Të dhëna e ballafaqime
Rreth disa shkarjeve të dr. Shaban Sinanit për këngët tona kreshnike
– Të pranishme në pjesën “Paraqitje problemore e kërkimeve për eposin” (f. 3 -32), që bën fillimin e tezës së tij të doktoratës me titull “Mitologji në eposin e kreshnikëve”, Tiranë 2006 –
Nag Anton Nikë Berisha
berisha@unical.it
Duke e lexuar librin studimor të dr. Shaban Sinanit “Mitologji në eposin e kreshnikëve” (botim i dytë, Argeta LMG, Tiranë 2006), që është teza e doktoratës së autorit, mbrojtur vite më parë në Universitetin e Tiranës para komisionit në krye me prof. Jorgo Panajotin, tashmë të ndjerë, prof. Afred Uçin dhe prof. Ali Xhikun, vlerësimet e të cilëve janë vënë në fund të studimit, ndesha në disa të dhëna e mendime të pasakta e të paqëndrueshme. Edhe pse në vështrim të parë këto shkarje duken të vogla, në qenësinë e tyre ato dëshmojnë diçka më thellësore.
Nuk do të merrem me gjithë librin, për arsye se puna do të më shpinte larg, mirëpo, po ndalem vetëm në pjesën e fillimit, që mban titullin “Paraqitje problemore e kërkimeve për eposin”, që kap faqet f. 3 -32.
Në faqen 7 Shaban Sinani citon në thojza mendimin “shqiptarët nuk kanë këngë kreshnikësh të vetat”(që përsëritet dhe në faqen 29) për të cilin (mendim) në fusnotën n. 7 autori shkruan së u shpreh për herën e parë në parathënien e përmbledhjes “Kângë popullore gegnishte” të atë Vinçenc Prennushit. Nuk e di ku e ka marrë autori mendimin e futur në thojza, po mendimi i cituar në kopjen time të origjinalit të përmbledhjes së përmendur të Prennushit nuk ekziston si i tillë. Në faqen IX të “Parathâne-s” (e panënshkruar) të vëllimit “Kângë popullore gegnishte” të mbledhur e përgatitur nga V. Prennushi, saktësisht thuhet “...do rapsodija e legjenda, si b.f., kânga e Mujos e Halilit, kânga e Halil Gariis, kânga e Kalaas s’Shkodres etc. na duket se jânë t’përkthyme prejë slavishtet”. Pra, ky mendim nga “Parathâne” e vëllimit botuar në Sarajevë më 1911, është tjetër në krahasim me atë që e citon Shaban Sinani. Shprehjet “na duket”, të “përkthyme nga slavishtet” dhe forma njëjës “kânga e Mujos e Halilit” janë diçka tjetër. Kur mendimi vihet në thojza doemos duhet të shënohet në mënyrë besnike (Për këtë dukuri shih dhe studimin tim “Këngë që përligjin pasurinë shpirtërore të shqiptarit e të botës së tij”, “Faik Konica”, Prishtinë 2008).
Duke bërë fjalë për këngët e Gjergj Elez Alisë dhe përpjekjen e disa autorëve që këtë kreshnik ta paraqesin si të urdhri të veçantë prej kreshnikëve të tjerë (faqe 13), autori shkruan: “për të kaluar më tej në argumentin se krijues të këngëve të kreshnikëve mund të jenë individë të shkolluar dhe jo populli vetë”. Se populli nuk është krijues i këngëve, tashmë e dinë dhe ata që kanë një dije krejt të përvuajtur për natyrën e lindjes e të bartjes së një krijimi letrar gojor. Ndoshta kjo shkarje nuk i ka shpëtuar Shaban Sinanit nga mosdija.
Në faqen 17 autori i studimit të përmendur jep disa të dhëna për botimin e këngëve kreshnike në Prishtinë, duke filluar nga viti 1974 dhe, midis të tjerash, shkruan: “Koha e gjatë që ka kaluar prej botimit të vëllimit të parë (lexo: 1974 – v. ime) deri tek i dyti (1991), plot njëzet vjet...”.
Nuk e di si e ka bërë llogarinë Shaban Sinani, po vëllimi “Këngë kreshnike I” (me 44 këngë e me 395 faqe), përgatitur nga Anton Çetta, Instituti albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1974, me vëllimin “Këngë kreshnike II” (me 81 këngë e me 627 faqe), përgatitur nga Dr. Rrustem Berisha, Dr Sadri Fetiu, Dr Adem Zejnullahu (IAP, Prishtinë 1991) s’kanë ndërmjet “plot njëzet vjet”.
Njohësi i këtyre blejve e ka vështirë ta shpjegojë faktin se pse Shaban Sinani nuk e përmend datën e vëllimit “Këngë kreshnike III” (me 60 këngë e me 441 faqe), përgatitur nga Anton Çetta, Fazli Syla, Myzafere Mustafa dhe Anton Berisha, IAP, Prishtinë 1993. As me datën e këtij vëllimi ndërmjetësa kohore e botimit të vëllimit të parë me botimin e vëllimit të tretë nuk është “plot njëzet vjet”!
Në faqen vijuese (18), autori shfaq një mendim sa të paqëndrueshëm, aq dhe të çuditshëm për këngët kreshnike të botuara: “...pothuajse të gjitha rapsoditë janë gjurmuar e gjendur prej vitit 1972 e këndej. Këngët e mbledhura para vitit të botimit të librit të parë janë të kufizuara”.
Nuk e shoh të arsyeshme të zgjatëm rreth këtij mendimi, por po përmend vetëm të dhënën se në vëllimin “Këngë kreshnike I”, përgatitur nga A. Çetta, botuar më 1974, shumica e materialeve janë mbledhur në vitet 1954, 1961, 1967, 1969 e 1970, gjë që mund të vërehet lehtë nga “Pasqyra e përgjithshme e lëndës” në fund të librit.
Po në faqen 18, Shaban Sinani përmend vëllimin e dytë “Këngë kreshnike II”, që sipas tij “jo vetëm e zgjeron gjeografinë e letërsisë popullore shqiptare që është krijuar prej kohësh që s’mbahen mend rreth trimërive të heronjve kreshnikë”(!), shton edhe këtë: “por do të ndikojë (vëllimi – v. ime) për ndryshime në përfytyrimin mbi funksionimin estetik të rapsodisë, mbi performimin e saj në larmi temash, shtresash, vargjesh, metrash...”(!)
Mendimi se ky vëllim (i dyti) me këngë kreshnike mund të bëjë ndikim në funksionin estetik të rapsodisë, dëshmon se autori Sinani nuk i ka të qarta disa nga çëshjet kryesore të natyrës e të qenësisë së letërsisë gojore e të funksionimit të saj.
Duke vazhduar vlerësimin për vëllimin e dytë të këngëve kreshnike (faqe 19), studiuesi Sinani thekson: “Në vëllimin e dytë të këngëve të kreshnikëve që janë gjetur në Kosovë ka një lëndë të shkëlqyer”. Po dy vëllimet e tjera, ai i vitit 1974 dhe ai i vitit 1993, nuk na paskan, vallë, një lëndë të tillë!? Mund të jetë se shije e autorit e ka përcaktuar këtë gjë, po më duhet të them se sikur dr. Sinani të kishte lexuar edhe shkarazi ndonjërën nga këngët e botuara në vëllimet e vitit 1974 dhe 1993, pa dyshim se nuk do të pohonte një gjë të tillë. Edhe mendimi vijues “...këto vëllime bëjnë të njohur në një shkallë mund të thuhet të plotë epopenë legjendare shqiptare” nuk më duket i qëlluar. Nuk e di se a është i vetëdijshëm Shaban Sinani se ku e shpie një pohim i tillë?
Edhe mendimi në vijim “Botimi i këngëve të kreshnikëve që janë mbledhur në Kosovë është mbështetur në përvojën e botimeve të mëparshme të Institutit albanologjik të Prishtinës” është një shtjellim – ngatërresë e pakuptimtë.
Në faqen 20, Shaban Sinani shkruan sa vijon: “Dy vëllimet e këngëve kosovare të kreshnikëve janë përgatitur nga R. Berisha (në vend Rr. Rrustem), S. Fetiu dhe A. Zejnullahu. Prej këngës së parë, deri tek e fundit, praktikisht përshkohet e gjithë hapësira (sic!) ku eposi ka vazhduar të jetë një krijimtari aktive deri në dekadat e fundme”.
Është e çuditshme se si Shaban Sinani mund ta bëjë një gabim të tillë: autorët e përmendur kanë përgatitur vetëm vëllimin e dytë me këngë kreshnike botuar më 1991, e jo dhe ndonjë vëllim tjetër.
Në faqen 21, shprehet një mendim fort i gabuar: “Kënga popullore legjendare e shqiptarëve të Kosovës mban gjurmën dhe informacionin e kohës kur është mbledhur”. Në këtë rast nuk e shoh të nevojshme të merrem me këtë mendim për arsye se ai “flet” vetë më së miri.
Në faqen 28, Shaban Sinani, me të drejtë, e vlerëson lart punën dhe ndihmesën e Qemal Haxhihasanit në studimin e llojeve të ndryshme të letërsisë gojore shqipe e brenda kësaj edhe të këngëve kreshnike, “studiuesin më të dedikuar të ciklit të kreshnikëve”, po tre rreshta më poshtë thekson se Haxhihasani në një punim të gjatë që ruhet në dorëshkrim, “ndjek pikë për pikë mendimin e Lambertzit për ‘eposin e madh të Fishtës’”. Meqenëse në një masë të mirë njoh veprimtarinë e të dy studiuesve që ata kanë botuar në gjuhët e tyre, një mendim i tillë është, thënë në mënyrën zvogëluese, i pa matur.
Po në këtë faqe (28), duke përmendur disa nga studimet e “periudhave të vonëta”, autori përmend punimet: “Gjergj Fishta dhe Homeri” nga Anton Pashku, Gjurmime albanologjike, nr. 21, 1991. Edhe pse Shaban Sinani nuk e jep të dhënën se në cilën seri të “Gjurmimeve albanologjike” (Seria folklor dhe etnologji, Seria e filologjisë ose Seria e historisë?) u botua punimi i Anton Pashkut, në numrin përkatës të revistës s’ka gjurmë të një punimi të tillë. Anton Pashku s’ka botuar asnjë punim në revistën “Gjurmime albanologjike”. Mirëpo, një shkarje të këtillë mund t’i falej studiuesit Sinani, po jo dhe fakti se në Bibliografinë e vënë në fund të tezës së tij të doktoratës, si autor të këtij punimi shënon Engjëll Sedajn!
Në faqen 31 autori i studimit “Mitologji në eposin e kreshnikëve” thekson se Dragutin Miçoviq botoi në Prishtinë “Albanske junaçke pjesme” (duhet pesme). Në të vërtetë, Miçoviqi i ka zgjedhur, i ka përkthyer këngët dhe e ka shkruar parathënien, po ai është botim i “Jedinstvo-s” (Prishtinë 1981). Për këtë vëllim, shih recensionin tim “Një prezantim i dobët i këngëve tona kreshnike” (Rilindja, 30.10.1982, f. 12-13).
Në faqe 32 studiuesi Sinani jep një të dhënë të shfrytëzuar nga një bisedë e botuar e Zymer Nezirit, që për studiuesin Sinani “është domethënës”, ku Neziri pohon se bashkë me profesor Anton Çettën “kemi pasë menduar të botojmë deri 50 vëllime me këngë epike legjendare dhe historike”. Në qoftë se s’kemi të bëjmë me një gabim numri, pra nëse një zero (0) nuk është e tepërt, atëherë në këtë rast vështirë e ke ta shmangësh e të mos kujtosh anekdotën për “shkurtimin” e bishtit të dhelprës, kur njëri prej mysafirëve e rrente të zotin e shtëpisë për gjatësinë e bishtit të kafshës që kishin parë gjatë udhëtimit, po pas ndërhyrjes (përmes kollës) të tjetrit, përherë ia shkurtonte.
Kush njeh mirëfilli Arkivin me materiale të letërsisë gojore shqipe të Institutit albanologjik të Prishtinës dhe gjendjen në terren që e cilësonte ekzistencën e këngëve kreshnike dhe të këngëve me tematikë historike në Kosovë, në Mal të Zi e në Maqedoni në vitet ’70, një pohim i tillë është përfytyrues, për të mos thënë, shpërfillës.
Në parathënien e vëllimit “Balada dhe legjenda” (1974) përgatitësi, Anton Çetta, në faqen IV, jep detaje të projektit për botimin e rreth 25 vëllimeve me lloje të ndryshme të letërsisë gojore shqipe të mbledhura në Kosovë, në Mal të Zi e në Maqedoni. Sipas asaj që shkruan prof. Çetta në parathënie, në fushën e epikës gojore parashihej që Instituti albanologjik i Prishtinës të botonte tre (3) vëllime me këngë kreshnike dhe dy vëllime me këngë me tematikë historike. Nuk e kam të qartë pse prof. Çetta kishte nevojë të shkruante një gjë e t’i thoshte dikujt gojarisht diçka krejt tjetër – se do të botoheshin 50 vëllime me këngë epike legjendare dhe historike!
Edhe datën e botimit të Epit të Gilgameshit (botimi i parë në Prishtinë 1984, botimi i dytë “Naim Frashëri” në Tiranë 1990, botimi i tretë Argeta LMG Tiranë 2008), autori e ngatërron, nëse ky ep nuk ka edhe ndonjë botim tjetër, për të cilin përkthyesi nuk është në dijeni: dy herë data e botimit të këtij epi në Tiranë shënohet viti 1999, ndërsa në rastet e tjera viti 1990!
Në faqen 225 (shih fusnotën nr. 20 në faqen 239) Sinani e citon një mendim të Anton Berishës nga parathënia e “Epit të Gilgameshit”, ndërsa në Bibliografinë, në fund të studimit (f. 357), parathënien e “Epit të Gilgameshit” e shënon si të Anton Pashkut!
Edhe disa shprehje si fjala vjen, “periudhës kombëtare të historisë” (faqe 23), “metrika e letërsisë” (faqe 25) e ndonjë tjetër dëshmojnë se autori gjatë procesit të shkrimit të kësaj pjese të dotoratës nuk e ka bërë punën me përkushtim e me përqendrim të mirëfilltë.
Të dhënat e pandërmjeme që solla, duke u përqendruar vetëm në pjesën “Paraqitje problemore e kërkimeve për eposin”, që bën fillimin (f. 3 -32) e tezës së doktoratës të Shaban Sinanit “Mitologji në eposin e kreshnikëve” (Tiranë 2006), dëshmojnë për një punë të bërë me ngutë e pa kujdes të kësaj pjese dhe për një njohje të kufizuar të veçantive të lindjes, të bartjes e të ekzistimit të epikës sonë gojore, përkatësisht të këngëve kreshnike.
2011/01/31
BEGZAD BALIU - GUSTAV MAJER DHE ALBANOLOGJIA
Shkruan : Prof. dr. Jup Kastrati
Vepar hapet me një parathënie titulluar “Rikthimi i Gustav Majerit në studimet albanologjike”: “Përvjetori i një studiuesi zakonisht hap shumë rrugë për t’u kujtuar jeta dhe vepra e tij. Në përvjetorët e studiuesve të njohur zakonisht botohen veprat e tyre origjinale, botohen të përkthyera veprat e veçanta, sidomos kompletet e tyre. Botohen monografi të veçanta për jetën e tyre por edhe emërtohen institucione dhe rrugë me emrin e tyre. Përvjetorët e tillë, sidomos përvjetorët e veçantë, siç është 100-vjetori i vdekjes së Gustav Majerit, shërbejnë për të përmbledhur gjithë atë ç’është mbërritur në fushë të studimeve dhe ç’mund të bëhet edhe më tutje në shenjë të veprave të autorëve të mëdhej.
