BEGZAD BALIU - GUSTAV MAJER DHE ALBANOLOGJIA

Shkruan : Prof. dr. Jup Kastrati

Vepar hapet me një parathënie titulluar “Rikthimi i Gustav Majerit në studimet albanologjike”: “Përvjetori i një studiuesi zakonisht hap shumë rrugë për t’u kujtuar jeta dhe vepra e tij. Në përvjetorët e studiuesve të njohur zakonisht botohen veprat e tyre origjinale, botohen të përkthyera veprat e veçanta, sidomos kompletet e tyre. Botohen monografi të veçanta për jetën e tyre por edhe emërtohen institucione dhe rrugë me emrin e tyre. Përvjetorët e tillë, sidomos përvjetorët e veçantë, siç është 100-vjetori i vdekjes së Gustav Majerit, shërbejnë për të përmbledhur gjithë atë ç’është mbërritur në fushë të studimeve dhe ç’mund të bëhet edhe më tutje në shenjë të veprave të autorëve të mëdhej.

Përvjetori i 100-të i vdekjes së Gustav Majerit, është i veçantë për disa arsye: Mbi 150-vjet të lindjes dhe 100-vjet pas vdekjes së Gustav Majerit, ende nuk është botuar vepra e tij kurorë “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe”. Ky është fjalori i parë etimologjik i gjuhës shqipe, njëri prej fjalorëve të parë etimologjik për gjuhët e Evropës, dhe fjalori më i rëndësishëm i gjuhës shqipe deri në gjysmën e dytë të shekullit XX. Pra, për më shumë se gjysmë shekulli, ende nuk është botuar vepra e tij e plotë. Gustav Majeri është themeluesi shekncor i albanistikës, por ende nuk është botuar një monografi, qoftë edhe vulgare a e përgjithësuar. Gustav Majeri është jo vetëm studiusi më serioz i studimeve albanologjike, një prej themeluesve të studimeve ballkanologjike, njëri prej studiuesve më të mëdhenjë të studimeve indoevropiane, por edhe një prej gjenive më të mëdhenjë të gjysmës së dytë të shekullit XIX në fushë të gjuhësisë. Për veprën e tij ende nuk është shkruar ndonjë monografi shkencore, e cila do të ishte një pasqyrë e plotë e kontributit të tij dhënë shkencës së albanistikës, edhe pse vepra e tij, sidomos “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe”, fjalë për fjalë është përvijuar në “Studime etimologjike në fushë të shqipes” të Eqrem Çabejt. Nuk është ndriqyar ende interesimii tij i veçantë për çështjen kombëtare shqiptare. Ende nuk është botuar letërkëmbimi i tij i plotë me studiues dhe përsonalitetet më të shquara shqiptare të kohës edhe pse disa përpjekje janë bërë, sidomos duke e botuar një pjesë të mirë të letërkëmbimit të tij me Jorenim De Radën, me Ndre Mjeden dhe me një numër të konsiderueshëm përsinalitetetsh nga arbëreshët e Italisë. Pra, ende nuk e kemi një pasqyrë të qartë për rolin e Gustav Majerit në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, në lëvizjen kulturore, arsimore dhe shkencore të shqiptarëve dhe ndikimin shembulor që ka pasur në disa nga përsonalitetet më të rëndësishme të kohës, sikur ishin: Jorenim de Rada, Zef Skiroi, Dora D’Istria, Ndre Mjedja, Konstandin Kristoforidhi etj.

Ky vëllim i Begzad Baliut synon një pikë: Gustav Majerin dhe rezultatet e veprës së tij në studimet albanologjike. Pra, jeta dhe vepra (bibliografia) e tij, horizonti i pritjes në studimet albanologjike (ku synohet të bëhet një hyrje në paraqitjen e Majerit në studimet shqiptare), pikëpamjet e Eqrem Çabejt për veprën e tij, vendin e Majerit në historinë e gjuhës shqipe, kontributin e Gustav Majerit dhënë studimeve albanologjike dhe vendin e tij të parë në kontekst të albanologëve të huaj në veçanti etj. Këtë vëllim e përbëjnë artikutj që i lidhë një element i përbashkët: Majerin dhe veprën e tij në studimet albanologjike dhe synon një prani të tij konkrete në jetën tonë shkencore dhe kulturore, në nivel të vendit që zë ai dhe vepra e tij në studimet albanologjike.

