Violeta Murat : A ekzistonte te Kadare një projekt letrar?!

Kur Balzak nisi të shkruante novelat dhe romanet e para sentimentale, nuk kishte në mendje të realizonte atë projekt që shumë kohë më vonë ai vetë do ta quante “Komedia njerëzore”, - që do të thotë gjithë veprën në një, e dhjetëra romane e novela sa të pavarura aq dhe të ndërvarura. Këtë rast paralel, studiuesi Shaban Sinani e konkretizoi për të lëshuar një ide, të padebatuar, në veçanti për veprën e shkrimtarit Ismail Kadare; nëse ka ekzistuar tek Kadare një projekt letrar qysh në romanin e parë

Kur Balzak nisi të shkruante novelat dhe romanet e para sentimentale, nuk kishte në mendje të realizonte atë projekt që shumë kohë më vonë ai vetë do ta quante “Komedia njerëzore”, - që do të thotë gjithë veprën në një, e dhjetëra romane e novela sa të pavarura aq dhe të ndërvarura. Këtë rast paralel, studiuesi Shaban Sinani e konkretizoi për të lëshuar një ide, të padebatuar, në veçanti për veprën e shkrimtarit Ismail Kadare; nëse ka ekzistuar tek Kadare një projekt letrar qysh në romanin e parë! Ndonëse dje, shkrimtarë e studiues janë mbledhur në 75-vjetorin e lindjes së Kadaresë, organizuar nga Ministria e Kulturës, tri ligjëratat, të mbajtura nga shkrimtari Agron Tufa, studiuesi Shaban Sinani dhe publicisti Mark Marku, pothuaj kanë rrahur në të përgjithshmen - në projektin letrar që ndërtoi Kadareja gjatë diktaturës e në vazhdë të këtyre 20 vjetëve. Ka dy qëndrime mbi vetëdijen e Kadaresë për të pasur një projekt të veprave të tij. Studiuesi Shaban Sinani i pyetur nga “Standard” është në argumentin se deri në vitet ‘70 vepra e Kadaresë ngjante se ishte rastësi, si shprehje talenti i shkrimtarit. Vetëm nga mesi i viteve ‘70, Sinani tregon se vihet re qartë se Kadare fillon të mendohet për t’u rikthyer, të riciklojë motivet e veta dhe t’i shëndoshë ciklet kryesore të krijimtarisë së tij.

Ndërsa kritiku dhe publicisti Mark Marku thotë se i qëndron idesë së Borgesit, se shkrimtari ka veprën e vet, dhe se vepra e parë shpjegon të gjithë veprën, të gjitha idetë. Duke hequr mënjanë veprën poetike, Marku sjell shembullin e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që si vepër e parë tregon se Kadare kishte si ambicie të madhe të krijonte romanin modern shqiptar. Deri në atëherë nuk kishte.

Nëse ekzistonte ndonjë strategji te Kadare për të projektuar veprën e tij letrare, Marku e lidh me vetëdijen që kishte shkrimtari për letërsinë, si krijues, se nuk ishte autodidakt, shumë i talentuar dhe e dinte se çfarë i mungonte letërsisë shqipe deri në atë periudhë. “Kadare krijon romanin model shqiptar dhe gjithçka bën më pas është realizim në shtrirje kohore i këtij projekti”.

Pra, nëse Marku e vendos Kadarenë në synime të qarta qysh në fillime për korpusin e tij letrar, studiuesi Shaban Sinani thotë se ideja për një projekt integrues me një strukturë të qëndrueshme, me cikle që përbëjnë ekuilibrin e veprës mund të jetë menduar, në mënyrë racionale, të ftohtë, vetëm nga viti ‘75 e këtej. “Deri në këtë periudhë gjithçka vjen mënyrë të vetvetishme te Kadareja”.

Te “Sprovë për identifikimin e strukturës së veprës”, duke marrë në shqyrtim udhën krijuese të Kadaresë, studiuesi Sinani thotë: “E vështruar në mënyrë prapavajtëse, pas 55 vjetësh krijimtari, vepra e Ismail Kadaresë mund të cilësohet një projekt letrar që u nis si frymëzim dhe po kryhet e përkryhet si një mjeshtëri”.

