Prof.Bahri Brisku
VEPËR ME VLERA SHUMËDIMENSIONALE TË TRASHËGIMISË SONË KULTURORE
Kusaria Detare
Dimension të veçantë paraqesin edhe këngët që trajtojnë kusarinë detare të Ulqinit dhe më gjerë, të cilët ishin të njohur për shkathtësi dhe rrezikshmëri për të gjitha mjetet e lundrimit që lundronin nëpër këto brigje. Në këto këngë këndohet trimëria, fitoret, por dhe disfatat, pastaj qëndrimi i detarëve ndaj shokëve të tyre që pësonin tragjedi, solidarizimi dhe ndihma për familjet e të zhdukurve etj.
Shkruan Prof. Dr.Adem Zejnullahu
Në kaptinën e katërt "Deti dhe detarët në prozën popullore", Bahri Brisku paraqet një numër të konsideruar krijimesh gojore në prozë, të cilat dëshmojnë për lashtësinë e detarisë shqiptare. Ai, ndër të tjera, thotë se "Ilirët e kishin edhe zotin e detit, Rodonin dhe Bindusin, krahas popujve të tjerë të Ballkanit dhe më gjerë". Njëra ndër krijimet gojore që ka mbetur si legjendë për zënien rob të Servantesit (Cervantes Miguel De C. Saavandra) nga kusarët ulqinakë në luftën e Lepantit (1571), luftë kjo që u zhvillua ndërmjet Ligës së Shenjtë që e përbënin: Venediku, Gjenova, Malta, Spanja dhe Vatikani, në një anë dhe Turqia me shqiptarët, në anën tjetër. Detarët shqiptarë në shenjë hakmarrjeje kundër Venedikut me të cilin kishin hasmëri, rreshtohen në anën e Turqisë në sajë të të cilëve forcat turke e fitojnë luftën. Në këtë betejë të përgjakshme u shquan shumë udhëheqës detarë shqiptarë, të cilët Qeveria turke në shenjë mirënjohje i gradoi në gjeneral të detarisë si: Mahmut Pashë Shirokën, Ali Uruçin etj.
Në këtë luftë forcat shqiptare zunë rob shumë eprorë ushtarakë dhe individë të shquar të dijës e të kulturës, si shkrimtarin e njohur Servantesi, të cilët më vonë i liruan. Lidhur me Servantesin, autori i kësaj monografie të rëndësishme thekson se ekzistojnë dy variante legjendash. Njëra nga to është ajo që flet për Kullën e Servantesit, siç e quanin vendasit shkrimtarin spanjoll. Servatesi thuhet se ka qenë i dashuruar në Dylqinën, (Dylçiza), një vajzë e bukur ulqinake, me të cilën më vonë u martua dhe ia kushtoi një pjesë të krijimtarisë artistike. Nga ky frymëzim poetik janë edhe këto vargje: "Dylçiza i ka flokët prej arit/Ballin si fusha e Slizanit/Vetullat si brezi qiellor/Dhembët e saj si margaritar".(f.143).
Në vazhdim autori i këtij studimi shkruan gjerësisht për anijet me rrema dhe për kuaj me fletë, të cilat që nga koha antike kishin të gdhendura figura të kafshëve të ndryshme mitologjike si: drangoj, kuçedra dhe kafshë të tjera; tigra, leoparda, bizonë dhe kokë kali etj. Këto anije ndërtoheshin dhe riparoheshin nga bregabunasit, shasjanët etj.
Në këtë pjesë të këtij studimi monografik gjejnë vend edhe këto shkrime në prozë: "Shasjanët mbysin barkën e grekut", "Kapidani Sali Aga", "Skënderbeu dhe detarët në legjenda dhe në kronika", "Detarët shqiptarë në legjenda gojore", "Pleqnia e detarëve të Ulqinit", "Përralla popullore me tematikë dhe motivikë të detit dhe të detarëve", "Breshkat me qirinj", "Disa të dhëna historike lidhur me detarinë shqiptare", "Legjenda e Bukurinës", "Ndodhitë e gjellëbërësit të mbretit Faruk", "Ishulli i Teutës", "Delfini - shok shpëtimtar i detarëve", "Kallxime legjendare për detin dhe detarët", "Tregime për Flockën", "Kali dhe anija", "Legjenda e peshkatarit mbi krijimin e mjeteve lundruese", "Si e ndau Gjergji kafen prej grunit", "Doket dhe zakonet e vdekjes te detarët shqiptarë", "Legjenda ilire", "Bindi (Usi) zot i detit te ilirët", "Hija e Nutit të Cakës", "Buna dhe krijimet gojëdhënore lidhur me të", "Gjurmët e Lebeatëve në trevën bregdetare" dhe "Anijet Ilire".
