Dy libra të rinj me poezi “Sentiment dhe “Kristal i krisur” FLUTURA AÇKA & DEMIR GJERGJI
Këto ditë gazetari dhe poeti i njohur Isidor Koti, ka nxjerrë në qarkullim dy libra me poezi “Sentiment” dhe “Kristal i krisur”. Përveç fushës akademike dhe gazetarisë ku punon prej vitesh, ai është kthyer edhe në një poet të kërkuar nga lexuesit, duke u vlerësuar edhe nga emra të famshëm të letërsisë shqiptare. Dy poetët Flutura Açka dhe Demir Gjergji, të cilët janë edhe kuratorët e dy librave të rinj të poetit, këtë herë sjellin mendimin e tyre për autorin dhe poezitë e tij: “Kisha kohë pa lexuar poezi strofike dhe gati po besoja se mund të ishte e huaj për një brez të ri poetësh shqiptarë, që, për arsye fare të kuptueshme, lëvrojnë vargun e lirë. Poezia e Isidor Kotit në librin e tij më të fundit “Sentiment” ishte një befasi dhe dhe më solli në kujtesë ëmbëlsinë, finesën dhe ritmin e poezisë strofike shqiptare, veçmas atë të Lasgushit. Ndoshta kjo pse në vargjet e Isidor Kotit ka shumë figura të rimarra në një sfond të ri poetik që e bëjnë poezinë e tij të luhatet mes vokacionit të traditës sonë poetike dhe gjuhës moderne të poezisë së re shqiptare. Isidor Koti është një poet i ri dhe i talentuar që me pjekurinë e tij letrare do të përshkojë po atë trajektore që merr poezia si kombinim i maturimit dhe përkushtimit sublim ndaj saj. Dhe poezia e tij e ka këtë premisë. Lexuesit i duhet vetëm ta vlerësojë, ta ruajë dhe t’i japë asaj dimensionin që i takon” – tregon Flutura Açka.
“Befasia e poezisë së Isidor Kotit edhe në librin “Kristal i krisur” shfaqet tek forma e saj. Pothuajse gjithkund një strofë katërvargëshe e traditës së prozodisë shqipe Një organizim i poezisë me “bedena” të strofave të sakta. Thënë ndryshe; edhe 8-rrokëshi i Filip Shirokës, edhe rima e puthur e Çajupit, edhe shkathtësia e vargut të Asdrenit, edhe gjendja e Serembes, edhe finesa e Deradës, edhe sqima e Mjedës, edhe shkundullima e Fishtës, shkujdesja e Agollit, apo fryma popullore e Agim Shehut, edhe racionalizmi i Kadaresë, deri edhe mistika e Bogdanit apo më thellë në baladat popullore. Dhe kjo vihet re tek një poet i formuar në një kohë moderne, kur poezia shkruhet edhe si shenja pikësimi, edhe si vija grafike, edhe si asgjë, edhe si pergamenë, edhe si enigmë, edhe si fjalëkryq. Dhe kjo ndodh me Isidor Kotin, pasi ka kaluar nëpër disa stacione gjeografike e poetike njëherësh.
Lidhja e tij e fortë me traditën, duket shpejt se nuk është thjesht një mani formaliste. Duke e organizuar motivet dhe figuracionin modern, duke i transformuar përjetimet dhe ndjenjat e tij në vlera artistike pikërisht me forma të tilla vargjesh tradicionale, Dori, këmbëngul të thotë se poeti i vërtetë duket pikërisht tek rima e ritmi, tek organizimi korrekt i vargut, te afrimi i poezisë sa më pranë muzikës. Ai i beson vargut te rregullt pa koncepte nënvlerësuese dhe pa komplekse “moderniste”. Dhe pikërisht në këtë besim, guxim dhe ndërmarrje të tij poeti arrin të përcjellë emocione, gjendje dhe mesazhe moderne poetike. Bota moderne, mendësitë, elementët, dukuritë, marrëdhëniet, skenat, mjediset, raportet e botës dhe njeriut të sotëm, të cilat janë limfa e poezisë në krijimtarinë e Dorit, ia japim krijimtarisë së tij atë modernitet që kërkon lexuesi, shija dhe dëshira e tij.Me këtë mënyrë të shkruari ai po shkon drejt një stili dhe fytyre te vetën në krijimtari. Poezia e tij, përveçse përmban një tension të lartë, emocionale, përveçse përcjell kënaqësi estetike nëpërmjet tingëllimit dhe shkëlqimit të figuracionit, ajo rrezaton mençuri dhe filozofi. Nga ana tjetër, Poezia e Dorit është një refleksion për veten, është një pasqyrë e vënë përpara secilit për të parë se kush je në të vërtetë. Midis pritjes së kotë dhe shpresës së takimit, midis hapit të valles dhe rrugëtimit të lodhur, është njeriu, i cili bën gjëma e mban mbi supe pesha të rënda. Shpesh, me një ironi të lehtë, Dori arrin të krijojë gjendje dhe realitete, prej të cilave, sado të përpiqemi t’i mohojmë, t’u biem hasha, ato i kemi brenda vetes, ose jemi te ndjekur prej tyre. Në fund të leximit të këtij libri mbetet mendimi se Sizifi, nuk do ta arrijë kurrë majën, por ama gurin s’ka për ta flakur kurrë në honin e askundit” – shprehet poeti Demir Gjergji.
Isidor Koti është autor i pesë librave, ndër të cilët tre janë me poezi dhe dy në fushën e gazetarisë. Ja cilat janë veprat:
1- “Hirushja është zgjuar” – Radiogazetaria- 2008
2- “Mediakriza sociale” – studim për median shqiptare në vitet e tranzicionit - 2009
3- “Beteja e shpirtit” – poezi - 2009
4- “Sentiment” – poezi - 2010
5- “Kristal i krisur” – poezi - 2010
Ndërkohë që në planet e afërta tw autorit janë edhe dy libra të tjerë, një në fushën e gazetarisë dhe një tjetër në fushën e letërsisë. Por këtë herë do të ketë një surprizë. Isidori premton se do të vijë tek lexuesit me një roman interesant.
2011-04-01
Fjalimet e nëntë fituesve të çmimit “Nobel” vijnë në një libër të vetëm
Si kanë folur nobelistët?
Stockholm, 7 dhjetor, ora 17:30. Një nobelist i letërsisë ftohet për çdo vit të ngjitet në “tribunën” e së vërtetës. Do t’i drejtohet botës (edhe atje ku ai vetë apo librat e tij nuk njihen) me një fjalim. Në këtë rast, secili bën zgjedhjen e tij për t’iu qasur vetes krijuese, letërsisë së tij, letërsisë si filozofi e t’ua komunikojë atë të tjerëve. Ka qenë pikërisht një fjalim i tillë, ai i Harold Pinterit në vitin 2005, që e ka nxitur përkthyesin Urim Nerguti t’i bëjë bashkë 9 nobelistë në një libër. Titullohet thjesht “Nobelistët”, botuar nga “Tirana Times”. Nis nga Herta Muller, kurorëzuar fituese në 2009-n e shkon deri te Naipaul, nobelist i vitit 2001. “Kam menduar se leximi i këtyre fjalimeve do të na jepte, vetëm në ca faqe, pothuaj tërë thelbin e shkrimeve të këtyre nobelistëve. Kjo është njëlloj sikur vetë këta shkrimtarë të mëdhenj të na jepnin kyçet e hyrjes në veprën e tyre, ose edhe të paraqisnin ndaj lexuesve dhe dashamirësve të letërsisë pasaportën e tyre letrare”, shkruan Nerguti në parathënien e botimit. I cilësuar gjithnjë e më shumë si politik, çmimi “Nobel për Letërsi”, gjatë viteve ka bërë “të dukshëm” për botën mbarë shumë shkrimtarë që për vite kanë dialoguar me një publik të caktuar. Herta Muller shfrytëzoi rastin e një fjalimi të tillë dhe simbolin e një shamie për të na udhëhequr në rrethanat që e lindën dhe rritën atë si shkrimtare. Le Clezio (2008) e nis fjalimin e tij me një pyetje ekzistenciale për letërsinë: “Përse shkruajmë”? Argumentet e tij të çojnë në një tjetër përcaktim: A shkon letërsia te protagonistët e saj, ata që nuk munden ta lexojnë atë? Doris Lessing (2007), e cila të qenit nobeliste e mëson pikërisht në pragun e shtëpisë së saj e në një moshë të thyer, rrok përmes filozofisë së saj Perëndimin dhe raportet me dijen. “Besoj se letërsia është vepra më e çmuar që njerëzimi i ka dhënë vetes për të kuptuar veten”, shënon Orhan Pamuk (2006) në fjalimin dedikuar të atit. Harold Pinter (2005) vendos të jetë konkret, të ndalet në konfliktet e mëdha të kohës, të flasë hapur për politikën dhe artin. Fjalimet e Elfriede Jelinek, J.M.Coetzee, Imre Kertesz dhe Naipaul vijojnë në faqet e këtij botimi, duke sjellë përmbledhtazi profilin krijues dhe filozofinë që i udhëheq këta shkrimtarë.
Poeti i më të bukurës
Nazim Hikmet
“Kam lindur në vitin 1902. Nuk jam kthyer më në qytetin e lindjes. Nuk më pëlqejnë kthimet pas. Kur isha tre vjeç banoja me gjyshin tim që ishte Pasha dhe në moshën 19-vjeçare studioja në Moskë në universitetin komunist. Në moshën 49-vjeçare u ktheva edhe një herë në Moskë si i ftuar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste. Qysh prej moshës 14-vjeçare jam poet. Ka nga ata që njohin mirë speciet e ndryshme të bimëve, të tjerë të peshqve, ndërsa unë njoh ndarjet. Ka nga ata që mësojnë përmendësh emrat e yjeve, ndërsa unë të nostalgjive. Kam fjetur burgjeve, por edhe në hotele luksi, kam vuajtur prej urisë, por nuk ka pjata që të mos e kem provuar. Kur isha 30 vjeç kërkuan varjen time dhe kur isha 48 propozuan të më jepnin medaljen e paqes dhe ma dhanë. Në moshën 36-vjeçare kam kaluar vetëm nëpër katër metrat katrorë të çimentos, aty ku më kishin mbyllur dhe në moshën 59-vjeçare fluturova nga Praga në Havanë për 18 orë. Kam qenë rojë para arkivolit të Leninit në vitin 1924 dhe mauzeolumi që vizitoj janë librat e tij. Provuan të më largonin prej partisë sime dhe nuk ia arritën e unë nuk kam mbetur i shtypur prej idhujve që ranë. Në moshën 51-vjeçare bashkë me një mikun tim eca drejt vdekjes dhe kur isha 52 me zemrën e shqyer prita vdekjen për katër muaj me radhë i shtrirë pranë greminës. Kam qenë çmendurisht xheloz për të gjitha gratë që dashurova. I kam mashtruar gratë e mia, por nuk kam folur kurrë pas krahëve të miqve të mi. Kam pirë alkool, por nuk kam qenë një i alkoolizuar. Gjithnjë e kam fituar bukën time me djersë dhe me lumturi. Më ka ardhur turp për të tjerët dhe kam gënjyer për të mos i bërë të tjerët të ndienin mëshirë për mua, por kam gënjyer edhe pa asnjë arsye. Kam udhëtuar me tren, aeroplan e me makinë, ka shumë nga ata që nuk e bëjnë dot këtë. Kam qenë në opera, ka shumë nga ata që nuk shkojnë dhe nuk e dinë as se çfarë është. Prej shumë kohësh nuk kam hyrë në vende që të tjerët i frekuentojnë: në xhami, kishë a sinagogë, në tempuj a nëpër magjistrica, por më ka ndodhur që ta kem lexuar fatin tim në llumin e filxhanit të kafesë. Poezitë e mia janë botuar në 30 a 40 gjuhë të huaja, por në Turqinë time, në gjuhën time turke janë të ndaluara. Ende nuk më ka zënë kanceri, por nuk është e nevojshme që ta kem. Nuk do të jem kurrë Kryeministër e, nga ana tjetër, as nuk kam dëshirë të jem. Nuk kam qenë në luftë... Nuk kam ecur përmes rrugëve nën avionët në rënie, por drejt moshës 70-vjeçare jam dashuruar pas një fjale shokë. Edhe pse sot në Berlin jam në pikën e të vdekurit prej trishtimit, mund të them se kam jetuar si burrë e kushedi sa do të jetoj akoma, sa do të shikoj akoma, kushedi”. Ky është Nazim Hikmeti, një prej eksponentëve më të rëndësishëm të kulturës turke të viteve 1900. Ai është një ndër poetët e parë turq që përdori vargjet e lira. Nazim Hikmet ishte një ndër poetët më të njohur të Turqisë në Perëndim dhe këtë e arriti sa ishte ende gjallë. Poemat e tij u përkthyen menjëherë në shumë gjuhë të huaja. I dënuar për marksizëm ai ishte i vetmi shkrimtar i rëndësishëm që dënoi dhe denoncoi masakrat dhe dëmet ndaj armenëve mes viteve 1915 dhe 1922. Nazim Hikmet lindi në Selanik. Ai i përkiste një familje aristokrate turke. Gjyshi nga i ati, Nazim Pasha, ishte guvernator i disa provincave, e njëkohësisht edhe poet e shkrimtar. Gjyshi nga e ëma, bir i një fisniku polak, ishte ushtarak në karrierë, por edhe filolog e historian. Hikmeti ishte bir i diplomatit Nazim Bej dhe i piktores Aisha Dashalila, dashamirëse e poezisë franceze. Nazim Hikmet studioi në liceun francez të Gallatasarait (Stamboll), duke kaluar më pas në Akademinë e Marinës Ushtarake, të cilën e la për arsye shëndetësore. Vargjet e para i publikoi në një revistë në moshën 17-vjeçare. Gjatë luftës për pavarësi ishte mbështetës i Ataturkut (Mustafa Kemal). Hikmeti studioi sociologji në Universitetin e Moskës mes viteve 1921-1928 dhe u bë anëtar i Partisë Komuniste turke në vitet ’20, pasi kishte zbuluar tekstet e Marksit dhe të revolucionit sovjetik. Njohu nga afër Leninin, Eseninin dhe Majakovskin, që patën tek ai një influencë mjaft të rëndësishme. Pas rikthimit në mënyrë klandestine në Turqi në vitin 1928, Hikmeti shkroi artikuj, pjesë teatrore etj. U dënua me burgim për shkak të kthimit jo të rregullt në vend, por u fal në vitin 1935. Pas kësaj, në vitin 1938, u dënua edhe një herë me 28 vite e 4 muaj burg, për shkak të aktiviteteve të tij antinaziste e antifrankiste dhe se kundërshtoi diktaturën e Kemal Ataturkut. U lirua me ndërhyrjen e një komisioni ndërkombëtar i përbërë prej Tristan Tzara, Pablo Picasso-s, Paul Robeson e Jean-Paul Sartre, çka favorizoi lirimin e tij në vitin 1950.