Si mbështetëse është tërësia që krijon vepra e Kadaresë, të cilat ruajnë pavarësinë relative ndaj njëra-tjetrës dhe njëherësh kanë një vend të përcaktuar në kuadër të së tërës. Kjo ka ndodhur shumë rrallë në historinë e letërsisë shqipe dhe në atë botërore - shpjegon Sinani. Ndaj, duke parë këtë cilësi njësuese nënstrukturore dhe strukturore në tërësinë e asaj trashëgimie që ka krijuar Kadare, studiuesi bie në përgjigjen e pyetjen nëse ka ekzistuar një projekt i tillë qysh në fillim. Pohojnë se kjo është e pashmangshme. Në ligjëratën e tij, “Gjuha alegorike e Kadaresë, si antimodel i realizmit socialist”, kritiku Mark Marku, pasi krijon një vështrim midis lirisë individuale të shkrimtarit dhe elitës servile të makinës së propagandës komuniste, në një linjë përmend krijimin e projektit letrar të Kadaresë. Por vështrimi i tij hidhet tek asimetria e lexuesit të ri, sipas konotacionit të “njeriut të ri” dhe lexuesit modern. Shumë pak është thënë si lexohej Kadare në diktaturë.

Duke qenë jashtë sistemit referencial të ideologjisë komuniste, Kadare është ndër të paktët shkrimtarë që nuk i nënshtrohet kësaj ligjësie. “Kadareja vjen si shkrimtar modern i ndryshëm nga autorët e traditës ashtu dhe nga autorët bashkëkohorë socialistë. Që me romanin e tij të parë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u pa se letërsia e tij kërkon si kusht paraprak komunikimi, modelimin e lexuesit real që kishte prodhuar letërsia e mëparshme, dhe agresioni ideologjik komunist. Veprat e shkruar nga Kadare i drejtoheshin më tepër një lexuesi të ri sesa një njeriu të ri, më tepër një lexuesi ideal sesa një lexuesi real”. Sipas Markut “për aq sa vepra projekton lexuesin e saj, ai do të krijojë bashkë me të, dhe ky proces do të sillte një situatë të re komunikimi krejt në letërsinë shqipe”. Pra, raporti krijimtarisë me ekzistencën e një projekti letrar të Kadaresë është e lidhur dhe me lexuesin e tij, atë modern.

Ndërkohë që Kadare “punonte” për projektin e tij letrar, në anën tjetër regjimi komunist, paralel, nga ana e tij po projektonte shndërrimin ideologjik të individit, Marku thellon - se në këtë kuadër i kishte caktuar letërsisë dhe arteve një rol të rëndësishëm, atë të ndërhyrjes në botën shpirtërore të individit, përpunimit dhe mbizotërimit ideologjik të kësaj hapësire të brendshme. “Edhe pse pa ndonjë objektiv disidence të shpallur publikisht, vepra e Kadaresë, duke qenë pikë së pari një vepër që u bindej ligjësive, shkonte kundër këtij diversioni ideologjik të regjimit”, një projeksion që e bëri të mbërrinte në kundërshtinë e modelit estetik që po projektohej.

Paralel Kadare krijonte dhe studiuesi Shaban Sinani vëren se veprës së tij në 55 vite krijimtari nuk i mungon asnjë epokë: parahistorike dhe historike e popullit shqiptar, prej kohërave të mjegullta mitologjike, periudhës parakombëtare, kohës së formimit të vetëdijes etnike, epokës së humanizmit evropian, shekujve të vështirë perandorakë dhe periudhës historike, deri tek bashkëkohësia dhe sezonet politike të sotme.

Sinani veçon se prej fillimit të viteve ‘70, pika ku bashkohet me mendimet e tjera, është se në punën krijuese të Kadaresë nis të qartësohet një dukuri e re: “Veprat e tij gjithnjë e më shumë hyjnë në lidhje të forta me njëra-tjetrën, organizohen në diptikë e triptikë, në trilogji; duke qenë jo vetëm formalisht bashkë nën një titull, por dhe në kushtëzime të forta me njëra-tjetrën. Botimi i fundmë i veprës së plotë të tij, me një pranëvendosje të zgjedhur nga autori vetë, shpesh duke e shpërfillur kronologjinë dhe duke iu përmbajtur kryesisht kriterit të afërsisë a fqinjësisë strukturore, e bën më të dukshme këtë dukuri”.