Përvjetori i 100-të i vdekjes së Gustav Majerit, është i veçantë për disa arsye: Mbi 150-vjet të lindjes dhe 100-vjet pas vdekjes së Gustav Majerit, ende nuk është botuar vepra e tij kurorë “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe”. Ky është fjalori i parë etimologjik i gjuhës shqipe, njëri prej fjalorëve të parë etimologjik për gjuhët e Evropës, dhe fjalori më i rëndësishëm i gjuhës shqipe deri në gjysmën e dytë të shekullit XX. Pra, për më shumë se gjysmë shekulli, ende nuk është botuar vepra e tij e plotë. Gustav Majeri është themeluesi shekncor i albanistikës, por ende nuk është botuar një monografi, qoftë edhe vulgare a e përgjithësuar. Gustav Majeri është jo vetëm studiusi më serioz i studimeve albanologjike, një prej themeluesve të studimeve ballkanologjike, njëri prej studiuesve më të mëdhenjë të studimeve indoevropiane, por edhe një prej gjenive më të mëdhenjë të gjysmës së dytë të shekullit XIX në fushë të gjuhësisë. Për veprën e tij ende nuk është shkruar ndonjë monografi shkencore, e cila do të ishte një pasqyrë e plotë e kontributit të tij dhënë shkencës së albanistikës, edhe pse vepra e tij, sidomos “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe”, fjalë për fjalë është përvijuar në “Studime etimologjike në fushë të shqipes” të Eqrem Çabejt. Nuk është ndriqyar ende interesimii tij i veçantë për çështjen kombëtare shqiptare. Ende nuk është botuar letërkëmbimi i tij i plotë me studiues dhe përsonalitetet më të shquara shqiptare të kohës edhe pse disa përpjekje janë bërë, sidomos duke e botuar një pjesë të mirë të letërkëmbimit të tij me Jorenim De Radën, me Ndre Mjeden dhe me një numër të konsiderueshëm përsinalitetetsh nga arbëreshët e Italisë. Pra, ende nuk e kemi një pasqyrë të qartë për rolin e Gustav Majerit në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në lëvizjen kulturore, arsimore dhe shkencore të shqiptarëve dhe ndikimin shembulor që ka pasur në disa nga përsonalitetet më të rëndësishme të kohës, sikur ishin: Jorenim de Rada, Zef Skiroi, Dora D’Istria, Ndre Mjedja, Konstandin Kristoforidhi etj.
Ky vëllim i Begzad Baliut synon një pikë: Gustav Majerin dhe rezultatet e veprës së tij në studimet albanologjike. Pra, jeta dhe vepra (bibliografia) e tij, horizonti i pritjes në studimet albanologjike (ku synohet të bëhet një hyrje në paraqitjen e Majerit në studimet shqiptare), pikëpamjet e Eqrem Çabejt për veprën e tij, vendin e Majerit në historinë e gjuhës shqipe, kontributin e Gustav Majerit dhënë studimeve albanologjike dhe vendin e tij të parë në kontekst të albanologëve të huaj në veçanti etj. Këtë vëllim e përbëjnë artikutj që i lidhë një element i përbashkët: Majerin dhe veprën e tij në studimet albanologjike dhe synon një prani të tij konkrete në jetën tonë shkencore dhe kulturore, në nivel të vendit që zë ai dhe vepra e tij në studimet albanologjike.
Më shumë sesa elementet e theksuara më lart, artikujt e zgjedhur dhe letërkëmbimi gjithashtu i zgjedhur i Majerit, botohen në shenjë të përvjetorit të tij.
Teksti i punimit të Begzad Baliut shtrihet brenda faqeve 11-141. Hapet me kreun “Studimet gjuhësore në Evropë dhe albanologjia”. Si nënkapitull është “Kontributi i studiuesve gjermanë për studimet albanologjike” (11-15). Autori thekson: “Shkolla gjermane, që ka arritjet më të suksesëshme në fushë të albanologjisë dhe njëri prej studiuesve më të shquar nga kjo shkollë, Gustav Majeri, janë të lidhura ngushtë me fillimet e albanologjisë, me studimet e saj më të rëndësishme në të gjitha kohërat, me themelimin e albanologjisë si shkencë, dhe me shkallën më të lartë të studimeve të saj në ditët tona. Jepet një panoramë e ngjedhur e studiuesve gjermanë dhe austriakë, që u morën me gjuhën shqipe, me historinë dhe etnografinë e popullit shqiptar: Arnold von Harff-i (1497), Konrad von Gesner (1555), Andrea Muller(1680), Gottfried Wilhelm Leibnitz (1705-1715), Johan Gotfrid Fon Herder (1744- 1803), Johan Erih Tunman (1746-1778), Johan Christoph Adelung (1809), Christian Gottlieb von Arndt (1818), J. A. G. Schmidt (1822), Johann Severin Vater (1822), Karl August Anton Alfons Joseph Ritter von Xylander(1835), Hohann Georg von Hahn (1853/1854), Jakob Filip Falmerajer (1790-1860), Teodor Mommsen (1817-1903), Norbert Jokl (1917), Maksimilian Lamberc (1948), Paul Kreçmer (1886-1956), Hansjorg Frommer (1939), Peter Robert Franke (1926), Herman M. Ölbergu, Vilfred Fidler e Oda Buchholz (1987) Norbert Boretzky (1968).
Në kreun: “Shkollat gjuhësore dhe albanologjia” (16-21) studiuesi ynë i sotëm flet shkurt për dijetarët P. S. Pallas (1741-1911), J. K. Adelung(1732-1806), Rasmus Rasku, (1787-1832), Franc Bopp (1791-1867), J. Grim, A. Vostokov, V. Humbold, A. Shlajher (1821-1868), J. Shmid (1843-1901), G. Stieri(1862), W. Meyer –Lübke (1861-1936), Albert Thumbi (1865-1915), Franc Mikloshiç (1871), Karl Brugman (1849-1919), Herman Hirt (1927-1937), H. Shuhard (1842-1928), Mateo Bartoli (1873-1946), Giulio Bonfante (1972), Vittore Pizani(1969), Begzad Baliu e mbyll këtë kapitull me këtë mendim të tij: “Deri në gjysmën e dytë të shekullit XX studimet gjermane jo vetëm që avansojnë të parat në studimet albanologjike, por edhe në Evropë dhe në shtetet ballkanike në gjuhën gjermane do të shkruahen pjesa më e madhe e studimeve për ballkanistiken në përgjithësi dhe për albanologjinë në veçanti.
Ndonëse më pak dhe në një shkallë kryesisht krahasimi, gjuha shqipe ishte objekt shyrtimi edhe i shkollave dhe drejtimeve, të cilat kishin një numër të vogël përfaqësuesish, të cilat kishin një ndikim më të kufizuar në gjuhësinë e përgjithëshme dhe të cilat funksionuan në një kohë të caktuar. Në krahasim me të gjitha shkollat dhe me drejtimet gjuhësore, shkolla gjermane në shumë aspekte ka nxitur mendime të reja për hulumtimin e gjuhës shqipe, ka vënë themele fillestare për studimet albanologjike, ka caktuar drejtimet themelore të studimeve albanologjike, ka përmbysur teori rrënuese për gjuhën shqipe dhe, shpesh, edhe për çështjen ekzistenciale të popullit shqiptar, ka caktuar kufijtë fundamental të gjumë probelmeve, gjuhësore, historike dhe kulturore të gjuhës shqipe e të popullit shqiptar, dhe, më në fund, ka caktuar shkencërisht fatin historik dhe etnokuluror të etnisë shqiptare”.
Studimi i albanologut të shquar austriak fillon në faqen 23: “Gustav Majer dhe horizonti i pritjes në shkencën shqiptare” (25-37). Është një kapitull me interes dhe me vlerë, shkruar me kompetencë profesionale, mbi bazën e një literature të gjerë burimore dhe informative të saktë. Sipas Begzad Baliut “jeta dhe vepra e Gustav Majerit, edhe një shekull pas vdekjes së tij, ende nuk është bërë objekt studimi në shkallën që ajo e meriton të studiohet. Shënimet, artikujt dhe studimet e deritanishme dëshmojnë se themeluesi i albanologjisë, Gustav Majeri, ende nuk është i njohur sa duhet as si personalitet i gjithanshëm, as për të bëmat e tij për popullin shqiptar dhe gjuhën e tij, prandaj është e kuptueshme pse në bibliografinë e tij nuk janë shënuar të gjitha ato elemente themelore, të cilat do ta rrumbullaksonin plotësisht jetën dhe veprën e tij.
Për jetën e tij ende nuk kemi monografi të veçantë, kurse një pjesë e aktivitetit të tij për shqiptarët ende nuk na është e njohur. E megjithatë në artikujt, vështrimet, studimet shkencore dhe paraqitjet vulgare të shkruara për veprën e Majerit dhe temat që lidhen me veprën e tij, autorët shqiptarë apo të huaj, janë përpjekur të paraqesin biografinë e tij jetësore dhe bibliografinë e tij shkencore, lidhjet e tij kulturore, shkencore dhe politike me studiues shqiptar e të huaj”.
Duke u mbështetir në zërat dhe treguesit e veprës së Palok Dakës, “Bibliografi retrospective e gjuhësisë dhe e onomastikës shqiptare (1879-1944), Begzad Baliu ka shënuar në mënyrë të ngjeshur emrat e atyre që e kanë përmendur ose kanë shkruar për Gustav Majerin, pak ose shumë, mirë apo keq, me objektivitet shkencor apo jo, drejtpërdrejt për të ose në mënyrë anësore. Ja konkretisht ata që folën, që diskutuan apo që shkruan për albanologun më të madh të shekullit XIX: Michele Calvosa(1883), Adolf Bauer (1898), Asdreni (=Aleksandër S. Drenova) (1901), Albert Thumb(1901), Bogdan P. Haºdeu (1901), Ndre Mjedja (1902), Anselmo Lorecchio (1904), Anton Xanoni (1909), Aleksandër Xhuvani (1911, 1921), Kristo Dako (1917), Pashko Bardhi (1920, 1922), Kristo Floqi (1920), Petro Vullkani (1922), Stanisllav Brandejs (19230, Faik Konica (1923), Glottofil (=pseudonim) (1928), Treml Lajos (1928), Jacepo Gelli (1929), Marin Sirdani (1931), Mustafa Kruja (1938), Namik Ressuli (1940), Norbert Jokl (1943), Jup Kastrati (1980), Eqrem Çabej (1976, 1977), Shaban Demiraj (1985). Begzad Baliu përfundon kapitullin në fjalë me këtë kritikë të drejtë: “Deri më 1995, në asnjërin nga artikujt e botuar gjatë këtyre pesëdhjetë vjetëve të fundit, nuk është shënuar se Gustav Majeri, nuk ishte vetëm mik i rilindësve shqiptarë, por edhe më shumë se kaq, ai ishte mik i çiltërt i popullit shqiptar, dhe këtë e ka dëshmuar edhe me letrat që ua kishte dërguar sulltanëve të kohës, për lejimin e shkollave shqipe për shqiptarët. “Gustav Majeri ishte mik i veçantë i shqiptarëve, cilësi kjo e cila personaliteteve të huaja u mbiçmohet në këtë vëllim (Fjalori enciklopedik shqiptar –J.K), madje edhe atëherë kur këtë e meritojnë më së paku.
Në paragrafin “Pikëpamjet e Gustav Mejerit për letërsinë e shkruar” (fq. 37-39), B. Baliu citon emrat e Rexhep Qosjes, Anton N. Berishes, Robert Elsiesë dhe të Namik resulit që kanë përmendur ndihmesat e albanologut të madh për letërsinë e shkruar. Në paragrafin e shkruar prej dhjetë rreshtash (39-40) flitet për “Botimin e letërsisë popullore shqiptare” nga ana e Gustav majerit. Një paragraph i veçantë titullohet “Kontributi i Gustav Majerit në fushë të gjuhësisë” (40-42). Më shumë se në fushë të letërsisë së shkruar dhe të folklorit, -thekson B. Baliu- ndihmesa e Gustav Majerit është parë kryesisht në fushë të gjuhësisë. Për mëse një shekull nuk ka asnjë fushë të historiesë së gjuhës shqipe në të cilën nuk është përmendur emri i tij dhe që nuk është shkruar për ndihmesën e Gustav Majerit. Duke filluar nga artikujt gjuhësorë për prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe e deri te studimet etimologjike që kulmojnë me Norbert Joklin e Eqrem Çabejn, Shaban Demirajn, Jup Kastratin, Kolec Topallin etj., vepra e tij përbën bazën themelore për hulumtimin diakronik dhe sinkronik të shqipes. Mirëpo, me gjithë praninë e veprës së tij në shtrirje kohore për mëse një shekull, ndihmesa e tij është parë kryesisht përmes artikujve përgjithësues dhe as sot e kësaj dite ende nuk është botuar ndonjë monografi e veçantë për ndihmesën e tij në fushë të studimeve albanologjike, as ndonjë nga veprat e tij të shumta, përveç disa fragmenteve të caktuara.
“Botimi i letërkëmbimit të Gustav Majerit” (fq. 42-46) formon një paragraph të veçantë në librin e B. Baliut. “Ndryshe nga interesimi i studiuesve për botimin e veprave të tij, interesimi posaçërisht i madh ka qenë për botimin, madje edhe ribotimin e letërkëmbimit të tij, shpesh me komente dhe sqarime hyrëse, me rilindësit shqiptarë”. Në referencat apo fusnotat autori ynë ka përmendur kontributet e studiuesve tanë që janë marrë me epistolarin e albanologut më të madh të shekullit XIX: Jup Kastrati, Shimitër S. Shuteriqi, Mentor Quku, Mahir Domi. “Pavarësisht nga botimiet e deritashme, -shkruan B. Baliu - nga studiuesit dhe hulumtuesit e letërkëmbimit të Majerit me bashkëkohësit shqiptarë, vërehet se botimi i letrave të tij nuk ka përfunduar. Vetyëm viteve të fundit një hulumtues i pasionuar i arkivave, Albert Rama, ka njoftuar se në bashkëpunim me Universitetin e Gracit është duke përgatitur letërkëmbimin e plotë të Gustav Majerit me rilindasit shqiptarë. Brenda faqeve 46-52 është botuar bibliografia e Gustav Majerit, mbështetur te Fritz Frhr. Lochner Huttenbac.
Një vend të veçantë Begzad Baliu u ka kushtuar pikëpamjeve të profesor Çabejt për veprën gjuhësore të Gustav Majerit (fq. 53-54). Në një paragraph për flet për personalitetin e tij (fq. 55-56). Ndjekin apo pasojnë këto çështje të tjera: Shqipja, gjuhë indoevropiane (fq.56-59), Prejardhja e popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe (fq.59-63), Mardhëniet e shqipe me gjuhët e tjera (fq.63-66), Historia e dialekteve të shqipes (fq.66-68), Themeluesi i fonetikës historike të shqipes (fq.68-70), Autori i fjalor të parë etimologjik të shqipes (fq.71-78), Parashtesat dhe prapashtesat (fq. 78-79). Përfundime (fq.80-82).
Kapitulli “Albanologët e huaj në prizmin e përvjetorit të Gustav Majerit: Një përvjetor i veçantë dhe një shpërblim i vonuar” (fq.83-84) bënë fjalë për Konferencën shkencore “Kontributi i albanologëve të huaj për studimin e gjuhës shqipe”, që u organizua në Universitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi, më 14 dhjetor 1995, me rastin e 145-vjetorit të lindjes së Gustav Majerit. David Luka mbajti kumtesën: “Gustav Majeri më i madhi albanolog i kohës së vet”.(84-85), ndërsa Kolec Topalli lexoi kumtesën: “Kontributi i Gustav Majerit për fonetikën historike të gjuhës shqipe në optikën e studimeve bashkëkohore” (fq. 85-86), Begzad Baliu bën të ditur për kujtesën shkencore që organizoi Dega e Folklorit e Institutit Albanologjik të Prishtinës, më 1997. Jepet një përmbledhje e kumtesave dhe e diskutimeve të mbajtura në këtë tubim diturak nga Latif Mulaku, Zymer Neziri, Ruzhdi Ushaku, Muhamet Pirraku, Enver mehmeti, Rexhep Doçi, Faik Shkodra, Leontina Gega, Muzafere Mustafa, Begzad Baliu, Abdullah Zymberi, Bahtijar Kryeziu, Arbnora Dushi, Hatixhe Hoxha, Adem Zejnullahu, Jahir Ahmeti, Lumnije Kulinxha –Kadriu, Diskutimet e Shefki Sejdiut, Ruzhdi Ushakut, Rexhep Doçit, Rrustem Berisha, Latif Mulaku. Të gjitha kumtesat dhe diskutimet e sesionit shkencor të 15 dhjetorit 1997, janë përmbledhur në vëllimin “Rëndësia e veprës së Gustav Majerit për studimet albanologjike», Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1998, 215 faqe.
