinë e Papëve të Vatikanit. Kontributet e tyre për kombin shqiptar dhe unitetin e kishës katolike.
Ja kush ishin 7 Papët me origjinë
ilire dhe shqiptare Redaksia 31 Gusht 2014, 03:00 | Përditesimi: Share Rrit madhesinë e shkrimit Zvogëlo madhesinë e shkrimit Të dhënat sipas enciklopedisë italiane në historinë e Papëve të Vatikanit. Kontributet e tyre për kombin shqiptar dhe unitetin e kishës katolike. Në periudhën e lavdishme të sundimit të kryetrimit të Arbërisë, marrëdhëniet e Gjergj Kastriotit me Vatikanin kanë qenë pasqyrë e një prej aspekteve më të rëndësishme të personalitetit të tij prej burri shteti dhe diplomati. Gjergj Kastrioti u lind në Dibër më 6 maj 1405 dhe vdiq në Lezhë më 17 janar 1468, ndërsa varri i të cilit gjendet edhe sot në kishën e Shën Nikollës në qytetin e Lezhës. Duke qenë se Selia e Shenjtë në Mesjetë kishte pushtetin qendror në Evropë dhe ushtronte autoritetin e saj si mbi aspektet fetare të banorëve të këtij kontinenti, ashtu edhe mbi të gjitha aspektet e tjera të jetës së tyre, ishte zgjuarsi dhe shkathtësi nga ana e Gjergj Kastriotit që të përpiqej të fitonte vëmendjen e Selisë së Shenjtë dhe ta përdorte në një fare mënyre këtë kujdes për qëllimet e tij luftarake dhe atdhetare. Qysh në fillim duhet theksuar se marrëdhëniet midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë u ndërtuan mbi bazën e një interesi të ndërsjellët,si nga ana e Skënderbeut, ashtu edhe nga ana e kësaj Selie,interesa këto që erdhën duke u forcuar me kalimin e kohës dhe me rritjen e famës së Gjergj Kastriotit si strateg në luftë kundër pushtuesve osmanë. Që Skënderbeu të fitonte plotësisht besimin e Selisë së Shenjtë iu desh kohë dhe shumë fitore kundër pushtuesve turq dhe për këtë arsye papët Eugjen IV (1431-1447) dhe Nikolla V (1447-1455) e afruan dhe e ndihmuan mjaft kryetrimin, por nuk mund të thuhet se ata të vetmen shpresë e kishin tek ai dhe si rrjedhim duhej ta përqendronin të gjithë vëmendjen e tyre për luftën kundër otomanëve te ai. Ata e kishin përqendruar vëmendjen e tyre edhe tek shteti Hungarez, por dhe tek Kostandinopoja, që aso kohe mbanin barrën kryesore të luftës së krishterimit kundër jobesimtarëve,ndërkohë që në kohën e Papës Kalisti III (1455-1458),sidomos në fund të pontifikatit të tij, vëmendja ndaj Shqipërisë rritet, për të arritur kulmin në periudhën e sundimit të Papa Piu II (1458-1464), i cili e konsideronte Gjergj Kastriotin si komandant të ushtrisë së krishterë europiane kundër pushtuesëve turq. Që në fillim të fushatës së tij antiosmane, Skënderbeu tregoi qartë që po kërkonte një orientim perëndimor-katolik. Disa historianë thonë se papët e ndihmuan Skënderbeun vetëm me bekime apostolike,por Noli e hedh poshtë këtë gjë, duke pohuar se “…papët e ndihmuan Skënderbeun me të holla tingëlluese që arrinin në mijëra dukatë ari të thesarit papal…”, si duket për luftën që po bënte kundër pushtuesit osman duke u bërë mburojë ndaj depërtimit të osmanëve në brendësi të Europës.. Marrëdhëniet diplomatike midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë,si dhe përkrahja financiare e papëve për fushatat e tij kundër turqve, kishte qëllime politike në sfond. Kryqëzata kundër turqve ishin shpallur nga të gjithë papët e shekullit XV, por me Papa Piun II,i njohur si predikues e promovues i kryqëzatës dhe që kishte treguar interes për Shqipërinë e për Skënderbeun,ngrihej në përfytyrimet papnore si një bazë për planet kryqtare dhe Skënderbeu si udhëheqës i kryqëzatës së planifikuar. Kjo duket qartë në një dokument të prillit të vitit 1463, në të cilin Papa Piu II, Republika e Venedikut, si dhe aleatët e tjerë i kërkonin Skënderbeut që të nënshkruante një marrëveshje me ta për luftë kundër turqve. Pas fitores së Skënderbeut në vitin 1464, Papa Piu II ishte përfundimisht i bindur që Skënderbeu do të ishte udhëheqësi i ushtrisë kryqtare të krishterë kundër turqve. Por,Papa Piu II vdiq në Ankona,kur po fillonte kryqëzatën dhe bashkë me vdekjen e këtij pape,u shuan edhe idetë e tij. Papa Klementi XI ose Gjon Francesk Albani - Laçi Padyshim një kontribut të shquar në lëvizjen për zhvillim kulturor dhe arsimor në trojet shqiptare dhe më gjerë ka dhënë edhe biri i Arbërisë Papa Klementi i XI – Gjon Francesk Albani, papë ky që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë.
ilire dhe shqiptare Redaksia 31 Gusht 2014, 03:00 | Përditesimi: Share Rrit madhesinë e shkrimit Zvogëlo madhesinë e shkrimit Të dhënat sipas enciklopedisë italiane në historinë e Papëve të Vatikanit. Kontributet e tyre për kombin shqiptar dhe unitetin e kishës katolike. Në periudhën e lavdishme të sundimit të kryetrimit të Arbërisë, marrëdhëniet e Gjergj Kastriotit me Vatikanin kanë qenë pasqyrë e një prej aspekteve më të rëndësishme të personalitetit të tij prej burri shteti dhe diplomati. Gjergj Kastrioti u lind në Dibër më 6 maj 1405 dhe vdiq në Lezhë më 17 janar 1468, ndërsa varri i të cilit gjendet edhe sot në kishën e Shën Nikollës në qytetin e Lezhës. Duke qenë se Selia e Shenjtë në Mesjetë kishte pushtetin qendror në Evropë dhe ushtronte autoritetin e saj si mbi aspektet fetare të banorëve të këtij kontinenti, ashtu edhe mbi të gjitha aspektet e tjera të jetës së tyre, ishte zgjuarsi dhe shkathtësi nga ana e Gjergj Kastriotit që të përpiqej të fitonte vëmendjen e Selisë së Shenjtë dhe ta përdorte në një fare mënyre këtë kujdes për qëllimet e tij luftarake dhe atdhetare. Qysh në fillim duhet theksuar se marrëdhëniet midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë u ndërtuan mbi bazën e një interesi të ndërsjellët,si nga ana e Skënderbeut, ashtu edhe nga ana e kësaj Selie,interesa këto që erdhën duke u forcuar me kalimin e kohës dhe me rritjen e famës së Gjergj Kastriotit si strateg në luftë kundër pushtuesve osmanë. Që Skënderbeu të fitonte plotësisht besimin e Selisë së Shenjtë iu desh kohë dhe shumë fitore kundër pushtuesve turq dhe për këtë arsye papët Eugjen IV (1431-1447) dhe Nikolla V (1447-1455) e afruan dhe e ndihmuan mjaft kryetrimin, por nuk mund të thuhet se ata të vetmen shpresë e kishin tek ai dhe si rrjedhim duhej ta përqendronin të gjithë vëmendjen e tyre për luftën kundër otomanëve te ai. Ata e kishin përqendruar vëmendjen e tyre edhe tek shteti Hungarez, por dhe tek Kostandinopoja, që aso kohe mbanin barrën kryesore të luftës së krishterimit kundër jobesimtarëve,ndërkohë që në kohën e Papës Kalisti III (1455-1458),sidomos në fund të pontifikatit të tij, vëmendja ndaj Shqipërisë rritet, për të arritur kulmin në periudhën e sundimit të Papa Piu II (1458-1464), i cili e konsideronte Gjergj Kastriotin si komandant të ushtrisë së krishterë europiane kundër pushtuesëve turq. Që në fillim të fushatës së tij antiosmane, Skënderbeu tregoi qartë që po kërkonte një orientim perëndimor-katolik. Disa historianë thonë se papët e ndihmuan Skënderbeun vetëm me bekime apostolike,por Noli e hedh poshtë këtë gjë, duke pohuar se “…papët e ndihmuan Skënderbeun me të holla tingëlluese që arrinin në mijëra dukatë ari të thesarit papal…”, si duket për luftën që po bënte kundër pushtuesit osman duke u bërë mburojë ndaj depërtimit të osmanëve në brendësi të Europës.. Marrëdhëniet diplomatike midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë,si dhe përkrahja financiare e papëve për fushatat e tij kundër turqve, kishte qëllime politike në sfond. Kryqëzata kundër turqve ishin shpallur nga të gjithë papët e shekullit XV, por me Papa Piun II,i njohur si predikues e promovues i kryqëzatës dhe që kishte treguar interes për Shqipërinë e për Skënderbeun,ngrihej në përfytyrimet papnore si një bazë për planet kryqtare dhe Skënderbeu si udhëheqës i kryqëzatës së planifikuar. Kjo duket qartë në një dokument të prillit të vitit 1463, në të cilin Papa Piu II, Republika e Venedikut, si dhe aleatët e tjerë i kërkonin Skënderbeut që të nënshkruante një marrëveshje me ta për luftë kundër turqve. Pas fitores së Skënderbeut në vitin 1464, Papa Piu II ishte përfundimisht i bindur që Skënderbeu do të ishte udhëheqësi i ushtrisë kryqtare të krishterë kundër turqve. Por,Papa Piu II vdiq në Ankona,kur po fillonte kryqëzatën dhe bashkë me vdekjen e këtij pape,u shuan edhe idetë e tij. Papa Klementi XI ose Gjon Francesk Albani - Laçi Padyshim një kontribut të shquar në lëvizjen për zhvillim kulturor dhe arsimor në trojet shqiptare dhe më gjerë ka dhënë edhe biri i Arbërisë Papa Klementi i XI – Gjon Francesk Albani, papë ky që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë.
Në listën e gjatë të 282 papëve që kanë udhëhequr Selinë e Shenjtë deri në ditët tona, figurojnë edhe disa emra papësh dhe kardinalësh shqiptarë që kanë drejtuar këtë institucion të shenjtë. Sipas fakteve dhe dokumenteve historike janë katër papë shqiptarë qe e kanë drejtuar këtë Seli duke filluar nga Shën Eleuteri (174-189), Shën Kaji (283-296), Shën Gjoni IV (640-642), por papa që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë është papa Klementi XI, Gjon Francesk Albani-Laçi ose Xhian Francesko Albani De Lazio.
Edhe patër Vincens Malaj mendon se për origjinën e tij nuk ka kurrfarë dyshimi se është shqiptare ,sepse “...familja Albani e ka prejardhjen nga dy emigrantë shqiptarë Gjergji dhe Filipi, dy djemtë e Mëhill Laçit që dikur kishin qenë luftëtarë nën urdhrat e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Këta burra trima e të njohur për patriotizëm, duke mos duruar zgjedhën turke braktisën atdheun e tyre dhe u strehuan në Urbino…”.Kështu mendon edhe studiuesi i njohur italian Giovani Armilota ku thekson se ”…Familja Albani u krijua nga dy vëllezërit shqiptare,Gjergji dhe Filipi të Mikelit nga Laçi…”.Këtu,Frederiku dhe Guidoboldi i Montefeltros shfrytëzuan aftësitë e tyre duke i caktuar si nëpunës për çeshtjet diplomatike dhe ushtarake.
Në fillim u njohën me mbiemrin Albanezi, që më vonë Altobeli, djali i Gjergjit e ktheu në Albani. Më pas ,”…nga Altobeli (1495-1564), lindi Hanibali (1530-1591), nga Hanibali lindi Horaci (1576-1653). Nga djali i tij Karli (1623-1684), martuar me Helena Moskën nga Pezara më 1649 lindi Gjon Francesku…”. Të habit fakti se në shumë jetëshkrime të tij nuk përmendet prejardhja e tij nga Laçi, që i përket Kurbinit. Mbiemri i tij Laçi është i justifikueshëm,pasi ky qytet del në dokumente me emrin Laç, më 1467, më 1557 del me emrin Sebaste, ndërsa më 1644 dhe 1672 përsëri del me emrin Laç. Prandaj edhe emërtimi Laçi përputhet plotësisht me periudhën e lindjes së tij. Këto të dhëna që na i sjell Dr.Vincens Malaj vërtetojnë se Papa Klementi XI ka pasur origjinë nga Laçi i Kurbinit, pikërisht nga fshati i sotëm Shullaz, ku nga dokumentet Turke del ky mbiemër dhe përmendet një farë Pjetër Laçi.