U martua me Mynevver Andaç, përkthyese në gjuhën franceze dhe në gjuhën polake, së cilës i kushtoi disa poezi. Në vitin 1951, për shkak të presioneve të përhershme, u detyrua të kthehej në Moskë, por bashkëshortja dhe i biri nuk mundën ta ndiqnin. Ai e kaloi këtë azil duke udhëtuar nëpër të gjithë Europën. Në këtë mënyrë poeti i madh humbet edhe shtetësinë turke, duke marrë më pas atë polake. Në vitin 1960 dashurohet dhe martohet me të renë Vera Tuljakovën. Veprat e Nazim Hikmetit nisën të shfaqeshin nga pak në Turqi vetëm në periudhën mes viteve 1965-1966 për t’u zhdukur sërish dhe përgjithmonë prej katalogëve të botuesve. Por në pjesën tjetër të botës ato iu shtypën dhe iu përkthyen shumë herë. Për Hikmetin poezia e dashurisë nuk është asnjëherë vetëm dhe thjesht poezi dashurie. Fjala “dashuri” përmbledh tek ai edhe ekzistencën, edhe politikën, edhe vetë jetën. Ai arrin të flasë në të njëjtën kohë për veten, për vendin e tij dhe për botën mbarë. I përmbledh këto në një varg të vetëm me një thjeshtësi të dukshme, që e vendosin me shumë të drejtë mes poetëve më të mëdhenj të shekullit XX. “Më i bukuri prej deteve/ është ai që nuk lundrojmë. /Më i bukuri i fëmijëve tanë/ ende nuk është rritur. /Më të bukurat prej ditëve tona/ ende nuk i kemi jetuar. /Dhe më të bukurën/ prej fjalëve që do të thosha/ ende nuk ta kam thënë”. Kështu shkruante Nazim Hikmeti, i cili ndërroi jetë më 3 qershor 1963 pas një tjetër krize kardiake, ndërsa dilte prej portës së shtëpisë së tij me numër 6 në rrugën Pesciànaya në Moskë.
“Kam lindur në vitin 1902. Nuk jam kthyer më në qytetin e lindjes. Nuk më pëlqejnë kthimet pas. Kur isha tre vjeç banoja me gjyshin tim që ishte Pasha dhe në moshën 19-vjeçare studioja në Moskë në universitetin komunist. Në moshën 49-vjeçare u ktheva edhe një herë në Moskë si i ftuar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste. Qysh prej moshës 14-vjeçare jam poet. Ka nga ata që njohin mirë speciet e ndryshme të bimëve, të tjerë të peshqve, ndërsa unë njoh ndarjet. Ka nga ata që mësojnë përmendësh emrat e yjeve, ndërsa unë të nostalgjive. Kam fjetur burgjeve, por edhe në hotele luksi, kam vuajtur prej urisë, por nuk ka pjata që të mos e kem provuar. Kur isha 30 vjeç kërkuan varjen time dhe kur isha 48 propozuan të më jepnin medaljen e paqes dhe ma dhanë. Në moshën 36-vjeçare kam kaluar vetëm nëpër katër metrat katrorë të çimentos, aty ku më kishin mbyllur dhe në moshën 59-vjeçare fluturova nga Praga në Havanë për 18 orë. Kam qenë rojë para arkivolit të Leninit në vitin 1924 dhe mauzeolumi që vizitoj janë librat e tij. Provuan të më largonin prej partisë sime dhe nuk ia arritën e unë nuk kam mbetur i shtypur prej idhujve që ranë. Në moshën 51-vjeçare bashkë me një mikun tim eca drejt vdekjes dhe kur isha 52 me zemrën e shqyer prita vdekjen për katër muaj me radhë i shtrirë pranë greminës. Kam qenë çmendurisht xheloz për të gjitha gratë që dashurova. I kam mashtruar gratë e mia, por nuk kam folur kurrë pas krahëve të miqve të mi. Kam pirë alkool, por nuk kam qenë një i alkoolizuar. Gjithnjë e kam fituar bukën time me djersë dhe me lumturi. Më ka ardhur turp për të tjerët dhe kam gënjyer për të mos i bërë të tjerët të ndienin mëshirë për mua, por kam gënjyer edhe pa asnjë arsye. Kam udhëtuar me tren, aeroplan e me makinë, ka shumë nga ata që nuk e bëjnë dot këtë. Kam qenë në opera, ka shumë nga ata që nuk shkojnë dhe nuk e dinë as se çfarë është. Prej shumë kohësh nuk kam hyrë në vende që të tjerët i frekuentojnë: në xhami, kishë a sinagogë, në tempuj a nëpër magjistrica, por më ka ndodhur që ta kem lexuar fatin tim në llumin e filxhanit të kafesë. Poezitë e mia janë botuar në 30 a 40 gjuhë të huaja, por në Turqinë time, në gjuhën time turke janë të ndaluara. Ende nuk më ka zënë kanceri, por nuk është e nevojshme që ta kem. Nuk do të jem kurrë Kryeministër e, nga ana tjetër, as nuk kam dëshirë të jem. Nuk kam qenë në luftë... Nuk kam ecur përmes rrugëve nën avionët në rënie, por drejt moshës 70-vjeçare jam dashuruar pas një fjale shokë. Edhe pse sot në Berlin jam në pikën e të vdekurit prej trishtimit, mund të them se kam jetuar si burrë e kushedi sa do të jetoj akoma, sa do të shikoj akoma, kushedi”. Ky është Nazim Hikmeti, një prej eksponentëve më të rëndësishëm të kulturës turke të viteve 1900. Ai është një ndër poetët e parë turq që përdori vargjet e lira. Nazim Hikmet ishte një ndër poetët më të njohur të Turqisë në Perëndim dhe këtë e arriti sa ishte ende gjallë. Poemat e tij u përkthyen menjëherë në shumë gjuhë të huaja. I dënuar për marksizëm ai ishte i vetmi shkrimtar i rëndësishëm që dënoi dhe denoncoi masakrat dhe dëmet ndaj armenëve mes viteve 1915 dhe 1922. Nazim Hikmet lindi në Selanik. Ai i përkiste një familje aristokrate turke. Gjyshi nga i ati, Nazim Pasha, ishte guvernator i disa provincave, e njëkohësisht edhe poet e shkrimtar. Gjyshi nga e ëma, bir i një fisniku polak, ishte ushtarak në karrierë, por edhe filolog e historian. Hikmeti ishte bir i diplomatit Nazim Bej dhe i piktores Aisha Dashalila, dashamirëse e poezisë franceze. Nazim Hikmet studioi në liceun francez të Gallatasarait (Stamboll), duke kaluar më pas në Akademinë e Marinës Ushtarake, të cilën e la për arsye shëndetësore. Vargjet e para i publikoi në një revistë në moshën 17-vjeçare. Gjatë luftës për pavarësi ishte mbështetës i Ataturkut (Mustafa Kemal). Hikmeti studioi sociologji në Universitetin e Moskës mes viteve 1921-1928 dhe u bë anëtar i Partisë Komuniste turke në vitet ’20, pasi kishte zbuluar tekstet e Marksit dhe të revolucionit sovjetik. Njohu nga afër Leninin, Eseninin dhe Majakovskin, që patën tek ai një influencë mjaft të rëndësishme. Pas rikthimit në mënyrë klandestine në Turqi në vitin 1928, Hikmeti shkroi artikuj, pjesë teatrore etj. U dënua me burgim për shkak të kthimit jo të rregullt në vend, por u fal në vitin 1935. Pas kësaj, në vitin 1938, u dënua edhe një herë me 28 vite e 4 muaj burg, për shkak të aktiviteteve të tij antinaziste e antifrankiste dhe se kundërshtoi diktaturën e Kemal Ataturkut. U lirua me ndërhyrjen e një komisioni ndërkombëtar i përbërë prej Tristan Tzara, Pablo Picasso-s, Paul Robeson e Jean-Paul Sartre, çka favorizoi lirimin e tij në vitin 1950.
U martua me Mynevver Andaç, përkthyese në gjuhën franceze dhe në gjuhën polake, së cilës i kushtoi disa poezi. Në vitin 1951, për shkak të presioneve të përhershme, u detyrua të kthehej në Moskë, por bashkëshortja dhe i biri nuk mundën ta ndiqnin. Ai e kaloi këtë azil duke udhëtuar nëpër të gjithë Europën. Në këtë mënyrë poeti i madh humbet edhe shtetësinë turke, duke marrë më pas atë polake. Në vitin 1960 dashurohet dhe martohet me të renë Vera Tuljakovën. Veprat e Nazim Hikmetit nisën të shfaqeshin nga pak në Turqi vetëm në periudhën mes viteve 1965-1966 për t’u zhdukur sërish dhe përgjithmonë prej katalogëve të botuesve. Por në pjesën tjetër të botës ato iu shtypën dhe iu përkthyen shumë herë. Për Hikmetin poezia e dashurisë nuk është asnjëherë vetëm dhe thjesht poezi dashurie. Fjala “dashuri” përmbledh tek ai edhe ekzistencën, edhe politikën, edhe vetë jetën. Ai arrin të flasë në të njëjtën kohë për veten, për vendin e tij dhe për botën mbarë. I përmbledh këto në një varg të vetëm me një thjeshtësi të dukshme, që e vendosin me shumë të drejtë mes poetëve më të mëdhenj të shekullit XX. “Më i bukuri prej deteve/ është ai që nuk lundrojmë. /Më i bukuri i fëmijëve tanë/ ende nuk është rritur. /Më të bukurat prej ditëve tona/ ende nuk i kemi jetuar. /Dhe më të bukurën/ prej fjalëve që do të thosha/ ende nuk ta kam thënë”. Kështu shkruante Nazim Hikmeti, i cili ndërroi jetë më 3 qershor 1963 pas një tjetër krize kardiake, ndërsa dilte prej portës së shtëpisë së tij me numër 6 në rrugën Pesciànaya në Moskë.
Shkrimtarin që duhet ta nxjerrim nga “burgu”
Ndriçim Kulla
Mes shumë njerëzve që kanë pasur fatin të njohin shkrimtarin disident, Astrit Delvina, jam dhe unë. Më ka ngacmuar vazhdimisht mbijetesa njerëzore e vuajtjeve të këtij njeriu, por dhe thjeshtësia e pashprehur kurrë e këtyre vuajtjeve, i cili antikonformizmin e tij kundër ideologjisë komuniste e pagoi me çmimin e lartë të shkatërrimit fizik të jetës së tij. Më ka bërë përshtypje tronditëse jeta qëndrestare, modestia dhe qetësia me të cilat ka mbrojtur idetë në ndeshje me diktaturën, në luftë me vështirësitë dhe torturat që aplikuan instrumentet e forcës me kundërshtarët politikë si Astriti. Por më ka tërhequr shumë talenti i tij artistik, si shkrimtar dhe mënyra se si ai e bëri të pamundurën të mundur për ta shprehur këtë mundësi. Ai fatkeqësisht u nda nga jeta në kohën kur sistemi politik pluralist kishte filluar që të vinte por nuk ishte vendosur plotësisht në Shqipëri. Dhe periudha 20-vjeçare e lirisë pluraliste nuk tregoi ndonjë shembull të qartë ku shoqëria shqiptare t'i kushtonte ndonjë vëmendje kujtimit apo rivlerësimit të veprës së tij, për të bërë të mundur njohjen e vlerave të tij. Rënia në kontakt me Astrit Delvinën, sidomos si shkrimtar, për mua ka qenë një kënaqësi e madhe, por dhe një tronditje e thellë, e cila më ka bërë të mendoj gjithmonë me shpresë se çfarë mund të bëhet për ta nxjerrë nga kasafortat e mallkuara të hetuesive të diktaturës, ta botoj dhe ta paraqes publikisht atë. Pikërisht, atë që ne si shoqëri duam të bëjmë sot. Ajo që më ka munduar gjithmonë të bëj diçka të flasin idetë dhe dëshirat e tij, nuk është fatkeqësia e prezencës së tij sot, për t'u kujdesur për veprat e tij, por vepra tij e rrallë e shprehur në romane, novela, tregime, poezi; është cilësia e veprës së tij, të shkruara në burgje dhe internime, që shpreh një shkrimtar të veçantë shqiptar, por për shkak të rrethanave tragjike njihet pak ose aspak. Sigurisht që në drejtim të rivlerësimit të tij, si mjaft mbrapështira të tjera, shoqëria dhe shteti ynë ka shfaqur një formalizëm ekstrem, në mos të themi mospërfillje. Kam pasur rastin të botoj një pjesë të rëndësishme të veprave të këtij autori të ndaluar, të dënuar dhe të përçmuar nga diktatura si librat: "Ëndrra me ngjyra", "Globi në rrjetë", "Hielita", "Dhe e bukura nuk u zgjua" dhe "Pikëpjekje shpirtërash". Si botues, ku kam qenë edhe lexues i parë, jam ndjerë dhe njohës i parë i dramës së tyre në jetën njerëzore. Në asnjë moment nuk kam ndjerë se vlerat artistike të këtyre autorëve të qëndrojnë më poshtë se veprat e atyre autorëve që zgjodhën rrugën e konformizmit me regjimin komunist, të cilët ne i ruajmë më së shumti në vazhdimësi edhe sot, duke i mbajtur me fanatizëm si vlera për librat e rekomanduar jashtëshkollor dhe nëpër bibliotekat e shkollave, por dhe si pjesë të kapitujve të librave shkollorë. Megjithatë, Astrit Delvina dhe shumë të tjerë si ai, mbeten të shpërfillur. Nuk bëhen as debate për vlerat e veprave të tij, dhe ai ende vazhdon të jetë i dënuar, i nënçmuar dhe i paragjykuar. Qëndron si i fshehur me veprat ende të pa eksploruara plotësisht sepse ka munguar përkushtimi ynë individual, shoqëror dhe institucional për ta bërë veprën e tij letrare dhe biografike pjesë të trashëgimisë sonë më të mirë kulturore dhe demokratike. Ata 2-3 miq të tij dhe të mitë, të cilët kishin nisur që ta nxirrnin nga burgu ku ishte syrgjynosur veprën e tij dhe që pata fatin që të më flisnin dhe mua, sot, kur kam botuar dhe lexuar disa nga veprat e tij nuk më duken më si Don Kishot. Pasi lexova dorëshkrimin e romanit të tij të parë, të botuar para dhjetë vjetësh, "Ëndrra me ngjyra", të botuar nga shtëpia botuese PHOENIX, të deshifruar dhe të përgatitur me aq shumë vështirësi, ndjeva se rashë në magjinë e artit të një shkrimtari për të cilin askush nuk kishte krijuar ndonjë legjendë. Niveli artistik i kësaj vepre dhe kompozicioni letrar i një romani surrealistë të pa parë më parë në letërsinë shqipe, të jepnin të kuptoje, se në këtë rast nuk kishim të bënim me ndonjë shkrimtar të rastësishëm, që kishte shkruar një vepër të radhës, por me një fenomen letrar në letërsinë shqipe. Ndërsa përmbajtja mjaft interesante e këtij libri nënkupton një njeri introvers, që ecën përbrenda, një kundërshtar të ndërgjegjshëm kundra regjimit komunist, i cili megjithëse ishte i burgosuri i diktaturës, brenda vetes së tij jetonte me lirinë. Është e besueshme për ato që janë thënë mbi të nga mjaft njerëz që e njihnin dhe që kanë qenë bashkëvuajtës burgu dhe internimi me të,se një pjesë e veprave të tij të kenë humbur në rrethana diskriminuese. Por këtij fakti dëshpërues, përveç dhimbjes dhe keqardhjes nuk kam se çfarë t'i shtoj më tepër. Por më duhet të pyes mbi përgjegjësinë që ndjej: me veprat e tjera të tij, që kanë një adresë ku janë, çfarë do bëjmë? Do t'i lëmë në mëshirën e fatit barbar, që iu rezervoi diktatura komuniste shqiptare, e cila e zhytur në paranojën e saj nuk guxoi që t'i jepte asnjë moment "leje dhe liri" asaj bote mendore shqiptare, që donte të ringjallte shpresën, apo të zgjohemi dhe të nxitojmë t'i nxjerrim nga heshtja e pluhurosur prej atje ku janë mbyllur dhe t'u krijojmë shansin e merituar për të cilin janë vetësakrifikuar?