Në fund të monografisë së vet, B. Baliu ka vendosur këto shtesa: Gustav Majer: Shqiptarët dhe gjuha e tyre (fq. 127-132), Nga letërkëmbimi i Gustav Majerit (fq.133-140), me këto shënime në reference: “PërveÇ letrës së Konstantin Kristoforidhit, të gjitha letrat tjera i ka përkthyer prof. dr. Jup Kastrati”. Poezia “Gjuhës shqipe”, fragment shkruar nga Ernest Koliqi, mbyll librin në fjalë (fq. 141). Brenda faqeve 143-149 ka dy rezyme, përkthyer nga teuta Abrashi, praj gjuhës shqipe në gjermanisht. Treguesi i emrave (fq. 151-156) mbyll monografinë.
Ky studim monografik, hartuar nga Begzad Baliu, karakterizohet për disa veçori dalluese: Është ndërtuar mirë nga ana kompozicionale dhe tematike. Është zbatuar një metodë e qartë. Gjuha e tekstit është e kuptueshme dhe komunikuese me lexuesin. Punimi ka burime të shumta. Literatura shkencore e shfrytëzuar është e lexueshme. Për herë të parë në studimet tona gjuhësore realizohet një monografi e tillë për albanologun më të madh të shekullit XIX, Gustav Majerin. Punimi çel shtigje të reja gjurmimesh për këtë dijetar të shquar.
Vepar hapet me një parathënie titulluar “Rikthimi i Gustav Majerit në studimet albanologjike”: “Përvjetori i një studiuesi zakonisht hap shumë rrugë për t’u kujtuar jeta dhe vepra e tij. Në përvjetorët e studiuesve të njohur zakonisht botohen veprat e tyre origjinale, botohen të përkthyera veprat e veçanta, sidomos kompletet e tyre. Botohen monografi të veçanta për jetën e tyre por edhe emërtohen institucione dhe rrugë me emrin e tyre. Përvjetorët e tillë, sidomos përvjetorët e veçantë, siç është 100-vjetori i vdekjes së Gustav Majerit, shërbejnë për të përmbledhur gjithë atë ç’është mbërritur në fushë të studimeve dhe ç’mund të bëhet edhe më tutje në shenjë të veprave të autorëve të mëdhej.
Përvjetori i 100-të i vdekjes së Gustav Majerit, është i veçantë për disa arsye: Mbi 150-vjet të lindjes dhe 100-vjet pas vdekjes së Gustav Majerit, ende nuk është botuar vepra e tij kurorë “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe”. Ky është fjalori i parë etimologjik i gjuhës shqipe, njëri prej fjalorëve të parë etimologjik për gjuhët e Evropës, dhe fjalori më i rëndësishëm i gjuhës shqipe deri në gjysmën e dytë të shekullit XX. Pra, për më shumë se gjysmë shekulli, ende nuk është botuar vepra e tij e plotë. Gustav Majeri është themeluesi shekncor i albanistikës, por ende nuk është botuar një monografi, qoftë edhe vulgare a e përgjithësuar. Gustav Majeri është jo vetëm studiusi më serioz i studimeve albanologjike, një prej themeluesve të studimeve ballkanologjike, njëri prej studiuesve më të mëdhenjë të studimeve indoevropiane, por edhe një prej gjenive më të mëdhenjë të gjysmës së dytë të shekullit XIX në fushë të gjuhësisë. Për veprën e tij ende nuk është shkruar ndonjë monografi shkencore, e cila do të ishte një pasqyrë e plotë e kontributit të tij dhënë shkencës së albanistikës, edhe pse vepra e tij, sidomos “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe”, fjalë për fjalë është përvijuar në “Studime etimologjike në fushë të shqipes” të Eqrem Çabejt. Nuk është ndriqyar ende interesimii tij i veçantë për çështjen kombëtare shqiptare. Ende nuk është botuar letërkëmbimi i tij i plotë me studiues dhe përsonalitetet më të shquara shqiptare të kohës edhe pse disa përpjekje janë bërë, sidomos duke e botuar një pjesë të mirë të letërkëmbimit të tij me Jorenim De Radën, me Ndre Mjeden dhe me një numër të konsiderueshëm përsinalitetetsh nga arbëreshët e Italisë. Pra, ende nuk e kemi një pasqyrë të qartë për rolin e Gustav Majerit në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në lëvizjen kulturore, arsimore dhe shkencore të shqiptarëve dhe ndikimin shembulor që ka pasur në disa nga përsonalitetet më të rëndësishme të kohës, sikur ishin: Jorenim de Rada, Zef Skiroi, Dora D’Istria, Ndre Mjedja, Konstandin Kristoforidhi etj.
Ky vëllim i Begzad Baliut synon një pikë: Gustav Majerin dhe rezultatet e veprës së tij në studimet albanologjike. Pra, jeta dhe vepra (bibliografia) e tij, horizonti i pritjes në studimet albanologjike (ku synohet të bëhet një hyrje në paraqitjen e Majerit në studimet shqiptare), pikëpamjet e Eqrem Çabejt për veprën e tij, vendin e Majerit në historinë e gjuhës shqipe, kontributin e Gustav Majerit dhënë studimeve albanologjike dhe vendin e tij të parë në kontekst të albanologëve të huaj në veçanti etj. Këtë vëllim e përbëjnë artikutj që i lidhë një element i përbashkët: Majerin dhe veprën e tij në studimet albanologjike dhe synon një prani të tij konkrete në jetën tonë shkencore dhe kulturore, në nivel të vendit që zë ai dhe vepra e tij në studimet albanologjike.
Më shumë sesa elementet e theksuara më lart, artikujt e zgjedhur dhe letërkëmbimi gjithashtu i zgjedhur i Majerit, botohen në shenjë të përvjetorit të tij.
Teksti i punimit të Begzad Baliut shtrihet brenda faqeve 11-141. Hapet me kreun “Studimet gjuhësore në Evropë dhe albanologjia”. Si nënkapitull është “Kontributi i studiuesve gjermanë për studimet albanologjike” (11-15). Autori thekson: “Shkolla gjermane, që ka arritjet më të suksesëshme në fushë të albanologjisë dhe njëri prej studiuesve më të shquar nga kjo shkollë, Gustav Majeri, janë të lidhura ngushtë me fillimet e albanologjisë, me studimet e saj më të rëndësishme në të gjitha kohërat, me themelimin e albanologjisë si shkencë, dhe me shkallën më të lartë të studimeve të saj në ditët tona. Jepet një panoramë e ngjedhur e studiuesve gjermanë dhe austriakë, që u morën me gjuhën shqipe, me historinë dhe etnografinë e popullit shqiptar: Arnold von Harff-i (1497), Konrad von Gesner (1555), Andrea Muller(1680), Gottfried Wilhelm Leibnitz (1705-1715), Johan Gotfrid Fon Herder (1744- 1803), Johan Erih Tunman (1746-1778), Johan Christoph Adelung (1809), Christian Gottlieb von Arndt (1818), J. A. G. Schmidt (1822), Johann Severin Vater (1822), Karl August Anton Alfons Joseph Ritter von Xylander(1835), Hohann Georg von Hahn (1853/1854), Jakob Filip Falmerajer (1790-1860), Teodor Mommsen (1817-1903), Norbert Jokl (1917), Maksimilian Lamberc (1948), Paul Kreçmer (1886-1956), Hansjorg Frommer (1939), Peter Robert Franke (1926), Herman M. Ölbergu, Vilfred Fidler e Oda Buchholz (1987) Norbert Boretzky (1968).
Në kreun: “Shkollat gjuhësore dhe albanologjia” (16-21) studiuesi ynë i sotëm flet shkurt për dijetarët P. S. Pallas (1741-1911), J. K. Adelung(1732-1806), Rasmus Rasku, (1787-1832), Franc Bopp (1791-1867), J. Grim, A. Vostokov, V. Humbold, A. Shlajher (1821-1868), J. Shmid (1843-1901), G. Stieri(1862), W. Meyer –Lübke (1861-1936), Albert Thumbi (1865-1915), Franc Mikloshiç (1871), Karl Brugman (1849-1919), Herman Hirt (1927-1937), H. Shuhard (1842-1928), Mateo Bartoli (1873-1946), Giulio Bonfante (1972), Vittore Pizani(1969), Begzad Baliu e mbyll këtë kapitull me këtë mendim të tij: “Deri në gjysmën e dytë të shekullit XX studimet gjermane jo vetëm që avansojnë të parat në studimet albanologjike, por edhe në Evropë dhe në shtetet ballkanike në gjuhën gjermane do të shkruahen pjesa më e madhe e studimeve për ballkanistiken në përgjithësi dhe për albanologjinë në veçanti.
Ndonëse më pak dhe në një shkallë kryesisht krahasimi, gjuha shqipe ishte objekt shyrtimi edhe i shkollave dhe drejtimeve, të cilat kishin një numër të vogël përfaqësuesish, të cilat kishin një ndikim më të kufizuar në gjuhësinë e përgjithëshme dhe të cilat funksionuan në një kohë të caktuar. Në krahasim me të gjitha shkollat dhe me drejtimet gjuhësore, shkolla gjermane në shumë aspekte ka nxitur mendime të reja për hulumtimin e gjuhës shqipe, ka vënë themele fillestare për studimet albanologjike, ka caktuar drejtimet themelore të studimeve albanologjike, ka përmbysur teori rrënuese për gjuhën shqipe dhe, shpesh, edhe për çështjen ekzistenciale të popullit shqiptar, ka caktuar kufijtë fundamental të gjumë probelmeve, gjuhësore, historike dhe kulturore të gjuhës shqipe e të popullit shqiptar, dhe, më në fund, ka caktuar shkencërisht fatin historik dhe etnokuluror të etnisë shqiptare”.
Studimi i albanologut të shquar austriak fillon në faqen 23: “Gustav Majer dhe horizonti i pritjes në shkencën shqiptare” (25-37). Është një kapitull me interes dhe me vlerë, shkruar me kompetencë profesionale, mbi bazën e një literature të gjerë burimore dhe informative të saktë. Sipas Begzad Baliut “jeta dhe vepra e Gustav Majerit, edhe një shekull pas vdekjes së tij, ende nuk është bërë objekt studimi në shkallën që ajo e meriton të studiohet. Shënimet, artikujt dhe studimet e deritanishme dëshmojnë se themeluesi i albanologjisë, Gustav Majeri, ende nuk është i njohur sa duhet as si personalitet i gjithanshëm, as për të bëmat e tij për popullin shqiptar dhe gjuhën e tij, prandaj është e kuptueshme pse në bibliografinë e tij nuk janë shënuar të gjitha ato elemente themelore, të cilat do ta rrumbullaksonin plotësisht jetën dhe veprën e tij.
Për jetën e tij ende nuk kemi monografi të veçantë, kurse një pjesë e aktivitetit të tij për shqiptarët ende nuk na është e njohur. E megjithatë në artikujt, vështrimet, studimet shkencore dhe paraqitjet vulgare të shkruara për veprën e Majerit dhe temat që lidhen me veprën e tij, autorët shqiptarë apo të huaj, janë përpjekur të paraqesin biografinë e tij jetësore dhe bibliografinë e tij shkencore, lidhjet e tij kulturore, shkencore dhe politike me studiues shqiptar e të huaj”.
Duke u mbështetir në zërat dhe treguesit e veprës së Palok Dakës, “Bibliografi retrospective e gjuhësisë dhe e onomastikës shqiptare (1879-1944), Begzad Baliu ka shënuar në mënyrë të ngjeshur emrat e atyre që e kanë përmendur ose kanë shkruar për Gustav Majerin, pak ose shumë, mirë apo keq, me objektivitet shkencor apo jo, drejtpërdrejt për të ose në mënyrë anësore. Ja konkretisht ata që folën, që diskutuan apo që shkruan për albanologun më të madh të shekullit XIX: Michele Calvosa(1883), Adolf Bauer (1898), Asdreni (=Aleksandër S. Drenova) (1901), Albert Thumb(1901), Bogdan P. Haºdeu (1901), Ndre Mjedja (1902), Anselmo Lorecchio (1904), Anton Xanoni (1909), Aleksandër Xhuvani (1911, 1921), Kristo Dako (1917), Pashko Bardhi (1920, 1922), Kristo Floqi (1920), Petro Vullkani (1922), Stanisllav Brandejs (19230, Faik Konica (1923), Glottofil (=pseudonim) (1928), Treml Lajos (1928), Jacepo Gelli (1929), Marin Sirdani (1931), Mustafa Kruja (1938), Namik Ressuli (1940), Norbert Jokl (1943), Jup Kastrati (1980), Eqrem Çabej (1976, 1977), Shaban Demiraj (1985). Begzad Baliu përfundon kapitullin në fjalë me këtë kritikë të drejtë: “Deri më 1995, në asnjërin nga artikujt e botuar gjatë këtyre pesëdhjetë vjetëve të fundit, nuk është shënuar se Gustav Majeri, nuk ishte vetëm mik i rilindësve shqiptarë, por edhe më shumë se kaq, ai ishte mik i çiltërt i popullit shqiptar, dhe këtë e ka dëshmuar edhe me letrat që ua kishte dërguar sulltanëve të kohës, për lejimin e shkollave shqipe për shqiptarët. “Gustav Majeri ishte mik i veçantë i shqiptarëve, cilësi kjo e cila personaliteteve të huaja u mbiçmohet në këtë vëllim (Fjalori enciklopedik shqiptar –J.K), madje edhe atëherë kur këtë e meritojnë më së paku.
Në paragrafin “Pikëpamjet e Gustav Mejerit për letërsinë e shkruar” (fq. 37-39), B. Baliu citon emrat e Rexhep Qosjes, Anton N. Berishes, Robert Elsiesë dhe të Namik resulit që kanë përmendur ndihmesat e albanologut të madh për letërsinë e shkruar. Në paragrafin e shkruar prej dhjetë rreshtash (39-40) flitet për “Botimin e letërsisë popullore shqiptare” nga ana e Gustav majerit. Një paragraph i veçantë titullohet “Kontributi i Gustav Majerit në fushë të gjuhësisë” (40-42). Më shumë se në fushë të letërsisë së shkruar dhe të folklorit, -thekson B. Baliu- ndihmesa e Gustav Majerit është parë kryesisht në fushë të gjuhësisë. Për mëse një shekull nuk ka asnjë fushë të historiesë së gjuhës shqipe në të cilën nuk është përmendur emri i tij dhe që nuk është shkruar për ndihmesën e Gustav Majerit. Duke filluar nga artikujt gjuhësorë për prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe e deri te studimet etimologjike që kulmojnë me Norbert Joklin e Eqrem Çabejn, Shaban Demirajn, Jup Kastratin, Kolec Topallin etj., vepra e tij përbën bazën themelore për hulumtimin diakronik dhe sinkronik të shqipes. Mirëpo, me gjithë praninë e veprës së tij në shtrirje kohore për mëse një shekull, ndihmesa e tij është parë kryesisht përmes artikujve përgjithësues dhe as sot e kësaj dite ende nuk është botuar ndonjë monografi e veçantë për ndihmesën e tij në fushë të studimeve albanologjike, as ndonjë nga veprat e tij të shumta, përveç disa fragmenteve të caktuara.
“Botimi i letërkëmbimit të Gustav Majerit” (fq. 42-46) formon një paragraph të veçantë në librin e B. Baliut. “Ndryshe nga interesimi i studiuesve për botimin e veprave të tij, interesimi posaçërisht i madh ka qenë për botimin, madje edhe ribotimin e letërkëmbimit të tij, shpesh me komente dhe sqarime hyrëse, me rilindësit shqiptarë”. Në referencat apo fusnotat autori ynë ka përmendur kontributet e studiuesve tanë që janë marrë me epistolarin e albanologut më të madh të shekullit XIX: Jup Kastrati, Shimitër S. Shuteriqi, Mentor Quku, Mahir Domi. “Pavarësisht nga botimiet e deritashme, -shkruan B. Baliu - nga studiuesit dhe hulumtuesit e letërkëmbimit të Majerit me bashkëkohësit shqiptarë, vërehet se botimi i letrave të tij nuk ka përfunduar. Vetyëm viteve të fundit një hulumtues i pasionuar i arkivave, Albert Rama, ka njoftuar se në bashkëpunim me Universitetin e Gracit është duke përgatitur letërkëmbimin e plotë të Gustav Majerit me rilindasit shqiptarë. Brenda faqeve 46-52 është botuar bibliografia e Gustav Majerit, mbështetur te Fritz Frhr. Lochner Huttenbac.