Nuk është e rastit edhe letra që u dërgon Vincens Smajeviku gjithë Ipeshkvinjve të Shqipërisë për t’i mbledhur ato në kuvend sipas porosisë së Papa Klementit. Dhe kjo letër drejtohet nga Kisha e Kurbinit, vendlindja e Papa Klementit ku thuhet: : “…Ju pra, o vëllezërit e mi, kryeipeshkvinj, jeni thirrë prej meje, e ju o ipeshkvinj që jeni nën mua dhe meshtarë të tjerë, të parët e kishave, duke ju urdhëruar po ju bëj të ditur që të vini e të mblidheni në Kuvend të Arbnisë …” Shkruar në Kurbin në të dhjetën ditë të dhjetorit 1702.
Prejardhjen e tij nga Laçi, e ka vënë në dukje edhe gazetari dhe studiuesi italian Giovanni Armilota, studiuesi kosovar Engjell Sedaj, studiuesja Engjëllushe Varfi, gazetari Altin Kreka si dhe publicisti i njohur Adrian Beshaj, duke vërtetuar origjinën e saktë të Gjon Francesk Albanit –Laçit. Nga kjo familje me tradita kulturore dhe fetare rrodhën papë,kardinalë, diplomatë dhe burra të shquar shteti. Gjon Francesk Albani, i biri i Karlit dhe Elenës nga Laçi, lindi me 23 korrik 1649 në Urbino, ku vite më parë familja e tij kishte ardhur nga Laçi i Kurbinit për t’i shpëtuar regjimit osman.
Që në fëmijëri Gjoni u dallua për zgjuarsi, shkathtësi dhe këmbëngulje për kryerjen e detyrave. Kur ishte vetëm 11 vjeç, filloi studimet në Romë në kolegjin roman të jezuitëve me rezultate të shkëlqyera. Puna e tij bie në sy të mbretëreshës Cristina Sversia që e ndihmoi.
Iliria
Pasi përfundoi filozofinë dhe teologjinë mori me shumë devotshmëri pushtetin meshtarak. Shpejt fitoi simpatinë e Papës qe e caktoi në detyra të ndryshme të nivelit të lartë si Ipeshkv i Rietit, pastaj i Sabinës e Orvietas e deri Sekretar i letrave papnore, ndërsa Papa Aleksandri i VIII e shunguroi cardinal në vitin 1690. Ishte i biri i Karl Abanit, nga familja e njohur shqiptare Albani, që u bë njeriu më i shquar në Selinë e Shën Pjetrit.
Me 1 Nëntor 1700 vdes Karli II, mbreti i fundit i dinastisë së absburgëve,i cili duke mos pasur më pasardhës të tij, testamenoi në fronin mbretëror Filip D’Anzhu, nip i Luigjit XIV mbret i Francës. Pikërisht me 6 nëntor të vitit 1700 Filip D’Auzhu u shpall mbret i ri i Spanjës me emrin Filip V, që shënonte fundin e dinastisë së absburgëve dhe fillimin e dinastisë burbone. E gjithë kjo ndodhte kur Selia e Shenjtë kishte humbur që me 27 shtator të vitit 1900 Papa Inocens-Automio Pignotelli, fisnik napolitan dhe po bëheshin përgatitjet për zgjedhjen e papës së ri.
Duke ndjerë rrezikun që i kanosej aso kohe, Selia e Shenjtë mblodhi Konklavën 3 ditë pas shpalljes së mbretit Filip V i Spanjës, pikërisht me 9 nëntor 1700, ndërsa me 8 dhjetor të vitit 1700, pikërisht kjo Konklavë zgjodhi si pasardhës të Inocencos XII Kardinalin shqiptar Giovanni Francesko Albani, në moshën 51 vjeçare. Në punimet e Konklavës morën pjesë 57 kardinalë,nga 66 të tillë që përbenin Kolegjin e Shenjtë, mes të cilëve edhe Ipeshkvi i Faences Marcello Duroria – Durrësi.
Konklava e Kardinalëve e zgjodhi Gjon Francesk Albanin papë, nisur nga cilësitë e tij të vyera morale dhe fizike. Aftësitë e tij të mëdha intelektuale, sjelljet e përpikta e të shkëlqyera, dinjiteti i jashtëzakonshëm, përvoja e gjatë në zbatimin e së drejtës komunare dhe kishtare, njohja e thelluar e situatës politike… aftësia e formulimit me shkrim dhe me goje e qëndrimeve, puna e palodhshme, temperamenti i përzemërt dhe kujdesi ndaj të varfërve…”, vlerësoheshin në gjithë rrethin e kardinalëve. Me tej G.Moroni e përshkruan këtë fisnik nga Laçi, me trup të lartë, me pamje të bukur. Ishte i pari pas Klementit VII qe u ul në fron pa mjekër. Ballëlart, me shikim të mprehtë, me pamje disi të zbehtë, flokë dhe sy të zezë, kishte zë tingëllues, mendjemprehtë, kujtesë fenomenale… Zotëronte bukur gjuhën greke dhe latine. Ishte erudit i madh dhe njeri i drejtë”.
Me ardhjen e Papës Klementi XI në Selinë e Shenjtë për kishën katolike shqiptare fillon rilindja shpirtërore, Jezuitët fillojnë të interesohen për shqiptarët. Nën kujdesin e tij mblidhen letra,qarkore ipeshkvnore dhe dokumente të tjera nga trevat shqiptare me qëllim që të kompletohet përmbledhja “Illirikum Sacrum”. Bëhej fjalë për dokumente të rëndësishme që flisnin për historinë e trojeve të Arbërisë dhe për mbledhjen e materialeve në këto territore flet edhe Daniel Farlati në veprën “Ilirikum Sacrum”. Ai na bën më dije se Papa Klementi XI dërgoi në territoret e Arbnisë, përgjatë bregdetit Mesdhe një anije, e cila do të mblidhte dokumente historike për këtë territor. Kjo anije venedikase preku brigjet e “Arbnisë venedikase” deri në Tivar, pastaj kaloi edhe në “Arbninë osmane”. Kështu Atë Riceputi hodhi një bazë të fuqishme dokumentare duke mbledhur dhe renditur togje të mëdha dokumentesh që përmbanin të dhëna dokumentare për Arbninë, sipas porosisë së Papës Gjon Françesk Albani.
Për sa i përket “Arbnisë osmane” thuhet se një qerre e madhe e tërhequr meqë dhe e ngarkuar me dorëshkrime, libra dhe dokumente të tjera historike, pasi kapërceu baltat e vështira të Zadrimës, u mbyt aksidentalisht duke kapërcyer lumin e Drinit, bashkë me të gjithë dokumentet e grumbulluara. Kishte dashuri të madhe për vendlindjen dhe deklaronte me krenari prejardhjen e tij shqiptare. U dhuroi D.Farlatit dhe F.Riceputit një sasi dokumentesh të mbledhura në rininë e tij me qëllim që të shkruanin për origjinën dhe vjetërsinë e Ilirisë. Kërkoi nga Marin Bici që ndodhej në tokat shqiptare të interesohej për prejardhjen shqiptare të familjes Albani. Edhe arqipeshkv Vencens Zmajevic bën fjalë për prejardhjen e Papa Klementit XI. Ai i shkruan profesorit të tij A.Patricia: “...
iliria
Më gëzon së tepërmi zgjedhja e eminencës Albani në fronin e Papës, duke ditur se është miku yt...”.
Gjon Francesk Albani është pasardhësi i 261-të i Selisë së Shenjtë, ai e drejtoi këtë Seli për 21 vjet me radhë. Ai shquhej për një kod të lartë moral. U interesua shumë për rilindjen politike dhe fetare të atdheut të vet. Identitetin e tij shqiptar e pohon edhe Papa Pavli VI, në letrën e tij të botuar me 17 janar 1968 në Romë, me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, ku mes të tjerave thuhet: “Nuk i harrojmë as ata burra, të cilët ruajnë edhe fenë e tyre baras me përkushtimin ndaj Selisë Apostolike për shërbim të së cilës ato dhuruan njerëz të përmendur për dituri dhe virtyte, si me kënaqësi po përkujtojmë paraardhësin tonë Klementi XI nga popullsia Albane, i cili krenohej me prejardhjen e vjetër të tij shqiptare”.
Në vitin 1701, Papa Klementi themeloi për shqiptarët e Italisë një kolegj në San Dimitria Korone dhe me 1708 siguroi një vend të përhershëm për një student shqiptar në këtë kolegj. Kur u emërua në Selinë e Shenjtë në territorin shqiptar kishte vetëm katër ipeshkvinj: Pjeter Zymi-arqipeshkv në Durrës, Pjetër Karaxhiq-ipeshkv i Pultit, Nikollë Veldonjin-ipeshkv i Lezhës dhe Gjergj Theodhori-ipeshkv i Sapës. Ai emëroi Vencens Zmajevikun në kishën metropolitane të Tivarit, Anton Babin në kishën e Shkodrës më 1701 dhe Marin Gjinin ipeshkv të Pultit… duke plotësuar kështu selitë vakante në dioqezat kryesore shqiptare.
Për të nxitur reformën kishtare në Shqipëri sipas vendimeve të Koncilit të Trentas, ai caktoi si vizitor apostolik në të gjitha dioqezat e Shqipërisë më 8 qershor 1702 ipeshkvin Vincens Zmajevic. Ky i fundit, nga vendlindja e tij e informonte se: “...Në Kurbin: Gjendet kisha abaciale e Shën Prendes, katedralja e ipeshkvit të Durrësit, me tri piktura të Shën Marisë, njëra e madhe e punuar nga Monsinjor Skura me portretin e tij dhe dy të vogla vendosur me shije mes disa pikturave të tjera. Në këtë kishë është froni i arqipeshkvit, dy kryqe arqipeshkvnore argjendi të gjata tri pëllëmbë të dala në reliev mbi dru, një ostembajtëse, një këmbanë 400 libresh”. Më tej vijon lista e priftërinjve që shërbenin atë kohë në Diocenzin e Durrësit. Ja disa prej tyre: Arqipeshkv i Durrësit ishte Monsinjor Pjetër Zymbi, D.Martin Bushalla, vikar i përgjithshëm është mësues shkolle, D.Primo Prodani, D.Primo Shkjezi në Kurbin, D.Llesh Perlati në Skuraj,… D.Lazër Dajçi në Selitë, D.Llesh Çeza në Zhejë, etj.
Është interesant fakti se në këtë listë meshtarësh ka edhe mësues, që mesa duket jepnin mësim në shkollën e Shenpremtes në Kurbin. Pikërisht në këtë dokument flitet edhe për shkollën e Kurbinit, për të cilën interesohet drejtpërdrejt edhe Papa Klementi XI. Në relacionin e Zmajevikut drejtuar Papës thuhet: ”…Është për t’u numëruar është edhe ndërtimi i shkollës në Kishën e Kurbinit me përgatitje mjeshtërish për çdo vit, pra ata xhakonë që përgatiten këtu të rriten në rrugën e Tënzotit e të mësojnë letrat, shkrim dhe lexim shqip… ”Ky relacion e njohu Papa Klementin XI me gjendjen dhe e detyroi të merrte masa urgjente në përmirësimin e gjendjes.
Nisma e parë ishte vendimi për mbledhjen e Kuvendit të Arbrit mbajtur në Merqi të Lezhës në vitin 1703. Këto dokumente autentike dëshmojnë se arsimi shqip ka lindur në Kurbin, në shkollën e Shënpremtes rreth tre shekuj më parë, dhe jo më 7 Mars 1887, siç dëshmohej në periudhën e sundimit komunist.
Urdhëri i Papa Klementit XI kur autoritet turke konvertonin fenë
“…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji...
Shqipëria në atë periudhe vuante nën thundrën e sundimit osman. E harruar dhe e braktisur nga Europa që dikur e shihte me zili për luftërat që pati bërë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit, që luftoi për 25 vjet rresht për mbrojtjen e krishterimit dhe qytetërimit europian, kishte ardhur momenti që të dilte në dritë lufta dhe përpjekjet e saj për ekzistencë. Pikërisht në këto momente të errëta ndriti për popullin shqiptar një rreze shprese. Biri i saj i shquar Gjon Francesk Albani tre vjet pasi u zgjodh papë, urdhëroi që të mblidhej Koncili i Dheut të Arbrit.