Të kujdesemi dhe t'i përgatitim për botim s'do bënim më shumë se detyrën e detyrueshme për ta. Rasti krejtësisht i veçantë i krijimtarisë letrare të këtij autori, i cili me ato vepra që i janë botuar ka prova që është një shkrimtar i mirë, por që veprat e tij letrare më së shumti ndodhen si aktakuza prej organeve të sigurimit të shtetit, nëpër arkivat e ish-hetuesive, tregojnë se këto vepra i përkasin fondit të asaj letërsie që quhet letërsi kombëtare dhe mendimit kombëtar të kombit. Çdo vend normal në botë, edhe i varfër qoftë, të cilin e drejton një shtet, nuk harron që të kujdeset për vlera të tilla shumë dimensionale, të cilat do të ishin mjaft të rëndësishme për kulturën, trashëgiminë kombëtare, njerëzore dhe demokratike. Unë nuk i kam vënë vetes si qëllim që të krijoj ndonjë legjendë në lidhje me të, por nuk mund të mos shpreh shqetësimin tim përpara opinionit për këtë nënvleftësim, i cili tregon rangun e ulët të kujdesit, që kemi ne si shoqëri dhe si shtet kundrejt rivlerësimit dhe integrimit të kësaj trashëgimie.
Ç'mund të bëj një botues i varfër me këto vepra që fatkeqësisht autori i tyre ka qenë i ndaluar, ç'mund të bëj botuesi të cilit "i ka mbet kjo letërsi në dorë", e cila do kohë për ta nxjerrë nga qelia, që do para për t'u deshifruar, sepse është shkruar vetëm njëherë fshehurazi në kushtet e përgjimit policesk, që do para për t'u deshifruar, për t'u radhitur, redaktuar, korrektuar, shtypur dhe reklamuar?
Më kanë rënë këmbët nëpër fondacione dhe firma private për të gjetur ndonjë ndihmë për botimin e këtyre librave. Nuk më kanë ndihmuar fare. Por ndërkohë që koncerteve dhe spektakleve të zbukuruara me femra të bukura dhe me imazhe fantazmagorike, bujaria iu vërshon si lumë, për këto lloj librash nuk e zgjidh askush qesen. Sigurisht që vlerat letrare dhe filozofike të këtyre librave dhe të dhjetëra librave që kanë të bëjnë me mendimin shqiptar janë mijëra herë më të larta se gjendja e kënaqësisë dehëse, që mund të japin për disa minuta spektaklet, dhe këtë e ka provuar çdo lexues me punën e çdo botimi që është bërë deri tashti në këtë drejtim. Por dihet gjithashtu është e pa shmangshme deri në njëfarë mase, që publiku i thjeshtë ka marrëzitë e tij në këtë drejtim, prandaj këtu duhej të shfaqej etika e përgjegjësisë shtetërore, e cila me politikën e saj publike subvecionuese, duhej të orientohet nëpërmjet individëve të spikatur për diferencimin, dhe ndërtimin e hierarkisë së këtyre vlerave për botim dhe përdorim në dijet mësimore.
Pikërisht, për një sërë arsyesh të tilla por edhe për arsye më të përligjura, që kanë të bëjnë me nevojat që ka kultura dhe dijet mësimore që mbartin këto vlera, të cilat është e pa mundur të thuhen në një shkrim, shteti duhet të bëhet kujdestar real dhe i drejtpërdrejt i saj, si dhe të parashikojë programe për t'i marr në mbrojtje në të gjithë procesin e rivlerësimit, deri sa t'i çojë në duar të lexuesve, por dhe bibliotekat e shkollave, që nxënësit dhe mësuesit të fillojnë të bien në kontakt me këtë literaturë të ndaluar kombëtare, duke marrë si fillim të paktën informacion.
Mes shumë njerëzve që kanë pasur fatin të njohin shkrimtarin disident, Astrit Delvina, jam dhe unë. Më ka ngacmuar vazhdimisht mbijetesa njerëzore e vuajtjeve të këtij njeriu, por dhe thjeshtësia e pashprehur kurrë e këtyre vuajtjeve, i cili antikonformizmin e tij kundër ideologjisë komuniste e pagoi me çmimin e lartë të shkatërrimit fizik të jetës së tij. Më ka bërë përshtypje tronditëse jeta qëndrestare, modestia dhe qetësia me të cilat ka mbrojtur idetë në ndeshje me diktaturën, në luftë me vështirësitë dhe torturat që aplikuan instrumentet e forcës me kundërshtarët politikë si Astriti. Por më ka tërhequr shumë talenti i tij artistik, si shkrimtar dhe mënyra se si ai e bëri të pamundurën të mundur për ta shprehur këtë mundësi. Ai fatkeqësisht u nda nga jeta në kohën kur sistemi politik pluralist kishte filluar që të vinte por nuk ishte vendosur plotësisht në Shqipëri. Dhe periudha 20-vjeçare e lirisë pluraliste nuk tregoi ndonjë shembull të qartë ku shoqëria shqiptare t'i kushtonte ndonjë vëmendje kujtimit apo rivlerësimit të veprës së tij, për të bërë të mundur njohjen e vlerave të tij. Rënia në kontakt me Astrit Delvinën, sidomos si shkrimtar, për mua ka qenë një kënaqësi e madhe, por dhe një tronditje e thellë, e cila më ka bërë të mendoj gjithmonë me shpresë se çfarë mund të bëhet për ta nxjerrë nga kasafortat e mallkuara të hetuesive të diktaturës, ta botoj dhe ta paraqes publikisht atë. Pikërisht, atë që ne si shoqëri duam të bëjmë sot. Ajo që më ka munduar gjithmonë të bëj diçka të flasin idetë dhe dëshirat e tij, nuk është fatkeqësia e prezencës së tij sot, për t'u kujdesur për veprat e tij, por vepra tij e rrallë e shprehur në romane, novela, tregime, poezi; është cilësia e veprës së tij, të shkruara në burgje dhe internime, që shpreh një shkrimtar të veçantë shqiptar, por për shkak të rrethanave tragjike njihet pak ose aspak. Sigurisht që në drejtim të rivlerësimit të tij, si mjaft mbrapështira të tjera, shoqëria dhe shteti ynë ka shfaqur një formalizëm ekstrem, në mos të themi mospërfillje. Kam pasur rastin të botoj një pjesë të rëndësishme të veprave të këtij autori të ndaluar, të dënuar dhe të përçmuar nga diktatura si librat: "Ëndrra me ngjyra", "Globi në rrjetë", "Hielita", "Dhe e bukura nuk u zgjua" dhe "Pikëpjekje shpirtërash". Si botues, ku kam qenë edhe lexues i parë, jam ndjerë dhe njohës i parë i dramës së tyre në jetën njerëzore. Në asnjë moment nuk kam ndjerë se vlerat artistike të këtyre autorëve të qëndrojnë më poshtë se veprat e atyre autorëve që zgjodhën rrugën e konformizmit me regjimin komunist, të cilët ne i ruajmë më së shumti në vazhdimësi edhe sot, duke i mbajtur me fanatizëm si vlera për librat e rekomanduar jashtëshkollor dhe nëpër bibliotekat e shkollave, por dhe si pjesë të kapitujve të librave shkollorë. Megjithatë, Astrit Delvina dhe shumë të tjerë si ai, mbeten të shpërfillur. Nuk bëhen as debate për vlerat e veprave të tij, dhe ai ende vazhdon të jetë i dënuar, i nënçmuar dhe i paragjykuar. Qëndron si i fshehur me veprat ende të pa eksploruara plotësisht sepse ka munguar përkushtimi ynë individual, shoqëror dhe institucional për ta bërë veprën e tij letrare dhe biografike pjesë të trashëgimisë sonë më të mirë kulturore dhe demokratike. Ata 2-3 miq të tij dhe të mitë, të cilët kishin nisur që ta nxirrnin nga burgu ku ishte syrgjynosur veprën e tij dhe që pata fatin që të më flisnin dhe mua, sot, kur kam botuar dhe lexuar disa nga veprat e tij nuk më duken më si Don Kishot. Pasi lexova dorëshkrimin e romanit të tij të parë, të botuar para dhjetë vjetësh, "Ëndrra me ngjyra", të botuar nga shtëpia botuese PHOENIX, të deshifruar dhe të përgatitur me aq shumë vështirësi, ndjeva se rashë në magjinë e artit të një shkrimtari për të cilin askush nuk kishte krijuar ndonjë legjendë. Niveli artistik i kësaj vepre dhe kompozicioni letrar i një romani surrealistë të pa parë më parë në letërsinë shqipe, të jepnin të kuptoje, se në këtë rast nuk kishim të bënim me ndonjë shkrimtar të rastësishëm, që kishte shkruar një vepër të radhës, por me një fenomen letrar në letërsinë shqipe. Ndërsa përmbajtja mjaft interesante e këtij libri nënkupton një njeri introvers, që ecën përbrenda, një kundërshtar të ndërgjegjshëm kundra regjimit komunist, i cili megjithëse ishte i burgosuri i diktaturës, brenda vetes së tij jetonte me lirinë. Është e besueshme për ato që janë thënë mbi të nga mjaft njerëz që e njihnin dhe që kanë qenë bashkëvuajtës burgu dhe internimi me të,se një pjesë e veprave të tij të kenë humbur në rrethana diskriminuese. Por këtij fakti dëshpërues, përveç dhimbjes dhe keqardhjes nuk kam se çfarë t'i shtoj më tepër. Por më duhet të pyes mbi përgjegjësinë që ndjej: me veprat e tjera të tij, që kanë një adresë ku janë, çfarë do bëjmë? Do t'i lëmë në mëshirën e fatit barbar, që iu rezervoi diktatura komuniste shqiptare, e cila e zhytur në paranojën e saj nuk guxoi që t'i jepte asnjë moment "leje dhe liri" asaj bote mendore shqiptare, që donte të ringjallte shpresën, apo të zgjohemi dhe të nxitojmë t'i nxjerrim nga heshtja e pluhurosur prej atje ku janë mbyllur dhe t'u krijojmë shansin e merituar për të cilin janë vetësakrifikuar?
Të kujdesemi dhe t'i përgatitim për botim s'do bënim më shumë se detyrën e detyrueshme për ta. Rasti krejtësisht i veçantë i krijimtarisë letrare të këtij autori, i cili me ato vepra që i janë botuar ka prova që është një shkrimtar i mirë, por që veprat e tij letrare më së shumti ndodhen si aktakuza prej organeve të sigurimit të shtetit, nëpër arkivat e ish-hetuesive, tregojnë se këto vepra i përkasin fondit të asaj letërsie që quhet letërsi kombëtare dhe mendimit kombëtar të kombit. Çdo vend normal në botë, edhe i varfër qoftë, të cilin e drejton një shtet, nuk harron që të kujdeset për vlera të tilla shumë dimensionale, të cilat do të ishin mjaft të rëndësishme për kulturën, trashëgiminë kombëtare, njerëzore dhe demokratike. Unë nuk i kam vënë vetes si qëllim që të krijoj ndonjë legjendë në lidhje me të, por nuk mund të mos shpreh shqetësimin tim përpara opinionit për këtë nënvleftësim, i cili tregon rangun e ulët të kujdesit, që kemi ne si shoqëri dhe si shtet kundrejt rivlerësimit dhe integrimit të kësaj trashëgimie.
Ç'mund të bëj një botues i varfër me këto vepra që fatkeqësisht autori i tyre ka qenë i ndaluar, ç'mund të bëj botuesi të cilit "i ka mbet kjo letërsi në dorë", e cila do kohë për ta nxjerrë nga qelia, që do para për t'u deshifruar, sepse është shkruar vetëm njëherë fshehurazi në kushtet e përgjimit policesk, që do para për t'u deshifruar, për t'u radhitur, redaktuar, korrektuar, shtypur dhe reklamuar?