Më shumë sesa elementet e theksuara më lart, artikujt e zgjedhur dhe letërkëmbimi gjithashtu i zgjedhur i Majerit, botohen në shenjë të përvjetorit të tij.

Teksti i punimit të Begzad Baliut shtrihet brenda faqeve 11-141. Hapet me kreun “Studimet gjuhësore në Evropë dhe albanologjia”. Si nënkapitull është “Kontributi i studiuesve gjermanë për studimet albanologjike” (11-15). Autori thekson: “Shkolla gjermane, që ka arritjet më të suksesëshme në fushë të albanologjisë dhe njëri prej studiuesve më të shquar nga kjo shkollë, Gustav Majeri, janë të lidhura ngushtë me fillimet e albanologjisë, me studimet e saj më të rëndësishme në të gjitha kohërat, me themelimin e albanologjisë si shkencë, dhe me shkallën më të lartë të studimeve të saj në ditët tona. Jepet një panoramë e ngjedhur e studiuesve gjermanë dhe austriakë, që u morën me gjuhën shqipe, me historinë dhe etnografinë e popullit shqiptar: Arnold von Harff-i (1497), Konrad von Gesner (1555), Andrea Muller(1680), Gottfried Wilhelm Leibnitz (1705-1715), Johan Gotfrid Fon Herder (1744- 1803), Johan Erih Tunman (1746-1778), Johan Christoph Adelung (1809), Christian Gottlieb von Arndt (1818), J. A. G. Schmidt (1822), Johann Severin Vater (1822), Karl August Anton Alfons Joseph Ritter von Xylander(1835), Hohann Georg von Hahn (1853/1854), Jakob Filip Falmerajer (1790-1860), Teodor Mommsen (1817-1903), Norbert Jokl (1917), Maksimilian Lamberc (1948), Paul Kreçmer (1886-1956), Hansjorg Frommer (1939), Peter Robert Franke (1926), Herman M. Ölbergu, Vilfred Fidler e Oda Buchholz (1987) Norbert Boretzky (1968).

Në kreun: “Shkollat gjuhësore dhe albanologjia” (16-21) studiuesi ynë i sotëm flet shkurt për dijetarët P. S. Pallas (1741-1911), J. K. Adelung(1732-1806), Rasmus Rasku, (1787-1832), Franc Bopp (1791-1867), J. Grim, A. Vostokov, V. Humbold, A. Shlajher (1821-1868), J. Shmid (1843-1901), G. Stieri(1862), W. Meyer –Lübke (1861-1936), Albert Thumbi (1865-1915), Franc Mikloshiç (1871), Karl Brugman (1849-1919), Herman Hirt (1927-1937), H. Shuhard (1842-1928), Mateo Bartoli (1873-1946), Giulio Bonfante (1972), Vittore Pizani(1969), Begzad Baliu e mbyll këtë kapitull me këtë mendim të tij: “Deri në gjysmën e dytë të shekullit XX studimet gjermane jo vetëm që avansojnë të parat në studimet albanologjike, por edhe në Evropë dhe në shtetet ballkanike në gjuhën gjermane do të shkruahen pjesa më e madhe e studimeve për ballkanistiken në përgjithësi dhe për albanologjinë në veçanti.