Ky Koncil u mbajt në Mërqi të Lezhës në vitin 1703 në kishën e Shwn Gjonit nën drejtimin e arqipeshkvit të Tivarit Vinko Zmajevic. Ky Koncil u mor me problemet kyçe të jetës së krishterë. E ndër ta, padyshim është problemi i apostoezise së madhe të popullit shqiptar, përkatësisht të kalimit të tij në islamizëm. Shenjat e ringjalljes e të shpresës i pasqyron në letrën e tij vetë arqipeshkvi i Tivarit që më 10 korrik 1703 ia dërgon Papës Klementi XI, ku thuhet: “...Ti më urdhnove o i shenjti Papë me i shkue e me i vu oroe porsi si vizitor apostolik kishat e Shqipërisë, dheut t’em.
E unë urdhnit tan i ndigjova, dheut iu solla rreth e rreth, gjithë mbarë kërkova e pashë nevojat e Shqipërsisë. Pashë shumë mjerime… Nën hijen tende, o Atë i Shenjtë, dheu i Shqipërisë po gazmohet e pas shumë vjetësh po merr frymë e po çilë sytë. Kjo Shqipni që deri tash ka ndejë si e harrueme, mbulue e vorfnue prej mjegullës, nën nji Papë shqiptar po del në dritë e mezi prêt me fitue emnin dhe lumninë… Me kaq unë me të tjerët vllaznit e mi e me gjithë popullin e Shqipërisë, bashkërisht i lutna Zotit që ty Papë shqiptar me të ruejtun për të gjatë mot e jetë e me shëndet, për të mirë të kishës e për fatin tonë.
Arqipeshkvi i Tivarit Vincens Zmajeviku”
Ishte hera e parë që Papa po njihte gjendjen reale ekonomike dhe shpirtërore të popullit shqiptar. Gjendja ishte e rëndë, prandaj Papa Klementi XI u trondit shumë. Nuk mjaftonte gjendja e rendë ekonomike, por tani ishte shtuar edhe presioni i autoriteteve turke për konvertimin e popullsisë, nga katolikë në myslimanë. Për këtë arsye Papa lëshoi disa urdhra, të cilat kishin qëllim forcimin e unitetit të popullit rreth kishës katolike. Në një prej tyre ai theksonte: “…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji, edhe në qiellin shqiptar është vetëm nji Zot, i cili do t’u mëshirojë duke u futur në mbretërinë e tij Qiellore...”.
Përpjekjet e tij për përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe në atdheun e tij janë të hershme. Pas kërkesës së Franceskaneve në Shqipëri dhe të arqipeshkvit të Tivarit, Vicko Zmajeviq, me urdhër të Papa Klementit XI,që nga prilli i vitit 1711 deri në fund të shek.XIX u mësua gjuha shqipe. Gjatë gjithë periudhës kur sundoi në Selinë e Shenjtë,ai u interesua për zhvillimin e kulturës shqiptare. Posti papnor, ndikoi që edhe në mjedise të tjera letrare dhe shkencore të zgjohej interesimi për gjuhën shqipe. Ai mbështeti fuqimisht botimin e veprës së albanologut Luibnici, ku shfaqeshin pikëpamjet mbi origjinën ilire të shqiptarëve, botuar me 1709. Me guxim dhe vendosmëri hapi një seminar arbëresh në Palermo duke i dhënë një hov të paparë lëvizjes së gjerë patriotike dhe kulturore, dhe me 20 prill 1711, me iniciativën e tij, hapet e para katedër e gjuhës shqipe ne Universitetin e kryeqendrës së Perandorisë Romane, në Romën e Qytetëruar, që do të ndikonte në zhvillimin e albanologjisë në Europë.
Në vitin 1711 Papa Klementi XI ndërhyn pranë Republikës së Venedikut për t’i ndihmuar shqiptarët në luftë. Këtë thirrje ia bëri gjithë Europës, por Europa përsëri qëndroi indiferente ndaj çështjes shqiptare. Vlen të përmendet këtu miqësia e ngushtë që pati Papa Klementi XI me Gjergj Guxetën (1682-1756), themelues i Seminarit papnor të Palermos. Ky seminar arbëresh që u hap me 30.11.1730, do të luante një rol të madh në përhapjen e kulturës shqiptare tek arbëreshët dhe arsimin e shumë intelektualëve të shquar arbëreshe si Pjetër Andrea,P.Parina,Nikoll Keta) etj. Nikollë Keta thotë se Gjergj Guxeta i kushtoi Papës Klementi disa sonete ku tregoi lidhjet e ngushta miqësore mes tyre. Dallohet veçanërisht një poezi e tij që ka rreth 56 vargje njëmbëdhjetërrokëshe me rimë të alternuar,ku thuhet:
“…Gjergji i dashur është dhe i denjë i Klementit,/ Yt vëlla,sikur Serafinin i vdekur,/ S’është e vërtetë jo,s’vdes heroi i fjalës,/ Jeton shpirti i madh i tij mbi qiellin e lartë,/ Edhe emri i tij jeton më amshim,në botë…”.
ILIRIA LINDORE dhe PERENDIMORE...
Në korrespondencën e Gjon Francesk Albanit ruhen dy letra që shprehin pikëpamjet dhe qëndrimin e tij kundër Jonsemizmit. Ai ndërtoi shumë shkolla edukimi dhe jetimore për t’u ardhur në ndihmë shtresave të varfëra. Me emrin e tij lidhet ndërtimi dhe funksionimi i spitaleve të para publike. Pasuroi shumë bibliotekën e Vatikanit dhe restauroi shumë statuja dhe obeliske.
Bibliotekën e tij shumë të pasur ua la nipave të tij kardinalë dhe intelektualë të zotë dhe bashkë me të edhe një apigram që është shkruar në bazilikën e kishës së Shën Pjetrit,në të cilën thuhej: “Klementi XI-Albani, Papë, më parë vikar, e pastaj kanonik i kësaj bazilike, vdiq pas një pontifikati… Lutuni për të”. Vdiq me 19 mars 1721 ditën e Shën Jozefit, pajtorit të të vdekurve. Në dhomën e tij u gjetën vetëm 60 skude, bashkë me një listë me emrat e 600 familjeve, shumica me origjinë arbëreshë që jetonin me lëmoshat e Selisë së Shenjtë.
Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe, pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit, ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh, mbuluar nga një pllakë e thjeshtë mermeri ku është skalitur me germa ari emri i këtij kurbinasi të ndritur. Veprimtaria e Klementit XI për çështjen kombëtare, shqiptare ishte aq e madhe sa edhe emri i tij Albani që mbi të gjitha ishte një emër krenarie për të qenit shqiptar. Ky Papë me personalitetin e tij të spikatur ndikoi fuqimisht në zhvillimin kulturor dhe fetar të arbëreshëve dhe për këtë ai duhet të vlerësohet nga historiografia shqiptare. Duhet ditur se nën kujdesin e tij janë thirrur 15 koncile, janë gjetur 1412 letra, 28 ligjerata, 2 biseda me rëndësi të veçantë dhe shumë materiale të tjera të rëndësishme. Prandaj studiuesi Engjëll Sedaj mendon se “pavdekësia e këtij Pape qëndron në aktivitetin e tij të vazhdueshëm kundër turqve dhe mbrojtjen e krishtërimit”.
Gjatë ushtrimit të detyrës së Atit të Shenjtë ai u përball me shumë sfida. E përjetoi me hidhërim nënshkrimin e traktatit të Utrehtit me 2 prill 1713, por edhe atë të 6 marsit 1714. Kjo i dha mundësi të punonte për rritjen e autoriteteve dhe famës brenda vendit. Themeloi një akademi pikture, nxiti zbulimet arkeologjike me qëllim zbulimin e rrënjëve të lashtësisë dhe pasuroi bibliotekën e Vatikanit. Obelisku në sheshin e Panteonit është vepër e Papa Klementit të XI, ashtu si dhe porti i Ripetës mbi Tibër, i cili u shkatërrua në vitin 700, ku u ndërtua ura Covour, Universiteti i Urbinas, ku u shkollua ky Papë pati prioritet e kujdesit të tij të vazhdueshëm. Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe,pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh.
Papa Eleuteri dhe sfidat për udhëheqjen e Vatikanit në periudha të vështira
Një nga papët shqiptare, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qënë edhe Papa Eleuteri. Në listën e gjatë të papëve në bazilikën e Shën Pjetrit në Vatikan, ai është i 13-ti. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Ai ka lindur në Pervezë të Nikopojës, por në 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Sipas enciklopedisë italiane në historinë e papëve të Vatikanit,kanë qenë plot shtatë papë me origjinë ilire dhe shqiptare. Këta janë Shën Eleuteri, Shën Urbani I, Shën Kai, Shën Pali IV, Papa Gjoni IV, Papa Sisti V dhe Papa Klementi XI.
Shën Eleuteri papë ishte me origjinë prej Nikopolit të Epirit - Preveza, në jug të Çamërisë, i cili është shpallur martir. Eleuteri e mbajti fronin papnor në vitit 171-185. Festa e tij është me 26 maj. Renditet i katërmbëdhjeti në listën e papëve. Është biri i Abondit të Nikopolit. Një nga papët shqiptarë, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qenë edhe Papa Eleuteri. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Në vitin 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo dhe sot gjendet në katedralën e San Pietros në Vatikan, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Shën Urbani I Papë ishte me origjinë nga Iliria, edhe ky i shpallur martir. Urbani e mbajti fronin papnor në vitet 222-230. Festa e tij është më 25 maj. Renditet i tetëmbëdhjeti në listën e papëve të Selisë së Shenjtë.
Shën Kai Papë ishte me origjinë ilire, prej Salone në Dalmaci, edhe ky i shpallur martir. Kai e mbajti fronin papnor në vitet 283-296. Festa e tij është me 22 prill. Renditet i njëzetenënti në listën e papëve.
Papa Pali IV - Karafa me origjinë shqiptare e mbajti fronin papnor në vitet 1555-1559. Renditet i dyqind e njëzetepesti në listën e papëve. Gjatë kohës së tij, më 1555 botohet në gjuhën shqipe “Meshari” prej klerikut shqiptar, Gjon Buzuku. Sot një fshat arbëresh i Kalabrisë – Katanzaro, mban emrin Karafa.
Ndërsa Papa Gjoni IV- i mbiquajturi Dalmati, me origjinë edhe ky nga Iliria, e ka mbajtur fronin papnor në vitet 640-642. Papa Gjoni renditet i shtatëdhjetë e katërti në listën e papëve të Romës.
Nga emrat e tjerë që dolën nga familja Albani dhe që lanë gjurmë të rëndësishme në histori janë edhe Giovanni Girdoma (1509-1591), kardinal dhe kaut, Orozia (1576-1653) diplomat dhe senator i Romës, Anibali (1682-1751) President i dhomës Apostolike Alessandro (1692-1779) kardinal,sekretar i Memorialëve,ndërtues i Villa Albanot, Gion Francesko (1720-1803) kardinal, peshkop i Sabinës dhe më pas i Ostias. Mendohet se familja e madhe Albani u shua në vitin 1852 dhe i fundmi i kësaj familje qe Filipi. Këto figura të shquara kanë ngritur më lart lavdinë e vendit të tyre Arbërisë.
papa
Të dhënat sipas enciklopedisë italiane në historinë e Papëve të Vatikanit. Kontributet e tyre për kombin shqiptar dhe unitetin e kishës katolike.
Në periudhën e lavdishme të sundimit të kryetrimit të Arbërisë, marrëdhëniet e Gjergj Kastriotit me Vatikanin kanë qenë pasqyrë e një prej aspekteve më të rëndësishme të personalitetit të tij prej burri shteti dhe diplomati. Gjergj Kastrioti u lind në Dibër më 6 maj 1405 dhe vdiq në Lezhë më 17 janar 1468, ndërsa varri i të cilit gjendet edhe sot në kishën e Shën Nikollës në qytetin e Lezhës. Duke qenë se Selia e Shenjtë në Mesjetë kishte pushtetin qendror në Evropë dhe ushtronte autoritetin e saj si mbi aspektet fetare të banorëve të këtij kontinenti, ashtu edhe mbi të gjitha aspektet e tjera të jetës së tyre, ishte zgjuarsi dhe shkathtësi nga ana e Gjergj Kastriotit që të përpiqej të fitonte vëmendjen e Selisë së Shenjtë dhe ta përdorte në një fare mënyre këtë kujdes për qëllimet e tij luftarake dhe atdhetare.