Ngjashmëria e rrëfimit të detarit analfabet me atë të "Plaku dhe deti" të E. Heminguejit, "Gjarpëri dhe bija e mbretit", "Shndërrimi i nënës dhe motrës në qyqe", "Dëshmia e pulëbardhës", "E bukura e dheut", "Kush nuk e din sa burime ka mali i Sumës-do tzia shkurtoj kokën", "Tana ligat vijnë prej detit", "Hyrija e detit", "Legjenda e Kepit të Malush Sulës", "Orët e liga", "Shpella e shtrigave (trekëndëshi magjik i Bermudeve) etj".
Në mesin e këtyre shkrimeve të larmishme ka gojëdhëna, legjenda, kallxime, kujtime, pleqni, përralla popullore, anekdota, pastaj rite e zakone ceremoniale, rreth vdekjes dhe varrimit të detarëve, të shndërrimit të nënës dhe motrës në qyqe etj. Disa nga to rrëfejnë në mënyrë artistike për punën dhe aftësinë profesionale të detarëve shqiptarë në periudha të ndryshme historike. Ato në mënyrë të veçantë shquajnë kusarinë e shqiptarëve që ishte "çerdhe e detarisë dhe piraterisë" në këto brigje, e cila rrezikonte lundrimin e lirë të të tjerëve, gjë që nxiti luftëra me përmasa të mëdha, e sidomos ajo ndërmejt flotës së romakëve dhe të ilirëve në kohën e mbretëreshës Teutë etj. Këto krijime në prozë në strukturën e tyre përfshijnë elemente mitike, por edhe aso të marra nga realiteti jetësor i detarëve, çka në mënyrë të suksesshme e pasurojnë prozën shqipe, karshi motivikës së përbashkët të popujve fqinj dhe më gjerë. Në rrafshin gjuhësor, këto krijime shquhen për gjuhë të pasur, të rrjedhshme, me nuanca lokale e shprehje elokuente që ndërlidhen me detin dhe detarët shqiptarë. Në kapitullin e parafundit janë vendosur: Fjalë të urta dhe llojet e tjera të shkurtra të prozës nga sfera e detarisë. Populli shqiptar, duke qenë autokton në viset bregdetare, ka krijuar shumë forma të prozës minore për detin dhe lundimin si: fjalë të urta, kashe e lashe etj. të cilat ndërlidhene me këtë veprimtari dhe me mjetet e lundrimit. Autori në këtë pjesë ka sjellë një numër të madh shembujsh, fjalët të urta, të cilat përcaktojnë, konkretizojnë dhe sintetizojnë mendimin shekullor popullor lidhur me shumë raste e rrethana, me të cilat ballafaqohen detarët gjatë lundrimit si: "As spiranca nuk lidhet gjithkund, Kur shifet feneri ish leht me gjet bregun, Në det nevojitet qind urti e një trimëri etj.".
Të kuptuarit figurativ të këtyre dy fjalive të urta në rrafshin konkret e logjik d.m.th. se udhëheqësi i anijes duhet të mendojë mirë se ku duhet ndalur anija, duke pasur parasysh të gjitha të papriturat që mund tzi ndodhin, andaj një veprim i tillë duhet bërë me maturi dhe mençuri, përndryshe mund tzi kushtojë shtrenjtë. Kapiteni i aftë tregohet në kushte dhe rrethana të vështira, atëherë kur nuk duket drita sinjalizuese në bregdet. Lidhur me këtë çështje autori konstaton drejt kur thotë se "Proverbat shqipe nga hapësira detare paraqesin një mendim të zhvillimit mediativ të jetës materiale. Deti, detarët, mjetet e lundrimit, flora e fauna dhe leksiku detar zuënë vend të nderuar në strukturën leksikore të shumë proverbave, meseleve dhe sentencave të buzëdetarëve" (f.245).
