Këngët shqiptare për "Ditën e kiametit"

Nisur nga teza e njohjes së historisë nga këngët dhe krijimet popullore, një fushë kjo kryesisht e etnologjisë si shkencë, gjithnjë ka pasur hapësira ose janë hedhur rreze drite mbi periudha të errëta për të bërë të mundur vjeljen e një fakti historik, apo detaje nga një rrethanë ose ngjarje e caktuar historike. Në kontekstin ballkanik, ky fenomen është mjaft i përhapur. Në rajonin tonë emblematik madje, ekziston dhe një histori folklorike kundrejt asaj akademike. Dhe është pikërisht ky dualitet në formën e të parit të së kaluarës, analizës dhe zbulimit të së vërtetave të saj, që ruan ende një statukuo të kokolepsjes historike mbi realitetin faktit. Edhe njëherë kjo u pa qartazi në reagimet serbe ndaj shpalljes së pavarësisë së Kosovës, ku miti dhe legjenda u paraprinë qëndrimeve politike dhe atyre diplomatike. Gjithsesi, format e zgjedhura nga serbët për të interpretuar realitetet e sotme, nuk mund të zhvlerësojnë vlerën në vetvete që kanë mitet, legjendat dhe krijimtaria popullore e një kombi. Ndryshimi është vetëm në mënyrën se si instrumentalizohen ato, se si serviren në realitetin e sotëm. Një servirje të tillë, por pa qëllime instrumentralizimi bën dhe studiuesi Adem Zejnullahu i Institutit Albanologjik të Prishtinës në studimin "Këngët popullore për konvertimin e dhunshëm të shqiptarëve në fenë ortodokse nga fqinjët sllavë", botuar numrin 36 të revistës "Gjurmime Albanologjike". Në fakt, duke qenë se historiografia jonë zyrtare e ngjizi fenomenin e konvertimit fetar ose prozelitizimit siç quhet ndryshe, me pushtimin otoman, kjo bëri që të sfumohej interesi për të trajtuar fenomenin dhe në drejtime të kundërta dhe fjala është për fushatat konvertuese sllave mbi popullsitë myslimane dhe katolike të Malit të Zi dhe Kosovës nga ana e serbo-malazezëve për t‘i kthyer në ortodoksë. Edhe pse rreth këtij fenomeni janë bërë trajtesa të ndryshme, studiuesi Zejnullahu thotë se ai ka zgjedhur t‘u referohet krijimeve popullore të pranverës së vitit 1913, që tregojnë se ç‘po ndodhte në trevat shqiptare, kryesisht të Plavës, Gucisë e Rrafshit të Dukagjinit. Ai u referohet fushatave konvertuese të ndërmarra nga dyshja Avro Cemi dhe Save Batarja, njëri në Mal të Zi e tjetri në Kosovë, shoqëruar me dhunë të pashembullt. Duke iu referuar masakrës së Previsë, autori ofron vargjet e rapsodit mbi atmosferën e rëndë që mbizotëron në zonë nga fushata e ndërmarrë prej Avro Cemit për t‘i detyruar shqiptarët ose të zgjedhin mes konvertimit dhe zhdukjes: Avro Cemi, o, ni faqezi/Po mbledh Plavë, po mbledh Gusi/Po mbledh Vuthajt ai dyqind shpi/Martinoviqi gjashtëdhjetë shpi/Po mbledh hoxhë, po mbledh haxhi/Po mbledh grue, po mbledh fëmi/Memleqetin po mbledh bitevi/Tan në haps Avri i ka shti... Po ashtu, autori citon dhe vargjet e rapsodit mbi ato që ka thënë Avro Cemi, ku veç fesë, ai kërkon që t‘u heqë shqiptarëve edhe traditat e mira, ku një prej tyre është besa: Ju shqiptarë idikatli/Të gjithë n‘kishë due m‘u shti/me ja vu shishakt e zi/Besë e fre aty me nrrue/Ose të gjithë keni marue... Së këndejmi, në vargjet e rapsodit hyn një burrë me emrin Hasan Bajri, i cili përfaqëson një lloj lideri popullor dhe që i përgjigjet Avro Cemit flakë për flakë: Hasan Bajri n‘kamë u çue/T‘u nxiftë fjala çka po thue/Pesqind vjet t‘kena sunue/Asnjiherë n‘xhami s‘te kam cuce/S‘te kana thanë fenë me nrrue... Më pas, sipas autorit të studimit, këngët tregojnë për masakrat e Avro Cemit, por dhe për qëndresën historike shqiptare. Për këtë Zejnullahu del në një konkluzion duke shkruar: "Të dhënat folklorike dhe historike