Një vend të veçantë Begzad Baliu u ka kushtuar pikëpamjeve të profesor Çabejt për veprën gjuhësore të Gustav Majerit (fq. 53-54). Në një paragraph për flet për personalitetin e tij (fq. 55-56). Ndjekin apo pasojnë këto çështje të tjera: Shqipja, gjuhë indoevropiane (fq.56-59), Prejardhja e popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe (fq.59-63), Mardhëniet e shqipe me gjuhët e tjera (fq.63-66), Historia e dialekteve të shqipes (fq.66-68), Themeluesi i fonetikës historike të shqipes (fq.68-70), Autori i fjalor të parë etimologjik të shqipes (fq.71-78), Parashtesat dhe prapashtesat (fq. 78-79). Përfundime (fq.80-82).
Kapitulli “Albanologët e huaj në prizmin e përvjetorit të Gustav Majerit: Një përvjetor i veçantë dhe një shpërblim i vonuar” (fq.83-84) bënë fjalë për Konferencën shkencore “Kontributi i albanologëve të huaj për studimin e gjuhës shqipe”, që u organizua në Universitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi, më 14 dhjetor 1995, me rastin e 145-vjetorit të lindjes së Gustav Majerit. David Luka mbajti kumtesën: “Gustav Majeri më i madhi albanolog i kohës së vet”.(84-85), ndërsa Kolec Topalli lexoi kumtesën: “Kontributi i Gustav Majerit për fonetikën historike të gjuhës shqipe në optikën e studimeve bashkëkohore” (fq. 85-86), Begzad Baliu bën të ditur për kujtesën shkencore që organizoi Dega e Folklorit e Institutit Albanologjik të Prishtinës, më 1997. Jepet një përmbledhje e kumtesave dhe e diskutimeve të mbajtura në këtë tubim diturak nga Latif Mulaku, Zymer Neziri, Ruzhdi Ushaku, Muhamet Pirraku, Enver mehmeti, Rexhep Doçi, Faik Shkodra, Leontina Gega, Muzafere Mustafa, Begzad Baliu, Abdullah Zymberi, Bahtijar Kryeziu, Arbnora Dushi, Hatixhe Hoxha, Adem Zejnullahu, Jahir Ahmeti, Lumnije Kulinxha –Kadriu, Diskutimet e Shefki Sejdiut, Ruzhdi Ushakut, Rexhep Doçit, Rrustem Berisha, Latif Mulaku. Të gjitha kumtesat dhe diskutimet e sesionit shkencor të 15 dhjetorit 1997, janë përmbledhur në vëllimin “Rëndësia e veprës së Gustav Majerit për studimet albanologjike», Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1998, 215 faqe.
Në fund të monografisë së vet, B. Baliu ka vendosur këto shtesa: Gustav Majer: Shqiptarët dhe gjuha e tyre (fq. 127-132), Nga letërkëmbimi i Gustav Majerit (fq.133-140), me këto shënime në reference: “PërveÇ letrës së Konstantin Kristoforidhit, të gjitha letrat tjera i ka përkthyer prof. dr. Jup Kastrati”. Poezia “Gjuhës shqipe”, fragment shkruar nga Ernest Koliqi, mbyll librin në fjalë (fq. 141). Brenda faqeve 143-149 ka dy rezyme, përkthyer nga teuta Abrashi, praj gjuhës shqipe në gjermanisht. Treguesi i emrave (fq. 151-156) mbyll monografinë.
Ky studim monografik, hartuar nga Begzad Baliu, karakterizohet për disa veçori dalluese: Është ndërtuar mirë nga ana kompozicionale dhe tematike. Është zbatuar një metodë e qartë. Gjuha e tekstit është e kuptueshme dhe komunikuese me lexuesin. Punimi ka burime të shumta. Literatura shkencore e shfrytëzuar është e lexueshme. Për herë të parë në studimet tona gjuhësore realizohet një monografi e tillë për albanologun më të madh të shekullit XIX, Gustav Majerin. Punimi çel shtigje të reja gjurmimesh për këtë dijetar të shquar.
Kusaria Detare
Prof.Bahri Brisku
VEPËR ME VLERA SHUMËDIMENSIONALE TË TRASHËGIMISË SONË KULTURORE
Kusaria Detare
Dimension të veçantë paraqesin edhe këngët që trajtojnë kusarinë detare të Ulqinit dhe më gjerë, të cilët ishin të njohur për shkathtësi dhe rrezikshmëri për të gjitha mjetet e lundrimit që lundronin nëpër këto brigje. Në këto këngë këndohet trimëria, fitoret, por dhe disfatat, pastaj qëndrimi i detarëve ndaj shokëve të tyre që pësonin tragjedi, solidarizimi dhe ndihma për familjet e të zhdukurve etj.
Shkruan Prof. Dr.Adem Zejnullahu
Në kaptinën e katërt "Deti dhe detarët në prozën popullore", Bahri Brisku paraqet një numër të konsideruar krijimesh gojore në prozë, të cilat dëshmojnë për lashtësinë e detarisë shqiptare. Ai, ndër të tjera, thotë se "Ilirët e kishin edhe zotin e detit, Rodonin dhe Bindusin, krahas popujve të tjerë të Ballkanit dhe më gjerë". Njëra ndër krijimet gojore që ka mbetur si legjendë për zënien rob të Servantesit (Cervantes Miguel De C. Saavandra) nga kusarët ulqinakë në luftën e Lepantit (1571), luftë kjo që u zhvillua ndërmjet Ligës së Shenjtë që e përbënin: Venediku, Gjenova, Malta, Spanja dhe Vatikani, në një anë dhe Turqia me shqiptarët, në anën tjetër. Detarët shqiptarë në shenjë hakmarrjeje kundër Venedikut me të cilin kishin hasmëri, rreshtohen në anën e Turqisë në sajë të të cilëve forcat turke e fitojnë luftën. Në këtë betejë të përgjakshme u shquan shumë udhëheqës detarë shqiptarë, të cilët Qeveria turke në shenjë mirënjohje i gradoi në gjeneral të detarisë si: Mahmut Pashë Shirokën, Ali Uruçin etj.
Në këtë luftë forcat shqiptare zunë rob shumë eprorë ushtarakë dhe individë të shquar të dijës e të kulturës, si shkrimtarin e njohur Servantesi, të cilët më vonë i liruan. Lidhur me Servantesin, autori i kësaj monografie të rëndësishme thekson se ekzistojnë dy variante legjendash. Njëra nga to është ajo që flet për Kullën e Servantesit, siç e quanin vendasit shkrimtarin spanjoll. Servatesi thuhet se ka qenë i dashuruar në Dylqinën, (Dylçiza), një vajzë e bukur ulqinake, me të cilën më vonë u martua dhe ia kushtoi një pjesë të krijimtarisë artistike. Nga ky frymëzim poetik janë edhe këto vargje: "Dylçiza i ka flokët prej arit/Ballin si fusha e Slizanit/Vetullat si brezi qiellor/Dhembët e saj si margaritar".(f.143).
Në vazhdim autori i këtij studimi shkruan gjerësisht për anijet me rrema dhe për kuaj me fletë, të cilat që nga koha antike kishin të gdhendura figura të kafshëve të ndryshme mitologjike si: drangoj, kuçedra dhe kafshë të tjera; tigra, leoparda, bizonë dhe kokë kali etj. Këto anije ndërtoheshin dhe riparoheshin nga bregabunasit, shasjanët etj.
Në këtë pjesë të këtij studimi monografik gjejnë vend edhe këto shkrime në prozë: "Shasjanët mbysin barkën e grekut", "Kapidani Sali Aga", "Skënderbeu dhe detarët në legjenda dhe në kronika", "Detarët shqiptarë në legjenda gojore", "Pleqnia e detarëve të Ulqinit", "Përralla popullore me tematikë dhe motivikë të detit dhe të detarëve", "Breshkat me qirinj", "Disa të dhëna historike lidhur me detarinë shqiptare", "Legjenda e Bukurinës", "Ndodhitë e gjellëbërësit të mbretit Faruk", "Ishulli i Teutës", "Delfini - shok shpëtimtar i detarëve", "Kallxime legjendare për detin dhe detarët", "Tregime për Flockën", "Kali dhe anija", "Legjenda e peshkatarit mbi krijimin e mjeteve lundruese", "Si e ndau Gjergji kafen prej grunit", "Doket dhe zakonet e vdekjes te detarët shqiptarë", "Legjenda ilire", "Bindi (Usi) zot i detit te ilirët", "Hija e Nutit të Cakës", "Buna dhe krijimet gojëdhënore lidhur me të", "Gjurmët e Lebeatëve në trevën bregdetare" dhe "Anijet Ilire".
Ngjashmëria e rrëfimit të detarit analfabet me atë të "Plaku dhe deti" të E. Heminguejit, "Gjarpëri dhe bija e mbretit", "Shndërrimi i nënës dhe motrës në qyqe", "Dëshmia e pulëbardhës", "E bukura e dheut", "Kush nuk e din sa burime ka mali i Sumës-do tzia shkurtoj kokën", "Tana ligat vijnë prej detit", "Hyrija e detit", "Legjenda e Kepit të Malush Sulës", "Orët e liga", "Shpella e shtrigave (trekëndëshi magjik i Bermudeve) etj".
Në mesin e këtyre shkrimeve të larmishme ka gojëdhëna, legjenda, kallxime, kujtime, pleqni, përralla popullore, anekdota, pastaj rite e zakone ceremoniale, rreth vdekjes dhe varrimit të detarëve, të shndërrimit të nënës dhe motrës në qyqe etj. Disa nga to rrëfejnë në mënyrë artistike për punën dhe aftësinë profesionale të detarëve shqiptarë në periudha të ndryshme historike. Ato në mënyrë të veçantë shquajnë kusarinë e shqiptarëve që ishte "çerdhe e detarisë dhe piraterisë" në këto brigje, e cila rrezikonte lundrimin e lirë të të tjerëve, gjë që nxiti luftëra me përmasa të mëdha, e sidomos ajo ndërmejt flotës së romakëve dhe të ilirëve në kohën e mbretëreshës Teutë etj. Këto krijime në prozë në strukturën e tyre përfshijnë elemente mitike, por edhe aso të marra nga realiteti jetësor i detarëve, çka në mënyrë të suksesshme e pasurojnë prozën shqipe, karshi motivikës së përbashkët të popujve fqinj dhe më gjerë. Në rrafshin gjuhësor, këto krijime shquhen për gjuhë të pasur, të rrjedhshme, me nuanca lokale e shprehje elokuente që ndërlidhen me detin dhe detarët shqiptarë. Në kapitullin e parafundit janë vendosur: Fjalë të urta dhe llojet e tjera të shkurtra të prozës nga sfera e detarisë. Populli shqiptar, duke qenë autokton në viset bregdetare, ka krijuar shumë forma të prozës minore për detin dhe lundimin si: fjalë të urta, kashe e lashe etj. të cilat ndërlidhene me këtë veprimtari dhe me mjetet e lundrimit. Autori në këtë pjesë ka sjellë një numër të madh shembujsh, fjalët të urta, të cilat përcaktojnë, konkretizojnë dhe sintetizojnë mendimin shekullor popullor lidhur me shumë raste e rrethana, me të cilat ballafaqohen detarët gjatë lundrimit si: "As spiranca nuk lidhet gjithkund, Kur shifet feneri ish leht me gjet bregun, Në det nevojitet qind urti e një trimëri etj.".
Të kuptuarit figurativ të këtyre dy fjalive të urta në rrafshin konkret e logjik d.m.th. se udhëheqësi i anijes duhet të mendojë mirë se ku duhet ndalur anija, duke pasur parasysh të gjitha të papriturat që mund tzi ndodhin, andaj një veprim i tillë duhet bërë me maturi dhe mençuri, përndryshe mund tzi kushtojë shtrenjtë. Kapiteni i aftë tregohet në kushte dhe rrethana të vështira, atëherë kur nuk duket drita sinjalizuese në bregdet. Lidhur me këtë çështje autori konstaton drejt kur thotë se "Proverbat shqipe nga hapësira detare paraqesin një mendim të zhvillimit mediativ të jetës materiale. Deti, detarët, mjetet e lundrimit, flora e fauna dhe leksiku detar zuënë vend të nderuar në strukturën leksikore të shumë proverbave, meseleve dhe sentencave të buzëdetarëve" (f.245).
Ky lloj i prozës së shkurtër është krijuar me shekuj nga mendja dhe mençuria e popullit, e veçanërisht nga detarët e brigjeve të Detit Adriatik, të Jonit dhe të Egjeut në ballafaqim me jetën dhe valët e detit. Qëllimi kryesor i tyre është ta përgatitin njeriun-detarin për lundrim të sigurt. Do thënë se këto krijime të shkurtra i përshkon një notë e fuqishme njohëse, etike, moralizuese dhe filozofike si sintetizim i urtisë popullore për shumëçka në jetë dhe në lundrim, kur nuk dihen fshehtësitë e detit dhe të motit.
Struktura e këtyre krijimeve është origjinale autoktone shqiptare, sepse shumicën prej tyre autori i ka vjelë në terren nga detarët e ndryshëm, andaj si vlera të veçanta artistike, që nga kohët e hershme e deri më sot, meritojnë hulumtime, sistemime dhe studime të hollësishme, në fushën e mendimit kritik e estetik, gjë që mungojnë. Dr. Bahri Brisku në kaptinën e fundit ka vendosur lëndën: Gjurmime leksikore nga sfera e detarisë, në të cilën trajton terma të ndryshme leksikore detare, të cilat janë trashëguar brez pas brezi si shprehje të caktuara të përgjitshme për mjetet e lundrimit si p.sh: Anije, lende, lundër, barkë, si dhe një numër emërtimesh të tjera faustet, flugat, lundrat, gjemitë, varka, suli, lundrat, trapi, mauna, cuni, taketukja, nëndetsja, demona, vapori, jakota, tankeri etj. Në vazdhim, autori bënë fjalë edhe për pjesët e mjeteve të lundrimit, të cilat me shembuj konkretë të vjela në terren, në mënyrë të drejtpërdrejtë nga detarët e ndryshëm, dëshmon se të gjitha këto terma që përdoren në veprimtarinë detare janë autoktone shqiptare.
Kjo terminologji e përsosur detare shquhet edhe për vlera të theksuara gjuhësore e artistike, të cilat dëshmojnë se populli ynë ka qenë ngusht i lidhur me detin që nga kohërat e hershme, andaj ka krijuar vlera të tilla shpirtërore e materiale që kanë një rëndësi të veçantë për trashëgiminë tonë kulturore.
Në fund do thënë se vepra "Deti dhe detarët në letërsinë popullore shqiptare" e Dr. Bahri Briskut është studimi i parë në këtë fushë që e trajton në përmasa të gjera e të thella këtë problematikë të trashëgimisë popullore. Kjo vepër është hartuar pas një pune të gjatë hulumtuese në terren. Kryesisht në viset bregdetare, me çzrast autori ka mbledhur shumë njësi të larmishme nga folklori ynë, qoftë nga llojet e poezisë lirike, nga epika në vargje, por edhe nga krijimtaria epike në prozë. Me interes të veçantë janë kallëzimet, rrëfimet e detarëve, gojëdhënat, legjendat, mitet, pleqësitë, anekdotat dhe përrallat me tematikë të detit dhe të detarisë.
Autori i ka analizuar shumë nga këto krijime, duke i vënë në pah edhe vlerat e veçanta artistike. Libri ka të dhëna të rëndësishme nga jeta e detarëve të Ulqinit dhe të qyteteve të tjera bregdetare. Me interes janë sidomos gjurmët e lashtësisë që shpijnë deri te periudha të hershme ilire, kur në Adriatik dhe në brigjet e Mesdheut dalloheshin anijet liburna dhe lemba, si edhe toponimet e njohura nga trashëgimia ilire që dëshmojnë për lidhje të pashkëputura iliro-shqiptare.