Më kanë rënë këmbët nëpër fondacione dhe firma private për të gjetur ndonjë ndihmë për botimin e këtyre librave. Nuk më kanë ndihmuar fare. Por ndërkohë që koncerteve dhe spektakleve të zbukuruara me femra të bukura dhe me imazhe fantazmagorike, bujaria iu vërshon si lumë, për këto lloj librash nuk e zgjidh askush qesen. Sigurisht që vlerat letrare dhe filozofike të këtyre librave dhe të dhjetëra librave që kanë të bëjnë me mendimin shqiptar janë mijëra herë më të larta se gjendja e kënaqësisë dehëse, që mund të japin për disa minuta spektaklet, dhe këtë e ka provuar çdo lexues me punën e çdo botimi që është bërë deri tashti në këtë drejtim. Por dihet gjithashtu është e pa shmangshme deri në njëfarë mase, që publiku i thjeshtë ka marrëzitë e tij në këtë drejtim, prandaj këtu duhej të shfaqej etika e përgjegjësisë shtetërore, e cila me politikën e saj publike subvecionuese, duhej të orientohet nëpërmjet individëve të spikatur për diferencimin, dhe ndërtimin e hierarkisë së këtyre vlerave për botim dhe përdorim në dijet mësimore.
Pikërisht, për një sërë arsyesh të tilla por edhe për arsye më të përligjura, që kanë të bëjnë me nevojat që ka kultura dhe dijet mësimore që mbartin këto vlera, të cilat është e pa mundur të thuhen në një shkrim, shteti duhet të bëhet kujdestar real dhe i drejtpërdrejt i saj, si dhe të parashikojë programe për t'i marr në mbrojtje në të gjithë procesin e rivlerësimit, deri sa t'i çojë në duar të lexuesve, por dhe bibliotekat e shkollave, që nxënësit dhe mësuesit të fillojnë të bien në kontakt me këtë literaturë të ndaluar kombëtare, duke marrë si fillim të paktën informacion.
Të lexosh, po përse?
Agim Baçi
Leximi i letërsisë prej shekujsh ka frymëzuar njerëz në përditshmërinë e tyre dhe në përmirësimin e jetës , apo dhe ka ndërtuar opinione brezash të tërë. Por, a ka një “përse” themelore për leximin? Ose më saktë, a është e rëndësishme të gjejmë një “përse” për leximin? Të dish përse duhet të lexosh, kjo duhet të jetë tërësisht në favor të lexuesit. Por, për të përmirësuar afrimin e lexuesit drejt letërsisë, për çka përpiqen edhe shkencat letrare, duhet së pari të përmirësosh teknikat për të qartësuar rëndësinë e leximit. Kjo e fundit është pikërisht edhe hallka e shkëputur prej vitesh me radhë mes librit dhe lexuesit shqiptar. Me të drejtë, Profesoresha Floresha Dado në librin e saj “Sfida teorike të historiografisë letrare” shtron çështjen e rëndësisë dhe kritereve që duhet të ketë rishkrimi i historisë së letërsisë. Dhe, për hir të së vërtetës, përballë teksteve alternative, apo llojeve të ndryshmeve të komunikimit në dhjetëra universitete, shtetërore apo private, libri shtron në emergjencë nevojën për rishkrim shkencor të historisë së letërsisë, të cilat duhen unifikuar në kuadër të mësimit të një historie të përbashkët. Pa i hequr asnjë presje rëndësisë së rishkrimit të letërsisë, bazuar në eksperiencat më të mira teorike, të cilat fatmirësisht janë sot edhe në shqip, unë dua të kthej vëmendjen në një çështje pararendëse të studimit shkencor të letërsisë - atë të artit të të lexuarit. Fundja, çfarë rëndësie do të kishte njohja e të gjitha teknikave studimore për një libër artistik, nëse ne nuk kemi mundur t’i themi lexuesve sot, se përse duhet ta lexojnë atë libër. Nëse do të merrnim një vepër vetëm nga ana shkencore, do të ishte si t’i flisnim për pjesët e një makine, pa i bashkuar ato, për t’i dhënë më pas kuptimin më të rëndësishëm që ka makina: atë të ecjes dhe të shërbimit ndaj njeriut.
Pra, pikësëpari, nevojitet nevoja e gjetjes së mekanizmave për të tërhequr lexuesin drejt botës së lëkundur të leximit – një botë kjo në krizë, për shkak të sulmit të pashembullt që i bëhet nga informacioni apo televizionet. “Fakti se çfarë lexojnë dhe se si lexojnë, mirë a keq, nuk varet plotësisht nga lexuesit, por arsyeja se përse lexojnë duhet të jetë plotësisht në shërbim të interesit të tyre”, shprehet Harold Bloom, një nga kritikët më të famshëm në botë, profesor i Shkencave Humane në Universitetin e Yale-it dhe në Harvard, duke na sugjeruar “estetikën e kënaqësisë”, si estetika thelbësore që duhet të na interesojë në letërsi. Pra, një lexim me kënaqësi - një lexim që na ndihmon për të forcuar gjykimet dhe opinionet tona mbi botën dhe fenomenet e përditshme - larg termave, larg përcaktimeve të rrymave, duhet të jetë thelbi i shqetësimit parësor mbi gjendjen e librit sot. Dhe ne duhet të dimë të sugjerojmë pikësëpari, se përse duhet ta lexojmë një libër, ose përse nuk duhet ta lexojmë atë. Sidomos, për të ardhmen e fëmijëve tanë, të cilët janë edhe më të rrezikuarit nga informacioni i pakontrolluar, ne duhet të ndërtojmë mekanizmin për të përgatitur përgjigjet se përse duhet apo përse nuk duhet ta lexojë një libër. Pra, duhet të gjejmë argumente që e bëjnë të vlefshëm (ose të pavlefshëm) një libër, jo nga arsyet e teknikave të të shkruarit, por nga mesazhi që rrok, nga ajo që na lidh moralisht, shpirtërisht dhe që na shqetëson në përditshmërinë e pikëpyetjeve njerëzore. Më pas, leximet shkencore, qofshin ato krahasuese, semiotike, historike, stilistike, apo gjithçka tjetër, duhet të jenë pasojë e artit të leximit, apo thënë më saktë, artit të kthimit të dëshirës për të lexuar.
Libri sot është në krizën e rastësisë së leximit, për shkak të mungesës së guidave nxitëse, apo paralajmëruese, për llojin e letërsisë që sot tregtohet. Dhe kjo për faktin se brezat e mëparshëm të identifikuar si kritikë, e kanë të pamundur rrokjen e një leximi që ndjek “arsyen njeri”, pasi mënyra e tyre e mëparshme e leximit ka qenë partishmëria, ideologjia, por jo Njeriu. Ndaj, së pari ne duhet ta shohim një libër në fuqinë e tij ose në pafuqinë e tij në rrugëtimin e të qenurit Njeri. Ne duhet të kërkojmë së pari te një libër fuqinë që të është dhënë, aftësinë tënde për të ndryshuar, dashuruar, falur, besuar, dhe të drejtohesh drejt arsyes për t’i dhënë jetë kësaj fuqie të brendshme – ja ky është “udhëzimi” i letërsisë, që vjen me burra e gra që në jetën tonë nuk do të mund të guxonim t’i njihnim kurrë. Ne duhet të gjejmë së pari rrugëtimin për t’i bërë të ditur lexuesit se, letërsia ka fuqinë të zgjojë brenda nesh këto dhurata. Duhet të dimë dhe të themi përmes veprave konkrete, nëse kemi, se letërsia tenton të zgjojë brenda nesh përmasat e mundshme tonat, se letërsia na jep mundësinë të shohim brenda vetes atë që më parë nuk e shinim, që nuk e besonim se e kishim. Një libër, si shkak parësor duhet të ketë vetëm leximin. Më pas, mënyrat e leximit janë pasojë dhe i përkasin një faze të dytë. Por ne jemi në nevojën për trokitjen e portës së parë, atë që duhet të na çojë drejt librit. Ndaj të gjitha kambanat duhet t’i drejtojmë pikësëpari në orientimin e nevojës për lexim – një orientim që më pas do t’i hapte udhë edhe leximeve shkencore, duke përfshirë këtu të gjitha këndvështrimet mbi letërsinë.
Por më parë të shohim Njeriun!
Leximi i letërsisë prej shekujsh ka frymëzuar njerëz në përditshmërinë e tyre dhe në përmirësimin e jetës , apo dhe ka ndërtuar opinione brezash të tërë. Por, a ka një “përse” themelore për leximin? Ose më saktë, a është e rëndësishme të gjejmë një “përse” për leximin? Të dish përse duhet të lexosh, kjo duhet të jetë tërësisht në favor të lexuesit. Por, për të përmirësuar afrimin e lexuesit drejt letërsisë, për çka përpiqen edhe shkencat letrare, duhet së pari të përmirësosh teknikat për të qartësuar rëndësinë e leximit. Kjo e fundit është pikërisht edhe hallka e shkëputur prej vitesh me radhë mes librit dhe lexuesit shqiptar. Me të drejtë, Profesoresha Floresha Dado në librin e saj “Sfida teorike të historiografisë letrare” shtron çështjen e rëndësisë dhe kritereve që duhet të ketë rishkrimi i historisë së letërsisë. Dhe, për hir të së vërtetës, përballë teksteve alternative, apo llojeve të ndryshmeve të komunikimit në dhjetëra universitete, shtetërore apo private, libri shtron në emergjencë nevojën për rishkrim shkencor të historisë së letërsisë, të cilat duhen unifikuar në kuadër të mësimit të një historie të përbashkët. Pa i hequr asnjë presje rëndësisë së rishkrimit të letërsisë, bazuar në eksperiencat më të mira teorike, të cilat fatmirësisht janë sot edhe në shqip, unë dua të kthej vëmendjen në një çështje pararendëse të studimit shkencor të letërsisë - atë të artit të të lexuarit. Fundja, çfarë rëndësie do të kishte njohja e të gjitha teknikave studimore për një libër artistik, nëse ne nuk kemi mundur t’i themi lexuesve sot, se përse duhet ta lexojnë atë libër. Nëse do të merrnim një vepër vetëm nga ana shkencore, do të ishte si t’i flisnim për pjesët e një makine, pa i bashkuar ato, për t’i dhënë më pas kuptimin më të rëndësishëm që ka makina: atë të ecjes dhe të shërbimit ndaj njeriut.
Pra, pikësëpari, nevojitet nevoja e gjetjes së mekanizmave për të tërhequr lexuesin drejt botës së lëkundur të leximit – një botë kjo në krizë, për shkak të sulmit të pashembullt që i bëhet nga informacioni apo televizionet. “Fakti se çfarë lexojnë dhe se si lexojnë, mirë a keq, nuk varet plotësisht nga lexuesit, por arsyeja se përse lexojnë duhet të jetë plotësisht në shërbim të interesit të tyre”, shprehet Harold Bloom, një nga kritikët më të famshëm në botë, profesor i Shkencave Humane në Universitetin e Yale-it dhe në Harvard, duke na sugjeruar “estetikën e kënaqësisë”, si estetika thelbësore që duhet të na interesojë në letërsi. Pra, një lexim me kënaqësi - një lexim që na ndihmon për të forcuar gjykimet dhe opinionet tona mbi botën dhe fenomenet e përditshme - larg termave, larg përcaktimeve të rrymave, duhet të jetë thelbi i shqetësimit parësor mbi gjendjen e librit sot. Dhe ne duhet të dimë të sugjerojmë pikësëpari, se përse duhet ta lexojmë një libër, ose përse nuk duhet ta lexojmë atë. Sidomos, për të ardhmen e fëmijëve tanë, të cilët janë edhe më të rrezikuarit nga informacioni i pakontrolluar, ne duhet të ndërtojmë mekanizmin për të përgatitur përgjigjet se përse duhet apo përse nuk duhet ta lexojë një libër. Pra, duhet të gjejmë argumente që e bëjnë të vlefshëm (ose të pavlefshëm) një libër, jo nga arsyet e teknikave të të shkruarit, por nga mesazhi që rrok, nga ajo që na lidh moralisht, shpirtërisht dhe që na shqetëson në përditshmërinë e pikëpyetjeve njerëzore. Më pas, leximet shkencore, qofshin ato krahasuese, semiotike, historike, stilistike, apo gjithçka tjetër, duhet të jenë pasojë e artit të leximit, apo thënë më saktë, artit të kthimit të dëshirës për të lexuar.
Libri sot është në krizën e rastësisë së leximit, për shkak të mungesës së guidave nxitëse, apo paralajmëruese, për llojin e letërsisë që sot tregtohet. Dhe kjo për faktin se brezat e mëparshëm të identifikuar si kritikë, e kanë të pamundur rrokjen e një leximi që ndjek “arsyen njeri”, pasi mënyra e tyre e mëparshme e leximit ka qenë partishmëria, ideologjia, por jo Njeriu. Ndaj, së pari ne duhet ta shohim një libër në fuqinë e tij ose në pafuqinë e tij në rrugëtimin e të qenurit Njeri. Ne duhet të kërkojmë së pari te një libër fuqinë që të është dhënë, aftësinë tënde për të ndryshuar, dashuruar, falur, besuar, dhe të drejtohesh drejt arsyes për t’i dhënë jetë kësaj fuqie të brendshme – ja ky është “udhëzimi” i letërsisë, që vjen me burra e gra që në jetën tonë nuk do të mund të guxonim t’i njihnim kurrë. Ne duhet të gjejmë së pari rrugëtimin për t’i bërë të ditur lexuesit se, letërsia ka fuqinë të zgjojë brenda nesh këto dhurata. Duhet të dimë dhe të themi përmes veprave konkrete, nëse kemi, se letërsia tenton të zgjojë brenda nesh përmasat e mundshme tonat, se letërsia na jep mundësinë të shohim brenda vetes atë që më parë nuk e shinim, që nuk e besonim se e kishim. Një libër, si shkak parësor duhet të ketë vetëm leximin. Më pas, mënyrat e leximit janë pasojë dhe i përkasin një faze të dytë. Por ne jemi në nevojën për trokitjen e portës së parë, atë që duhet të na çojë drejt librit. Ndaj të gjitha kambanat duhet t’i drejtojmë pikësëpari në orientimin e nevojës për lexim – një orientim që më pas do t’i hapte udhë edhe leximeve shkencore, duke përfshirë këtu të gjitha këndvështrimet mbi letërsinë.