Ndonëse më pak dhe në një shkallë kryesisht krahasimi, gjuha shqipe ishte objekt shyrtimi edhe i shkollave dhe drejtimeve, të cilat kishin një numër të vogël përfaqësuesish, të cilat kishin një ndikim më të kufizuar në gjuhësinë e përgjithëshme dhe të cilat funksionuan në një kohë të caktuar. Në krahasim me të gjitha shkollat dhe me drejtimet gjuhësore, shkolla gjermane në shumë aspekte ka nxitur mendime të reja për hulumtimin e gjuhës shqipe, ka vënë themele fillestare për studimet albanologjike, ka caktuar drejtimet themelore të studimeve albanologjike, ka përmbysur teori rrënuese për gjuhën shqipe dhe, shpesh, edhe për çështjen ekzistenciale të popullit shqiptar, ka caktuar kufijtë fundamental të gjumë probelmeve, gjuhësore, historike dhe kulturore të gjuhës shqipe e të popullit shqiptar, dhe, më në fund, ka caktuar shkencërisht fatin historik dhe etnokuluror të etnisë shqiptare”.

Studimi i albanologut të shquar austriak fillon në faqen 23: “Gustav Majer dhe horizonti i pritjes në shkencën shqiptare” (25-37). Është një kapitull me interes dhe me vlerë, shkruar me kompetencë profesionale, mbi bazën e një literature të gjerë burimore dhe informative të saktë. Sipas Begzad Baliut “jeta dhe vepra e Gustav Majerit, edhe një shekull pas vdekjes së tij, ende nuk është bërë objekt studimi në shkallën që ajo e meriton të studiohet. Shënimet, artikujt dhe studimet e deritanishme dëshmojnë se themeluesi i albanologjisë, Gustav Majeri, ende nuk është i njohur sa duhet as si personalitet i gjithanshëm, as për të bëmat e tij për popullin shqiptar dhe gjuhën e tij, prandaj është e kuptueshme pse në bibliografinë e tij nuk janë shënuar të gjitha ato elemente themelore, të cilat do ta rrumbullaksonin plotësisht jetën dhe veprën e tij.
Për jetën e tij ende nuk kemi monografi të veçantë, kurse një pjesë e aktivitetit të tij për shqiptarët ende nuk na është e njohur. E megjithatë në artikujt, vështrimet, studimet shkencore dhe paraqitjet vulgare të shkruara për veprën e Majerit dhe temat që lidhen me veprën e tij, autorët shqiptarë apo të huaj, janë përpjekur të paraqesin biografinë e tij jetësore dhe bibliografinë e tij shkencore, lidhjet e tij kulturore, shkencore dhe politike me studiues shqiptar e të huaj”.

Duke u mbështetir në zërat dhe treguesit e veprës së Palok Dakës, “Bibliografi retrospective e gjuhësisë dhe e onomastikës shqiptare (1879-1944), Begzad Baliu ka shënuar në mënyrë të ngjeshur emrat e atyre që e kanë përmendur ose kanë shkruar për Gustav Majerin, pak ose shumë, mirë apo keq, me objektivitet shkencor apo jo, drejtpërdrejt për të ose në mënyrë anësore. Ja konkretisht ata që folën, që diskutuan apo që shkruan për albanologun më të madh të shekullit XIX: Michele Calvosa(1883), Adolf Bauer (1898), Asdreni (=Aleksandër S. Drenova) (1901), Albert Thumb(1901), Bogdan P. Haºdeu (1901), Ndre Mjedja (1902), Anselmo Lorecchio (1904), Anton Xanoni (1909), Aleksandër Xhuvani (1911, 1921), Kristo Dako (1917), Pashko Bardhi (1920, 1922), Kristo Floqi (1920), Petro Vullkani (1922), Stanisllav Brandejs (19230, Faik Konica (1923), Glottofil (=pseudonim) (1928), Treml Lajos (1928), Jacepo Gelli (1929), Marin Sirdani (1931), Mustafa Kruja (1938), Namik Ressuli (1940), Norbert Jokl (1943), Jup Kastrati (1980), Eqrem Çabej (1976, 1977), Shaban Demiraj (1985). Begzad Baliu përfundon kapitullin në fjalë me këtë kritikë të drejtë: “Deri më 1995, në asnjërin nga artikujt e botuar gjatë këtyre pesëdhjetë vjetëve të fundit, nuk është shënuar se Gustav Majeri, nuk ishte vetëm mik i rilindësve shqiptarë, por edhe më shumë se kaq, ai ishte mik i çiltërt i popullit shqiptar, dhe këtë e ka dëshmuar edhe me letrat që ua kishte dërguar sulltanëve të kohës, për lejimin e shkollave shqipe për shqiptarët. “Gustav Majeri ishte mik i veçantë i shqiptarëve, cilësi kjo e cila personaliteteve të huaja u mbiçmohet në këtë vëllim (Fjalori enciklopedik shqiptar –J.K), madje edhe atëherë kur këtë e meritojnë më së paku.