Kësaj lidhjeje që krijon vepra e Kadaresë në tërësi, i shtohet edhe vëmendja kritike që ofron Mark Marku, i cili në ligjëratën e tij e sheh veprën e shkrimtarit të ndërtuar qysh në fillime mbi alegorinë. “Alegoria shndërrohet në element të rëndësishëm strukturor narrativ të vepër së tij. Ajo është çelësi i leximit për shumë vepra të tij, por njëherësh çelësi i leximit të realitetit politik. Për vite me radhë, leximi alegorik i veprës së Kadaresë ka qenë ndër të vetmet mundësi leximi të realitetit politik dhe ka qenë në fakt leximi më i saktë që i bëhej veprës së Kadaresë”.

Organiciteti i veprës letrare të Ismail Kadaresë, rregullsia në strukturën e përgjithshme të veprës, studiuesi Shaban Sinani dallon ciklet më të qëndrueshme të saj: 1. Cikli i veprave me motiv apo shkas biografinë e shkrimtarit, në pjesën më të madhe edhe vendlindjen, ngjarjet dhe përvojën e jetës vetjake të tij . 2. Cikli i veprave me motive etnografike, identifikuar me romanin “Kronikë në gurë” më pas “Prilli i thyer” etj. 3. Cikli i romaneve me motive mitologjike, shqiptare e klasike, romanet “Përbindëshi”, “Ura me tri harqe” e “Kush e solli Doruntinën”. 4. Cikli i veprave me pretekst jetën e ish-perandorisë osmane, me romanet “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, “Qorrfermani”, “Kamarja e turpit”, “Pashallëqet e mëdha” etj. 5. Cikli romaneve me pikënisje historinë romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. 6. Cikli i veprave me një paralele të dukshme jetën historike-politike bashkëkohore, të cilën Sinani e përmend si një prej cikleve më të debatueshme të veprës së Kadaresë, që janë vëllime poetike si “Përse mendohen këto male” e “Shqiponjat fluturojnë lart”, me “Ëndërr industriale” e “Motive me diell”, por dhe me disa vepra në prozë, për të cilat thotë se “fillimisht të menduara si një trilogji apo “triptiku i sfidave””, si romanet “Dimri i vetmisë së madhe” e “Koncert në fund të stinës”; si dhe triptikun “Vajza e Agamemnonit”, “Pasardhësi” e “Hija”. Ndërsa në dy ciklet e fundit të Kadaresë Sinani përfshin ciklin e letërsisë eseistike si dhe ciklin e letërsisë dëshmuese.

Sipas Sinani kjo ndarje nuk është rastësore, por kanë pavarësi dhe ndërvarësi prej njëra-tjetrës, prerje të përbashkëta dhe mure jo ndarëse. “Megjithëse e organizuar me një disiplinë të tillë, që lexuesit të sotëm gjithë kjo trashëgimi t’i paraqitet si një program i vetëm, vepra e Ismail Kadaresë është e hapur”.

Në gjithë këto argumente, që diskutuara dje, ndoshta për herë të parë Kadare do të shihet nën optikën e një projekti të vetëm artistik. “Vepra e I. Kadaresë mund të shihet si një projekt vetëm artistik, që i ka ruajtur qerthujt e saj si baraspesha të mëdha të yllësisë së vet, me një shpërfillje evidente ndaj ndryshimeve të mëdha e të vogla të stinëve politike dhe të ideologjive sunduese”.

Por ka dhe krisje brenda këtij sistemi të cilat Sinani e sheh si dilemë kur shtron pyetjen:

Kur fillon dyshimi dhe kontestimi në vlerat e sistemit në veprën e Ismail Kadaresë?

“Botimi i “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” në Francë në vitin 1971, dështimi i stinës së shkurtër të liberalizmit në vitin 1972, fushata e egër popullore ndaj romanit “Dimri i vetmisë së madhe” më 1973, ndalimi i poemës “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” më 1975 janë shpallja e zhgënjimit dhe hap pas hapi edhe e konfliktit të shkrimtarit me pushtetet dhe me doktrinën e tyre për letërsinë”. Ndërsa dilemat e “krisjes” në periudhën e lirisë, kur dolën jashtë qarkullimit breza shkrimtarësh, studiuesi Shaban Sinani pohon se projektit të veprës së Kadaresë nuk i shkaktoi asnjë çekuilibrim. Ciklet, thotë studiuesi, vazhdojnë të pasurohen dhe vë përballë sipas rregullsisë që paraqesin veprat: “Kronikë në gur” dhe “Darka e gabuar” - “mund të qëndrojnë pranë njëra-tjetrës pa iu druajtur efekteve të “kohës së përmbysjes”, ashtu si mund të qëndrojnë denjësisht pranë e pranë “Çështjet e marrëzisë” dhe “Koha e shkrimeve”, “Identiteti evropian i shqiptarëve” dhe “Ardhja e Migjenit në letërsi”, “Tri këngë zie për Kosovën” dhe “Krushqit janë të ngrirë”.