Vepra ka një rëndësi të veçantë për folkloristikën tonë, sepse përveç trajtimit adekuat të problematikës së detarisë përmban edhe të dhëna të rëndësishme që dëshmojnë për vlerat e përgjithshme të trashëgimisë sonë kulturore. Si e tillë, kjo vepër monografike hapë shtigje për studime të mëtejme në këtë fushë.
Këngët shqiptare për "Ditën e kiametit"
Nisur nga teza e njohjes së historisë nga këngët dhe krijimet popullore, një fushë kjo kryesisht e etnologjisë si shkencë, gjithnjë ka pasur hapësira ose janë hedhur rreze drite mbi periudha të errëta për të bërë të mundur vjeljen e një fakti historik, apo detaje nga një rrethanë ose ngjarje e caktuar historike. Në kontekstin ballkanik, ky fenomen është mjaft i përhapur. Në rajonin tonë emblematik madje, ekziston dhe një histori folklorike kundrejt asaj akademike. Dhe është pikërisht ky dualitet në formën e të parit të së kaluarës, analizës dhe zbulimit të së vërtetave të saj, që ruan ende një statukuo të kokolepsjes historike mbi realitetin faktit. Edhe njëherë kjo u pa qartazi në reagimet serbe ndaj shpalljes së pavarësisë së Kosovës, ku miti dhe legjenda u paraprinë qëndrimeve politike dhe atyre diplomatike. Gjithsesi, format e zgjedhura nga serbët për të interpretuar realitetet e sotme, nuk mund të zhvlerësojnë vlerën në vetvete që kanë mitet, legjendat dhe krijimtaria popullore e një kombi. Ndryshimi është vetëm në mënyrën se si instrumentalizohen ato, se si serviren në realitetin e sotëm. Një servirje të tillë, por pa qëllime instrumentralizimi bën dhe studiuesi Adem Zejnullahu i Institutit Albanologjik të Prishtinës në studimin "Këngët popullore për konvertimin e dhunshëm të shqiptarëve në fenë ortodokse nga fqinjët sllavë", botuar numrin 36 të revistës "Gjurmime Albanologjike". Në fakt, duke qenë se historiografia jonë zyrtare e ngjizi fenomenin e konvertimit fetar ose prozelitizimit siç quhet ndryshe, me pushtimin otoman, kjo bëri që të sfumohej interesi për të trajtuar fenomenin dhe në drejtime të kundërta dhe fjala është për fushatat konvertuese sllave mbi popullsitë myslimane dhe katolike të Malit të Zi dhe Kosovës nga ana e serbo-malazezëve për t‘i kthyer në ortodoksë. Edhe pse rreth këtij fenomeni janë bërë trajtesa të ndryshme, studiuesi Zejnullahu thotë se ai ka zgjedhur t‘u referohet krijimeve popullore të pranverës së vitit 1913, që tregojnë se ç‘po ndodhte në trevat shqiptare, kryesisht të Plavës, Gucisë e Rrafshit të Dukagjinit. Ai u referohet fushatave konvertuese të ndërmarra nga dyshja Avro Cemi dhe Save Batarja, njëri në Mal të Zi e tjetri në Kosovë, shoqëruar me dhunë të pashembullt. Duke iu referuar masakrës së Previsë, autori ofron vargjet e rapsodit mbi atmosferën e rëndë që mbizotëron në zonë nga fushata e ndërmarrë prej Avro Cemit për t‘i detyruar shqiptarët ose të zgjedhin mes konvertimit dhe zhdukjes: Avro Cemi, o, ni faqezi/Po mbledh Plavë, po mbledh Gusi/Po mbledh Vuthajt ai dyqind shpi/Martinoviqi gjashtëdhjetë shpi/Po mbledh hoxhë, po mbledh haxhi/Po mbledh grue, po mbledh fëmi/Memleqetin po mbledh bitevi/Tan në haps Avri i ka shti... Po ashtu, autori citon dhe vargjet e rapsodit mbi ato që ka thënë Avro Cemi, ku veç fesë, ai kërkon që t‘u heqë shqiptarëve edhe traditat e mira, ku një prej tyre është besa: Ju shqiptarë idikatli/Të gjithë n‘kishë due m‘u shti/me ja vu shishakt e zi/Besë e fre aty me nrrue/Ose të gjithë keni marue... Së këndejmi, në vargjet e rapsodit hyn një burrë me emrin Hasan Bajri, i cili përfaqëson një lloj lideri popullor dhe që i përgjigjet Avro Cemit flakë për flakë: Hasan Bajri n‘kamë u çue/T‘u nxiftë fjala çka po thue/Pesqind vjet t‘kena sunue/Asnjiherë n‘xhami s‘te kam cuce/S‘te kana thanë fenë me nrrue... Më pas, sipas autorit të studimit, këngët tregojnë për masakrat e Avro Cemit, por dhe për qëndresën historike shqiptare. Për këtë Zejnullahu del në një konkluzion duke shkruar: "Të dhënat folklorike dhe historike dëshmojnë fuqishëm se shqiptarët në momentet më të rënda dramatike e mundën vdekjen tradicionalisht duke kënduar, për çka e befasojnë kundërshtarin për guxim e flijim. Epika kreshnike dhe historike shqiptare dëfton se dikur Sokol Halili i zënë ngushtë para Kralit të Kotorrit, këndoi këngë. Oso Kuka e Zhujë Selmani në momente vendimtare të jetës së tyre, po ashtu para forcave ushtarake malazeze kënduan, sikurse Musa e Halili para xhelatit turk dhe Adem Jashari para forcave ushtarake serbe më 1998. Duke iu rikthyer masakrës së Previt në Plavë e Guci, e cila pak është trajtuar nga historiografia zyrtare, duke llogaritur që është quajtur nga populli i asaj treve dhe si "Dita e kiametit në tokë", ekzistojnë disa vargje rrëqethëse për një moment të pazakontë, atë kur një fëmijë shqiptar sheh varre të hapura dhe pyet të atin se përse janë hapur ato: Djali i Memës a‘ngushtue/Ç‘janë kto vorre, babe, që jan tuj marue/nuk janë vorre, por janë llagore/Me luftue me Cernagore.. Sipas studiuesit Zejnullahu, në vargje haset një lloj truku momental që babai bën me fëmijën në ato momente tragjike, duke mos i treguar të vërtetën se ato varre janë hapur për ta, por duke i thënë se janë llogore lufte. Siç e trajton autori, ky gjest është si një ngushëllim dhe një mbështetje morale te krenaria kombëtare, që i sheh varret e hapura si llogore në luftë kundër Malit të Zi. Kjo situatë ndodh ndërsa në Previ të Plavës e Gucisë, forcat serbo-malazeze të kryesuara nga Avro Cemi kanë marrë me dhunë vuthnjanët, martinat, beranët, andrioviqët, razhnicët e çojnë në një fushë të rrethuar me gjemba për t‘i konvertuar në ortodoksë me nga një varr prapa si përfundim i kundërshtimit të tyre. Më pas në studim, autori trajton fushatat konvertuese serbo-sllave në Rrafshin e Dukagjinit, udhëhequr nga Savë Batarja. Ai sipas vargjeve popullore, është ballafaquar me kryeplakun e Krushës, Hazir Alia, i cili si kundërpërgjigje ndaj kërkesës për konvertim, i përgjigjet: Maje n‘men Savë- i ka thanë/Shum selam kralit t‘m‘i bajsh/selam kralit, ti, me i cuce/S‘ke gjetë kishë për m‘u kryqe... Më pas vijnë vargjet që tregojnë për reagimin e egër e gjakësor të serbit në fjalë: Ni batare Sava po ja u jep/Ni batare ja u ka lshue/të tanë djemt n`vorre kokan rrxue... Por interesante në studimin e Adem Zejnullahut është përmendja e një reagimi të ashpër të Vatikanit dhe Austro-Hungarisë lidhur me fushatën e egër konvertuese që kishin ndërmarrë forcat malazeze e ato serbe ndaj myslimanëve dhe katolikëve shqiptarë. Ai citon Edit Durhamin kur shkruan se: "Pagëzimet bëhen me tortura. Njerëzit hidhen në ujë e akullt të lumit dhe pastaj i vënë të piqen pranë prushit të zjarrit gjersa kërkonin mëshirë". Ndërsa reagimi i Vatikanit dhe i austro-hungarezëve ka ardhur pas vrasjes së priftit të Gllogjanit, Luigj Palajt, ngase u kishte kërkuar shqiptarëve të mos dorëzonin armët dhe t‘i rezistonin fort dhunës konvertuese në ortodoksizimin sllav. Nga ky reagim, qeveria malazeze është detyruar të nxjerrë një proklamatë për ndalimin e fushatës konvertuese me dhunë duke u pozicionuar pro lirisë së besimit. Dhe sipas dokumenteve të kohës, pas proklamatës, popullata shqiptare ka reaguar në këtë mënyrë: "Masa e popullit ngarendi me vrap drejt lumit Gërçar, ku u pastrua dhe i fërkoi me rërë gjymtyrët e trupit që ishin stërpikur me ujë të bekuar". Sipas studiuesit Zejnullahu, këngët dhe krijimet e rapsodëve tregojnë me detaj atë që ndodhi më 1913-ën, ndërsa një shifër zyrtare e viktimave, kurrë nuk është bërë e mundur të nxirret. Por vetëm për të konvertuarit thuhet se mund të kenë qenë në rreth 12 mijë.
Profesor Anton Çetta, ikonë e paqes dhe pajtimit kombëtar
Kohë më parë në ambientet e Institutit Albanologjik u mbajt sesioni shkencor kushtuar Anton Çetës, njeriut të paqes dhe njohësit të mirëfilltë të folklorit shqiptar.
"Anton Çetta-figurë poliedrike e kulturës shqiptare" ishte tema, që i parapriu sesionit shkencor kushtuar themeluesit, autorit dhe patriotit të veprës humane të pajtimit të gjaqeve Anton Çettës. Kjo tryezë shkencore u mbajt dje nën organizimin e Institutit Albanologjik të Prishtinës-Dega e Folklorit, nën udhëheqjen e këshillit organizues: Prof.dr. Adem Zjenullahu, dr. Zymer Neziri, dr. Myzafere Mustafa, dr. Leontina Gega-Musa dhe dr. Arbnora Dushi.
Në fjalën e tij drejtori i Institutit Albanologjik,Prof.dr. Hysen Matoshi tha se Anton Çeta si njëri prej themeluesve të degës së folklorit dhe njëri prej udhëheqësve të këtij institucioni, u kthye në një prej veprimtarëve më të shquar të çështjes shqiptare.
"Ai është njeriu që afirmoi vlerat kulturore në rrafshine përparimit kombëtar, duke drejtuar lëvizjen e pajtimit të gjaqeve nëpër të gjitha pjesët e Kosovës. Vdekja e tij para 15 vjetëve nuk ndikoi në ndërprerjen e këtij misioni të veçantë sepse ai la pas miq dhe përkrahës të tjerë, që ruajnë me mburrje fjalën dhe veprën tij në pajtimin e vëllavrasjeve",- ka nënvizuar z. Matoshi duke vënë në pah vlerat dhe mburrjen që ndjejmë me emrin dhe aktivitetin e tij të shenjtë. Sesioni vazhdoi me leximin e kumtesave të cilat sipas Matoshit do të botohen në një vepër të veçantë që do ti dedikohet figurës poliedrike të Anton Çettës.
Në mungesë të dr. Don Lush Gjergjit kumtesën e tij me titull, "Efektet e pajtimit të gjaqeve", e lexoi sekretarja e Institutit, Arbnora Dushi. "Pata fatin e mirë dhe një dhuratë nga Zoti, që të isha përkrah njeriut dhe misionarit të paqes dhe dashurisë Anton Çettës, në lëvizjen e pajtimit të gjaqeve. Ai ishte mjeshtër në artin e komunikimit, përmes së cilit tregoi se motivimi dhe dashuria mund të bëjnë mrekulli",- u tha në kumtesën e Don Lush Gjergjit.
Prof.dr.Sadri Fetiu ishte referuesi i radhës i cili shpalos kumtesën me titull, "Ndihmesa e prof. Anton Çettës për studimin e baladës sonë popullore". "Si një nga themeluesit dhe njohësit më të mirë të folklorit, Anton Çetta mblodhi, kultivoi, studioi dhe hulumtoi në fushën e folklorit shqiptar, ndërsa rëndësi të veçantë i kushtoi baladës sonë popullore.
Është meritë e tij që i pari shënon emërtimet e këtyre baladave të cilat i trajtoi me një përqasje si tek baladat evropiane."- tha ndër të tjera prof. Fetiu. Sesionin e djeshëm të ndarë në dy seanca e pasuruan edhe më tej kumtesat tjera, të cilat vazhduan gjatë tërë ditës, ndërsa morën pjesë Prof.Dr.Myzafere Mustafa,prof.dr. Enver Mehmeti,prof.dr. Resmije Kryeziu,prof.dr. Fazli Syla, Zyemr Neziri, Rrustem Bersiha, Adem Zejnullahu, prof.dr.Shpresa Hoxha, Hamit Xhaferi, Zeqirja Neziri, Agron Xhagolli,prof.dr.
Sebahajdin Cena, prof.dr.Leontina Gega, Prof.Behram Hoti,prof.dr. Myrvete Dreshaj-Baliu,prof.dr. Ismaj Doda, Arbnora Dushi, prof.dr.Mehmet Rukiqi, Lush Culaj dhe Yrjet Bersiha.
Mr.sci.Flori Bruqi
"Anton Çetta-figurë poliedrike e kulturës shqiptare" ishte tema, që i parapriu sesionit shkencor kushtuar themeluesit, autorit dhe patriotit të veprës humane të pajtimit të gjaqeve Anton Çettës. Kjo tryezë shkencore u mbajt dje nën organizimin e Institutit Albanologjik të Prishtinës-Dega e Folklorit, nën udhëheqjen e këshillit organizues: Prof.dr. Adem Zjenullahu, dr. Zymer Neziri, dr. Myzafere Mustafa, dr. Leontina Gega-Musa dhe dr. Arbnora Dushi.
Në fjalën e tij drejtori i Institutit Albanologjik,Prof.dr. Hysen Matoshi tha se Anton Çeta si njëri prej themeluesve të degës së folklorit dhe njëri prej udhëheqësve të këtij institucioni, u kthye në një prej veprimtarëve më të shquar të çështjes shqiptare.
"Ai është njeriu që afirmoi vlerat kulturore në rrafshine përparimit kombëtar, duke drejtuar lëvizjen e pajtimit të gjaqeve nëpër të gjitha pjesët e Kosovës. Vdekja e tij para 15 vjetëve nuk ndikoi në ndërprerjen e këtij misioni të veçantë sepse ai la pas miq dhe përkrahës të tjerë, që ruajnë me mburrje fjalën dhe veprën tij në pajtimin e vëllavrasjeve",- ka nënvizuar z. Matoshi duke vënë në pah vlerat dhe mburrjen që ndjejmë me emrin dhe aktivitetin e tij të shenjtë. Sesioni vazhdoi me leximin e kumtesave të cilat sipas Matoshit do të botohen në një vepër të veçantë që do ti dedikohet figurës poliedrike të Anton Çettës.
Në mungesë të dr. Don Lush Gjergjit kumtesën e tij me titull, "Efektet e pajtimit të gjaqeve", e lexoi sekretarja e Institutit, Arbnora Dushi. "Pata fatin e mirë dhe një dhuratë nga Zoti, që të isha përkrah njeriut dhe misionarit të paqes dhe dashurisë Anton Çettës, në lëvizjen e pajtimit të gjaqeve. Ai ishte mjeshtër në artin e komunikimit, përmes së cilit tregoi se motivimi dhe dashuria mund të bëjnë mrekulli",- u tha në kumtesën e Don Lush Gjergjit.
Prof.dr.Sadri Fetiu ishte referuesi i radhës i cili shpalos kumtesën me titull, "Ndihmesa e prof. Anton Çettës për studimin e baladës sonë popullore". "Si një nga themeluesit dhe njohësit më të mirë të folklorit, Anton Çetta mblodhi, kultivoi, studioi dhe hulumtoi në fushën e folklorit shqiptar, ndërsa rëndësi të veçantë i kushtoi baladës sonë popullore.