Në paragrafin “Pikëpamjet e Gustav Mejerit për letërsinë e shkruar” (fq. 37-39), B. Baliu citon emrat e Rexhep Qosjes, Anton N. Berishes, Robert Elsiesë dhe të Namik resulit që kanë përmendur ndihmesat e albanologut të madh për letërsinë e shkruar. Në paragrafin e shkruar prej dhjetë rreshtash (39-40) flitet për “Botimin e letërsisë popullore shqiptare” nga ana e Gustav majerit. Një paragraph i veçantë titullohet “Kontributi i Gustav Majerit në fushë të gjuhësisë” (40-42). Më shumë se në fushë të letërsisë së shkruar dhe të folklorit, -thekson B. Baliu- ndihmesa e Gustav Majerit është parë kryesisht në fushë të gjuhësisë. Për mëse një shekull nuk ka asnjë fushë të historiesë së gjuhës shqipe në të cilën nuk është përmendur emri i tij dhe që nuk është shkruar për ndihmesën e Gustav Majerit. Duke filluar nga artikujt gjuhësorë për prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe e deri te studimet etimologjike që kulmojnë me Norbert Joklin e Eqrem Çabejn, Shaban Demirajn, Jup Kastratin, Kolec Topallin etj., vepra e tij përbën bazën themelore për hulumtimin diakronik dhe sinkronik të shqipes. Mirëpo, me gjithë praninë e veprës së tij në shtrirje kohore për mëse një shekull, ndihmesa e tij është parë kryesisht përmes artikujve përgjithësues dhe as sot e kësaj dite ende nuk është botuar ndonjë monografi e veçantë për ndihmesën e tij në fushë të studimeve albanologjike, as ndonjë nga veprat e tij të shumta, përveç disa fragmenteve të caktuara.

“Botimi i letërkëmbimit të Gustav Majerit” (fq. 42-46) formon një paragraph të veçantë në librin e B. Baliut. “Ndryshe nga interesimi i studiuesve për botimin e veprave të tij, interesimi posaçërisht i madh ka qenë për botimin, madje edhe ribotimin e letërkëmbimit të tij, shpesh me komente dhe sqarime hyrëse, me rilindësit shqiptarë”. Në referencat apo fusnotat autori ynë ka përmendur kontributet e studiuesve tanë që janë marrë me epistolarin e albanologut më të madh të shekullit XIX: Jup Kastrati, Shimitër S. Shuteriqi, Mentor Quku, Mahir Domi. “Pavarësisht nga botimiet e deritashme, -shkruan B. Baliu - nga studiuesit dhe hulumtuesit e letërkëmbimit të Majerit me bashkëkohësit shqiptarë, vërehet se botimi i letrave të tij nuk ka përfunduar. Vetyëm viteve të fundit një hulumtues i pasionuar i arkivave, Albert Rama, ka njoftuar se në bashkëpunim me Universitetin e Gracit është duke përgatitur letërkëmbimin e plotë të Gustav Majerit me rilindasit shqiptarë. Brenda faqeve 46-52 është botuar bibliografia e Gustav Majerit, mbështetur te Fritz Frhr. Lochner Huttenbac.