Qysh në fillim duhet theksuar se marrëdhëniet midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë u ndërtuan mbi bazën e një interesi të ndërsjellët,si nga ana e Skënderbeut, ashtu edhe nga ana e kësaj Selie,interesa këto që erdhën duke u forcuar me kalimin e kohës dhe me rritjen e famës së Gjergj Kastriotit si strateg në luftë kundër pushtuesve osmanë. Që Skënderbeu të fitonte plotësisht besimin e Selisë së Shenjtë iu desh kohë dhe shumë fitore kundër pushtuesve turq dhe për këtë arsye papët Eugjen IV (1431-1447) dhe Nikolla V (1447-1455) e afruan dhe e ndihmuan mjaft kryetrimin, por nuk mund të thuhet se ata të vetmen shpresë e kishin tek ai dhe si rrjedhim duhej ta përqendronin të gjithë vëmendjen e tyre për luftën kundër otomanëve te ai.
Ata e kishin përqendruar vëmendjen e tyre edhe tek shteti Hungarez, por dhe tek Kostandinopoja, që aso kohe mbanin barrën kryesore të luftës së krishterimit kundër jobesimtarëve,ndërkohë që në kohën e Papës Kalisti III (1455-1458),sidomos në fund të pontifikatit të tij, vëmendja ndaj Shqipërisë rritet, për të arritur kulmin në periudhën e sundimit të Papa Piu II (1458-1464), i cili e konsideronte Gjergj Kastriotin si komandant të ushtrisë së krishterë europiane kundër pushtuesëve turq. Që në fillim të fushatës së tij antiosmane, Skënderbeu tregoi qartë që po kërkonte një orientim perëndimor-katolik. Disa historianë thonë se papët e ndihmuan Skënderbeun vetëm me bekime apostolike,por Noli e hedh poshtë këtë gjë, duke pohuar se “…papët e ndihmuan Skënderbeun me të holla tingëlluese që arrinin në mijëra dukatë ari të thesarit papal…”, si duket për luftën që po bënte kundër pushtuesit osman duke u bërë mburojë ndaj depërtimit të osmanëve në brendësi të Europës..
Skenderbeu
Marrëdhëniet diplomatike midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë,si dhe përkrahja financiare e papëve për fushatat e tij kundër turqve, kishte qëllime politike në sfond. Kryqëzata kundër turqve ishin shpallur nga të gjithë papët e shekullit XV, por me Papa Piun II,i njohur si predikues e promovues i kryqëzatës dhe që kishte treguar interes për Shqipërinë e për Skënderbeun,ngrihej në përfytyrimet papnore si një bazë për planet kryqtare dhe Skënderbeu si udhëheqës i kryqëzatës së planifikuar. Kjo duket qartë në një dokument të prillit të vitit 1463, në të cilin Papa Piu II, Republika e Venedikut, si dhe aleatët e tjerë i kërkonin Skënderbeut që të nënshkruante një marrëveshje me ta për luftë kundër turqve. Pas fitores së Skënderbeut në vitin 1464, Papa Piu II ishte përfundimisht i bindur që Skënderbeu do të ishte udhëheqësi i ushtrisë kryqtare të krishterë kundër turqve. Por,Papa Piu II vdiq në Ankona,kur po fillonte kryqëzatën dhe bashkë me vdekjen e këtij pape,u shuan edhe idetë e tij.
Papa Klementi XI ose Gjon Francesk Albani - Laçi
Padyshim një kontribut të shquar në lëvizjen për zhvillim kulturor dhe arsimor në trojet shqiptare dhe më gjerë ka dhënë edhe biri i Arbërisë Papa Klementi i XI – Gjon Francesk Albani, papë ky që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë. Në listën e gjatë të 282 papëve që kanë udhëhequr Selinë e Shenjtë deri në ditët tona, figurojnë edhe disa emra papësh dhe kardinalësh shqiptarë që kanë drejtuar këtë institucion të shenjtë. Sipas fakteve dhe dokumenteve historike janë katër papë shqiptarë qe e kanë drejtuar këtë Seli duke filluar nga Shën Eleuteri (174-189), Shën Kaji (283-296), Shën Gjoni IV (640-642), por papa që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë është papa Klementi XI, Gjon Francesk Albani-Laçi ose Xhian Francesko Albani De Lazio.
Edhe patër Vincens Malaj mendon se për origjinën e tij nuk ka kurrfarë dyshimi se është shqiptare ,sepse “...familja Albani e ka prejardhjen nga dy emigrantë shqiptarë Gjergji dhe Filipi, dy djemtë e Mëhill Laçit që dikur kishin qenë luftëtarë nën urdhrat e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Këta burra trima e të njohur për patriotizëm, duke mos duruar zgjedhën turke braktisën atdheun e tyre dhe u strehuan në Urbino…”.Kështu mendon edhe studiuesi i njohur italian Giovani Armilota ku thekson se ”…Familja Albani u krijua nga dy vëllezërit shqiptare,Gjergji dhe Filipi të Mikelit nga Laçi…”.Këtu,Frederiku dhe Guidoboldi i Montefeltros shfrytëzuan aftësitë e tyre duke i caktuar si nëpunës për çeshtjet diplomatike dhe ushtarake.
Në fillim u njohën me mbiemrin Albanezi, që më vonë Altobeli, djali i Gjergjit e ktheu në Albani. Më pas ,”…nga Altobeli (1495-1564), lindi Hanibali (1530-1591), nga Hanibali lindi Horaci (1576-1653). Nga djali i tij Karli (1623-1684), martuar me Helena Moskën nga Pezara më 1649 lindi Gjon Francesku…”. Të habit fakti se në shumë jetëshkrime të tij nuk përmendet prejardhja e tij nga Laçi, që i përket Kurbinit. Mbiemri i tij Laçi është i justifikueshëm,pasi ky qytet del në dokumente me emrin Laç, më 1467, më 1557 del me emrin Sebaste, ndërsa më 1644 dhe 1672 përsëri del me emrin Laç. Prandaj edhe emërtimi Laçi përputhet plotësisht me periudhën e lindjes së tij. Këto të dhëna që na i sjell Dr.Vincens Malaj vërtetojnë se Papa Klementi XI ka pasur origjinë nga Laçi i Kurbinit, pikërisht nga fshati i sotëm Shullaz, ku nga dokumentet Turke del ky mbiemër dhe përmendet një farë Pjetër Laçi.
Nuk është e rastit edhe letra që u dërgon Vincens Smajeviku gjithë Ipeshkvinjve të Shqipërisë për t’i mbledhur ato në kuvend sipas porosisë së Papa Klementit. Dhe kjo letër drejtohet nga Kisha e Kurbinit, vendlindja e Papa Klementit ku thuhet: : “…Ju pra, o vëllezërit e mi, kryeipeshkvinj, jeni thirrë prej meje, e ju o ipeshkvinj që jeni nën mua dhe meshtarë të tjerë, të parët e kishave, duke ju urdhëruar po ju bëj të ditur që të vini e të mblidheni në Kuvend të Arbnisë …” Shkruar në Kurbin në të dhjetën ditë të dhjetorit 1702.
Prejardhjen e tij nga Laçi, e ka vënë në dukje edhe gazetari dhe studiuesi italian Giovanni Armilota, studiuesi kosovar Engjell Sedaj, studiuesja Engjëllushe Varfi, gazetari Altin Kreka si dhe publicisti i njohur Adrian Beshaj, duke vërtetuar origjinën e saktë të Gjon Francesk Albanit –Laçit. Nga kjo familje me tradita kulturore dhe fetare rrodhën papë,kardinalë, diplomatë dhe burra të shquar shteti. Gjon Francesk Albani, i biri i Karlit dhe Elenës nga Laçi, lindi me 23 korrik 1649 në Urbino, ku vite më parë familja e tij kishte ardhur nga Laçi i Kurbinit për t’i shpëtuar regjimit osman.
Që në fëmijëri Gjoni u dallua për zgjuarsi, shkathtësi dhe këmbëngulje për kryerjen e detyrave. Kur ishte vetëm 11 vjeç, filloi studimet në Romë në kolegjin roman të jezuitëve me rezultate të shkëlqyera. Puna e tij bie në sy të mbretëreshës Cristina Sversia që e ndihmoi. Pasi përfundoi filozofinë dhe teologjinë mori me shumë devotshmëri pushtetin meshtarak. Shpejt fitoi simpatinë e Papës qe e caktoi në detyra të ndryshme të nivelit të lartë si Ipeshkv i Rietit, pastaj i Sabinës e Orvietas e deri Sekretar i letrave papnore, ndërsa Papa Aleksandri i VIII e shunguroi cardinal në vitin 1690. Ishte i biri i Karl Abanit, nga familja e njohur shqiptare Albani, që u bë njeriu më i shquar në Selinë e Shën Pjetrit.
Me 1 Nëntor 1700 vdes Karli II, mbreti i fundit i dinastisë së absburgëve,i cili duke mos pasur më pasardhës të tij, testamenoi në fronin mbretëror Filip D’Anzhu, nip i Luigjit XIV mbret i Francës. Pikërisht me 6 nëntor të vitit 1700 Filip D’Auzhu u shpall mbret i ri i Spanjës me emrin Filip V, që shënonte fundin e dinastisë së absburgëve dhe fillimin e dinastisë burbone. E gjithë kjo ndodhte kur Selia e Shenjtë kishte humbur që me 27 shtator të vitit 1900 Papa Inocens-Automio Pignotelli, fisnik napolitan dhe po bëheshin përgatitjet për zgjedhjen e papës së ri.
Duke ndjerë rrezikun që i kanosej aso kohe, Selia e Shenjtë mblodhi Konklavën 3 ditë pas shpalljes së mbretit Filip V i Spanjës, pikërisht me 9 nëntor 1700, ndërsa me 8 dhjetor të vitit 1700, pikërisht kjo Konklavë zgjodhi si pasardhës të Inocencos XII Kardinalin shqiptar Giovanni Francesko Albani, në moshën 51 vjeçare. Në punimet e Konklavës morën pjesë 57 kardinalë,nga 66 të tillë që përbenin Kolegjin e Shenjtë, mes të cilëve edhe Ipeshkvi i Faences Marcello Duroria – Durrësi.
Konklava e Kardinalëve e zgjodhi Gjon Francesk Albanin papë, nisur nga cilësitë e tij të vyera morale dhe fizike. Aftësitë e tij të mëdha intelektuale, sjelljet e përpikta e të shkëlqyera, dinjiteti i jashtëzakonshëm, përvoja e gjatë në zbatimin e së drejtës komunare dhe kishtare, njohja e thelluar e situatës politike… aftësia e formulimit me shkrim dhe me goje e qëndrimeve, puna e palodhshme, temperamenti i përzemërt dhe kujdesi ndaj të varfërve…”, vlerësoheshin në gjithë rrethin e kardinalëve. Me tej G.Moroni e përshkruan këtë fisnik nga Laçi, me trup të lartë, me pamje të bukur. Ishte i pari pas Klementit VII qe u ul në fron pa mjekër. Ballëlart, me shikim të mprehtë, me pamje disi të zbehtë, flokë dhe sy të zezë, kishte zë tingëllues, mendjemprehtë, kujtesë fenomenale… Zotëronte bukur gjuhën greke dhe latine. Ishte erudit i madh dhe njeri i drejtë”.
Me ardhjen e Papës Klementi XI në Selinë e Shenjtë për kishën katolike shqiptare fillon rilindja shpirtërore, Jezuitët fillojnë të interesohen për shqiptarët. Nën kujdesin e tij mblidhen letra,qarkore ipeshkvnore dhe dokumente të tjera nga trevat shqiptare me qëllim që të kompletohet përmbledhja “Illirikum Sacrum”. Bëhej fjalë për dokumente të rëndësishme që flisnin për historinë e trojeve të Arbërisë dhe për mbledhjen e materialeve në këto territore flet edhe Daniel Farlati në veprën “Ilirikum Sacrum”. Ai na bën më dije se Papa Klementi XI dërgoi në territoret e Arbnisë, përgjatë bregdetit Mesdhe një anije, e cila do të mblidhte dokumente historike për këtë territor. Kjo anije venedikase preku brigjet e “Arbnisë venedikase” deri në Tivar, pastaj kaloi edhe në “Arbninë osmane”. Kështu Atë Riceputi hodhi një bazë të fuqishme dokumentare duke mbledhur dhe renditur togje të mëdha dokumentesh që përmbanin të dhëna dokumentare për Arbninë, sipas porosisë së Papës Gjon Françesk Albani.