Nëse ky projekt ishte i vetëdijshëm te Kadareja, dy studiuesit e mësipërm e pohojnë duke iu referuar talentit të shkrimtarit, por edhe të dhënave të jetës krijuese.

Teza e hapur është se “vetëm në mesin e viteve 1970 Kadare flet për herë të parë për trilogji, triptikë, grupe veprash të ndërlidhura mes tyre dhe kjo është koha kur shkrimtari mund të ketë menduar për pasurimin e cikleve themelorë të veprës së tij”. “Kjo, - thotë Sinani, - ka një ngjashmëri me frymën e shkrimeve biblike, ku e shkuara kushtëzon të ardhmen, ndodhia e re gjen shpjegim prej profecisë së vjetër, e parathëna e një breznie gjen konfirmim në jetën e brezit tjetër”.


Agron Tufa:Disidenca estetike e Kadaresë


Njeriu inteligjent, krijuesi, shpik një përmasë lirie për t’u arratisur dhe, për krijuesin, një liri e tillë arratie është gjuha, - gjuha e veprës artistike. Në kushtet e një survejimi oruellian, censure e spiunimi të shumëfishtë, e vetmja kundërvënie e mundshme është gjuha dhe tipi i ligjërimit artistik. Mendoj se gjuhët e strukturave ideo-logjike totalitare janë uniforme, imponuese dhe përjashtuese për çdo kod tjetër ligjërimor. Premisa se brezi i letrarëve të viteve ’60 do të mund të krijonte një gjuhë tjetër, doli e rreme, pasi poetët dhe shkrimtarët, fill pas prishjes së marrëdhënieve me BS, u rekrutuan rreth propagandës së partisë. Por projektimi i lirisë te shkrimi, krijon pashmangshëm vetëdijësimin për të. Marrëdhënia e pandërprerë me “strehën” e lirisë estetike - gjuhën, sjell gradualisht pjekjen e vetëdijes reflektuese, d.m.th., etikën e shkrimit. I vetmi që e provoi pa konfrontim të hapur politik (pa gjak) këtë kundërvënie estetike ishte Ismail Kadare, i cili krijoi për herë të parë një vepër romaneske pa hero pozitiv, pa protagonistë sekretarët e partisë. Kjo është arsyeja pse ky romani i tij i parë, “Gjenerali i Ushtrisë së vdekur” (1963), lexohet i freskët dhe pa asnjë firo edhe sot, sikundërse krejt vepra e plotë e tij (të cilën e kemi të përmbledhur nga “Onufri” në serinë “jeshile”, - një botim luksoz, rekord deri më tash në standardet e botimit në Shqipëri). Në një relacion për Kadarenë, që ruhet në ish-arkivin e PPSH, dosja 354 e fondit 14 (Dosja K.-Shaban Sinani), provon kontrollin hap pas hapi që ushtronte Sigurimi, veçanërisht ndaj shkrimtarëve të këtij kalibri. Ishte gjithashtu romani ku, siç shprehet Arshi Pipa, “përmbysi ligjet e shenjta të realizmit socialist: Partia kurrë nuk përmendet, tematika socialiste është lënë tërësisht mënjanë dhe heroi i romanit është një gjeneral armik i vendit”. Dhe më tej “Duke përshtatur strategji nga shkrimtarë disidentë sovjetikë, ai vazhdoi të punojë në një mënyrë origjinale të shkruari, e cila minoi realizmin socialist: mënyra alegorike dhe teknika të tjera....”. Madje, Arshi Pipa në parathënien e përkthimit prej tij të “Kronikë në gur” thekson ndër të tjera se Dasma është një përqeshje me lëvizjet revolucionare dhe aksionet komuniste. Pipa zbulon në veprën e Kadaresë psikanalizën frojdiste, deheroizmin, neverinë ndaj realizmit socialist. Parathënia nuk u pranua nga botuesi i romanit, por Arshi Pipa e botoi si artikull më vete në revistën amerikane Tellos (1987).