Një vend të veçantë Begzad Baliu u ka kushtuar pikëpamjeve të profesor Çabejt për veprën gjuhësore të Gustav Majerit (fq. 53-54). Në një paragraph për flet për personalitetin e tij (fq. 55-56). Ndjekin apo pasojnë këto çështje të tjera: Shqipja, gjuhë indoevropiane (fq.56-59), Prejardhja e popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe (fq.59-63), Mardhëniet e shqipe me gjuhët e tjera (fq.63-66), Historia e dialekteve të shqipes (fq.66-68), Themeluesi i fonetikës historike të shqipes (fq.68-70), Autori i fjalor të parë etimologjik të shqipes (fq.71-78), Parashtesat dhe prapashtesat (fq. 78-79). Përfundime (fq.80-82).

Kapitulli “Albanologët e huaj në prizmin e përvjetorit të Gustav Majerit: Një përvjetor i veçantë dhe një shpërblim i vonuar” (fq.83-84) bënë fjalë për Konferencën shkencore “Kontributi i albanologëve të huaj për studimin e gjuhës shqipe”, që u organizua në Universitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi, më 14 dhjetor 1995, me rastin e 145-vjetorit të lindjes së Gustav Majerit. David Luka mbajti kumtesën: “Gustav Majeri më i madhi albanolog i kohës së vet”.(84-85), ndërsa Kolec Topalli lexoi kumtesën: “Kontributi i Gustav Majerit për fonetikën historike të gjuhës shqipe në optikën e studimeve bashkëkohore” (fq. 85-86), Begzad Baliu bën të ditur për kujtesën shkencore që organizoi Dega e Folklorit e Institutit Albanologjik të Prishtinës, më 1997. Jepet një përmbledhje e kumtesave dhe e diskutimeve të mbajtura në këtë tubim diturak nga Latif Mulaku, Zymer Neziri, Ruzhdi Ushaku, Muhamet Pirraku, Enver mehmeti, Rexhep Doçi, Faik Shkodra, Leontina Gega, Muzafere Mustafa, Begzad Baliu, Abdullah Zymberi, Bahtijar Kryeziu, Arbnora Dushi, Hatixhe Hoxha, Adem Zejnullahu, Jahir Ahmeti, Lumnije Kulinxha –Kadriu, Diskutimet e Shefki Sejdiut, Ruzhdi Ushakut, Rexhep Doçit, Rrustem Berisha, Latif Mulaku. Të gjitha kumtesat dhe diskutimet e sesionit shkencor të 15 dhjetorit 1997, janë përmbledhur në vëllimin “Rëndësia e veprës së Gustav Majerit për studimet albanologjike», Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1998, 215 faqe.

Në fund të monografisë së vet, B. Baliu ka vendosur këto shtesa: Gustav Majer: Shqiptarët dhe gjuha e tyre (fq. 127-132), Nga letërkëmbimi i Gustav Majerit (fq.133-140), me këto shënime në reference: “PërveÇ letrës së Konstantin Kristoforidhit, të gjitha letrat tjera i ka përkthyer prof. dr. Jup Kastrati”. Poezia “Gjuhës shqipe”, fragment shkruar nga Ernest Koliqi, mbyll librin në fjalë (fq. 141). Brenda faqeve 143-149 ka dy rezyme, përkthyer nga teuta Abrashi, praj gjuhës shqipe në gjermanisht. Treguesi i emrave (fq. 151-156) mbyll monografinë.

Ky studim monografik, hartuar nga Begzad Baliu, karakterizohet për disa veçori dalluese: Është ndërtuar mirë nga ana kompozicionale dhe tematike. Është zbatuar një metodë e qartë. Gjuha e tekstit është e kuptueshme dhe komunikuese me lexuesin. Punimi ka burime të shumta. Literatura shkencore e shfrytëzuar është e lexueshme. Për herë të parë në studimet tona gjuhësore realizohet një monografi e tillë për albanologun më të madh të shekullit XIX, Gustav Majerin. Punimi çel shtigje të reja gjurmimesh për këtë dijetar të shquar.