Për sa i përket “Arbnisë osmane” thuhet se një qerre e madhe e tërhequr meqë dhe e ngarkuar me dorëshkrime, libra dhe dokumente të tjera historike, pasi kapërceu baltat e vështira të Zadrimës, u mbyt aksidentalisht duke kapërcyer lumin e Drinit, bashkë me të gjithë dokumentet e grumbulluara. Kishte dashuri të madhe për vendlindjen dhe deklaronte me krenari prejardhjen e tij shqiptare. U dhuroi D.Farlatit dhe F.Riceputit një sasi dokumentesh të mbledhura në rininë e tij me qëllim që të shkruanin për origjinën dhe vjetërsinë e Ilirisë. Kërkoi nga Marin Bici që ndodhej në tokat shqiptare të interesohej për prejardhjen shqiptare të familjes Albani. Edhe arqipeshkv Vencens Zmajevic bën fjalë për prejardhjen e Papa Klementit XI.
Ai i shkruan profesorit të tij A.Patricia: “...
Më gëzon së tepërmi zgjedhja e eminencës Albani në fronin e Papës, duke ditur se është miku yt...”.
Gjon Francesk Albani është pasardhësi i 261-të i Selisë së Shenjtë, ai e drejtoi këtë Seli për 21 vjet me radhë. Ai shquhej për një kod të lartë moral. U interesua shumë për rilindjen politike dhe fetare të atdheut të vet. Identitetin e tij shqiptar e pohon edhe Papa Pavli VI, në letrën e tij të botuar me 17 janar 1968 në Romë, me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, ku mes të tjerave thuhet: “Nuk i harrojmë as ata burra, të cilët ruajnë edhe fenë e tyre baras me përkushtimin ndaj Selisë Apostolike për shërbim të së cilës ato dhuruan njerëz të përmendur për dituri dhe virtyte, si me kënaqësi po përkujtojmë paraardhësin tonë Klementi XI nga popullsia Albane, i cili krenohej me prejardhjen e vjetër të tij shqiptare”.
Në vitin 1701, Papa Klementi themeloi për shqiptarët e Italisë një kolegj në San Dimitria Korone dhe me 1708 siguroi një vend të përhershëm për një student shqiptar në këtë kolegj. Kur u emërua në Selinë e Shenjtë në territorin shqiptar kishte vetëm katër ipeshkvinj: Pjeter Zymi-arqipeshkv në Durrës, Pjetër Karaxhiq-ipeshkv i Pultit, Nikollë Veldonjin-ipeshkv i Lezhës dhe Gjergj Theodhori-ipeshkv i Sapës. Ai emëroi Vencens Zmajevikun në kishën metropolitane të Tivarit, Anton Babin në kishën e Shkodrës më 1701 dhe Marin Gjinin ipeshkv të Pultit… duke plotësuar kështu selitë vakante në dioqezat kryesore shqiptare.
Për të nxitur reformën kishtare në Shqipëri sipas vendimeve të Koncilit të Trentas, ai caktoi si vizitor apostolik në të gjitha dioqezat e Shqipërisë më 8 qershor 1702 ipeshkvin Vincens Zmajevic. Ky i fundit, nga vendlindja e tij e informonte se: “...Në Kurbin: Gjendet kisha abaciale e Shën Prendes, katedralja e ipeshkvit të Durrësit, me tri piktura të Shën Marisë, njëra e madhe e punuar nga Monsinjor Skura me portretin e tij dhe dy të vogla vendosur me shije mes disa pikturave të tjera. Në këtë kishë është froni i arqipeshkvit, dy kryqe arqipeshkvnore argjendi të gjata tri pëllëmbë të dala në reliev mbi dru, një ostembajtëse, një këmbanë 400 libresh”. Më tej vijon lista e priftërinjve që shërbenin atë kohë në Diocenzin e Durrësit. Ja disa prej tyre: Arqipeshkv i Durrësit ishte Monsinjor Pjetër Zymbi, D.Martin Bushalla, vikar i përgjithshëm është mësues shkolle, D.Primo Prodani, D.Primo Shkjezi në Kurbin, D.Llesh Perlati në Skuraj,… D.Lazër Dajçi në Selitë, D.Llesh Çeza në Zhejë, etj.
Është interesant fakti se në këtë listë meshtarësh ka edhe mësues, që mesa duket jepnin mësim në shkollën e Shenpremtes në Kurbin. Pikërisht në këtë dokument flitet edhe për shkollën e Kurbinit, për të cilën interesohet drejtpërdrejt edhe Papa Klementi XI. Në relacionin e Zmajevikut drejtuar Papës thuhet: ”…Është për t’u numëruar është edhe ndërtimi i shkollës në Kishën e Kurbinit me përgatitje mjeshtërish për çdo vit, pra ata xhakonë që përgatiten këtu të rriten në rrugën e Tënzotit e të mësojnë letrat, shkrim dhe lexim shqip… ”Ky relacion e njohu Papa Klementin XI me gjendjen dhe e detyroi të merrte masa urgjente në përmirësimin e gjendjes.
Nisma e parë ishte vendimi për mbledhjen e Kuvendit të Arbrit mbajtur në Merqi të Lezhës në vitin 1703. Këto dokumente autentike dëshmojnë se arsimi shqip ka lindur në Kurbin, në shkollën e Shënpremtes rreth tre shekuj më parë, dhe jo më 7 Mars 1887, siç dëshmohej në periudhën e sundimit komunist.
Urdhëri i Papa Klementit XI kur autoritet turke konvertonin fenë
“…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji...
Shqipëria në atë periudhe vuante nën thundrën e sundimit osman. E harruar dhe e braktisur nga Europa që dikur e shihte me zili për luftërat që pati bërë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit, që luftoi për 25 vjet rresht për mbrojtjen e krishterimit dhe qytetërimit europian, kishte ardhur momenti që të dilte në dritë lufta dhe përpjekjet e saj për ekzistencë. Pikërisht në këto momente të errëta ndriti për popullin shqiptar një rreze shprese. Biri i saj i shquar Gjon Francesk Albani tre vjet pasi u zgjodh papë, urdhëroi që të mblidhej Koncili i Dheut të Arbrit.
Ky Koncil u mbajt në Mërqi të Lezhës në vitin 1703 në kishën e Shwn Gjonit nën drejtimin e arqipeshkvit të Tivarit Vinko Zmajevic. Ky Koncil u mor me problemet kyçe të jetës së krishterë. E ndër ta, padyshim është problemi i apostoezise së madhe të popullit shqiptar, përkatësisht të kalimit të tij në islamizëm. Shenjat e ringjalljes e të shpresës i pasqyron në letrën e tij vetë arqipeshkvi i Tivarit që më 10 korrik 1703 ia dërgon Papës Klementi XI, ku thuhet: “...Ti më urdhnove o i shenjti Papë me i shkue e me i vu oroe porsi si vizitor apostolik kishat e Shqipërisë, dheut t’em.
E unë urdhnit tan i ndigjova, dheut iu solla rreth e rreth, gjithë mbarë kërkova e pashë nevojat e Shqipërsisë. Pashë shumë mjerime… Nën hijen tende, o Atë i Shenjtë, dheu i Shqipërisë po gazmohet e pas shumë vjetësh po merr frymë e po çilë sytë. Kjo Shqipni që deri tash ka ndejë si e harrueme, mbulue e vorfnue prej mjegullës, nën nji Papë shqiptar po del në dritë e mezi prêt me fitue emnin dhe lumninë… Me kaq unë me të tjerët vllaznit e mi e me gjithë popullin e Shqipërisë, bashkërisht i lutna Zotit që ty Papë shqiptar me të ruejtun për të gjatë mot e jetë e me shëndet, për të mirë të kishës e për fatin tonë.
Arqipeshkvi i Tivarit Vincens Zmajeviku”
Ishte hera e parë që Papa po njihte gjendjen reale ekonomike dhe shpirtërore të popullit shqiptar. Gjendja ishte e rëndë, prandaj Papa Klementi XI u trondit shumë. Nuk mjaftonte gjendja e rendë ekonomike, por tani ishte shtuar edhe presioni i autoriteteve turke për konvertimin e popullsisë, nga katolikë në myslimanë. Për këtë arsye Papa lëshoi disa urdhra, të cilat kishin qëllim forcimin e unitetit të popullit rreth kishës katolike. Në një prej tyre ai theksonte: “…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji, edhe në qiellin shqiptar është vetëm nji Zot, i cili do t’u mëshirojë duke u futur në mbretërinë e tij Qiellore...”.
Përpjekjet e tij për përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe në atdheun e tij janë të hershme. Pas kërkesës së Franceskaneve në Shqipëri dhe të arqipeshkvit të Tivarit, Vicko Zmajeviq, me urdhër të Papa Klementit XI,që nga prilli i vitit 1711 deri në fund të shek.XIX u mësua gjuha shqipe. Gjatë gjithë periudhës kur sundoi në Selinë e Shenjtë,ai u interesua për zhvillimin e kulturës shqiptare. Posti papnor, ndikoi që edhe në mjedise të tjera letrare dhe shkencore të zgjohej interesimi për gjuhën shqipe. Ai mbështeti fuqimisht botimin e veprës së albanologut Luibnici, ku shfaqeshin pikëpamjet mbi origjinën ilire të shqiptarëve, botuar me 1709. Me guxim dhe vendosmëri hapi një seminar arbëresh në Palermo duke i dhënë një hov të paparë lëvizjes së gjerë patriotike dhe kulturore, dhe me 20 prill 1711, me iniciativën e tij, hapet e para katedër e gjuhës shqipe ne Universitetin e kryeqendrës së Perandorisë Romane, në Romën e Qytetëruar, që do të ndikonte në zhvillimin e albanologjisë në Europë.
Në vitin 1711 Papa Klementi XI ndërhyn pranë Republikës së Venedikut për t’i ndihmuar shqiptarët në luftë. Këtë thirrje ia bëri gjithë Europës, por Europa përsëri qëndroi indiferente ndaj çështjes shqiptare. Vlen të përmendet këtu miqësia e ngushtë që pati Papa Klementi XI me Gjergj Guxetën (1682-1756), themelues i Seminarit papnor të Palermos. Ky seminar arbëresh që u hap me 30.11.1730, do të luante një rol të madh në përhapjen e kulturës shqiptare tek arbëreshët dhe arsimin e shumë intelektualëve të shquar arbëreshe si Pjetër Andrea,P.Parina,Nikoll Keta) etj. Nikollë Keta thotë se Gjergj Guxeta i kushtoi Papës Klementi disa sonete ku tregoi lidhjet e ngushta miqësore mes tyre. Dallohet veçanërisht një poezi e tij që ka rreth 56 vargje njëmbëdhjetërrokëshe me rimë të alternuar,ku thuhet:
“…Gjergji i dashur është dhe i denjë i Klementit,/ Yt vëlla,sikur Serafinin i vdekur,/ S’është e vërtetë jo,s’vdes heroi i fjalës,/ Jeton shpirti i madh i tij mbi qiellin e lartë,/ Edhe emri i tij jeton më amshim,në botë…”.
Në korrespondencën e Gjon Francesk Albanit ruhen dy letra që shprehin pikëpamjet dhe qëndrimin e tij kundër Jonsemizmit. Ai ndërtoi shumë shkolla edukimi dhe jetimore për t’u ardhur në ndihmë shtresave të varfëra. Me emrin e tij lidhet ndërtimi dhe funksionimi i spitaleve të para publike. Pasuroi shumë bibliotekën e Vatikanit dhe restauroi shumë statuja dhe obeliske.
Bibliotekën e tij shumë të pasur ua la nipave të tij kardinalë dhe intelektualë të zotë dhe bashkë me të edhe një apigram që është shkruar në bazilikën e kishës së Shën Pjetrit,në të cilën thuhej: “Klementi XI-Albani, Papë, më parë vikar, e pastaj kanonik i kësaj bazilike, vdiq pas një pontifikati… Lutuni për të”. Vdiq me 19 mars 1721 ditën e Shën Jozefit, pajtorit të të vdekurve. Në dhomën e tij u gjetën vetëm 60 skude, bashkë me një listë me emrat e 600 familjeve, shumica me origjinë arbëreshë që jetonin me lëmoshat e Selisë së Shenjtë.
Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe, pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit, ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh, mbuluar nga një pllakë e thjeshtë mermeri ku është skalitur me germa ari emri i këtij kurbinasi të ndritur. Veprimtaria e Klementit XI për çështjen kombëtare, shqiptare ishte aq e madhe sa edhe emri i tij Albani që mbi të gjitha ishte një emër krenarie për të qenit shqiptar. Ky Papë me personalitetin e tij të spikatur ndikoi fuqimisht në zhvillimin kulturor dhe fetar të arbëreshëve dhe për këtë ai duhet të vlerësohet nga historiografia shqiptare. Duhet ditur se nën kujdesin e tij janë thirrur 15 koncile, janë gjetur 1412 letra, 28 ligjerata, 2 biseda me rëndësi të veçantë dhe shumë materiale të tjera të rëndësishme. Prandaj studiuesi Engjëll Sedaj mendon se “pavdekësia e këtij Pape qëndron në aktivitetin e tij të vazhdueshëm kundër turqve dhe mbrojtjen e krishtërimit”.
Gjatë ushtrimit të detyrës së Atit të Shenjtë ai u përball me shumë sfida. E përjetoi me hidhërim nënshkrimin e traktatit të Utrehtit me 2 prill 1713, por edhe atë të 6 marsit 1714. Kjo i dha mundësi të punonte për rritjen e autoriteteve dhe famës brenda vendit. Themeloi një akademi pikture, nxiti zbulimet arkeologjike me qëllim zbulimin e rrënjëve të lashtësisë dhe pasuroi bibliotekën e Vatikanit. Obelisku në sheshin e Panteonit është vepër e Papa Klementit të XI, ashtu si dhe porti i Ripetës mbi Tibër, i cili u shkatërrua në vitin 700, ku u ndërtua ura Covour, Universiteti i Urbinas, ku u shkollua ky Papë pati prioritet e kujdesit të tij të vazhdueshëm. Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe,pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh.
Papa Eleuteri dhe sfidat për udhëheqjen e Vatikanit në periudha të vështira
Një nga papët shqiptare, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qënë edhe Papa Eleuteri. Në listën e gjatë të papëve në bazilikën e Shën Pjetrit në Vatikan, ai është i 13-ti. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Ai ka lindur në Pervezë të Nikopojës, por në 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Sipas enciklopedisë italiane në historinë e papëve të Vatikanit,kanë qenë plot shtatë papë me origjinë ilire dhe shqiptare. Këta janë Shën Eleuteri, Shën Urbani I, Shën Kai, Shën Pali IV, Papa Gjoni IV, Papa Sisti V dhe Papa Klementi XI.
Shën Eleuteri papë ishte me origjinë prej Nikopolit të Epirit - Preveza, në jug të Çamërisë, i cili është shpallur martir. Eleuteri e mbajti fronin papnor në vitit 171-185. Festa e tij është me 26 maj. Renditet i katërmbëdhjeti në listën e papëve. Është biri i Abondit të Nikopolit. Një nga papët shqiptarë, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qenë edhe Papa Eleuteri. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Në vitin 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo dhe sot gjendet në katedralën e San Pietros në Vatikan, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Shën Urbani I Papë ishte me origjinë nga Iliria, edhe ky i shpallur martir. Urbani e mbajti fronin papnor në vitet 222-230. Festa e tij është më 25 maj. Renditet i tetëmbëdhjeti në listën e papëve të Selisë së Shenjtë.
Shën Kai Papë ishte me origjinë ilire, prej Salone në Dalmaci, edhe ky i shpallur martir. Kai e mbajti fronin papnor në vitet 283-296. Festa e tij është me 22 prill. Renditet i njëzetenënti në listën e papëve.
Papa Pali IV - Karafa me origjinë shqiptare e mbajti fronin papnor në vitet 1555-1559. Renditet i dyqind e njëzetepesti në listën e papëve. Gjatë kohës së tij, më 1555 botohet në gjuhën shqipe “Meshari” prej klerikut shqiptar, Gjon Buzuku. Sot një fshat arbëresh i Kalabrisë – Katanzaro, mban emrin Karafa.
Ndërsa Papa Gjoni IV- i mbiquajturi Dalmati, me origjinë edhe ky nga Iliria, e ka mbajtur fronin papnor në vitet 640-642. Papa Gjoni renditet i shtatëdhjetë e katërti në listën e papëve të Romës.
Nga emrat e tjerë që dolën nga familja Albani dhe që lanë gjurmë të rëndësishme në histori janë edhe Giovanni Girdoma (1509-1591), kardinal dhe kaut, Orozia (1576-1653) diplomat dhe senator i Romës, Anibali (1682-1751) President i dhomës Apostolike Alessandro (1692-1779) kardinal,sekretar i Memorialëve,ndërtues i Villa Albanot, Gion Francesko (1720-1803) kardinal, peshkop i Sabinës dhe më pas i Ostias. Mendohet se familja e madhe Albani u shua në vitin 1852 dhe i fundmi i kësaj familje qe Filipi. Këto figura të shquara kanë ngritur më lart lavdinë e vendit të tyre Arbërisë.
papa
papa
Të dhënat sipas enciklopedisë italiane në historinë e Papëve të Vatikanit. Kontributet e tyre për kombin shqiptar dhe unitetin e kishës katolike.
Në periudhën e lavdishme të sundimit të kryetrimit të Arbërisë, marrëdhëniet e Gjergj Kastriotit me Vatikanin kanë qenë pasqyrë e një prej aspekteve më të rëndësishme të personalitetit të tij prej burri shteti dhe diplomati. Gjergj Kastrioti u lind në Dibër më 6 maj 1405 dhe vdiq në Lezhë më 17 janar 1468, ndërsa varri i të cilit gjendet edhe sot në kishën e Shën Nikollës në qytetin e Lezhës. Duke qenë se Selia e Shenjtë në Mesjetë kishte pushtetin qendror në Evropë dhe ushtronte autoritetin e saj si mbi aspektet fetare të banorëve të këtij kontinenti, ashtu edhe mbi të gjitha aspektet e tjera të jetës së tyre, ishte zgjuarsi dhe shkathtësi nga ana e Gjergj Kastriotit që të përpiqej të fitonte vëmendjen e Selisë së Shenjtë dhe ta përdorte në një fare mënyre këtë kujdes për qëllimet e tij luftarake dhe atdhetare.
Qysh në fillim duhet theksuar se marrëdhëniet midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë u ndërtuan mbi bazën e një interesi të ndërsjellët,si nga ana e Skënderbeut, ashtu edhe nga ana e kësaj Selie,interesa këto që erdhën duke u forcuar me kalimin e kohës dhe me rritjen e famës së Gjergj Kastriotit si strateg në luftë kundër pushtuesve osmanë. Që Skënderbeu të fitonte plotësisht besimin e Selisë së Shenjtë iu desh kohë dhe shumë fitore kundër pushtuesve turq dhe për këtë arsye papët Eugjen IV (1431-1447) dhe Nikolla V (1447-1455) e afruan dhe e ndihmuan mjaft kryetrimin, por nuk mund të thuhet se ata të vetmen shpresë e kishin tek ai dhe si rrjedhim duhej ta përqendronin të gjithë vëmendjen e tyre për luftën kundër otomanëve te ai.
Ata e kishin përqendruar vëmendjen e tyre edhe tek shteti Hungarez, por dhe tek Kostandinopoja, që aso kohe mbanin barrën kryesore të luftës së krishterimit kundër jobesimtarëve,ndërkohë që në kohën e Papës Kalisti III (1455-1458),sidomos në fund të pontifikatit të tij, vëmendja ndaj Shqipërisë rritet, për të arritur kulmin në periudhën e sundimit të Papa Piu II (1458-1464), i cili e konsideronte Gjergj Kastriotin si komandant të ushtrisë së krishterë europiane kundër pushtuesëve turq. Që në fillim të fushatës së tij antiosmane, Skënderbeu tregoi qartë që po kërkonte një orientim perëndimor-katolik. Disa historianë thonë se papët e ndihmuan Skënderbeun vetëm me bekime apostolike,por Noli e hedh poshtë këtë gjë, duke pohuar se “…papët e ndihmuan Skënderbeun me të holla tingëlluese që arrinin në mijëra dukatë ari të thesarit papal…”, si duket për luftën që po bënte kundër pushtuesit osman duke u bërë mburojë ndaj depërtimit të osmanëve në brendësi të Europës..
Marrëdhëniet diplomatike midis Skënderbeut dhe Selisë së Shenjtë,si dhe përkrahja financiare e papëve për fushatat e tij kundër turqve, kishte qëllime politike në sfond. Kryqëzata kundër turqve ishin shpallur nga të gjithë papët e shekullit XV, por me Papa Piun II,i njohur si predikues e promovues i kryqëzatës dhe që kishte treguar interes për Shqipërinë e për Skënderbeun,ngrihej në përfytyrimet papnore si një bazë për planet kryqtare dhe Skënderbeu si udhëheqës i kryqëzatës së planifikuar. Kjo duket qartë në një dokument të prillit të vitit 1463, në të cilin Papa Piu II, Republika e Venedikut, si dhe aleatët e tjerë i kërkonin Skënderbeut që të nënshkruante një marrëveshje me ta për luftë kundër turqve. Pas fitores së Skënderbeut në vitin 1464, Papa Piu II ishte përfundimisht i bindur që Skënderbeu do të ishte udhëheqësi i ushtrisë kryqtare të krishterë kundër turqve. Por,Papa Piu II vdiq në Ankona,kur po fillonte kryqëzatën dhe bashkë me vdekjen e këtij pape,u shuan edhe idetë e tij.
Papa Klementi XI ose Gjon Francesk Albani - Laçi
Padyshim një kontribut të shquar në lëvizjen për zhvillim kulturor dhe arsimor në trojet shqiptare dhe më gjerë ka dhënë edhe biri i Arbërisë Papa Klementi i XI – Gjon Francesk Albani, papë ky që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë. Në listën e gjatë të 282 papëve që kanë udhëhequr Selinë e Shenjtë deri në ditët tona, figurojnë edhe disa emra papësh dhe kardinalësh shqiptarë që kanë drejtuar këtë institucion të shenjtë. Sipas fakteve dhe dokumenteve historike janë katër papë shqiptarë qe e kanë drejtuar këtë Seli duke filluar nga Shën Eleuteri (174-189), Shën Kaji (283-296), Shën Gjoni IV (640-642), por papa që la gjurmë në historinë shumëshekullore të Selisë së Shenjtë është papa Klementi XI, Gjon Francesk Albani-Laçi ose Xhian Francesko Albani De Lazio.
Edhe patër Vincens Malaj mendon se për origjinën e tij nuk ka kurrfarë dyshimi se është shqiptare ,sepse “...familja Albani e ka prejardhjen nga dy emigrantë shqiptarë Gjergji dhe Filipi, dy djemtë e Mëhill Laçit që dikur kishin qenë luftëtarë nën urdhrat e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Këta burra trima e të njohur për patriotizëm, duke mos duruar zgjedhën turke braktisën atdheun e tyre dhe u strehuan në Urbino…”.Kështu mendon edhe studiuesi i njohur italian Giovani Armilota ku thekson se ”…Familja Albani u krijua nga dy vëllezërit shqiptare,Gjergji dhe Filipi të Mikelit nga Laçi…”.Këtu,Frederiku dhe Guidoboldi i Montefeltros shfrytëzuan aftësitë e tyre duke i caktuar si nëpunës për çeshtjet diplomatike dhe ushtarake.
Në fillim u njohën me mbiemrin Albanezi, që më vonë Altobeli, djali i Gjergjit e ktheu në Albani. Më pas ,”…nga Altobeli (1495-1564), lindi Hanibali (1530-1591), nga Hanibali lindi Horaci (1576-1653). Nga djali i tij Karli (1623-1684), martuar me Helena Moskën nga Pezara më 1649 lindi Gjon Francesku…”. Të habit fakti se në shumë jetëshkrime të tij nuk përmendet prejardhja e tij nga Laçi, që i përket Kurbinit. Mbiemri i tij Laçi është i justifikueshëm,pasi ky qytet del në dokumente me emrin Laç, më 1467, më 1557 del me emrin Sebaste, ndërsa më 1644 dhe 1672 përsëri del me emrin Laç. Prandaj edhe emërtimi Laçi përputhet plotësisht me periudhën e lindjes së tij. Këto të dhëna që na i sjell Dr.Vincens Malaj vërtetojnë se Papa Klementi XI ka pasur origjinë nga Laçi i Kurbinit, pikërisht nga fshati i sotëm Shullaz, ku nga dokumentet Turke del ky mbiemër dhe përmendet një farë Pjetër Laçi.