Letërsia dhe politika në disidencë janë të pandashme. Dukuritë letrare shndërrohen në fakte politike, jo aq për shkak të përmbajtjes së tyre politike, të cilat janë shumë larg prej shprehjes së drejtpërdrejtë, por për shkak se ekzistenca e letërsisë së pavarur, të prirë nga nevojat estetike dhe morale dhe jo nga vullneti shtetëror-partiak, e shkallmojnë sistemin, që përfshin letërsinë në strukturën e pushtetit.

Duke folur për gjuhën e veprave të Kadaresë, si strehë dhe projeksion krijues të lirisë individuale kam pasur bindjen, se tëhuajsimi i parë i Kadaresë nga socrealizmi ka qenë mospajtimi stilistik dhe-estetik. Ky mospajtim të çon pashmangshëm në mospajtimin ndërmjet gjuhës individuale dhe kolektive, jo vetëm në regjimin e Enver Hoxhës, por me çdo lloj regjimi totalitar. “Liria, e çdo lloji qoftë, - fizike apo politike fillon nga gjuha “ - shprehet disidenti rus Andrej Sinjavskij.

Dhe po ajo gjuhë, më saktë, papërsëritshmëria e stilit të ligjërimit, shkrimit (çka dhe përbën objektin e stilistikës), i cili lind mospajtimin, neurozën, vuajtjet dhe në përgjithësi të pengon të jetosh, - nga ana tjetër është po e njëjta gjuhë dhe mundësia më e mirë për të dalë në liri: të bëhesh i pavarur nga pushteti, turma, të dalësh përtej sinorëve të absurditetit.

Paradoksalisht sot, në liri, një përveçim e pavarësim gjuhësor, që të bën ta opozicionosh veten në mënyrë kundërvënëse me shumëçka që s’pajtohesh dot, është tepër e vështirë ta arrish. Që të jesh sot interesant, tjetërmendues, origjinal, i pavarur etj, për këtë nuk të plas kush në burg, nuk ngrihen kolektivisht të të dënojnë me organizata e fronte, por gjithsesi përpiqen që këtë gjuhë të ta vrasin menjëherë, në rrënjë - në stadin embrional apo në fazën e ngjizjes së frutit, maksimumi që në moshën 2-3 vjeçare. Përfytyroni epokën dhe përditshmërinë komuniste në fillimet e shkrimit të Kadaresë (një fjalë goje kjo, po ec e kridhu!), thjesht për të qenë të drejtë me veten në radhë të parë. Pastaj përpiquni të orientoheni nëpër terrinat dhe verbinat e tallazitjes propagandistike. Atëherë them, jo nga “maja e pilafit” të sotëm. Nuk është e njëjta logjikë! Si do të ishte gjuha juaj atëherë? Po forma e burgut dhe e gjyqit tuaj? Atëherë më mirë një burg hapësinor e i pakufishëm me muret prej fantazie e abstraksioni të gjuhës. Sepse sa më e koklavitur të jetë gjuha stilistike, aq më shumë potencial lirie fsheh ajo - liri kuptimesh, ndjenjash dhe asociacionesh. Të flasësh ndryshe prej të tjerëve, do të thotë të mendosh ndryshe. Dhe të shohësh ndryshe. Edhe të ndjesh ndryshe. Dhe mandej fillon të shohësh edhe atë, që nuk e shohin të tjerët. Gjuha origjinale, individuale të çon pashmangshëm në konflikt me pushtetin. Madje edhe nëse ty as të bëhet vonë për politikën. Përndryshe ke të bësh me gjuhën e pushtetit dhe ajo është gjithherë, prej çdo pushteti, gjuhë servile, e sheqerosur dhe lajkatare, sepse kjo është gjuha e kolektivit. Si duket, me kalimin e viteve të para në pikun e luftës së Ftohtë, kjo gjuhë i ngjallte Kadaresë neveri fiziologjike. Prandaj, ai nuk pranon më të shkruajë asnjë krijim letrar konformist, me të cilin të justifikonte se është ende me kolektivin e Lidhjes; nuk pranon të japë taksën e Karontit, asnjë voll të bakërt. Gjuha e tij e ka shpërfillur gardhin e përbashkët. Ajo ka dalë në botë. Gjuha individuale shfrytëzohet, në fillim për të zgjeruar kufijtë e së lejueshmes, mandej, duke fituar siguri, intuitë e terren, për të dalë në një zonë të lirë, vetmitar, me ajër të rralluar, as në qiell as në tokë (vargjet: “Nga supet si ta heq këtë barrë,/ ku ta hedh këtë peshë, si./ Me të s’mund të zbres atje poshtë/ po as lart dot s’e lë kurrsesi”. Pasi ka fituar lirinë e vet, gjuha individuale bëhet mandej mbrojtëse e lirisë tënde. Provokimi lind absurdin - por ajo vetë mandej të mbron ty nga absurditeti i jetës. Kështu gjuha dhe provokacioni estetik mbrojnë dinjitetin tënd njerëzor - kur asgjë tjetër nuk është në gjendje ta mbrojë. Sepse provokimi estetik që ka shkaktuar vazhdimisht vepra artistike e Kadaresë, është një gjuhë jo vetëm e shkrimtarit, por e çdo intelektuali tjetër. Vetëm me anë të këtij provokimi mund të dilet nga kufijtë e së pranuarës. Të provokosh është predikimi i parë dhe i pari instrument i intelektualit në kohë diktature. Kjo nuk është vetëm mbrojtje, por edhe një praktikë normale. Intelektuali nuk mund të shkrihet me gjuhën e pushtetit, të përkëdhelë, por të nxisë shpërthimin dhe të edukojë instinktin e çlirimit të ndërgjegjes.