dëshmojnë fuqishëm se shqiptarët në momentet më të rënda dramatike e mundën vdekjen tradicionalisht duke kënduar, për çka e befasojnë kundërshtarin për guxim e flijim. Epika kreshnike dhe historike shqiptare dëfton se dikur Sokol Halili i zënë ngushtë para Kralit të Kotorrit, këndoi këngë. Oso Kuka e Zhujë Selmani në momente vendimtare të jetës së tyre, po ashtu para forcave ushtarake malazeze kënduan, sikurse Musa e Halili para xhelatit turk dhe Adem Jashari para forcave ushtarake serbe më 1998. Duke iu rikthyer masakrës së Previt në Plavë e Guci, e cila pak është trajtuar nga historiografia zyrtare, duke llogaritur që është quajtur nga populli i asaj treve dhe si "Dita e kiametit në tokë", ekzistojnë disa vargje rrëqethëse për një moment të pazakontë, atë kur një fëmijë shqiptar sheh varre të hapura dhe pyet të atin se përse janë hapur ato: Djali i Memës a‘ngushtue/Ç‘janë kto vorre, babe, që jan tuj marue/nuk janë vorre, por janë llagore/Me luftue me Cernagore.. Sipas studiuesit Zejnullahu, në vargje haset një lloj truku momental që babai bën me fëmijën në ato momente tragjike, duke mos i treguar të vërtetën se ato varre janë hapur për ta, por duke i thënë se janë llogore lufte. Siç e trajton autori, ky gjest është si një ngushëllim dhe një mbështetje morale te krenaria kombëtare, që i sheh varret e hapura si llogore në luftë kundër Malit të Zi. Kjo situatë ndodh ndërsa në Previ të Plavës e Gucisë, forcat serbo-malazeze të kryesuara nga Avro Cemi kanë marrë me dhunë vuthnjanët, martinat, beranët, andrioviqët, razhnicët e çojnë në një fushë të rrethuar me gjemba për t‘i konvertuar në ortodoksë me nga një varr prapa si përfundim i kundërshtimit të tyre. Më pas në studim, autori trajton fushatat konvertuese serbo-sllave në Rrafshin e Dukagjinit, udhëhequr nga Savë Batarja. Ai sipas vargjeve popullore, është ballafaquar me kryeplakun e Krushës, Hazir Alia, i cili si kundërpërgjigje ndaj kërkesës për konvertim, i përgjigjet: Maje n‘men Savë- i ka thanë/Shum selam kralit t‘m‘i bajsh/selam kralit, ti, me i cuce/S‘ke gjetë kishë për m‘u kryqe... Më pas vijnë vargjet që tregojnë për reagimin e egër e gjakësor të serbit në fjalë: Ni batare Sava po ja u jep/Ni batare ja u ka lshue/të tanë djemt n`vorre kokan rrxue... Por interesante në studimin e Adem Zejnullahut është përmendja e një reagimi të ashpër të Vatikanit dhe Austro-Hungarisë lidhur me fushatën e egër konvertuese që kishin ndërmarrë forcat malazeze e ato serbe ndaj myslimanëve dhe katolikëve shqiptarë. Ai citon Edit Durhamin kur shkruan se: "Pagëzimet bëhen me tortura. Njerëzit hidhen në ujë e akullt të lumit dhe pastaj i vënë të piqen pranë prushit të zjarrit gjersa kërkonin mëshirë". Ndërsa reagimi i Vatikanit dhe i austro-hungarezëve ka ardhur pas vrasjes së priftit të Gllogjanit, Luigj Palajt, ngase u kishte kërkuar shqiptarëve të mos dorëzonin armët dhe t‘i rezistonin fort dhunës konvertuese në ortodoksizimin sllav. Nga ky reagim, qeveria malazeze është detyruar të nxjerrë një proklamatë për ndalimin e fushatës konvertuese me dhunë duke u pozicionuar pro lirisë së besimit. Dhe sipas dokumenteve të kohës, pas proklamatës, popullata shqiptare ka reaguar në këtë mënyrë: "Masa e popullit ngarendi me vrap drejt lumit Gërçar, ku u pastrua dhe i fërkoi me rërë gjymtyrët e trupit që ishin stërpikur me ujë të bekuar". Sipas studiuesit Zejnullahu, këngët dhe krijimet e rapsodëve tregojnë me detaj atë që ndodhi më 1913-ën, ndërsa një shifër zyrtare e viktimave, kurrë nuk është bërë e mundur të nxirret. Por vetëm për të konvertuarit thuhet se mund të kenë qenë në rreth 12 mijë.