Është meritë e tij që i pari shënon emërtimet e këtyre baladave të cilat i trajtoi me një përqasje si tek baladat evropiane."- tha ndër të tjera prof. Fetiu. Sesionin e djeshëm të ndarë në dy seanca e pasuruan edhe më tej kumtesat tjera, të cilat vazhduan gjatë tërë ditës, ndërsa morën pjesë Prof.Dr.Myzafere Mustafa,prof.dr. Enver Mehmeti,prof.dr. Resmije Kryeziu,prof.dr. Fazli Syla, Zyemr Neziri, Rrustem Bersiha, Adem Zejnullahu, prof.dr.Shpresa Hoxha, Hamit Xhaferi, Zeqirja Neziri, Agron Xhagolli,prof.dr.
Sebahajdin Cena, prof.dr.Leontina Gega, Prof.Behram Hoti,prof.dr. Myrvete Dreshaj-Baliu,prof.dr. Ismaj Doda, Arbnora Dushi, prof.dr.Mehmet Rukiqi, Lush Culaj dhe Yrjet Bersiha.
Mr.sci.Flori Bruqi
Musa Ahmetaj , “Doket e lindjes, dasmes dhe te vdekjes në Hogosht/ Dardanë-2009
Musa Ahmetaj ne kete liber morri ne shqyrtim tri ritet kryesore ne jeten e njeriut, lindjen, dasmen dhe vdekjen, akte keto te cilat autori i kundron ne rrafshin informativ dhe sintetizues permes pasqyrimit tradicional. Librit i paraprin një parathenie e shkurter e historikut te fshatit te tij te lindjes-Hogosht. Sipas te dhenave te autorit, Hogoshti eshte padyshim nje nga fshatrat me te vjetra e qe daton nga shekulli XIV, ne vitin 1930 Hogoshti kishte shkollë, xhami, 6-te shitore, bukëpjekës, teneqepunues si dhe servis te maqinave te rrobaqepesise “singer”, pra konsiderohej si vend me i zhvilluar ne krahasim me fshatrat e tjera te ketij regjioni dhe me gjere.
Musa Ahmetaj librin “Doket e lindjes, dasmes dhe të vdekjes ne Hogosht” e fillon me trajtimin e ritit te LINDJES, proces ky me te cilin edhe fillon jeta e njeriut. Ai kete e shikon qe nga shenjat e para qe iu paraqiten shtatezenes e deri tek lindja e femijes. Autori ne menyre te veçante pershkruan gezimin familjar e veçanerisht te çiftit bashkeshortor me te mesuar se gruaja ka mbetur shtatezene.
Per te mesuar gjinine e femijes shtatezena ne Hogosht sikunder edhe ne vende te tjera, sipas autorit bazohej ne disa fenomene e veprime te ndryshme te gruas siç ishte ndezja me lehtesim e zjarrit,levizja e femijes ne anen e djathte apo te majte te barkut, prova me idhezen e pules etj.
Shtatezena gjete bartjes se barres i kishte te ndaluara edhe disa veprime si; te kaloje mbi litar, mbi shkop, tëhallues, lagraçë,lopatë, madje as te kapercej burrin, t’i bjer maces, t’i kete me duart me miell,ta shikoj zjarrin, te hajë mish lepuri etj. Ajo duhej te vishej em kujdes edhe per shkak te syrit te keq (mesyeshit) sepse mund ta deshtonte edhe shtatezenine.
Një vend te veçante ketu ze edhe shterpesira e gruas që paraqiste barre te rende per bashkeshortin dhe familjen e tij. Çiftet e rinj benin te pamunuren per te pasur femije “t’u tymoje oxhaku”. Burri, nese gruaja nuk lindte femije, ai e dergonte neper teqe e tyrbe per t’i kryer veprimet e duhura, shkruanin hajmali, shkonin te grate qe e dinin zejen e sherimit me vegsh, merrnin gelqere te pashuar ne tri furra, te cilin e shuanin ne tri kusia dhe mbi to venin rroba te vjetra dhe ashtu qendronin ne temperatura te larta per ta larguar ftohjen ne menyre qe te kene femije.
...Me fillimin e dhimbjeve, gruaja se pari lajmeronte burrin, pastaj vjehrren e cila ftonte edhe ndonje grua tjeter per ta ndihmuar lindjen......
.........
Në pjesen e dyte te ketij libri, Musa Ahletaj shkruan per aktin e marteses, dasmen te cilen populli e ka konsideruar si obligimmoral e institucional qe kontribon ne qenesine e familjes dhe te kombit ngase trashegimtaret bejne lidhjen e brezave. Akti i martesave ne Hogosht shoqarohej me nje varg adetesh sikurse edhe ne shume vende te tjera te rajonit, si zgjedhja e vajzes, mesitnija, fjalenusja (ikrari), fejesa ose dorenusja, dergimi i parave, marrja e mases se rrobave, caktimi i kohes se dasmes, dergimi i petkave, pergaditja per dasme, ardhja dhe pritja e musafireve, thyerja e rruges nga ana e krushqeve, ardhja e nuses ne shtepine e dhendrrit, hyrja ne gjerdek, dita e pajes(çejzit), vizita e pare e familjareve te nuses etj.
.........................
Në pjesen e trete te librit, Doket e lindjes, dasmes dhe te vdekjes ne Hogosht, Musa Ahmetaj shkruan per VDEKJEN si akt i fundit i jetes qe shkaktondhembje e pikellim per familjen e te vdekurit dhe me gjerë.
Morti si proces natyror, i pashmangshem, ne nje menyre eshte nje permbyllje e rrugetimit jetesor te njeriut, ne kohe te veshtire a te mire, nga i cili rezultojne vlera te botes materiale e shpirterore per trashegimtaret, shoqerine dhe kombin.
Sipas te dhenave qe autori morri ne terren, mesohet se te semuarit para vdekjes i paraqiten shenjat paralajmeruese, manifestuar permes endrrave te ndryshme, te kengeve te shpendeve dhe britmes se kafsheve te shtepise te cilat me veprimet e tyre paralajmerojne mortin qe do te ndoshe ne ate shtepi.
Ne Hogosht, edhe ceremonialin mortor e shoqerojne nje mori adetesh e zakonesh si perhapja e lajmit per te vdekurin, ruajtja e kufomes, hapja e varrit, pjesemarrja ne varrim, vajtimi-pikellimi, larja e kufomes, varrimi, pas varrimit dhe ngushellimi si akte te fundit per te vdekurin.
Sikurse lindja, dasma edhe vdekja ne Hogosht dhe trevat tjera te Kosoves dhe me gjere, krahas zhvillimet ekonomiko-shoqeror ka psuar ndryshime te ndjeshme ne perputhje me hapat e kohes. Asnjeri prej ketyre riteve nuk shoqerohet me me adetet e zakonet sikur para dekadave, se paku per kohezgjatje, e as per dedikimet e tjera.
Në fund duhet thene se libri “doket e lindjes, te dasmes dhe te vdekjes ne Hogosht” e autorit Musa Ahmetaj ne fushen e etnologjise dhe te folklorit paraqet nje kontribut te shenueshem, autori i saj ceremonialin e lindjes, te dasmes dhe te vdekjes ne Hogosht nuk e veshtron krejt ndaras nga regjioni dhe me gjere por ne shume raste kto rite e procese te ndryshme i ve ne kontekst me te gjere edhe me ritet e ngjajshme neper vise te tjera te etnise sone, gje qe kesaj trajtese edhe me teper ia shtojne vleren, duke e bere ate me te kapshme, me domethenese ne aspektin informativ e kuptimor.
Prof.Dr. Adem Zejnullahu
Musa Ahmetaj librin “Doket e lindjes, dasmes dhe të vdekjes ne Hogosht” e fillon me trajtimin e ritit te LINDJES, proces ky me te cilin edhe fillon jeta e njeriut. Ai kete e shikon qe nga shenjat e para qe iu paraqiten shtatezenes e deri tek lindja e femijes. Autori ne menyre te veçante pershkruan gezimin familjar e veçanerisht te çiftit bashkeshortor me te mesuar se gruaja ka mbetur shtatezene.
Per te mesuar gjinine e femijes shtatezena ne Hogosht sikunder edhe ne vende te tjera, sipas autorit bazohej ne disa fenomene e veprime te ndryshme te gruas siç ishte ndezja me lehtesim e zjarrit,levizja e femijes ne anen e djathte apo te majte te barkut, prova me idhezen e pules etj.
Shtatezena gjete bartjes se barres i kishte te ndaluara edhe disa veprime si; te kaloje mbi litar, mbi shkop, tëhallues, lagraçë,lopatë, madje as te kapercej burrin, t’i bjer maces, t’i kete me duart me miell,ta shikoj zjarrin, te hajë mish lepuri etj. Ajo duhej te vishej em kujdes edhe per shkak te syrit te keq (mesyeshit) sepse mund ta deshtonte edhe shtatezenine.
Një vend te veçante ketu ze edhe shterpesira e gruas që paraqiste barre te rende per bashkeshortin dhe familjen e tij. Çiftet e rinj benin te pamunuren per te pasur femije “t’u tymoje oxhaku”. Burri, nese gruaja nuk lindte femije, ai e dergonte neper teqe e tyrbe per t’i kryer veprimet e duhura, shkruanin hajmali, shkonin te grate qe e dinin zejen e sherimit me vegsh, merrnin gelqere te pashuar ne tri furra, te cilin e shuanin ne tri kusia dhe mbi to venin rroba te vjetra dhe ashtu qendronin ne temperatura te larta per ta larguar ftohjen ne menyre qe te kene femije.
...Me fillimin e dhimbjeve, gruaja se pari lajmeronte burrin, pastaj vjehrren e cila ftonte edhe ndonje grua tjeter per ta ndihmuar lindjen......
.........
Në pjesen e dyte te ketij libri, Musa Ahletaj shkruan per aktin e marteses, dasmen te cilen populli e ka konsideruar si obligimmoral e institucional qe kontribon ne qenesine e familjes dhe te kombit ngase trashegimtaret bejne lidhjen e brezave. Akti i martesave ne Hogosht shoqarohej me nje varg adetesh sikurse edhe ne shume vende te tjera te rajonit, si zgjedhja e vajzes, mesitnija, fjalenusja (ikrari), fejesa ose dorenusja, dergimi i parave, marrja e mases se rrobave, caktimi i kohes se dasmes, dergimi i petkave, pergaditja per dasme, ardhja dhe pritja e musafireve, thyerja e rruges nga ana e krushqeve, ardhja e nuses ne shtepine e dhendrrit, hyrja ne gjerdek, dita e pajes(çejzit), vizita e pare e familjareve te nuses etj.
.........................
Në pjesen e trete te librit, Doket e lindjes, dasmes dhe te vdekjes ne Hogosht, Musa Ahmetaj shkruan per VDEKJEN si akt i fundit i jetes qe shkaktondhembje e pikellim per familjen e te vdekurit dhe me gjerë.
Morti si proces natyror, i pashmangshem, ne nje menyre eshte nje permbyllje e rrugetimit jetesor te njeriut, ne kohe te veshtire a te mire, nga i cili rezultojne vlera te botes materiale e shpirterore per trashegimtaret, shoqerine dhe kombin.
Sipas te dhenave qe autori morri ne terren, mesohet se te semuarit para vdekjes i paraqiten shenjat paralajmeruese, manifestuar permes endrrave te ndryshme, te kengeve te shpendeve dhe britmes se kafsheve te shtepise te cilat me veprimet e tyre paralajmerojne mortin qe do te ndoshe ne ate shtepi.
Ne Hogosht, edhe ceremonialin mortor e shoqerojne nje mori adetesh e zakonesh si perhapja e lajmit per te vdekurin, ruajtja e kufomes, hapja e varrit, pjesemarrja ne varrim, vajtimi-pikellimi, larja e kufomes, varrimi, pas varrimit dhe ngushellimi si akte te fundit per te vdekurin.
Sikurse lindja, dasma edhe vdekja ne Hogosht dhe trevat tjera te Kosoves dhe me gjere, krahas zhvillimet ekonomiko-shoqeror ka psuar ndryshime te ndjeshme ne perputhje me hapat e kohes. Asnjeri prej ketyre riteve nuk shoqerohet me me adetet e zakonet sikur para dekadave, se paku per kohezgjatje, e as per dedikimet e tjera.
Në fund duhet thene se libri “doket e lindjes, te dasmes dhe te vdekjes ne Hogosht” e autorit Musa Ahmetaj ne fushen e etnologjise dhe te folklorit paraqet nje kontribut te shenueshem, autori i saj ceremonialin e lindjes, te dasmes dhe te vdekjes ne Hogosht nuk e veshtron krejt ndaras nga regjioni dhe me gjere por ne shume raste kto rite e procese te ndryshme i ve ne kontekst me te gjere edhe me ritet e ngjajshme neper vise te tjera te etnise sone, gje qe kesaj trajtese edhe me teper ia shtojne vleren, duke e bere ate me te kapshme, me domethenese ne aspektin informativ e kuptimor.
Prof.Dr. Adem Zejnullahu
Prof. dr. Zymer Neziri :KONTRIBUTI I AKADEMIK REXHEP QOSJES NË NGRITJEN E KUADROVE SHKENCORE NË FUSHËN E FOLKLORISTIKËS
Kontributi i akademik Rexhep Qosjes edhe në ngritjen e kuadrove shkencore në folkloristikë është temë me interes për shqyrtim në këtë sesion shkencor, në kuadër të shënimit të 70-vjetorit të lindjes së këtij studiuesi të madh, sepse ai ka dhënë ndihmesë të çmuar edhe për ngritjen e kuadrove shkencore edhe në këtë fushë të dijes albanologjike. Ndihmesa e akad. Rexhep Qosjes në aftësimin e kuadrove shkencore në fushën e folkloristikës ka të bëjë kryesisht me punën e tij të mentorit në projekte në shkallë magjistrature e doktorate në Fakultetin e Filozofik, përkatësisht të Filologjisë të Universitetit të Prishtinës, në cilësinë e profesorit ordinar në Degën e Letërsisë Shqipe, si dhe në Institutin Albanologjik të Prishtinës, në cilësinë e këshilltarit shkencor në Degën e Letërsisë. Kjo veprimtari e tij shtrihet në periudhën rreth 30-vjeçare, që nga fillimi i viteve ‘70 e këndej.
Fushat studimore në folkloristikë
Janë tri fusha të mëdha të studimeve në folkloristikë, të cilat janë trajtuar në kuadër të projekteve të kandidatëve të profesor Rexhep Qosjes, për magjistraturë ose doktoratë, siç janë: poezia epike legjendare, studimet teorike për figuracionin e stilin në poezinë popullore shqiptare, si dhe studimet krahasimtare, në rrafshin krahasues letërsi gojore-letërsi e shkruar.
1. Poezia epike legjendare. -Studimet për poezinë legjendare shqiptare në dy dekadat e fundit të shekullit të kaluar, me përkujdesjen e profesor Qosjes, shënuan rezultate të çmuara në shkencën e folkloristikës. Brenda projekteve hulumtuese shkencore të kandidatëve të prof. Qosjes, për poezinë epike legjendare është realizuar një projekt për baladën shqiptare dhe një tjetër për Eposin e Kreshnikëve: Poetika e baladës shqiptare (1987) dhe Poezia legjendare e Rugovës (1994). Realizues i projektit të parë është Sadri Fetiu, kurse i të dytit është Zymer Neziri, që të dy studiues të poezisë epike legjendare në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Këto projekte qenë disertacione doktoratash, të mbrojtura në Universitetin e Prishtinës, Fakulteti Filozofik përkatësisht i Filologjisë.
Rezultatet e mbërritura të kandidatit S. Fetiu në fushën e studimit të baladës popullore e sidomos të poetikës së saj, janë vlerësuar si studim monografik me interes të veçantë jo vetëm për ndriçimin e vlerave artistike e këtij lloji të poezisë sonë gojore legjendare dhe të folklorit tonë shumë të pasur, por edhe përgjithësisht të studimeve albanologjike. Në këtë vepër janë shtruar dhe janë shqyrtuar probleme me peshë të veçantë për baladën popullore shqiptare, për historikun e studimit të saj, për rrafshin krahasues me llojet e tjera të krijimtarisë popullore, për tipologjinë e saj, për funksionin e shtresave në strukturën e saj, për personazhin, konfliktin dhe strukturën kompozicionale.