Në raport me realizmin socialist dhe komunizmin, Arshi Pipa e ka quajtur “heretik” Kadarenë, duke pasur parasysh se, psikologjikisht dhe estetikisht ai s’kishte pikë lidhje as me komunizmin dhe as me idetë e majta, as madje me ndofarë dogme tjetër. Unë mendoj se “heretizmi” i Kadaresë ka të bëjë vetëm me një adhurim të vetëm, që është karakteristik për shërbëtorët e të vetmit tempull që njohin: letërsia! Dy apo më shumë dashuri njëkohësisht të largojnë t’i jepesh tërësisht objektit të adhurimit, sepse herëdokur ai duhet zgjedhur mes alternativave të tjera. Zgjedhja përcakton dhe indentifikimin. Kjo është arsyeja pse letrariteti i gjuhës së teksteve të tij dallon prerazi dhe thellësisht nga çdo tekst tjetër i bashkëkohësve, aq sa duket se Kadareja i përket një civilizimi radikalisht të ndryshëm me ta. Këtë procedurë të thjeshtë krahasimore mund ta bëjë gjithsecili edhe nga lartësitë e të sotmes.

Këtu është rasti të hapim një parantezë: kurrë dhe në asnjë rast (edhe kur është ngacmuar qëllimshëm) Kadareja nuk e ka deklaruar veten disident. Disidenca vetë është term mbi të cilin janë mbishtresuar kuptime të ndryshme në kohë e koniunktura të ndryshme. Disidenca vetë nuk ka një histori në kuptimin e saj tradicional as në Lindje: nuk ka themelues, teoricienë, data të ndonjë kongresi apo manifeste. Madje është e pamundur të përcaktosh (veçanërisht në etapat e hershme) se kush ka qenë pjesëmarrës i lëvizjeve protestuese. Disidenti që në origjinë të termit shenjon njeriun që u kundërvihet modeleve religjioze, politike dhe artistike. Më vonë kemi historinë e re të termit me realet e komunizmit në Evropën Lindore, por struktura e kësaj kundërvënieje ruhet në politikë, art, shkencë, religjion dhe shkencat shoqërore. Ismail Kadareja nuk e ka pranuar atributin e disidentit, duke pasur parasysh dominantën e tij të kundërvënies së hapët politike në Lindje, ani pse duke filluar nga viti 1989 “Letrat” e tij Presidentit të atëhershëm R. Alia gravitojnë pikërisht në thelbin e këtij kuptimi. Por jashtë çdo dyshimi, me arsyet që parashtruam më sipër, gjuha, stili, alegoria dhe simboli, tërë formacioni letraro-stilistik dhe kuptimor i veprës së Kadaresë të çon pashmangshëm në një përmasë gjithnjë e më koherente të “disidencës estetike”. Ata që lypin më shumë se kaq nga një shkrimtar kërkojnë qiqra në hell. Duke mos u konfrontuar haptazi me diktaturën, disidenca estetike e Kadaresë u mishërua me kundërvënien e gjuhës, modelit dhe stilit letrar, e cila sigurisht projektohet në krejt sistemin e ndjeshmërisë dhe shijes për të bukurën. Shija e së bukurës është më rezistentja në historinë e njerëzimit, pavarësisht karakterit të përkohshëm e nomad të diktaturave. Njeriu reziston me atë çka ka më të çmuar, më vlerën më të spikatur që e përfaqëson. Vepra e Kadaresë është ajo që mbijetoi, diktatura jo! Ky është bilanci, të cilin nuk mund ta bëjë asnjë bashkëkohës i Kadaresë për veprën e vet, në atë lartësi artistike që lyp arti i përjetshëm.