Por më parë të shohim Njeriun!
Plagët dhembin kur ftohen
Helena Kadare
Në një ditë të ftohtë janari, midis pirgut të letrave të ardhura atë mën-gjes, gjendej edhe një zarf i trashë. Vinte nga Londra. Mikesha ime e kahershme ...gazetarja Sanije Gashi, me anë të një e-maili elektronik, më kishte njoftuar se po më niste librin e saj të porsadalë. Po ia jepte kunatës që nisej në Londër, për më shumë siguri. Libri ishte tani ndër duart e mija. Ai titullohej: "Histori të tmerrit -1999". Dosje krimesh të luftës, rrëfime të grave.
Një libër për Kosovën. Para syve më doli Sanije Gashi në takimin tonë tê parë në Paris në vitin 1991. Bashkë me Luljeta Pulën dhe avokatin Fazli Balaj kishin ardhur me materiale të shumta, kaseta dhe foto, për t'ia bërë të njohura zonjës Mitterrand, atëkohë zonjë e parë e Francës, represionin e egër të serbëve në Kosovë. Vrasjet, burgimet, rrahjet... Libri që më dërgonte ishte një vazhdimësi e punës së saj të gjatë, të palodhur.
I lashë të gjitha gjërat e tjera që kisha për të bërë dhe iu vura menjëherë leximit të tij... për ta përfunduar në mbrëmje vonë.
Dua ta them qysh në fillim: Të lexosh një libër të tillë, në mbarim të tij nuk je më ai që kishe qenë disa orë më parë. Shumë herë m'u desh të ndalem, të vështroj jashtë nga dritarja, për t'u bindur se bota reale ekziston vërtet, se njerëzit vazhdojnë të ecin normalisht, se ata bisedojnë si përherë, se ata nuk e kanë humbur buzëqeshjen, se bëjnë ende plane për jetën... Megjithatë, pas këtij libri, kurrsesi s'mund të jesh më ai që ke qenë. Sepse në botë, jo kushedi se sa larg prej këtej, po këtu, mu në zemër të Evropës, ka ndodhur diçka e kobshme, e paparë, hollësitë e së cilës njerëzit duhet t'i mësojnë me urgjencë, për të ditur si ta mbrojnë atë bisedë, ato plane, atë ecje të përditshme, gjithçka që mban në këmbë atë që quhet jetë njerëzore.
Me një durim të pashoq, Sanije Gashi, kjo gazetare e përkushtuar kosovare, ka arritur të mbledhë fshat më fshat e qytet më qytet gjithë dhimbjen dhe vajin e grave shqiptare, që e përjetuan këtë llahtarë të paparë: kalvarin tragjik të luftës së fundit 1998-1999 në Kosovë. Si ka mundur ajo t'i bëjë ballë e të dëgjojë prej gojës së tyre gjithë atë oqean vuajtjeje? Si kanë mundur ato ta nxjerrin jashtë vetes atë helm të rëndë, që i ka shtypur shpirt e trup për një kohë të pambarim? Ishte një pyetje që dhjetëra herë ia bëja vetes, duke shfletuar dhe duke ndalur, për të mbledhur përsëri frymën e duhur, për ta çuar më tej këtë lexim të trishtë.
Ne të gjithë, sikurse gjithë bota, i ndoqëm me ankth para ekranit televiziv ato që ndodhën atje, në Kosovë. Para syve të të gjithëve u shpalos drama e një populli të tërë, që, kokulur, i poshtëruar, u përzu dhunshëm nga trojet e veta. Një eksod masiv i organizuar prej forcave militare serbe, për ta spastruar Kosovën nga vendasit e vet.
Kam qenë në Kosovë fill pas mbarimit të luftës me bashkëshortin dhe vajzën e madhe dhe i kemi parë me sytë tanë ato plagë të pashlyeshme të pasluftës. Historitë që na tregonin njerëzit për çka kishin përjetuar, ishin njëra më makabre se tjetra. Gjurmët e krimit të përgjakur ishin ngado. Në hotel "Grand", ku kishim bujtur, ishin ende të freskëta dhe të papastruara gjaku dhe shenjat e turpshme të torturave. Në Prekaz, para shtëpisë të dikurshme të komandantit legjendar të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Adem Jasharit, varret ishin të freskëta, Peja e bukur me dyqanet e vogla të artizanaleve të dikurshme ishte shkatërruar e nxirë nga flakët, Gjakova martire po ashtu… Por, të lexosh tani, dhjetë vjet pas luftës, rrëfimet e grave dhe vajzave të mbijetuara, që e provuan mbi kurriz të tyre këtë fat të zi, të patekundshoq, është një hata tjetër. Fotografitë në libër flasin më shumë se fjalët. Vajza të reja, vajza të bukura si yje, të masakruara e të hedhura në lumë a në pus, fëmijë të gjymtuar të lënë rrugëve, me atë shprehjen e pafajshme, të ngrirë e të habitur në fytyrë, si të të gjithë fëmijëve në botë, që nuk do të mund më kurrë të shpjegojnë ç'u ndodhi dhe përse...Përse? Ngelesh pa gojë. Askush në botë nuk do dijë, nuk do mund të flasë për ta se çfarë iu kanë parë sytë. Buzët e tyre të njoma janë mbyllur përgjithmonë!
Janë 450 puse me trupa të vdekur, pohon Josef Martinsen, udhëheqësi i projektit të spastrimit të puseve në Kosovë më 1999. Nëpërmjet faqeve të librit të Sanije Gashit gjejmë rrëfimet e grave që kanë mundur të dëshmojnë. Sepse të tjerat, dergjen pa jetë puseve. Të tjerat, që janë gjallë, ende nuk arrijnë të flasin, të tregojnë…Ato vazhdojnë të rrinë të murosura, në heshtjen e tyre tragjike, të rrëzuara përjetë nga turpi dhe moskuptimi. Njeriu bën pyetjen: Sa janë ato? Qindra, në mos mijëra, thonë vëzhguesit, por numri i tyre s'ka për t'u ditur kurrë...
"Slobodan Millosheviçi dhe ata që komplotuan bashkë me të, shkruan ambasadori amerikan për Kosovën, William Walker, në parathënien e këtij libri, e kuptuan plotësisht se nuk ka asnjë akt tjetër që mund të shkatërrojë në atë mënyrë një femër shqiptare dhe familjen së cilës ajo i përket, sesa përdhunimi. Ky është poshtërimi më i madh, përvoja më e turpshme që i nënshtrohet një grua…Duke e ditur këtë, forcat paramilitare serbe, në mënyrë qëllimkeqe e përdorën përdhunimin si instrument të fushatës tyre të genocidit".
Pikërisht me këtë mënyrë e peshë plumbi në shpirt vazhdojnë të jetojnë ato që përjetuan çnjerëzimin: nuset e reja, vajzat e brishta, gratë e të gjitha moshave. Si kanë mundur? pyes pa pushim veten. Shpjegimet e neopsikiatrit Skënder Boshnjaku, që ka dëgjuar e ndihmuar aq shumë syresh, do të thyenin në mes edhe një përbindësh po t'i dëgjonte. " … në radhë të parë është goditur shembëlltyra, është goditur bukuria, është goditur merita historike, është goditur funksioni dhe aftësia e nënës ! ", shpjegon ai.
"Kam parë kaq shumë tmerre sa nuk dua të kem më sy", thotë një nënë shqiptare kur takon zonjën Clinton në kampet e Bllacës.
Ndjek rrëfimet e tyre faqe pas faqeje. E ndërpres leximin. Marr frymë përsëri, për të vazhduar. Nuk është e lehtë të vazhdosh një libër të tillë.
Nuk janë vetëm forcat speciale serbe që merren me ketë punë të ndyrë. Dhunuesi është shpesh fqinji i tyre. Deri dje punonin bashkë, vinin në të njëjtën shkollë… " Erdhën e hynë në shtëpinë tonë serbët e fshatit me maska, të tjerët pa to. Po ata serbë, me të cilët kishin punuar djemtë e mi në Bodrumin e Rakisë, që kishin ndenjur, kishin ngrënë e kishin pirë bashkë!", shpjegon Hanëmshaja nga Krusha e Vogël. Ky lejtmotiv të ndjek kudo: në Dushkojë, Deçan, Rahovec, Krushë e Madhe e Krushë e Vogël, në Maznik, Bardhaniq, Zhebeli, Dobërçak, Sveçla, Grashtica, Zhazhë, Bradashë, Celina, Pisjak, Hoqa e vogël, Stenkovec, Dyzi, Vitomiricë, Studenicë, Istog, Suharekë, Raçak, Llaushë, Qyshk, Korenicë, Poklek i vjetër... Lexoj rrëfimin për tri gratë e Kozhicës që u dhunuan në Qirez dhe që përfunduan në puset e vdekjes. "Së pari i kanë dhunuar e mandej i kanë hedhur në bunar", flet babai i njërës nga viktimat, Xhemajl Xhema, për gratë e vajzat e dhunuara e të hedhura në puset e Qirezit. "Plumbi është diçka tjetër…punë e pastër, por kjo që ndodhi me femrat tona është përtej tmerrit", shton ai me pikëllim.
Emrat e dhunuesve vendas i hasim ngado. Ata përmenden radhë, fshat më fshat, lagje më lagje: Nenad Paviqeviqi, "Cërna ruka" (Dora e zezë), Millutini, Llazar Gligorovski, Nuska Stojanoviqi, (komshija e dikurshme që ua dinte edhe lugët në dollap, ngaqë hynte e dilte lirisht në shtëpitë e tyre), Novak Pituliqi, Lilë komshija e shumë e shumë të tjerë. Si ta shpjegosh, si ta gëlltisësh tërë këtë urrejtje të zezë? S'gjej fjalë!
Tmerret e kësaj lufte kundër civilëve të pambrojtur janë të papërshkrueshme. Kanë filluar me një hovëzim të ri fill pas bombardimeve të NATO-s, pohojnë ato të gjitha. Janë kryesisht datat 24, 25, 26 mars. Të gjithë i kishin sytë nga qielli për shpëtim dhe, edhe pse ato bomba binin edhe mbi ta, ata e uronin, e bekonin rënien e tyre. Që ky llahtar të mbaronte, që më në fund, të dilnin në liri.
Kush nuk i pa nëpërmjet kamerave të televizionit lotët e dhimbjes të atij adoleshenti, hipur mbi një karro, kur sapo ka marrë vesh asgjësimin e krejt familjes së vet? Imazhi i tij përshkoi gjithë kamerat e botës.
"A ka më kuptim jeta pas kësaj?", "Zor e kam të rroj". Janë fjalë që do t'i ndeshim jo rrallë në rrëfimet tronditëse të këtij libri. Është një pyetje për jetë a për vdekje. Kur i ke humbur të dashurit e shtrenjtë, lulen e zemrës, a ka më kuptim jeta pa ta?
Ishin orët e para të natës kur na e shqyen derën e ne ishim të gjithë një gjumë...Kështu nis së shumti tregimi i tyre për atë që ka ndodhur. Për një natë të tillë, të pashlyer nga sytë dhe zemra e saj, flet Nekibe Kelmendi, (tani "gruaja me të zeza") bashkëshortja e avokatit të shquar Bajram Kelmendi. Është një natë e fiksuar përjetësisht në kujtesën e saj. Nata kur i rrëmbejnë në shtëpi të shoqin bashkë me të dy djemtë, që nuk do t'i shohë kurrë. Kjo grua e fortë dhe e papërkulur, në varrim të burrit e të djemve e merr fjalën vetë e, duke i mbajtur lotët u jep zemër të tjerëve: "U bëj apel nënave të tjera se luftë është kjo, se këto janë sakrifica që po japim për Kosovën". Lufta e saj për të nxjerrë të vërtetën në shesh vazhdoi vite me radhë. Ajo nuk rreshti së shkuari derë më derë në instancat dhe organizmat më të larta, deri në Tribunalin e Hagës, për ta zbardhur të vërtetën e hidhur.
Në planet e mbrapshta të forcave militare serbe, një nga aksionet më eminente ishte, në radhë të parë asgjësimi i intelektualëve të Kosovës. Kudo që të ndodheshin ata. Çfarëdo emri të shquar apo të pashquar të kishin. Ata e dinin se pa ta një popull mbetet si pa krye. Ekzekutimi i akademikut e politikanit të shquar Fehmi Aganit, i avokatit B.Kelmendi me të bijtë në Prishtinë, i doktor Izet Himës, i ekzekutuar pa mëshirë në Gjakovë, i prof. Latif Berishës e ekonomistit Agim Hajrizi në Mitrovicë… keqtrajtimi i të mrekullueshmes doktoreshë, Drita Mekuli, ndërtueses së mjekësisë kosovare, dhe vajzës së saj Drita Mekuli, gjithashtu mjeke, për të përmendur veç një numër të vogël prej tyre.
Dhe tmerri vazhdon e nuk ndalet. Ndaj të gdhirë, në mesnatë, në terr, disa herë në mes të ditës… Janë kaq të shumta dëshmitë, janë kaq të padurueshme. " M'i vranë të pesë djemtë!" thotë Zojë Preni nga Korenica. "Ku po don me ta pre djalin?", i thonë kriminelët Trashe Sokolit nga Meja. 377 persona të likuiduar brenda një dite të vetme, një çasti. "I shihni këto varre? thotë Gjokë Sokoli. Të krishterë e myslimanë në një vend. Serbi nuk ka shikuar je mysliman a katolik, veç a ke folur shqip, a e ke kapuçin e bardhë!". "Këtu në Gjakovë, ka qenë jo luftë, por ferr! Flet rrëqethshëm Nesrete Vejsa Nuka, për natën e ekzekutimit të 20 familjarëve të saj, prej të cilëve 13 fëmijë, që në Gjakovë njihet si Rasti i Vejsave. Veç kësaj familje janë ekzekutuar edhe 68 vetë të tjerë. Dhe numri i viktimave shkon kështu me radhë, me radhë, pa u ndalur, pa u tutur nga asgjë.
Aty ku ndërroi epoka për shqiptarët. Kështu titullohet kapitulli më tragjik i ngjarjeve, ai i masakrës së Reçakut, janar 1999, që për herë të parë ktheu vëmendjen e tërë opinionit botëror, për atë çka po ndodhte në Kosovë dhe ku historia, më në fund, do të kthehet nga shqiptarët. Gjithsej 42 viktima. Gazetarët dhe fotoreporterët i nisën raportet e xhirimet e një tragjedie ende të panjohur nga bota. Ishte diplomati i lartë amerikan që dha kushtrimin i pari, duke e quajtur ngjarjen si një nga episodet më të errëta të historisë moderne evropiane. Në Reçak do të vijnë edhe hetuesit e Tribunalit të Hagës.