Për projektin e kandidatit Z. Neziri, mentori R. Qosja ka theksuar se «ky disertacion i doktoratës sjell risi, sepse për herë të parë është shënuar në mënyrë të tërësishme poezia legjendare e një krahine siç është Rugova; për herë të parë është incizuar në bobina magnetofoni fondi i tërësishëm i poezisë legjendare në Rugovë....për herë të parë është bërë vjelja sistematike e të gjithë brezave të lahutarëve të gjallë që dinin këngë të eposit të lashtë; gjithashtu për herë të parë janë grumbulluar të dhënat biografike për të gjithë lahutarët e Rugovës prej vitit 1791-1946». Kjo është monografia e parë krahinore në studimet tona për Eposin e Kreshnikëve, ku konstatohet se Rugova është ndër rajonet më të pasura shqiptare me këngë të këtij lloji të epikës legjendare.
2. Studime teorike për figuracionin dhe stilin.-Puna e prof. Qosjes në specializimin e kuadrove shkencore në fushë të studimeve në poezinë lirike gojore dhe në figuracionin e saj poetik, në poezinë gojore epike historike, në poezinë epike legjendare të këngëve të kreshnikëve dhe të baladave, është gjithashtu një ndihmesë për t’i çuar përpara studimet tona, ndonëse të vonuara në krahasim me kulturat e tjera në juglindje të Evropës.
Projektet e realizuara janë: Personifikimi në poezinë popullore (gojore) shqipe (1975), Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë (1978), Stili dhe figuracioni i letërsisë popullore shqiptare (1984). Dy projektet e para janë tema magjistrature, kurse i treti është disertacion doktorate. Realizues i projektit të parë, për personifikimin, është Rrustem Berisha, kurse për të dytin, për krahasimin, është Zymer Neziri. Që të dyja këto projekte ishin njëkohësisht edhe projekte pune në Degën e Folklorit të Institutit Albanologjik të Prishtinës. Realizues edhe i projektit të tretë, për stilin dhe figuracionin, është Rrustem Berisha.
Projekti i magjistraturës, i kandidatit Rr. Berisha, Personifikimi në poezinë popullore (gojore) shqipe, me mentor profesor Qosjen, është vlerësuar si kontribut i rëndësishëm në studimin e personifikimit dhe të figuracionit në poezinë tonë popullore dhe është ndihmesë për shndritjen e njërës prej çështjeve më të rëndësishme teorike të krijimtarisë sonë gojore për personifikimet kozmike, personifikimet e objekteve dhe të bimëve, personifikimin e qenieve, personifikimet e abstraksioneve dhe personifikimet gjeografike.
Projekti Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë, i kandidatit Z. Neziri, është vlerësuar nga mentori Qosja kështu: «Nuk ka dyshim se punimi i magjistraturës, Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë, është një prej studimeve të rëndësishme të folkloristikës shqiptare mbi ndërtimin figurativ të vargut popullor, në këtë mes të vargut të lirikës popullore... Punimi i tij bëhet studim në të cilin ngriten probleme kapitale të folkloristikës sonë, madje të shkencës sonë të letërsisë në përgjithësi».
Profesor Qosja ka qenë mentor i kandidatit Rr. Berisha edhe për disertacionin e doktoratës, Stili dhe figuracioni i letërsisë popullore shqiptare, një projekt po ashtu i rëndësishëm për studimet tona në folkloristikë, për stilin e poezisë sonë popullore dhe për veçoritë e tij, për figuracionin e pasur të kësaj poezie, ku janë analizuar në veçanti krahasimi, epiteti, metafora, simboli, personifikimi, hiperbola, alegoria, ironia, antiteza, gradacioni etj.
3.Studime krahasimtare. -Në fushën e studimeve krahasimtare, në rrafshin krahasues letërsi gojore-letërsi e shkruar, prof. Qosja ka drejtuar projektin -Roli i letërsisë popullore në krijimtarinë e Fishtës (2002). Realizues i këtij hulumtimi shkencor është Jakup Sahiti. Kjo punë kërkimore-shkencore ishte disertacion i doktoratës, i mbrojtur në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Për kandidatin J. Sahiti, në referat thuhet se ai: «Shtron çështje të gojorësisë ose të oralitetit, si veçori karakteristike dhe thelbësore të letërsisë popullore ...dhe përfundon me konstatimin tashmë të njohur se gjatë historisë letërsia e kultivuar ka pasur lidhje të përhershme me krijimtarinë popullore, kurse analogjitë e tyre në subjekte, në heronj e në figura janë të padiskutueshme dhe janë të shkallës botërore.» Në vijim të referatit për këtë kandidat thuhet po ashtu: «Kandidati shtron edhe çështjen e komunikimit me qeniet mitike, nga lëvizin e veprojnë personazhet e Fishtës në kohën e luftës, fillimisht Ali pashë Gucia e pastaj të tjerët, të cilët u gjasojnë personazheve të eposit tonë heroik kur mbronin nderin, kullat dhe krahinën e sulmuar nga kralat e këndejdetit dhe të andejdetit.»
Edhe kandidatët që kanë kryer hulumtime dhe kërkime shkencore nga fusha e folkloristikës, me një mentor tjetër: Fazli Syla, Demush Shala, Nuhi Vinca, Enver Mehmeti, Faik Shkodra, Rahmi Tuda, Adem Zejnullahu, Bahri Brisku, Sabahajdin Cena, Mehmet Rukiqi, Myzafere Mustafa, Ali Ahmeti, Jahir Ahmeti, Leontina Gega, Arbnora Dushi etj. patën model mbërritjet intelektuale kulmore dhe punën hulumtuese-shkencore të akad. Rexhep Qosjes për përgatitjen e temave të tyre të magjistraturës ose të doktoratës në Universitetin e Prishtinës, pikërisht në Degën e Letërsisë, ku ai ishte edhe themelues dhe drejtues i studimeve pasdiplomike.
Përfundim
Në vitet ’70, në kuadër të studimeve të letërsisë në Universitetin e Prishtinës, profesor Rexhep Qosja krijoi bazat shkencore edhe për thellimin e studimeve në folkloristikë. Në këtë periudhë miratohen dhe realizohen për herë të parë projekte për studime në fusha të ndryshme për poezinë e për prozën gojore. Ndonëse me vonesë të konsiderueshme, aty fillojnë studimet monografike në poezinë gojore lirike, që janë të parat e këtij lloji në studimet shqiptare, dhe krijohen modele për studimet e para monografike krahinore në fushë të epikës gojore, sidomos të Eposit të Kreshnikëve. Po ashtu krijohen modele edhe për studime të mëtutjeshme në fushë të baladës popullore shqiptare dhe të poetikës së saj. Gjatë kësaj kohe zgjerohen bazat për studime teorike-letrare dhe teorike-estetike, që ishin pikë mbështetëse edhe në studimet në folkloristikë. Kjo shkollë e Prishtinës, po e quaj kështu kushtimisht, krah i asaj të Tiranës, është e lidhur ngushtë me akad. Rexhep Qosjen e me emrin e tij.
Prandaj, duhet të konstatohet se nuk mund të shkruhet historia e folkloristikës pa e pasur parasysh edhe ndihmesën e akad. Rexhep Qosjes. Nuk mund të shkruhet as historia e studimeve stilistike në poezinë tonë popullore pa e përmendur edhe ndihmesën e prof. Qosjes. As historia e studimeve të figuracionit në poezinë tonë popullore nuk mund të shkruhet pa e theksuar ndihmesën e prof. Qosjes.
Kur të shkruhet historia e studimeve të epikës heroike të Eposit të Kreshnikëve, duhet mbështetur edhe në ndihmesën e prof. Qosjes. Edhe kur të shkruhet historia e studimeve të baladës popullore shqiptare dhe të poetikës së saj duhet vlerësuar ndihmesën e prof. Qosjes. Gjithashtu, edhe kur të shkruhet as historia e studimeve krahasuese letërsi e shkruar-letërsi gojore, duhet shndritur ndihmesën e prof. Qosjes.
Dhe, në fund të kësaj kumtese, dua të them se po ashtu nuk mund të shkruhet as historia e studimeve pasdiplomike në Prishtinë për përgatitjen e kuadrove shkencore-arsimore në letërsi, po edhe në folkloristikë, pa e përmendur afërsinë pedagogjike të prof. Qosjes me studentët, që është afërsi e rrallë në Universitetin e Prishtinës, kurse gatishmëria e tij për t’i ndihmuar kandidatët është veçori po ashtu shumë e rrallë e arsimtarëve në këtij universiteti në të gjithë brezat e tij, që nga themelimi e deri më sot.
Bibliografia
Adem Zejnullahu, Krijimtaria gojore dhe proza e shkruar shqiptare në Jugosllavi, recensues prof. dr. Shefqet Pllana, prof, dr. Fazli Syla, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1987, 242 f.
Mr. Ali Ahmeti, Vajtimet dhe gjëmat shqiptare të Plavës dhe Gucisë, recensorë mr. Sadri Fetiu, mr. Ismail Doda, «Pobjeda», Titograd, 1986, 188 f.
Ali Ahmeti, Letërsia gojore e krahinës së Plavës e të Gucisë, recensues dr. Zymer Neziri, dr. Sadri Fetiu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2oo4, 285 f.
Mr. Arbnora Dushi, Elemente të epikës gojore në prozën e Ismail Kadaresë, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Kujtim Rrahmani, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2004, 156 f.
Dr. Bahri Brisku, Deti dhe detarët në letërsinë popullore shqiptare, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Adem Zejnullahu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2006, 296 f.
Demush Shala, Rreth këngëve kreshnike shqiptare, recensorë Anton Berisha, Ali Aliu, «Rilindja», Redaksia e botimeve, Prishtinë, 1985, 335 f.
Dr. Faik Shkodra, Përkime midis letërsisë popullore dhe poezisë së shkruar shqipe, recensues Rexhep Qosja, prof. dr. Gjergj Zheji, prof. dr. Agim Vinca, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1995, 334 f.
Dr. Fazli Syla, Poezia popullore shqiptare e kaçakëve, recensues dr.Anton Berisha, mr. Sadri Fetiu, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1982, 191 f.
Mr. Jahir Ahmeti, Poezia popullore e fëmijëve, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Enver Mehmeti, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1997, f. 139.
Jakup Sahiti, Roli i letërsisë popullore në krijimtarinë e Gjergj Fishtës, disertacion i
doktoratës, dorëshkrim, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2002, 436 f.
Refarati i Komisionit: akad. Prof. dr. Rexhep Qosja, këshilltar shkencor, dr. Shefkije Islamaj, bashkëpunëtore shkencore, dr. Zymer Neziri, bashkëpunëtor i lartë shkencor, për kandidatin Jakup Sahiti, Roli i letërsisë popullore në krijimtarinë e Gjergj Fishtës, doktoratë, dorëshkrim, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, më 14.5.2002.
Dr. sc. Jusuf Vatovci, Leksikon i magjistrave dhe i doktorëve të shkencave në trojet shqiptare jashtë Shqipërisë 1430-1995, botim i autorit, Prishtinë, 1998.
Mr. Leontina Gega, Përkimet e letërsisë gojore me poezinë e shkruar për fëmijë:Rexhep Hoxha, Vehbi Kikaj, Rifat Kukaj, recensues dr. Myzafere Mustafa, dr, Adem Zejnullahu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2004, 2006 f.
Mehmet Rukiqi, Krijues dhe bartës të tregimeve popullore në Drenicë, recensues prof. dr. Fazli Syla, prof. dr. Enver Mehmeti, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1998, 308 f.
Dr. Myzafere Mustafa, Përralla shqiptare, poetikja dhe mitikja, recensues dr. Anton Berisha, prof. dr. Enver Mehmeti, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 312 f.
Nuhi Vinca, Lirika popullore shqiptare në regjionin e Strugës, recensues Rexhep Qosja, «Flaka e vëllazërimit», Shkup, 1992, 111 f.
Nuhi Vinca, Lirika popullore shqiptare e dashurisë, recensues prof. dr. Shefqet Pllana, dr. Adem Zejnulllahu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1989, 456 f.
Rahmi Tuda, Çështje paremiologjike, Bashkësia Kulturore Shqiptare e Tetovës, Shkup, 1995, 166 f.
Rahmi Tuda, Vlerat estetike të poezisë sonë legjendare, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Enver Mehmeti, «Flaka e vëllazërimit», Redaksia e botimeve, Shkup, 1993, 175 f.
Rrustem Berisha, Personifikimi në poezinë popullore shqipe, recensentë Ali Aliu, Ibrahim Rugova, Rilindja, Redaksia e botimeve, Prishtinë, 1976, 182 f.
Dr. Rrustem Berisha, Stili dhe figuracioni i poezisë popullore shqiptare, recensentë dr. Rexhep Qosja, këshilltar shkencor, dr. Fazli Syla, bashkëpunëtor i lartë shkencor, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1986, 323 f.
Dr. Sadri Fetiu, Poetika e baladës popullore shqiptare, recensentë akademik Rexhep Qosja, dr. Fazli Syla, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1987, 289 f.
Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, 35 vjet të Fakultetit të Filologjisë (1960-1995), materialet i mblodhi dhe i mbarështoi prof. dr. Fadil Raka, Prishtinë, 1995.
Referati i Komisionit: prof. dr. Rexhep Qosja, prof. dr. Shefqet Pllana, prof. dr. Ali Aliu, për kandidatin Zymer Neziri, Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë, magjistraturë, dorëshkrim, Fakulteti Filozofik i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë, më 30. 11. 1979.
Referati i Komisionit: akad. prof. dr. Rexhep Qosja, prof. dr. Fazli Syla, doc. dr. Enver Mehmeti, për kandidatin Zymer Neziri, Poezia legjendare e Rugovës,doktoratë, dorëshkrim (1994), Fakulteti i Filologjisë i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë, më 9. 6. 1995.
Zymer Neziri, Poezia epike legjendare e Rugovës, disertacion i doktoratës, dorëshkrim, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 1994, 248 f.
Zymer Ujkan Neziri, Poetika e krahasimit. Figura e krahasimit në këngët tona popullore të dashurisë, recensues akad. prof. dr. Rexhep Qosja, akad. prof. Alfred Uçi, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2004, 301 f.
Fushat studimore në folkloristikë
Janë tri fusha të mëdha të studimeve në folkloristikë, të cilat janë trajtuar në kuadër të projekteve të kandidatëve të profesor Rexhep Qosjes, për magjistraturë ose doktoratë, siç janë: poezia epike legjendare, studimet teorike për figuracionin e stilin në poezinë popullore shqiptare, si dhe studimet krahasimtare, në rrafshin krahasues letërsi gojore-letërsi e shkruar.
1. Poezia epike legjendare. -Studimet për poezinë legjendare shqiptare në dy dekadat e fundit të shekullit të kaluar, me përkujdesjen e profesor Qosjes, shënuan rezultate të çmuara në shkencën e folkloristikës. Brenda projekteve hulumtuese shkencore të kandidatëve të prof. Qosjes, për poezinë epike legjendare është realizuar një projekt për baladën shqiptare dhe një tjetër për Eposin e Kreshnikëve: Poetika e baladës shqiptare (1987) dhe Poezia legjendare e Rugovës (1994). Realizues i projektit të parë është Sadri Fetiu, kurse i të dytit është Zymer Neziri, që të dy studiues të poezisë epike legjendare në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Këto projekte qenë disertacione doktoratash, të mbrojtura në Universitetin e Prishtinës, Fakulteti Filozofik përkatësisht i Filologjisë.
Rezultatet e mbërritura të kandidatit S. Fetiu në fushën e studimit të baladës popullore e sidomos të poetikës së saj, janë vlerësuar si studim monografik me interes të veçantë jo vetëm për ndriçimin e vlerave artistike e këtij lloji të poezisë sonë gojore legjendare dhe të folklorit tonë shumë të pasur, por edhe përgjithësisht të studimeve albanologjike. Në këtë vepër janë shtruar dhe janë shqyrtuar probleme me peshë të veçantë për baladën popullore shqiptare, për historikun e studimit të saj, për rrafshin krahasues me llojet e tjera të krijimtarisë popullore, për tipologjinë e saj, për funksionin e shtresave në strukturën e saj, për personazhin, konfliktin dhe strukturën kompozicionale.