Nuk është e rastit edhe letra që u dërgon Vincens Smajeviku gjithë Ipeshkvinjve të Shqipërisë për t’i mbledhur ato në kuvend sipas porosisë së Papa Klementit. Dhe kjo letër drejtohet nga Kisha e Kurbinit, vendlindja e Papa Klementit ku thuhet: : “…Ju pra, o vëllezërit e mi, kryeipeshkvinj, jeni thirrë prej meje, e ju o ipeshkvinj që jeni nën mua dhe meshtarë të tjerë, të parët e kishave, duke ju urdhëruar po ju bëj të ditur që të vini e të mblidheni në Kuvend të Arbnisë …” Shkruar në Kurbin në të dhjetën ditë të dhjetorit 1702.
Prejardhjen e tij nga Laçi, e ka vënë në dukje edhe gazetari dhe studiuesi italian Giovanni Armilota, studiuesi kosovar Engjell Sedaj, studiuesja Engjëllushe Varfi, gazetari Altin Kreka si dhe publicisti i njohur Adrian Beshaj, duke vërtetuar origjinën e saktë të Gjon Francesk Albanit –Laçit. Nga kjo familje me tradita kulturore dhe fetare rrodhën papë,kardinalë, diplomatë dhe burra të shquar shteti. Gjon Francesk Albani, i biri i Karlit dhe Elenës nga Laçi, lindi me 23 korrik 1649 në Urbino, ku vite më parë familja e tij kishte ardhur nga Laçi i Kurbinit për t’i shpëtuar regjimit osman.
Që në fëmijëri Gjoni u dallua për zgjuarsi, shkathtësi dhe këmbëngulje për kryerjen e detyrave. Kur ishte vetëm 11 vjeç, filloi studimet në Romë në kolegjin roman të jezuitëve me rezultate të shkëlqyera. Puna e tij bie në sy të mbretëreshës Cristina Sversia që e ndihmoi. Pasi përfundoi filozofinë dhe teologjinë mori me shumë devotshmëri pushtetin meshtarak. Shpejt fitoi simpatinë e Papës qe e caktoi në detyra të ndryshme të nivelit të lartë si Ipeshkv i Rietit, pastaj i Sabinës e Orvietas e deri Sekretar i letrave papnore, ndërsa Papa Aleksandri i VIII e shunguroi cardinal në vitin 1690. Ishte i biri i Karl Abanit, nga familja e njohur shqiptare Albani, që u bë njeriu më i shquar në Selinë e Shën Pjetrit.
Me 1 Nëntor 1700 vdes Karli II, mbreti i fundit i dinastisë së absburgëve,i cili duke mos pasur më pasardhës të tij, testamenoi në fronin mbretëror Filip D’Anzhu, nip i Luigjit XIV mbret i Francës. Pikërisht me 6 nëntor të vitit 1700 Filip D’Auzhu u shpall mbret i ri i Spanjës me emrin Filip V, që shënonte fundin e dinastisë së absburgëve dhe fillimin e dinastisë burbone. E gjithë kjo ndodhte kur Selia e Shenjtë kishte humbur që me 27 shtator të vitit 1900 Papa Inocens-Automio Pignotelli, fisnik napolitan dhe po bëheshin përgatitjet për zgjedhjen e papës së ri.
Duke ndjerë rrezikun që i kanosej aso kohe, Selia e Shenjtë mblodhi Konklavën 3 ditë pas shpalljes së mbretit Filip V i Spanjës, pikërisht me 9 nëntor 1700, ndërsa me 8 dhjetor të vitit 1700, pikërisht kjo Konklavë zgjodhi si pasardhës të Inocencos XII Kardinalin shqiptar Giovanni Francesko Albani, në moshën 51 vjeçare. Në punimet e Konklavës morën pjesë 57 kardinalë,nga 66 të tillë që përbenin Kolegjin e Shenjtë, mes të cilëve edhe Ipeshkvi i Faences Marcello Duroria – Durrësi.
Konklava e Kardinalëve e zgjodhi Gjon Francesk Albanin papë, nisur nga cilësitë e tij të vyera morale dhe fizike. Aftësitë e tij të mëdha intelektuale, sjelljet e përpikta e të shkëlqyera, dinjiteti i jashtëzakonshëm, përvoja e gjatë në zbatimin e së drejtës komunare dhe kishtare, njohja e thelluar e situatës politike… aftësia e formulimit me shkrim dhe me goje e qëndrimeve, puna e palodhshme, temperamenti i përzemërt dhe kujdesi ndaj të varfërve…”, vlerësoheshin në gjithë rrethin e kardinalëve. Me tej G.Moroni e përshkruan këtë fisnik nga Laçi, me trup të lartë, me pamje të bukur. Ishte i pari pas Klementit VII qe u ul në fron pa mjekër. Ballëlart, me shikim të mprehtë, me pamje disi të zbehtë, flokë dhe sy të zezë, kishte zë tingëllues, mendjemprehtë, kujtesë fenomenale… Zotëronte bukur gjuhën greke dhe latine. Ishte erudit i madh dhe njeri i drejtë”.
Me ardhjen e Papës Klementi XI në Selinë e Shenjtë për kishën katolike shqiptare fillon rilindja shpirtërore, Jezuitët fillojnë të interesohen për shqiptarët. Nën kujdesin e tij mblidhen letra,qarkore ipeshkvnore dhe dokumente të tjera nga trevat shqiptare me qëllim që të kompletohet përmbledhja “Illirikum Sacrum”. Bëhej fjalë për dokumente të rëndësishme që flisnin për historinë e trojeve të Arbërisë dhe për mbledhjen e materialeve në këto territore flet edhe Daniel Farlati në veprën “Ilirikum Sacrum”. Ai na bën më dije se Papa Klementi XI dërgoi në territoret e Arbnisë, përgjatë bregdetit Mesdhe një anije, e cila do të mblidhte dokumente historike për këtë territor. Kjo anije venedikase preku brigjet e “Arbnisë venedikase” deri në Tivar, pastaj kaloi edhe në “Arbninë osmane”. Kështu Atë Riceputi hodhi një bazë të fuqishme dokumentare duke mbledhur dhe renditur togje të mëdha dokumentesh që përmbanin të dhëna dokumentare për Arbninë, sipas porosisë së Papës Gjon Françesk Albani.
Për sa i përket “Arbnisë osmane” thuhet se një qerre e madhe e tërhequr meqë dhe e ngarkuar me dorëshkrime, libra dhe dokumente të tjera historike, pasi kapërceu baltat e vështira të Zadrimës, u mbyt aksidentalisht duke kapërcyer lumin e Drinit, bashkë me të gjithë dokumentet e grumbulluara. Kishte dashuri të madhe për vendlindjen dhe deklaronte me krenari prejardhjen e tij shqiptare. U dhuroi D.Farlatit dhe F.Riceputit një sasi dokumentesh të mbledhura në rininë e tij me qëllim që të shkruanin për origjinën dhe vjetërsinë e Ilirisë. Kërkoi nga Marin Bici që ndodhej në tokat shqiptare të interesohej për prejardhjen shqiptare të familjes Albani. Edhe arqipeshkv Vencens Zmajevic bën fjalë për prejardhjen e Papa Klementit XI. Ai i shkruan profesorit të tij A.Patricia: “...
Më gëzon së tepërmi zgjedhja e eminencës Albani në fronin e Papës, duke ditur se është miku yt...”.
Gjon Francesk Albani është pasardhësi i 261-të i Selisë së Shenjtë, ai e drejtoi këtë Seli për 21 vjet me radhë. Ai shquhej për një kod të lartë moral. U interesua shumë për rilindjen politike dhe fetare të atdheut të vet. Identitetin e tij shqiptar e pohon edhe Papa Pavli VI, në letrën e tij të botuar me 17 janar 1968 në Romë, me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, ku mes të tjerave thuhet: “Nuk i harrojmë as ata burra, të cilët ruajnë edhe fenë e tyre baras me përkushtimin ndaj Selisë Apostolike për shërbim të së cilës ato dhuruan njerëz të përmendur për dituri dhe virtyte, si me kënaqësi po përkujtojmë paraardhësin tonë Klementi XI nga popullsia Albane, i cili krenohej me prejardhjen e vjetër të tij shqiptare”.
Në vitin 1701, Papa Klementi themeloi për shqiptarët e Italisë një kolegj në San Dimitria Korone dhe me 1708 siguroi një vend të përhershëm për një student shqiptar në këtë kolegj. Kur u emërua në Selinë e Shenjtë në territorin shqiptar kishte vetëm katër ipeshkvinj: Pjeter Zymi-arqipeshkv në Durrës, Pjetër Karaxhiq-ipeshkv i Pultit, Nikollë Veldonjin-ipeshkv i Lezhës dhe Gjergj Theodhori-ipeshkv i Sapës. Ai emëroi Vencens Zmajevikun në kishën metropolitane të Tivarit, Anton Babin në kishën e Shkodrës më 1701 dhe Marin Gjinin ipeshkv të Pultit… duke plotësuar kështu selitë vakante në dioqezat kryesore shqiptare.
Për të nxitur reformën kishtare në Shqipëri sipas vendimeve të Koncilit të Trentas, ai caktoi si vizitor apostolik në të gjitha dioqezat e Shqipërisë më 8 qershor 1702 ipeshkvin Vincens Zmajevic. Ky i fundit, nga vendlindja e tij e informonte se: “...Në Kurbin: Gjendet kisha abaciale e Shën Prendes, katedralja e ipeshkvit të Durrësit, me tri piktura të Shën Marisë, njëra e madhe e punuar nga Monsinjor Skura me portretin e tij dhe dy të vogla vendosur me shije mes disa pikturave të tjera. Në këtë kishë është froni i arqipeshkvit, dy kryqe arqipeshkvnore argjendi të gjata tri pëllëmbë të dala në reliev mbi dru, një ostembajtëse, një këmbanë 400 libresh”. Më tej vijon lista e priftërinjve që shërbenin atë kohë në Diocenzin e Durrësit. Ja disa prej tyre: Arqipeshkv i Durrësit ishte Monsinjor Pjetër Zymbi, D.Martin Bushalla, vikar i përgjithshëm është mësues shkolle, D.Primo Prodani, D.Primo Shkjezi në Kurbin, D.Llesh Perlati në Skuraj,… D.Lazër Dajçi në Selitë, D.Llesh Çeza në Zhejë, etj.
Është interesant fakti se në këtë listë meshtarësh ka edhe mësues, që mesa duket jepnin mësim në shkollën e Shenpremtes në Kurbin. Pikërisht në këtë dokument flitet edhe për shkollën e Kurbinit, për të cilën interesohet drejtpërdrejt edhe Papa Klementi XI. Në relacionin e Zmajevikut drejtuar Papës thuhet: ”…Është për t’u numëruar është edhe ndërtimi i shkollës në Kishën e Kurbinit me përgatitje mjeshtërish për çdo vit, pra ata xhakonë që përgatiten këtu të rriten në rrugën e Tënzotit e të mësojnë letrat, shkrim dhe lexim shqip… ”Ky relacion e njohu Papa Klementin XI me gjendjen dhe e detyroi të merrte masa urgjente në përmirësimin e gjendjes.
Nisma e parë ishte vendimi për mbledhjen e Kuvendit të Arbrit mbajtur në Merqi të Lezhës në vitin 1703. Këto dokumente autentike dëshmojnë se arsimi shqip ka lindur në Kurbin, në shkollën e Shënpremtes rreth tre shekuj më parë, dhe jo më 7 Mars 1887, siç dëshmohej në periudhën e sundimit komunist.
Urdhëri i Papa Klementit XI kur autoritet turke konvertonin fenë
“…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji...
Shqipëria në atë periudhe vuante nën thundrën e sundimit osman. E harruar dhe e braktisur nga Europa që dikur e shihte me zili për luftërat që pati bërë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit, që luftoi për 25 vjet rresht për mbrojtjen e krishterimit dhe qytetërimit europian, kishte ardhur momenti që të dilte në dritë lufta dhe përpjekjet e saj për ekzistencë. Pikërisht në këto momente të errëta ndriti për popullin shqiptar një rreze shprese. Biri i saj i shquar Gjon Francesk Albani tre vjet pasi u zgjodh papë, urdhëroi që të mblidhej Koncili i Dheut të Arbrit.