Ambasadori amerikan, William Walker, njeriu që hyri në historinë e shqiptarëve si një mik i tyre, në parathënien e këtij libri të madh, thekson se "nuk beson se autorja e këtij libri (S.Gashi), apo shumica e atyre që kanë vuajtur e janë përgjakur në duart e qeverisë së tyre në Beograd, shtyhen nga dëshira për hakmarrje apo shpagim…Ata që këmbëngulin që bota t'i dijë këto krime besojnë në sundimin e ligjit, në kërkimin e së vërtetës dhe të përgjegjësisë. … Si e tillë (S.G.) është një mbështetëse e fuqishme dhe bindëse për deklaratën e Pavarësisë së Republikës së Kosovës së 17 shkurtit 2008 ".
Libri i gazetares së përkushtuar, Sanije Gashi, është shërbimi më i madh që ajo i ka bërë popullit të vet, për të nxjerrë në dritë të vërtetën.
"Plagët dhembin kur ftohen", thotë me të drejtë mjekja dhe poetja e mirënjohur, Flora Brovina. Tani që po ftohen, ato po dhembin më fort. Dhe kjo ndihet më shumë kur ka shurdhëri, kur ka moskuptim. Siç ishte rasti i Prokurores së Përgjithshme të Hagës, zonjës Carla Del Ponte, që nga qëndrimet e saj ndaj viktimave, deri te libri i çuditshëm që nxori më pas! Ajo që dëgjoi zonjën Kelmendi për tërë atë dramë të madhe e që nuk e thirri asnjëherë për të dëshmuar! Pse? "Dy-tri herë jam kontaktuar me të dhe i kam thënë: Ti u ke hyrë në hak shqiptarëve që nuk e ke akuzuar Millosheviqin për genocid. Më thoshte: Nuk kam pasur prova! - Po si nuk ke pasur prova kur atje e ke gjithë arkivin shtetëror dhe ushtarak!... Kam pritur se do më ftonte, por nuk ndodhi! Ajo grua ka qenë e anshme!", pohon me trishtim N.Kelmendi.
Serbia e sotme duhet të gjejë forcën e të tregojë gatishmëri për të pranuar shkallën e krimeve të saj në Kosovë. Gjë që deri tani nuk ka ndodhur.
Ndërkaq, në Kosovë, në Kosovën që u bë shtet në sajë të këtyre sakrificave të mëdha, jeta ka nisur ta rimarrë veten. Kanë lindur me qindra fëmijë të tjerë, mbi gërmadhat e shtëpive të djegura janë ngritur të reja. Jeta po ripërtërihet dhe njerëzit e gjymtuar dalëngadalë, me vështirësi, po hyjnë në të. Duke mbajtur secili brengën e vet, ata të gjithë i gëzohen Kosovës së lirë. Ndërkaq, ajo që ndodhi nuk do të mund të harrohet. Do të mbahet mend në kujtesën e njerëzve që i përjetuan ato ngjarje, do të kujtohet prej fëmijëve që asokohe ishin foshnja dhe të tjerë, që do të lindin më pas, duhet ta mbajnë mend këtë. Jo për të nxitur urrejtjen, as për të provokuar armiqësi të reja, siç thekson dhe zoti Walker, por për t'u siguruar se diçka e tillë nuk duhet të ndodhë më kurrë.
Në një ditë të ftohtë janari, midis pirgut të letrave të ardhura atë mën-gjes, gjendej edhe një zarf i trashë. Vinte nga Londra. Mikesha ime e kahershme ...gazetarja Sanije Gashi, me anë të një e-maili elektronik, më kishte njoftuar se po më niste librin e saj të porsadalë. Po ia jepte kunatës që nisej në Londër, për më shumë siguri. Libri ishte tani ndër duart e mija. Ai titullohej: "Histori të tmerrit -1999". Dosje krimesh të luftës, rrëfime të grave.
Një libër për Kosovën. Para syve më doli Sanije Gashi në takimin tonë tê parë në Paris në vitin 1991. Bashkë me Luljeta Pulën dhe avokatin Fazli Balaj kishin ardhur me materiale të shumta, kaseta dhe foto, për t'ia bërë të njohura zonjës Mitterrand, atëkohë zonjë e parë e Francës, represionin e egër të serbëve në Kosovë. Vrasjet, burgimet, rrahjet... Libri që më dërgonte ishte një vazhdimësi e punës së saj të gjatë, të palodhur.
I lashë të gjitha gjërat e tjera që kisha për të bërë dhe iu vura menjëherë leximit të tij... për ta përfunduar në mbrëmje vonë.
Dua ta them qysh në fillim: Të lexosh një libër të tillë, në mbarim të tij nuk je më ai që kishe qenë disa orë më parë. Shumë herë m'u desh të ndalem, të vështroj jashtë nga dritarja, për t'u bindur se bota reale ekziston vërtet, se njerëzit vazhdojnë të ecin normalisht, se ata bisedojnë si përherë, se ata nuk e kanë humbur buzëqeshjen, se bëjnë ende plane për jetën... Megjithatë, pas këtij libri, kurrsesi s'mund të jesh më ai që ke qenë. Sepse në botë, jo kushedi se sa larg prej këtej, po këtu, mu në zemër të Evropës, ka ndodhur diçka e kobshme, e paparë, hollësitë e së cilës njerëzit duhet t'i mësojnë me urgjencë, për të ditur si ta mbrojnë atë bisedë, ato plane, atë ecje të përditshme, gjithçka që mban në këmbë atë që quhet jetë njerëzore.
Me një durim të pashoq, Sanije Gashi, kjo gazetare e përkushtuar kosovare, ka arritur të mbledhë fshat më fshat e qytet më qytet gjithë dhimbjen dhe vajin e grave shqiptare, që e përjetuan këtë llahtarë të paparë: kalvarin tragjik të luftës së fundit 1998-1999 në Kosovë. Si ka mundur ajo t'i bëjë ballë e të dëgjojë prej gojës së tyre gjithë atë oqean vuajtjeje? Si kanë mundur ato ta nxjerrin jashtë vetes atë helm të rëndë, që i ka shtypur shpirt e trup për një kohë të pambarim? Ishte një pyetje që dhjetëra herë ia bëja vetes, duke shfletuar dhe duke ndalur, për të mbledhur përsëri frymën e duhur, për ta çuar më tej këtë lexim të trishtë.
Ne të gjithë, sikurse gjithë bota, i ndoqëm me ankth para ekranit televiziv ato që ndodhën atje, në Kosovë. Para syve të të gjithëve u shpalos drama e një populli të tërë, që, kokulur, i poshtëruar, u përzu dhunshëm nga trojet e veta. Një eksod masiv i organizuar prej forcave militare serbe, për ta spastruar Kosovën nga vendasit e vet.
Kam qenë në Kosovë fill pas mbarimit të luftës me bashkëshortin dhe vajzën e madhe dhe i kemi parë me sytë tanë ato plagë të pashlyeshme të pasluftës. Historitë që na tregonin njerëzit për çka kishin përjetuar, ishin njëra më makabre se tjetra. Gjurmët e krimit të përgjakur ishin ngado. Në hotel "Grand", ku kishim bujtur, ishin ende të freskëta dhe të papastruara gjaku dhe shenjat e turpshme të torturave. Në Prekaz, para shtëpisë të dikurshme të komandantit legjendar të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Adem Jasharit, varret ishin të freskëta, Peja e bukur me dyqanet e vogla të artizanaleve të dikurshme ishte shkatërruar e nxirë nga flakët, Gjakova martire po ashtu… Por, të lexosh tani, dhjetë vjet pas luftës, rrëfimet e grave dhe vajzave të mbijetuara, që e provuan mbi kurriz të tyre këtë fat të zi, të patekundshoq, është një hata tjetër. Fotografitë në libër flasin më shumë se fjalët. Vajza të reja, vajza të bukura si yje, të masakruara e të hedhura në lumë a në pus, fëmijë të gjymtuar të lënë rrugëve, me atë shprehjen e pafajshme, të ngrirë e të habitur në fytyrë, si të të gjithë fëmijëve në botë, që nuk do të mund më kurrë të shpjegojnë ç'u ndodhi dhe përse...Përse? Ngelesh pa gojë. Askush në botë nuk do dijë, nuk do mund të flasë për ta se çfarë iu kanë parë sytë. Buzët e tyre të njoma janë mbyllur përgjithmonë!
Janë 450 puse me trupa të vdekur, pohon Josef Martinsen, udhëheqësi i projektit të spastrimit të puseve në Kosovë më 1999. Nëpërmjet faqeve të librit të Sanije Gashit gjejmë rrëfimet e grave që kanë mundur të dëshmojnë. Sepse të tjerat, dergjen pa jetë puseve. Të tjerat, që janë gjallë, ende nuk arrijnë të flasin, të tregojnë…Ato vazhdojnë të rrinë të murosura, në heshtjen e tyre tragjike, të rrëzuara përjetë nga turpi dhe moskuptimi. Njeriu bën pyetjen: Sa janë ato? Qindra, në mos mijëra, thonë vëzhguesit, por numri i tyre s'ka për t'u ditur kurrë...
"Slobodan Millosheviçi dhe ata që komplotuan bashkë me të, shkruan ambasadori amerikan për Kosovën, William Walker, në parathënien e këtij libri, e kuptuan plotësisht se nuk ka asnjë akt tjetër që mund të shkatërrojë në atë mënyrë një femër shqiptare dhe familjen së cilës ajo i përket, sesa përdhunimi. Ky është poshtërimi më i madh, përvoja më e turpshme që i nënshtrohet një grua…Duke e ditur këtë, forcat paramilitare serbe, në mënyrë qëllimkeqe e përdorën përdhunimin si instrument të fushatës tyre të genocidit".
Pikërisht me këtë mënyrë e peshë plumbi në shpirt vazhdojnë të jetojnë ato që përjetuan çnjerëzimin: nuset e reja, vajzat e brishta, gratë e të gjitha moshave. Si kanë mundur? pyes pa pushim veten. Shpjegimet e neopsikiatrit Skënder Boshnjaku, që ka dëgjuar e ndihmuar aq shumë syresh, do të thyenin në mes edhe një përbindësh po t'i dëgjonte. " … në radhë të parë është goditur shembëlltyra, është goditur bukuria, është goditur merita historike, është goditur funksioni dhe aftësia e nënës ! ", shpjegon ai.
"Kam parë kaq shumë tmerre sa nuk dua të kem më sy", thotë një nënë shqiptare kur takon zonjën Clinton në kampet e Bllacës.
Ndjek rrëfimet e tyre faqe pas faqeje. E ndërpres leximin. Marr frymë përsëri, për të vazhduar. Nuk është e lehtë të vazhdosh një libër të tillë.
Nuk janë vetëm forcat speciale serbe që merren me ketë punë të ndyrë. Dhunuesi është shpesh fqinji i tyre. Deri dje punonin bashkë, vinin në të njëjtën shkollë… " Erdhën e hynë në shtëpinë tonë serbët e fshatit me maska, të tjerët pa to. Po ata serbë, me të cilët kishin punuar djemtë e mi në Bodrumin e Rakisë, që kishin ndenjur, kishin ngrënë e kishin pirë bashkë!", shpjegon Hanëmshaja nga Krusha e Vogël. Ky lejtmotiv të ndjek kudo: në Dushkojë, Deçan, Rahovec, Krushë e Madhe e Krushë e Vogël, në Maznik, Bardhaniq, Zhebeli, Dobërçak, Sveçla, Grashtica, Zhazhë, Bradashë, Celina, Pisjak, Hoqa e vogël, Stenkovec, Dyzi, Vitomiricë, Studenicë, Istog, Suharekë, Raçak, Llaushë, Qyshk, Korenicë, Poklek i vjetër... Lexoj rrëfimin për tri gratë e Kozhicës që u dhunuan në Qirez dhe që përfunduan në puset e vdekjes. "Së pari i kanë dhunuar e mandej i kanë hedhur në bunar", flet babai i njërës nga viktimat, Xhemajl Xhema, për gratë e vajzat e dhunuara e të hedhura në puset e Qirezit. "Plumbi është diçka tjetër…punë e pastër, por kjo që ndodhi me femrat tona është përtej tmerrit", shton ai me pikëllim.
Emrat e dhunuesve vendas i hasim ngado. Ata përmenden radhë, fshat më fshat, lagje më lagje: Nenad Paviqeviqi, "Cërna ruka" (Dora e zezë), Millutini, Llazar Gligorovski, Nuska Stojanoviqi, (komshija e dikurshme që ua dinte edhe lugët në dollap, ngaqë hynte e dilte lirisht në shtëpitë e tyre), Novak Pituliqi, Lilë komshija e shumë e shumë të tjerë. Si ta shpjegosh, si ta gëlltisësh tërë këtë urrejtje të zezë? S'gjej fjalë!
Tmerret e kësaj lufte kundër civilëve të pambrojtur janë të papërshkrueshme. Kanë filluar me një hovëzim të ri fill pas bombardimeve të NATO-s, pohojnë ato të gjitha. Janë kryesisht datat 24, 25, 26 mars. Të gjithë i kishin sytë nga qielli për shpëtim dhe, edhe pse ato bomba binin edhe mbi ta, ata e uronin, e bekonin rënien e tyre. Që ky llahtar të mbaronte, që më në fund, të dilnin në liri.
Kush nuk i pa nëpërmjet kamerave të televizionit lotët e dhimbjes të atij adoleshenti, hipur mbi një karro, kur sapo ka marrë vesh asgjësimin e krejt familjes së vet? Imazhi i tij përshkoi gjithë kamerat e botës.
"A ka më kuptim jeta pas kësaj?", "Zor e kam të rroj". Janë fjalë që do t'i ndeshim jo rrallë në rrëfimet tronditëse të këtij libri. Është një pyetje për jetë a për vdekje. Kur i ke humbur të dashurit e shtrenjtë, lulen e zemrës, a ka më kuptim jeta pa ta?