Ky lloj i prozës së shkurtër është krijuar me shekuj nga mendja dhe mençuria e popullit, e veçanërisht nga detarët e brigjeve të Detit Adriatik, të Jonit dhe të Egjeut në ballafaqim me jetën dhe valët e detit. Qëllimi kryesor i tyre është ta përgatitin njeriun-detarin për lundrim të sigurt. Do thënë se këto krijime të shkurtra i përshkon një notë e fuqishme njohëse, etike, moralizuese dhe filozofike si sintetizim i urtisë popullore për shumëçka në jetë dhe në lundrim, kur nuk dihen fshehtësitë e detit dhe të motit.
Struktura e këtyre krijimeve është origjinale autoktone shqiptare, sepse shumicën prej tyre autori i ka vjelë në terren nga detarët e ndryshëm, andaj si vlera të veçanta artistike, që nga kohët e hershme e deri më sot, meritojnë hulumtime, sistemime dhe studime të hollësishme, në fushën e mendimit kritik e estetik, gjë që mungojnë. Dr. Bahri Brisku në kaptinën e fundit ka vendosur lëndën: Gjurmime leksikore nga sfera e detarisë, në të cilën trajton terma të ndryshme leksikore detare, të cilat janë trashëguar brez pas brezi si shprehje të caktuara të përgjitshme për mjetet e lundrimit si p.sh: Anije, lende, lundër, barkë, si dhe një numër emërtimesh të tjera faustet, flugat, lundrat, gjemitë, varka, suli, lundrat, trapi, mauna, cuni, taketukja, nëndetsja, demona, vapori, jakota, tankeri etj. Në vazdhim, autori bënë fjalë edhe për pjesët e mjeteve të lundrimit, të cilat me shembuj konkretë të vjela në terren, në mënyrë të drejtpërdrejtë nga detarët e ndryshëm, dëshmon se të gjitha këto terma që përdoren në veprimtarinë detare janë autoktone shqiptare.
Kjo terminologji e përsosur detare shquhet edhe për vlera të theksuara gjuhësore e artistike, të cilat dëshmojnë se populli ynë ka qenë ngusht i lidhur me detin që nga kohërat e hershme, andaj ka krijuar vlera të tilla shpirtërore e materiale që kanë një rëndësi të veçantë për trashëgiminë tonë kulturore.
Në fund do thënë se vepra "Deti dhe detarët në letërsinë popullore shqiptare" e Dr. Bahri Briskut është studimi i parë në këtë fushë që e trajton në përmasa të gjera e të thella këtë problematikë të trashëgimisë popullore. Kjo vepër është hartuar pas një pune të gjatë hulumtuese në terren. Kryesisht në viset bregdetare, me çzrast autori ka mbledhur shumë njësi të larmishme nga folklori ynë, qoftë nga llojet e poezisë lirike, nga epika në vargje, por edhe nga krijimtaria epike në prozë. Me interes të veçantë janë kallëzimet, rrëfimet e detarëve, gojëdhënat, legjendat, mitet, pleqësitë, anekdotat dhe përrallat me tematikë të detit dhe të detarisë.
Autori i ka analizuar shumë nga këto krijime, duke i vënë në pah edhe vlerat e veçanta artistike. Libri ka të dhëna të rëndësishme nga jeta e detarëve të Ulqinit dhe të qyteteve të tjera bregdetare. Me interes janë sidomos gjurmët e lashtësisë që shpijnë deri te periudha të hershme ilire, kur në Adriatik dhe në brigjet e Mesdheut dalloheshin anijet liburna dhe lemba, si edhe toponimet e njohura nga trashëgimia ilire që dëshmojnë për lidhje të pashkëputura iliro-shqiptare.
Vepra ka një rëndësi të veçantë për folkloristikën tonë, sepse përveç trajtimit adekuat të problematikës së detarisë përmban edhe të dhëna të rëndësishme që dëshmojnë për vlerat e përgjithshme të trashëgimisë sonë kulturore. Si e tillë, kjo vepër monografike hapë shtigje për studime të mëtejme në këtë fushë.