Ky Koncil u mbajt në Mërqi të Lezhës në vitin 1703 në kishën e Shwn Gjonit nën drejtimin e arqipeshkvit të Tivarit Vinko Zmajevic. Ky Koncil u mor me problemet kyçe të jetës së krishterë. E ndër ta, padyshim është problemi i apostoezise së madhe të popullit shqiptar, përkatësisht të kalimit të tij në islamizëm. Shenjat e ringjalljes e të shpresës i pasqyron në letrën e tij vetë arqipeshkvi i Tivarit që më 10 korrik 1703 ia dërgon Papës Klementi XI, ku thuhet: “...Ti më urdhnove o i shenjti Papë me i shkue e me i vu oroe porsi si vizitor apostolik kishat e Shqipërisë, dheut t’em.
E unë urdhnit tan i ndigjova, dheut iu solla rreth e rreth, gjithë mbarë kërkova e pashë nevojat e Shqipërsisë. Pashë shumë mjerime… Nën hijen tende, o Atë i Shenjtë, dheu i Shqipërisë po gazmohet e pas shumë vjetësh po merr frymë e po çilë sytë. Kjo Shqipni që deri tash ka ndejë si e harrueme, mbulue e vorfnue prej mjegullës, nën nji Papë shqiptar po del në dritë e mezi prêt me fitue emnin dhe lumninë… Me kaq unë me të tjerët vllaznit e mi e me gjithë popullin e Shqipërisë, bashkërisht i lutna Zotit që ty Papë shqiptar me të ruejtun për të gjatë mot e jetë e me shëndet, për të mirë të kishës e për fatin tonë.
Arqipeshkvi i Tivarit Vincens Zmajeviku”
Ishte hera e parë që Papa po njihte gjendjen reale ekonomike dhe shpirtërore të popullit shqiptar. Gjendja ishte e rëndë, prandaj Papa Klementi XI u trondit shumë. Nuk mjaftonte gjendja e rendë ekonomike, por tani ishte shtuar edhe presioni i autoriteteve turke për konvertimin e popullsisë, nga katolikë në myslimanë. Për këtë arsye Papa lëshoi disa urdhra, të cilat kishin qëllim forcimin e unitetit të popullit rreth kishës katolike. Në një prej tyre ai theksonte: “…Mos braktisni vëllezërit tuaj që u kthyen në myslimanë. Zoti është nji, edhe në qiellin shqiptar është vetëm nji Zot, i cili do t’u mëshirojë duke u futur në mbretërinë e tij Qiellore...”.
Përpjekjet e tij për përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe në atdheun e tij janë të hershme. Pas kërkesës së Franceskaneve në Shqipëri dhe të arqipeshkvit të Tivarit, Vicko Zmajeviq, me urdhër të Papa Klementit XI,që nga prilli i vitit 1711 deri në fund të shek.XIX u mësua gjuha shqipe. Gjatë gjithë periudhës kur sundoi në Selinë e Shenjtë,ai u interesua për zhvillimin e kulturës shqiptare. Posti papnor, ndikoi që edhe në mjedise të tjera letrare dhe shkencore të zgjohej interesimi për gjuhën shqipe. Ai mbështeti fuqimisht botimin e veprës së albanologut Luibnici, ku shfaqeshin pikëpamjet mbi origjinën ilire të shqiptarëve, botuar me 1709. Me guxim dhe vendosmëri hapi një seminar arbëresh në Palermo duke i dhënë një hov të paparë lëvizjes së gjerë patriotike dhe kulturore, dhe me 20 prill 1711, me iniciativën e tij, hapet e para katedër e gjuhës shqipe ne Universitetin e kryeqendrës së Perandorisë Romane, në Romën e Qytetëruar, që do të ndikonte në zhvillimin e albanologjisë në Europë.
Në vitin 1711 Papa Klementi XI ndërhyn pranë Republikës së Venedikut për t’i ndihmuar shqiptarët në luftë. Këtë thirrje ia bëri gjithë Europës, por Europa përsëri qëndroi indiferente ndaj çështjes shqiptare. Vlen të përmendet këtu miqësia e ngushtë që pati Papa Klementi XI me Gjergj Guxetën (1682-1756), themelues i Seminarit papnor të Palermos. Ky seminar arbëresh që u hap me 30.11.1730, do të luante një rol të madh në përhapjen e kulturës shqiptare tek arbëreshët dhe arsimin e shumë intelektualëve të shquar arbëreshe si Pjetër Andrea,P.Parina,Nikoll Keta) etj. Nikollë Keta thotë se Gjergj Guxeta i kushtoi Papës Klementi disa sonete ku tregoi lidhjet e ngushta miqësore mes tyre. Dallohet veçanërisht një poezi e tij që ka rreth 56 vargje njëmbëdhjetërrokëshe me rimë të alternuar,ku thuhet:
“…Gjergji i dashur është dhe i denjë i Klementit,/ Yt vëlla,sikur Serafinin i vdekur,/ S’është e vërtetë jo,s’vdes heroi i fjalës,/ Jeton shpirti i madh i tij mbi qiellin e lartë,/ Edhe emri i tij jeton më amshim,në botë…”.
Në korrespondencën e Gjon Francesk Albanit ruhen dy letra që shprehin pikëpamjet dhe qëndrimin e tij kundër Jonsemizmit. Ai ndërtoi shumë shkolla edukimi dhe jetimore për t’u ardhur në ndihmë shtresave të varfëra. Me emrin e tij lidhet ndërtimi dhe funksionimi i spitaleve të para publike. Pasuroi shumë bibliotekën e Vatikanit dhe restauroi shumë statuja dhe obeliske.
Bibliotekën e tij shumë të pasur ua la nipave të tij kardinalë dhe intelektualë të zotë dhe bashkë me të edhe një apigram që është shkruar në bazilikën e kishës së Shën Pjetrit,në të cilën thuhej: “Klementi XI-Albani, Papë, më parë vikar, e pastaj kanonik i kësaj bazilike, vdiq pas një pontifikati… Lutuni për të”. Vdiq me 19 mars 1721 ditën e Shën Jozefit, pajtorit të të vdekurve. Në dhomën e tij u gjetën vetëm 60 skude, bashkë me një listë me emrat e 600 familjeve, shumica me origjinë arbëreshë që jetonin me lëmoshat e Selisë së Shenjtë.
Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe, pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit, ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh, mbuluar nga një pllakë e thjeshtë mermeri ku është skalitur me germa ari emri i këtij kurbinasi të ndritur. Veprimtaria e Klementit XI për çështjen kombëtare, shqiptare ishte aq e madhe sa edhe emri i tij Albani që mbi të gjitha ishte një emër krenarie për të qenit shqiptar. Ky Papë me personalitetin e tij të spikatur ndikoi fuqimisht në zhvillimin kulturor dhe fetar të arbëreshëve dhe për këtë ai duhet të vlerësohet nga historiografia shqiptare. Duhet ditur se nën kujdesin e tij janë thirrur 15 koncile, janë gjetur 1412 letra, 28 ligjerata, 2 biseda me rëndësi të veçantë dhe shumë materiale të tjera të rëndësishme. Prandaj studiuesi Engjëll Sedaj mendon se “pavdekësia e këtij Pape qëndron në aktivitetin e tij të vazhdueshëm kundër turqve dhe mbrojtjen e krishtërimit”.
Gjatë ushtrimit të detyrës së Atit të Shenjtë ai u përball me shumë sfida. E përjetoi me hidhërim nënshkrimin e traktatit të Utrehtit me 2 prill 1713, por edhe atë të 6 marsit 1714. Kjo i dha mundësi të punonte për rritjen e autoriteteve dhe famës brenda vendit. Themeloi një akademi pikture, nxiti zbulimet arkeologjike me qëllim zbulimin e rrënjëve të lashtësisë dhe pasuroi bibliotekën e Vatikanit. Obelisku në sheshin e Panteonit është vepër e Papa Klementit të XI, ashtu si dhe porti i Ripetës mbi Tibër, i cili u shkatërrua në vitin 700, ku u ndërtua ura Covour, Universiteti i Urbinas, ku u shkollua ky Papë pati prioritet e kujdesit të tij të vazhdueshëm. Vdekja e tij nuk bëri jehonë të madhe,pasi kronikat dhe historia nuk na japin informacionin e duhur. Pati dëshiruar të varrosej me një ceremoni të thjeshtë dhe ashtu u bë. Eshtrat e tij u varrosën në dyshemenë e korit të Bazilikës së Shën Pjetrit ku prehen edhe sot pas 286 vjetësh.
Papa Eleuteri dhe sfidat për udhëheqjen e Vatikanit në periudha të vështira
Një nga papët shqiptare, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qënë edhe Papa Eleuteri. Në listën e gjatë të papëve në bazilikën e Shën Pjetrit në Vatikan, ai është i 13-ti. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Ai ka lindur në Pervezë të Nikopojës, por në 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Sipas enciklopedisë italiane në historinë e papëve të Vatikanit,kanë qenë plot shtatë papë me origjinë ilire dhe shqiptare. Këta janë Shën Eleuteri, Shën Urbani I, Shën Kai, Shën Pali IV, Papa Gjoni IV, Papa Sisti V dhe Papa Klementi XI.
Shën Eleuteri papë ishte me origjinë prej Nikopolit të Epirit - Preveza, në jug të Çamërisë, i cili është shpallur martir. Eleuteri e mbajti fronin papnor në vitit 171-185. Festa e tij është me 26 maj. Renditet i katërmbëdhjeti në listën e papëve. Është biri i Abondit të Nikopolit. Një nga papët shqiptarë, më të rëndësishmit që kanë drejtuar Vatikanit ka qenë edhe Papa Eleuteri. Ka drejtuar Selinë e Shenjtë rreth 15 vjet rresht nga viti 174 deri në 189. Në vitin 169 u vendos në Romë pranë papës Antiket. E udhëhoqi Vatikanin në një periudhë të vështirë historike atëherë kur Roma udhëhiqej nga perandori Mark Aureli. Ai e kreu me përkushtim detyrën duke shuguruar me urdhrin e shenjtë edhe 12 meshtarë, 8 dhjakë dhe 15 peshkopë. Papa Eleuteri punoi me përkushtim për përhapjen e krishterimit dhe forcimin e traditave apostolike. Një portret i tij është punuar me kujdes dhe mjeshtëri nga piktori i madh Mikelanxhelo dhe sot gjendet në katedralën e San Pietros në Vatikan, një vepër e jashtëzakonshme në llojin e vet.
Shën Urbani I Papë ishte me origjinë nga Iliria, edhe ky i shpallur martir. Urbani e mbajti fronin papnor në vitet 222-230. Festa e tij është më 25 maj. Renditet i tetëmbëdhjeti në listën e papëve të Selisë së Shenjtë.
Shën Kai Papë ishte me origjinë ilire, prej Salone në Dalmaci, edhe ky i shpallur martir. Kai e mbajti fronin papnor në vitet 283-296. Festa e tij është me 22 prill. Renditet i njëzetenënti në listën e papëve.
Papa Pali IV - Karafa me origjinë shqiptare e mbajti fronin papnor në vitet 1555-1559. Renditet i dyqind e njëzetepesti në listën e papëve. Gjatë kohës së tij, më 1555 botohet në gjuhën shqipe “Meshari” prej klerikut shqiptar, Gjon Buzuku. Sot një fshat arbëresh i Kalabrisë – Katanzaro, mban emrin Karafa.
Ndërsa Papa Gjoni IV- i mbiquajturi Dalmati, me origjinë edhe ky nga Iliria, e ka mbajtur fronin papnor në vitet 640-642. Papa Gjoni renditet i shtatëdhjetë e katërti në listën e papëve të Romës.
Nga emrat e tjerë që dolën nga familja Albani dhe që lanë gjurmë të rëndësishme në histori janë edhe Giovanni Girdoma (1509-1591), kardinal dhe kaut, Orozia (1576-1653) diplomat dhe senator i Romës, Anibali (1682-1751) President i dhomës Apostolike Alessandro (1692-1779) kardinal,sekretar i Memorialëve,ndërtues i Villa Albanot, Gion Francesko (1720-1803) kardinal, peshkop i Sabinës dhe më pas i Ostias. Mendohet se familja e madhe Albani u shua në vitin 1852 dhe i fundmi i kësaj familje qe Filipi. Këto figura të shquara kanë ngritur më lart lavdinë e vendit të tyre Arbërisë.
(Moderojë :Flori Bruqi)
No comments:
Post a Comment