Ishin orët e para të natës kur na e shqyen derën e ne ishim të gjithë një gjumë...Kështu nis së shumti tregimi i tyre për atë që ka ndodhur. Për një natë të tillë, të pashlyer nga sytë dhe zemra e saj, flet Nekibe Kelmendi, (tani "gruaja me të zeza") bashkëshortja e avokatit të shquar Bajram Kelmendi. Është një natë e fiksuar përjetësisht në kujtesën e saj. Nata kur i rrëmbejnë në shtëpi të shoqin bashkë me të dy djemtë, që nuk do t'i shohë kurrë. Kjo grua e fortë dhe e papërkulur, në varrim të burrit e të djemve e merr fjalën vetë e, duke i mbajtur lotët u jep zemër të tjerëve: "U bëj apel nënave të tjera se luftë është kjo, se këto janë sakrifica që po japim për Kosovën". Lufta e saj për të nxjerrë të vërtetën në shesh vazhdoi vite me radhë. Ajo nuk rreshti së shkuari derë më derë në instancat dhe organizmat më të larta, deri në Tribunalin e Hagës, për ta zbardhur të vërtetën e hidhur.
Në planet e mbrapshta të forcave militare serbe, një nga aksionet më eminente ishte, në radhë të parë asgjësimi i intelektualëve të Kosovës. Kudo që të ndodheshin ata. Çfarëdo emri të shquar apo të pashquar të kishin. Ata e dinin se pa ta një popull mbetet si pa krye. Ekzekutimi i akademikut e politikanit të shquar Fehmi Aganit, i avokatit B.Kelmendi me të bijtë në Prishtinë, i doktor Izet Himës, i ekzekutuar pa mëshirë në Gjakovë, i prof. Latif Berishës e ekonomistit Agim Hajrizi në Mitrovicë… keqtrajtimi i të mrekullueshmes doktoreshë, Drita Mekuli, ndërtueses së mjekësisë kosovare, dhe vajzës së saj Drita Mekuli, gjithashtu mjeke, për të përmendur veç një numër të vogël prej tyre.
Dhe tmerri vazhdon e nuk ndalet. Ndaj të gdhirë, në mesnatë, në terr, disa herë në mes të ditës… Janë kaq të shumta dëshmitë, janë kaq të padurueshme. " M'i vranë të pesë djemtë!" thotë Zojë Preni nga Korenica. "Ku po don me ta pre djalin?", i thonë kriminelët Trashe Sokolit nga Meja. 377 persona të likuiduar brenda një dite të vetme, një çasti. "I shihni këto varre? thotë Gjokë Sokoli. Të krishterë e myslimanë në një vend. Serbi nuk ka shikuar je mysliman a katolik, veç a ke folur shqip, a e ke kapuçin e bardhë!". "Këtu në Gjakovë, ka qenë jo luftë, por ferr! Flet rrëqethshëm Nesrete Vejsa Nuka, për natën e ekzekutimit të 20 familjarëve të saj, prej të cilëve 13 fëmijë, që në Gjakovë njihet si Rasti i Vejsave. Veç kësaj familje janë ekzekutuar edhe 68 vetë të tjerë. Dhe numri i viktimave shkon kështu me radhë, me radhë, pa u ndalur, pa u tutur nga asgjë.
Aty ku ndërroi epoka për shqiptarët. Kështu titullohet kapitulli më tragjik i ngjarjeve, ai i masakrës së Reçakut, janar 1999, që për herë të parë ktheu vëmendjen e tërë opinionit botëror, për atë çka po ndodhte në Kosovë dhe ku historia, më në fund, do të kthehet nga shqiptarët. Gjithsej 42 viktima. Gazetarët dhe fotoreporterët i nisën raportet e xhirimet e një tragjedie ende të panjohur nga bota. Ishte diplomati i lartë amerikan që dha kushtrimin i pari, duke e quajtur ngjarjen si një nga episodet më të errëta të historisë moderne evropiane. Në Reçak do të vijnë edhe hetuesit e Tribunalit të Hagës.
Ambasadori amerikan, William Walker, njeriu që hyri në historinë e shqiptarëve si një mik i tyre, në parathënien e këtij libri të madh, thekson se "nuk beson se autorja e këtij libri (S.Gashi), apo shumica e atyre që kanë vuajtur e janë përgjakur në duart e qeverisë së tyre në Beograd, shtyhen nga dëshira për hakmarrje apo shpagim…Ata që këmbëngulin që bota t'i dijë këto krime besojnë në sundimin e ligjit, në kërkimin e së vërtetës dhe të përgjegjësisë. … Si e tillë (S.G.) është një mbështetëse e fuqishme dhe bindëse për deklaratën e Pavarësisë së Republikës së Kosovës së 17 shkurtit 2008 ".
Libri i gazetares së përkushtuar, Sanije Gashi, është shërbimi më i madh që ajo i ka bërë popullit të vet, për të nxjerrë në dritë të vërtetën.
"Plagët dhembin kur ftohen", thotë me të drejtë mjekja dhe poetja e mirënjohur, Flora Brovina. Tani që po ftohen, ato po dhembin më fort. Dhe kjo ndihet më shumë kur ka shurdhëri, kur ka moskuptim. Siç ishte rasti i Prokurores së Përgjithshme të Hagës, zonjës Carla Del Ponte, që nga qëndrimet e saj ndaj viktimave, deri te libri i çuditshëm që nxori më pas! Ajo që dëgjoi zonjën Kelmendi për tërë atë dramë të madhe e që nuk e thirri asnjëherë për të dëshmuar! Pse? "Dy-tri herë jam kontaktuar me të dhe i kam thënë: Ti u ke hyrë në hak shqiptarëve që nuk e ke akuzuar Millosheviqin për genocid. Më thoshte: Nuk kam pasur prova! - Po si nuk ke pasur prova kur atje e ke gjithë arkivin shtetëror dhe ushtarak!... Kam pritur se do më ftonte, por nuk ndodhi! Ajo grua ka qenë e anshme!", pohon me trishtim N.Kelmendi.
Serbia e sotme duhet të gjejë forcën e të tregojë gatishmëri për të pranuar shkallën e krimeve të saj në Kosovë. Gjë që deri tani nuk ka ndodhur.
Ndërkaq, në Kosovë, në Kosovën që u bë shtet në sajë të këtyre sakrificave të mëdha, jeta ka nisur ta rimarrë veten. Kanë lindur me qindra fëmijë të tjerë, mbi gërmadhat e shtëpive të djegura janë ngritur të reja. Jeta po ripërtërihet dhe njerëzit e gjymtuar dalëngadalë, me vështirësi, po hyjnë në të. Duke mbajtur secili brengën e vet, ata të gjithë i gëzohen Kosovës së lirë. Ndërkaq, ajo që ndodhi nuk do të mund të harrohet. Do të mbahet mend në kujtesën e njerëzve që i përjetuan ato ngjarje, do të kujtohet prej fëmijëve që asokohe ishin foshnja dhe të tjerë, që do të lindin më pas, duhet ta mbajnë mend këtë. Jo për të nxitur urrejtjen, as për të provokuar armiqësi të reja, siç thekson dhe zoti Walker, por për t'u siguruar se diçka e tillë nuk duhet të ndodhë më kurrë.
Lukë Kaçaj dhe palltoja e Moskës
ROLAND GJOZA
Shënime nga udhëtimet në memorie, IV. Takimet surreale me Lukë Kaçajn gjatë xhirimeve për dokumentarin kushtuar baritonit me fat tragjik. Arrestimi, vdekja e Anës dhe jeta e kotë në Shqipërinë e pas nëntëdhjetës
Prisnim Lukë Kaçajn te Pergola (një bar intim ngjitur me televizionin publik, që s'është më.) Ishte koha e rrushit. Bistakët e mëdhenj me tajgë të kuqe dhe hafiz ali, sterrë të zinj si korbi, gati arrinin gotat tona me konjak.
Kamerieri, një djalosh i një shkrimtari të shquar që i binte kitarës netëve në një lokal tjetër për tre grosh, priste me gërshërë të mëdha bistakë me rrush dhe i vinte me kujdes mbi tabakanë e pijeve me nudot tahitiane të Gogenit.
Ne prisnim Lukë Kaçajn, baritonin e famshëm, që rusët e kishin lutur të qëndronte përgjithmonë në Moskë. Ai qe kthyer në atdhe, se ishte dishepull i Françeskut të Asizit, nuk i ndahej zemra asesi nga Shkodra e Fishtës, si dhe prej asaj shkollës së fretënve, ku kishte kënduar fare i ri në korin e kapelës Halelujën e Hendellit.
Për kaq gjë u kthye? Jo, arsyeja e mendjes nuk e rrok dot, po arsyeja e paarsyeshme e zemrës e di. Pas burgut në atdhe (po për çfarë, o zot?) ai ishte kthyer në shtëpi dhe qe mbyllur brenda.
Pas kaq kohësh, gati 20 vjet harrese, hutese e kotnie, dikush u kujtua, një regjisor që pat mbaruar një shkollë muzike për violinë dhe ëndërronte të fuste muzikë në kuadrin e filmit, të bënte një dokumentar për të.
Po si ndodhi kjo? Prej një palltoje të vjetër gub që e hodhi përsipër...
Pra, pinim konjak te Pergola dhe shikonim si pritej rrushi tajgë e hafiz ali me gërshërë. Për kë po bëhej kjo kasaphanë kaq lirike mbi kokat tona, kush e kishte dhënë këtë urdhër? Rëndom rrushi me bistakë çuditërisht kokërrngjeshur dhe mjaft të mëdhenj e të bukur si të punuar me dorë, nuk prekej prej askujt, gjersa vinte luzma e grerave, bujama e harabelave, krrokatja e korbave, qe e çukitnin dhe e grinin shpejt e shpejt me babëzi dhe tërbim.
Erdhi Luka me kostum të vjetër të fërkuar dhe të strepsur, me një pardesy të bardhë në dorë. I gjatë, biond, me sy jeshil përplot mahi dhe ironi, tejet krenar, megjithatë.
- Lukë, ulu, - tha regjisori.
Ai u ul dhe piu konjak me ne. I shkonte kaq shumë ajo gotë me lëngun ngjyrë ari në dorën me gishtërinj të gjatë.
E kisha pranë baritonin e madh, basin e mahnitshëm me timbrin e kambanave ditëve të Javës së Shenjtë, pafatsin akoma më të madh, tragjikun edhe më të madh akoma. Ç'buzë ironike, ç'vuajtje në ato buzë, që sytë e shprehnin me kaq shumë gaz të hidhur që i kishte ngrirë prej kohësh. Herë-herë vihej re trembshëm hutimi dhe heshtja e tij prej varri.
- I solle ato? - e pyeti regjisori.
Ai nuk u përgjigj.
- Sot e kemi lënë që t'i xhirojmë.
- Jo. - pëshpëriti Luka. - I pruna, po në tren u pendova. Edhe këto të bekueme doni të mi merrni? Unë nuk këndoj ma. Nuk më kërkon askush ma me këndue. Më kanë harrue. Vetëm fretnit françeskanë më bajnë za me këndue Simon Boccanegren e Verdit midis shenjtve e qirinjve që digjen për mue. Këto më kanë mbetë nga ajo kohë. Jo, nuk i jap!
- Ç'thua, Lukë! Ne vetëm sa do t'i xhirojmë. Ti na premtove, bëre gjithë atë rrugë për t'i sjellë!
- Jo, nuk ju besoj. Të gjitha mi morën, përveç këtyne...
Ai na tregoi një qeskë ushqimesh ku ishin futur diplomat, çmimet, dekoratat, që kishte marrë në koncertet e operat e shfaqura nëpër botë.
- Këto i fshehu Ana. Nuk i gjetën dot.
- Ç'të duhen? - e pyeti regjisori.
- I ka ruejt Ana, budallë. Aty asht çmimi i Moskës, i Sankt Peterburgut, i Varshavës, i Pragës... çmime të para... qypi im me flori... I ka ruejt Ana!
U ngrit dhe iku. E tundte atë qeskë sikur të mos kishte brenda çmime botërore, po tranguj a qepë. Eh, ç'na polli me këtë njeri!
I shkuam në Shkodër. Ishte ditë shumë e ftohtë. Ai kishte veshur pallton gub, pallton e vjetër, që e kishte sjellë nga Moska. Rrinte mbyllur në shtëpi. Nganjëherë për festa shkonte te kapela e fretënve, i binte pianos midis qirinjve që i ndizte vetë, tregonte barcaleta, qeshte e gajasej me një gotë verë të kuqe në dorën që i dridhej nga pak. Jashtë binte shi dhe dyshemeja me plloça të murrme dhe dyllë lagej nga këmbët e lutësve.
Kur i tekej të këndonte, kisha mbushej plot dhe njerëzia qanin dhe qirinjtë shuheshin një nga një, jo se treteshin ashtu përgjumshëm e dalëngadalë, po nga kumb i basit të tij madhështor që e trondiste kapelën me gjithsej. Pastaj shkonte dhe i ndizte vetë, se i donte shumë qirinjtë, që i dukej sikur digjeshin përvujtnisht për amshimin e shpirtit të tij dhe të Anës.
Mezi ia mbushëm mendjen. Gjithmonë përsëriste: I ka ruejtë Ana! Se kishin për t'mi zhdukë Juda Iskariotët!
Ajo kishte vdekur. I mbetur fillikat, ai jetonte me fantazmën e saj. Gruaja e tij kishte qenë shumë e bukur. Dhe fotografia e saj më e bukur ishte mbyllur në mermerin e varrit. Ai shkonte shpesh atje për të parë fotografinë. Atë, të vetmen, se të tjerat i kishte grisur, që të mos çmendej.
Ecnim pa folur.
- Ku po na çon? - e pyeti regjisori.
- Te varri i saj. Atje i kam fshehur. Kot e keni, ato janë kohë të vdekuna.
Kishte marre me vete një kazmë të vogël. Rrëmihu dheun pranë varrit dhe i nxori. Kësaj radhe i kishte mbështjellë me lëkurë. I morëm dhe i hapëm mbi pllakën e varrit dhe i xhiruam njërën pas tjetrës, ndërsa ai pëshpëriste humbshim: edhe këto mi morët, sikur t'i merrnim shpirtin.
E shikonim ashtu shumë të pikëlluar në atë ditë të ftohtë dhe nuk e di pse ai ende e ruante atë pamje prej dendi mondan, po të rënë nga vakti. I tillë kishte qenë, gati përbuzës në atë siguri që i jepte paraqitja prej mashkulli elegant dhe talenti i madh i lindur.