Për projektin e kandidatit Z. Neziri, mentori R. Qosja ka theksuar se «ky disertacion i doktoratës sjell risi, sepse për herë të parë është shënuar në mënyrë të tërësishme poezia legjendare e një krahine siç është Rugova; për herë të parë është incizuar në bobina magnetofoni fondi i tërësishëm i poezisë legjendare në Rugovë....për herë të parë është bërë vjelja sistematike e të gjithë brezave të lahutarëve të gjallë që dinin këngë të eposit të lashtë; gjithashtu për herë të parë janë grumbulluar të dhënat biografike për të gjithë lahutarët e Rugovës prej vitit 1791-1946». Kjo është monografia e parë krahinore në studimet tona për Eposin e Kreshnikëve, ku konstatohet se Rugova është ndër rajonet më të pasura shqiptare me këngë të këtij lloji të epikës legjendare.
2. Studime teorike për figuracionin dhe stilin.-Puna e prof. Qosjes në specializimin e kuadrove shkencore në fushë të studimeve në poezinë lirike gojore dhe në figuracionin e saj poetik, në poezinë gojore epike historike, në poezinë epike legjendare të këngëve të kreshnikëve dhe të baladave, është gjithashtu një ndihmesë për t’i çuar përpara studimet tona, ndonëse të vonuara në krahasim me kulturat e tjera në juglindje të Evropës.
Projektet e realizuara janë: Personifikimi në poezinë popullore (gojore) shqipe (1975), Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë (1978), Stili dhe figuracioni i letërsisë popullore shqiptare (1984). Dy projektet e para janë tema magjistrature, kurse i treti është disertacion doktorate. Realizues i projektit të parë, për personifikimin, është Rrustem Berisha, kurse për të dytin, për krahasimin, është Zymer Neziri. Që të dyja këto projekte ishin njëkohësisht edhe projekte pune në Degën e Folklorit të Institutit Albanologjik të Prishtinës. Realizues edhe i projektit të tretë, për stilin dhe figuracionin, është Rrustem Berisha.
Projekti i magjistraturës, i kandidatit Rr. Berisha, Personifikimi në poezinë popullore (gojore) shqipe, me mentor profesor Qosjen, është vlerësuar si kontribut i rëndësishëm në studimin e personifikimit dhe të figuracionit në poezinë tonë popullore dhe është ndihmesë për shndritjen e njërës prej çështjeve më të rëndësishme teorike të krijimtarisë sonë gojore për personifikimet kozmike, personifikimet e objekteve dhe të bimëve, personifikimin e qenieve, personifikimet e abstraksioneve dhe personifikimet gjeografike.
Projekti Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë, i kandidatit Z. Neziri, është vlerësuar nga mentori Qosja kështu: «Nuk ka dyshim se punimi i magjistraturës, Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë, është një prej studimeve të rëndësishme të folkloristikës shqiptare mbi ndërtimin figurativ të vargut popullor, në këtë mes të vargut të lirikës popullore... Punimi i tij bëhet studim në të cilin ngriten probleme kapitale të folkloristikës sonë, madje të shkencës sonë të letërsisë në përgjithësi».
Profesor Qosja ka qenë mentor i kandidatit Rr. Berisha edhe për disertacionin e doktoratës, Stili dhe figuracioni i letërsisë popullore shqiptare, një projekt po ashtu i rëndësishëm për studimet tona në folkloristikë, për stilin e poezisë sonë popullore dhe për veçoritë e tij, për figuracionin e pasur të kësaj poezie, ku janë analizuar në veçanti krahasimi, epiteti, metafora, simboli, personifikimi, hiperbola, alegoria, ironia, antiteza, gradacioni etj.
3.Studime krahasimtare. -Në fushën e studimeve krahasimtare, në rrafshin krahasues letërsi gojore-letërsi e shkruar, prof. Qosja ka drejtuar projektin -Roli i letërsisë popullore në krijimtarinë e Fishtës (2002). Realizues i këtij hulumtimi shkencor është Jakup Sahiti. Kjo punë kërkimore-shkencore ishte disertacion i doktoratës, i mbrojtur në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Për kandidatin J. Sahiti, në referat thuhet se ai: «Shtron çështje të gojorësisë ose të oralitetit, si veçori karakteristike dhe thelbësore të letërsisë popullore ...dhe përfundon me konstatimin tashmë të njohur se gjatë historisë letërsia e kultivuar ka pasur lidhje të përhershme me krijimtarinë popullore, kurse analogjitë e tyre në subjekte, në heronj e në figura janë të padiskutueshme dhe janë të shkallës botërore.» Në vijim të referatit për këtë kandidat thuhet po ashtu: «Kandidati shtron edhe çështjen e komunikimit me qeniet mitike, nga lëvizin e veprojnë personazhet e Fishtës në kohën e luftës, fillimisht Ali pashë Gucia e pastaj të tjerët, të cilët u gjasojnë personazheve të eposit tonë heroik kur mbronin nderin, kullat dhe krahinën e sulmuar nga kralat e këndejdetit dhe të andejdetit.»
Edhe kandidatët që kanë kryer hulumtime dhe kërkime shkencore nga fusha e folkloristikës, me një mentor tjetër: Fazli Syla, Demush Shala, Nuhi Vinca, Enver Mehmeti, Faik Shkodra, Rahmi Tuda, Adem Zejnullahu, Bahri Brisku, Sabahajdin Cena, Mehmet Rukiqi, Myzafere Mustafa, Ali Ahmeti, Jahir Ahmeti, Leontina Gega, Arbnora Dushi etj. patën model mbërritjet intelektuale kulmore dhe punën hulumtuese-shkencore të akad. Rexhep Qosjes për përgatitjen e temave të tyre të magjistraturës ose të doktoratës në Universitetin e Prishtinës, pikërisht në Degën e Letërsisë, ku ai ishte edhe themelues dhe drejtues i studimeve pasdiplomike.
Përfundim
Në vitet ’70, në kuadër të studimeve të letërsisë në Universitetin e Prishtinës, profesor Rexhep Qosja krijoi bazat shkencore edhe për thellimin e studimeve në folkloristikë. Në këtë periudhë miratohen dhe realizohen për herë të parë projekte për studime në fusha të ndryshme për poezinë e për prozën gojore. Ndonëse me vonesë të konsiderueshme, aty fillojnë studimet monografike në poezinë gojore lirike, që janë të parat e këtij lloji në studimet shqiptare, dhe krijohen modele për studimet e para monografike krahinore në fushë të epikës gojore, sidomos të Eposit të Kreshnikëve. Po ashtu krijohen modele edhe për studime të mëtutjeshme në fushë të baladës popullore shqiptare dhe të poetikës së saj. Gjatë kësaj kohe zgjerohen bazat për studime teorike-letrare dhe teorike-estetike, që ishin pikë mbështetëse edhe në studimet në folkloristikë. Kjo shkollë e Prishtinës, po e quaj kështu kushtimisht, krah i asaj të Tiranës, është e lidhur ngushtë me akad. Rexhep Qosjen e me emrin e tij.
Prandaj, duhet të konstatohet se nuk mund të shkruhet historia e folkloristikës pa e pasur parasysh edhe ndihmesën e akad. Rexhep Qosjes. Nuk mund të shkruhet as historia e studimeve stilistike në poezinë tonë popullore pa e përmendur edhe ndihmesën e prof. Qosjes. As historia e studimeve të figuracionit në poezinë tonë popullore nuk mund të shkruhet pa e theksuar ndihmesën e prof. Qosjes.
Kur të shkruhet historia e studimeve të epikës heroike të Eposit të Kreshnikëve, duhet mbështetur edhe në ndihmesën e prof. Qosjes. Edhe kur të shkruhet historia e studimeve të baladës popullore shqiptare dhe të poetikës së saj duhet vlerësuar ndihmesën e prof. Qosjes. Gjithashtu, edhe kur të shkruhet as historia e studimeve krahasuese letërsi e shkruar-letërsi gojore, duhet shndritur ndihmesën e prof. Qosjes.
Dhe, në fund të kësaj kumtese, dua të them se po ashtu nuk mund të shkruhet as historia e studimeve pasdiplomike në Prishtinë për përgatitjen e kuadrove shkencore-arsimore në letërsi, po edhe në folkloristikë, pa e përmendur afërsinë pedagogjike të prof. Qosjes me studentët, që është afërsi e rrallë në Universitetin e Prishtinës, kurse gatishmëria e tij për t’i ndihmuar kandidatët është veçori po ashtu shumë e rrallë e arsimtarëve në këtij universiteti në të gjithë brezat e tij, që nga themelimi e deri më sot.
Bibliografia
Adem Zejnullahu, Krijimtaria gojore dhe proza e shkruar shqiptare në Jugosllavi, recensues prof. dr. Shefqet Pllana, prof, dr. Fazli Syla, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1987, 242 f.
Mr. Ali Ahmeti, Vajtimet dhe gjëmat shqiptare të Plavës dhe Gucisë, recensorë mr. Sadri Fetiu, mr. Ismail Doda, «Pobjeda», Titograd, 1986, 188 f.
Ali Ahmeti, Letërsia gojore e krahinës së Plavës e të Gucisë, recensues dr. Zymer Neziri, dr. Sadri Fetiu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2oo4, 285 f.
Mr. Arbnora Dushi, Elemente të epikës gojore në prozën e Ismail Kadaresë, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Kujtim Rrahmani, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2004, 156 f.
Dr. Bahri Brisku, Deti dhe detarët në letërsinë popullore shqiptare, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Adem Zejnullahu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2006, 296 f.
Demush Shala, Rreth këngëve kreshnike shqiptare, recensorë Anton Berisha, Ali Aliu, «Rilindja», Redaksia e botimeve, Prishtinë, 1985, 335 f.
Dr. Faik Shkodra, Përkime midis letërsisë popullore dhe poezisë së shkruar shqipe, recensues Rexhep Qosja, prof. dr. Gjergj Zheji, prof. dr. Agim Vinca, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1995, 334 f.
Dr. Fazli Syla, Poezia popullore shqiptare e kaçakëve, recensues dr.Anton Berisha, mr. Sadri Fetiu, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1982, 191 f.
Mr. Jahir Ahmeti, Poezia popullore e fëmijëve, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Enver Mehmeti, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1997, f. 139.
Jakup Sahiti, Roli i letërsisë popullore në krijimtarinë e Gjergj Fishtës, disertacion i
doktoratës, dorëshkrim, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2002, 436 f.
Refarati i Komisionit: akad. Prof. dr. Rexhep Qosja, këshilltar shkencor, dr. Shefkije Islamaj, bashkëpunëtore shkencore, dr. Zymer Neziri, bashkëpunëtor i lartë shkencor, për kandidatin Jakup Sahiti, Roli i letërsisë popullore në krijimtarinë e Gjergj Fishtës, doktoratë, dorëshkrim, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, më 14.5.2002.
Dr. sc. Jusuf Vatovci, Leksikon i magjistrave dhe i doktorëve të shkencave në trojet shqiptare jashtë Shqipërisë 1430-1995, botim i autorit, Prishtinë, 1998.
Mr. Leontina Gega, Përkimet e letërsisë gojore me poezinë e shkruar për fëmijë:Rexhep Hoxha, Vehbi Kikaj, Rifat Kukaj, recensues dr. Myzafere Mustafa, dr, Adem Zejnullahu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 2004, 2006 f.
Mehmet Rukiqi, Krijues dhe bartës të tregimeve popullore në Drenicë, recensues prof. dr. Fazli Syla, prof. dr. Enver Mehmeti, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1998, 308 f.
Dr. Myzafere Mustafa, Përralla shqiptare, poetikja dhe mitikja, recensues dr. Anton Berisha, prof. dr. Enver Mehmeti, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 312 f.
Nuhi Vinca, Lirika popullore shqiptare në regjionin e Strugës, recensues Rexhep Qosja, «Flaka e vëllazërimit», Shkup, 1992, 111 f.
Nuhi Vinca, Lirika popullore shqiptare e dashurisë, recensues prof. dr. Shefqet Pllana, dr. Adem Zejnulllahu, Instituti Albanologjik i Prishtinës , Prishtinë, 1989, 456 f.
Rahmi Tuda, Çështje paremiologjike, Bashkësia Kulturore Shqiptare e Tetovës, Shkup, 1995, 166 f.
Rahmi Tuda, Vlerat estetike të poezisë sonë legjendare, recensues dr. Sadri Fetiu, dr. Enver Mehmeti, «Flaka e vëllazërimit», Redaksia e botimeve, Shkup, 1993, 175 f.
Rrustem Berisha, Personifikimi në poezinë popullore shqipe, recensentë Ali Aliu, Ibrahim Rugova, Rilindja, Redaksia e botimeve, Prishtinë, 1976, 182 f.
Dr. Rrustem Berisha, Stili dhe figuracioni i poezisë popullore shqiptare, recensentë dr. Rexhep Qosja, këshilltar shkencor, dr. Fazli Syla, bashkëpunëtor i lartë shkencor, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1986, 323 f.
Dr. Sadri Fetiu, Poetika e baladës popullore shqiptare, recensentë akademik Rexhep Qosja, dr. Fazli Syla, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1987, 289 f.
Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, 35 vjet të Fakultetit të Filologjisë (1960-1995), materialet i mblodhi dhe i mbarështoi prof. dr. Fadil Raka, Prishtinë, 1995.
Referati i Komisionit: prof. dr. Rexhep Qosja, prof. dr. Shefqet Pllana, prof. dr. Ali Aliu, për kandidatin Zymer Neziri, Figura e krahasimit në këngët tona lirike të dashurisë, magjistraturë, dorëshkrim, Fakulteti Filozofik i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë, më 30. 11. 1979.
Referati i Komisionit: akad. prof. dr. Rexhep Qosja, prof. dr. Fazli Syla, doc. dr. Enver Mehmeti, për kandidatin Zymer Neziri, Poezia legjendare e Rugovës,doktoratë, dorëshkrim (1994), Fakulteti i Filologjisë i Universitetit të Prishtinës, Prishtinë, më 9. 6. 1995.
Zymer Neziri, Poezia epike legjendare e Rugovës, disertacion i doktoratës, dorëshkrim, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë, 1994, 248 f.
Zymer Ujkan Neziri, Poetika e krahasimit. Figura e krahasimit në këngët tona popullore të dashurisë, recensues akad. prof. dr. Rexhep Qosja, akad. prof. Alfred Uçi, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2004, 301 f.
Subscribe to:
Comments (Atom)
Web faqja “Zemra shqiptare.net” është një blog antishqiptar
Web faqja “Zemra shqiptare.net” është një blog antishqiptar që editohet nga njëfarë ekstremisti dhe terroristi antishqiptar nga Shkodra, m...
-
Genci Gora NË SHKOLLË TEK SHTRIGA Shkarko falas Begzat Rrahmani VALËT E GURRËS Shkarko falas Mehmet Bislim...
-
Akademik Prof. Kujtim Mateli Pak histori derisa nisa t ë shkruaj librin “E vërteta për Dodonën dhe Epirin” (Pjesa e parë e para...
-
Search inside image Shkruan Akademik prof.dr.Flori Bruqi, PHD Search inside image Pak biografi për t’mos ju ardhtë mërzi…. Search inside ...
-
Kërko brenda në imazh Vrasja e Haki Tahës dhe heshtja e turpshme Haki Taha, u lind n...
-
Shkruan Akademik Flori Bruqi, PHD. Në historinë e popujve të Evropës, vështirë se mund të gjendet ndonjë popull që...
-
"Zëra nga burime të nxehta" mbetet një libër i veçantë i shkrimtarit Sabri Godo . Ai vjen për të dëshmuar se ka autorë dhe vepr...
-
Organizatorët e protestave antiqeveritare në Serbi kërkuan nga presidenti serb, Aleksandar Vuçiq, që të paraqesë planin e tij për Kosovën ...
-
Shkruan Akademik Prof. Dr. Flori Bruqi, PHD AAAS. Në Arkivin Qendror të Shtetit, Tiranë, në Fondin 144 – Koleksioni i hartav...
-
Kërko brenda në imazh Nga Flori Bruqi Ismail Kadare (28 janar 1936 - 1 korrik 2024) ishte akademik, politikan, ish-deputet i Kuvendit Popull...
-
Kush është Koço Kokëdhima ? Koço Kokëdhima nga Qeparoi i Himarës është njëri ndër biznesmenët më të pasur dhe të suksesshëm në...