Gjatë këtyre viteve është hedhur shumë mjegull, shumë histori të mistifikuara, shumë thashetheme; shumë misionarë e kanë përndjekur (madje edhe ndërkombëtarisht) individin Kadare me një makth hakmarrës. Psikologjikisht kjo është e shpjegueshme: salierizmi ka ekzistuar në të gjitha kohërat, sepse gjenia gjithmonë sfumon, eklipson, të nxjerr në hije. I gjitha kazani i plehrave të diktaturës herë pas here trazohet për të nxjerrë në sipërfaqe pikërisht produktet e komunizmës, duke ndërtuar keqkuptime, nxitur dhe duke shfrytëzuar skupe mediatike. Psikologjikisht edhe kjo shpjegohet me origjinën e killerave. Kadareja i shqetëson jo vetëm si person, por sidomos shqetësuese bëhet vepra e tij. Ka një thirrje në patosin e këtyre veprimeve, një thirrje që e përkthyer do të shfaqej me habinë e një pengu: “Si na shpëtoi ky?” Por përgjigja është e vetvetishme, retorike: “Triumfi i inteligjencës”!

Ende nuk më ka ndeshur rasti të dëgjoj një shkrimtar a poet me vlera të njëmendta letrare, që të ngrejë pretendime mbi veprën e Kadaresë, por gjithnjë - e kundërta. Si duket solidariteti i mediokërve dhe dështakëve priret gjithmonë drejt një aleance të tillë solidare.

Tashmë që realizmi socialist ka rënë bashkë me dogmën dhe sistemin që e imponoi, tash kur krijuesi është i lirë të matet me aftësinë e vet dhe dhuntinë e Zotit, bëhet edhe më qesharak dhe absurd korri i salieristëve anti-Kadare.

E marrim nga një pikëvështrim tjetër çështjen dhe le të arsyetojmë me vlerat e përjetshme të letërsisë. Supozojmë se jemi në vitin 3000. Bashkëkohësi i këtyre viteve hipotetike do të komunikojë me vlerat artistike, me tekstet e shkrimtarëve. Ai as do t’ia dijë nëse Kadare ka qenë shtatlartë apo shtatshkurtër, tullac apo me flokë, i martuar apo beqar, koprrac apo bujar. Këto janë gjëra jashtëletrare. Por ky bashkëkohës jam i sigurt se ka për të lexuar (ashtu siç lexohen sot) romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Përbindëshi”, “Breznia e Hankonatëve”, “Kronikë në gur”, “Pallati i ëndrrave”, “Ura me tri harqe”, “Viti i mbrapshtë”, “Kush e solli Doruntinën?”, “Pashallëqet e mëdha”, “Çështje të marrëzisë” si dhe një dyzinë romanesh, novelash, tregimesh dhe poezish të tjera. Dhe zor se do t’i njohë një vistër salierësh të sotëm. Kjo është ligjësia e përjetshme e letërsisë që bën të lexohen sot edhe Virgjili, edhe Dantja, edhe Shekspiri, edhe Gëtja, edhe Selini, edhe Hamsuni, edhe Brehti, edhe Paundi, edhe Brodskij, etj. Letërsia nuk ka vend për gjykime e paragjykime konjukturale, ajo është e vetëmjaftueshme me faktin që ajo ose është, ose nuk është. Gjuha shqipe diti t’i rezistojë stinës së thatë të komunizmit nëpërmjet instrumentit të saj më besnik, shkrimtarit.