* * *
Atë ditë po bëhej gati të dilte nga Akademia e Arteve ashtu si gjithmonë me diçka në dorë, o xhaketë, o pardesy, o pallto. Mbahej me sqimë dhe mustaqet e verdha me një grimë sensualiteti i shkonin fytyrës së tij të mprehtë tejet shprehëse, me mollëza të dala, me sytë përplot shkëlqim disi tallës e lazdrues, gojë epsharake aq ndjellëse, me atë vështrim depërtues e disi ironik nga lart poshtë me një ndjesi të rëndë posedimi gjithsesi të pranueshëm.
Gazi i zi i degës qëndroi në trotuar dhe prej andej zbritën dy civilë dhe një polic. Ai po vështronte nga dritarja e madhe e studios së kantos retë e mëdha të përhime mbi ndërtesat e stilit romak dhe sheshin e zbrazët. Atë ditë bënte shumë ftohtë dhe ai kishte veshur pallton gub që e pëlqente shumë Ana.
E kishte blerë në Moskë me honorarin e çmimit të parë që kishte marrë me operat e Verdit. Ajo e kishte zakon të vinte faqen në stofin e trashë e të butë dhe t'i merrte erë duke pëshpëritur: një parfum delikat i dyshimtë që më bën xheloze, një parfum i vjetër fort, era jote prej mashkulli të plotë dhe kundërmimi i duhanit që mi merr mendtë.
Ajo i thoshte këto duke qeshur me kaq sensualitet, sa ai e ndjente këtë me një dhimbje të mprehtë dalldisëse. Për kë kanë ardhur, mendoi dhe ndjeu të rrëqethura, po nuk i shkoi mendja se ata kishin ardhur për të.
Ai ishte te Tetëqinda, La Skala, ku po interpretonte Verdin, shpesh ishte atje te shekulli i artë i muzikës dhe nuk i kishte kushtuar asnjëherë vëmendje kohës së tij, po veç qahej për lekët që s'i dilnin, për artistët e mëdhenj dhe kompozitorët e mëdhenj, që ishin ndaluar.
Ai s'mund t'i çonte më letra miqve të tij në Moskë, Itali, Poloni. I kishte humbur lidhjet. I kishte mbetur Ana, gruaja e tij e bukur, që e priste, ishte veshur pothuajse, ishte bërë gati për darkën te Vollga, (Drini) po Vollga i kishte mbetur, ku do të porositnin llazanjë dhe biftek skare me birrë të zezë Korçe, po dhe me verë të kuqe Leskoviku.
Ajo e hante shumë llazanjën, që e përgatiste një kuzhiniere beratase, Vangja. Sa i donte këto darka, takimet me miq, flirtet e vogla, atë komoditet molisës që e rrethon rëndom një artist të dëgjuar. E përshëndetën dy-tre studentë kur doli në korridor. Ata po ngjiteshin, ata të tre.
Ai mbante në njërën dorë pallton gub të hedhur në parakrah dhe në tjetrën partiturat e Verdit.
Në emër të dashurisë, përsëriste një frazë muzikore, teksa ata po ngjiteshin lart me ngut, sikur s'priste puna dhe ai mendoi, ngaqë i bëri përshtypje nguti dhe zymtia e tyre, se ata nuk kishin punë me të, s'kishin si të kishin punë me të, ndoshta dhe për një arsye, se Ana ishte bërë gati dhe e priste, teksa për të fundit herë po shikohej në pasqyrë, në atë pasqyrën e madhe prej kristali ku ishin parë tre brezni. Ana, që ai e dashuronte ende, me atë furinë e parë, e priste.
Siç dinë të presin dashnoret në opera. Ishte atje dhe ajo tryeza e tyre pranë orkestrës, atje në anë të murit, pikërisht te dritaret e mëdha me perde damasku ngjyrë vishnje, që ajo i hapte sapak për të parë lulishten verore të braktisur dhe atë vendin e tyre të dashur nën pemë ku uleshin netëve të nxehta me gjinkalla.
Ishte ajo tryeza, padyshim ishte ende e pazënë, brenda në sallën e dimrit të mbushur cit më cit klientë, me atë copë kartoni përsipër ku shkruhej me bojë kine: E rezervuar. Në emër të dashurisë... gati sa nuk e këndoi me zë këtë frazë, po ata iu afruan me ngut dhe qëndruan para tij.
- Lukë Kaçaj?
- Po.
- Në emër të popullit jeni i arrestuar.
- Në emër të dashurisë?
- Çfarë thatë, i pandehur?
- Një frazë muzikore kisha në gojë.
- Ah, ajo goja juaj!
I mbërthyen prangat në duar dhe partiturat e Verdit i ranë përtokë. Pse e arrestuan, pse, pse vallë, për çfarë e akuzuan? Agjitacion-propagandë, me një fjalë kishte llapur.
Goja e tij pëlqente llazanjën, që e gatuante për mrekulli Vangja, po pëlqente dhe ca gjëra të tjera, që ishin të ndaluara, si bie fjala Rahmaninovi, që kishte shpëtuar se jetonte në Amerikë, tenori Tito Skipa s'do të ishte bërë aq i famshëm, po të mos kishte kënduar në Nju Jork "O sole mio", Stravinski ia kishte hedhur që ndodhej në Perëndim dhe Boris Pasternak e kishte marrë çmimin Nobel ngaqë "Doktor Zhivago" ishte botuar së pari në Itali, në Perëndim.
Ana priste atje ndanë dritares që shikonte nga rruga përbri pasqyrës fillikate që pasqyronte hijet e ndajnatës dhe s'kishte vënë gjumë në sy gjersa kishte marrë vesh lajmin. Dhe kishte pritur dhe kishte vdekur, si dashnoret e Tetëqindës, që vdisnin të dashuruara dhe për këtë shkak vuanin më shumë se kishin dy vdekje dhe kishin tre vdekje kur ishin dhe aq të bukura.
* * *
Pastaj ndodhi ajo që u bë nxitje e fortë për dokumentarin: ai i preku Anës me gishtërinjtë e gjatë ballin, sytë, buzët, që i qeshnin në mermer, hoqi pallton e vjetër gub të Moskës, të rrjepur vende-vende dhe ia hodhi përsipër varrit.
A e ndjen veten ma mirë, Anë? Si të kanë lanë krejt lakuriq dreqnit e mallkuem, e dashtuna ime! Lakuriq, krejt lakuriq... o zot, sa të ftofta i paske duart! Ti gjithmonë ke pasë ftoftë, gishtat t'i futsha në gojë me t'i ngrofë..
Ikëm. Ai nuk u kthye të merrte pallton. Na u duk e kotë t'i thonim të kthehej e ta merrte, sepse e ndjenim se ai jetonte në një kohë tjetër, ndoshta në kohën e fantazmave. Shtërngonte dorën në fyt, ecte dhe dridhej nga të ftohtit.
U futëm diku në një klub ndanë rruge dhe pimë uiski. Pasi gjerbi me surba të mëdha gotën e dytë dhe mollëzat e dala iu skuqën, gjithashtu sytë i qanë me një ngazëllim të çuditshëm e një trishtim të madh, ai tha:
- Tani s'kam ma asgja, erdhi dhe kjo ditë e fundit. Mi morën të gjitha, edhe Anën, po edhe zanin që më dha aq çmime me Simon Boccanegrën.
Dhe ai nuk jetoi gjatë. Pas dokumentarit nuk e pamë gjëkundi. Artistët vdesin para se të vdesin.
Shënime nga udhëtimet në memorie, IV. Takimet surreale me Lukë Kaçajn gjatë xhirimeve për dokumentarin kushtuar baritonit me fat tragjik. Arrestimi, vdekja e Anës dhe jeta e kotë në Shqipërinë e pas nëntëdhjetës
Prisnim Lukë Kaçajn te Pergola (një bar intim ngjitur me televizionin publik, që s'është më.) Ishte koha e rrushit. Bistakët e mëdhenj me tajgë të kuqe dhe hafiz ali, sterrë të zinj si korbi, gati arrinin gotat tona me konjak.
Kamerieri, një djalosh i një shkrimtari të shquar që i binte kitarës netëve në një lokal tjetër për tre grosh, priste me gërshërë të mëdha bistakë me rrush dhe i vinte me kujdes mbi tabakanë e pijeve me nudot tahitiane të Gogenit.
Ne prisnim Lukë Kaçajn, baritonin e famshëm, që rusët e kishin lutur të qëndronte përgjithmonë në Moskë. Ai qe kthyer në atdhe, se ishte dishepull i Françeskut të Asizit, nuk i ndahej zemra asesi nga Shkodra e Fishtës, si dhe prej asaj shkollës së fretënve, ku kishte kënduar fare i ri në korin e kapelës Halelujën e Hendellit.
Për kaq gjë u kthye? Jo, arsyeja e mendjes nuk e rrok dot, po arsyeja e paarsyeshme e zemrës e di. Pas burgut në atdhe (po për çfarë, o zot?) ai ishte kthyer në shtëpi dhe qe mbyllur brenda.
Pas kaq kohësh, gati 20 vjet harrese, hutese e kotnie, dikush u kujtua, një regjisor që pat mbaruar një shkollë muzike për violinë dhe ëndërronte të fuste muzikë në kuadrin e filmit, të bënte një dokumentar për të.
Po si ndodhi kjo? Prej një palltoje të vjetër gub që e hodhi përsipër...
Pra, pinim konjak te Pergola dhe shikonim si pritej rrushi tajgë e hafiz ali me gërshërë. Për kë po bëhej kjo kasaphanë kaq lirike mbi kokat tona, kush e kishte dhënë këtë urdhër? Rëndom rrushi me bistakë çuditërisht kokërrngjeshur dhe mjaft të mëdhenj e të bukur si të punuar me dorë, nuk prekej prej askujt, gjersa vinte luzma e grerave, bujama e harabelave, krrokatja e korbave, qe e çukitnin dhe e grinin shpejt e shpejt me babëzi dhe tërbim.
Erdhi Luka me kostum të vjetër të fërkuar dhe të strepsur, me një pardesy të bardhë në dorë. I gjatë, biond, me sy jeshil përplot mahi dhe ironi, tejet krenar, megjithatë.
- Lukë, ulu, - tha regjisori.
Ai u ul dhe piu konjak me ne. I shkonte kaq shumë ajo gotë me lëngun ngjyrë ari në dorën me gishtërinj të gjatë.
E kisha pranë baritonin e madh, basin e mahnitshëm me timbrin e kambanave ditëve të Javës së Shenjtë, pafatsin akoma më të madh, tragjikun edhe më të madh akoma. Ç'buzë ironike, ç'vuajtje në ato buzë, që sytë e shprehnin me kaq shumë gaz të hidhur që i kishte ngrirë prej kohësh. Herë-herë vihej re trembshëm hutimi dhe heshtja e tij prej varri.
- I solle ato? - e pyeti regjisori.
Ai nuk u përgjigj.
- Sot e kemi lënë që t'i xhirojmë.
- Jo. - pëshpëriti Luka. - I pruna, po në tren u pendova. Edhe këto të bekueme doni të mi merrni? Unë nuk këndoj ma. Nuk më kërkon askush ma me këndue. Më kanë harrue. Vetëm fretnit françeskanë më bajnë za me këndue Simon Boccanegren e Verdit midis shenjtve e qirinjve që digjen për mue. Këto më kanë mbetë nga ajo kohë. Jo, nuk i jap!
- Ç'thua, Lukë! Ne vetëm sa do t'i xhirojmë. Ti na premtove, bëre gjithë atë rrugë për t'i sjellë!
- Jo, nuk ju besoj. Të gjitha mi morën, përveç këtyne...
Ai na tregoi një qeskë ushqimesh ku ishin futur diplomat, çmimet, dekoratat, që kishte marrë në koncertet e operat e shfaqura nëpër botë.
- Këto i fshehu Ana. Nuk i gjetën dot.
- Ç'të duhen? - e pyeti regjisori.
- I ka ruejt Ana, budallë. Aty asht çmimi i Moskës, i Sankt Peterburgut, i Varshavës, i Pragës... çmime të para... qypi im me flori... I ka ruejt Ana!
U ngrit dhe iku. E tundte atë qeskë sikur të mos kishte brenda çmime botërore, po tranguj a qepë. Eh, ç'na polli me këtë njeri!
I shkuam në Shkodër. Ishte ditë shumë e ftohtë. Ai kishte veshur pallton gub, pallton e vjetër, që e kishte sjellë nga Moska. Rrinte mbyllur në shtëpi. Nganjëherë për festa shkonte te kapela e fretënve, i binte pianos midis qirinjve që i ndizte vetë, tregonte barcaleta, qeshte e gajasej me një gotë verë të kuqe në dorën që i dridhej nga pak. Jashtë binte shi dhe dyshemeja me plloça të murrme dhe dyllë lagej nga këmbët e lutësve.
Kur i tekej të këndonte, kisha mbushej plot dhe njerëzia qanin dhe qirinjtë shuheshin një nga një, jo se treteshin ashtu përgjumshëm e dalëngadalë, po nga kumb i basit të tij madhështor që e trondiste kapelën me gjithsej. Pastaj shkonte dhe i ndizte vetë, se i donte shumë qirinjtë, që i dukej sikur digjeshin përvujtnisht për amshimin e shpirtit të tij dhe të Anës.
Mezi ia mbushëm mendjen. Gjithmonë përsëriste: I ka ruejtë Ana! Se kishin për t'mi zhdukë Juda Iskariotët!
Ajo kishte vdekur. I mbetur fillikat, ai jetonte me fantazmën e saj. Gruaja e tij kishte qenë shumë e bukur. Dhe fotografia e saj më e bukur ishte mbyllur në mermerin e varrit. Ai shkonte shpesh atje për të parë fotografinë. Atë, të vetmen, se të tjerat i kishte grisur, që të mos çmendej.
Ecnim pa folur.
- Ku po na çon? - e pyeti regjisori.
- Te varri i saj. Atje i kam fshehur. Kot e keni, ato janë kohë të vdekuna.
Kishte marre me vete një kazmë të vogël. Rrëmihu dheun pranë varrit dhe i nxori. Kësaj radhe i kishte mbështjellë me lëkurë. I morëm dhe i hapëm mbi pllakën e varrit dhe i xhiruam njërën pas tjetrës, ndërsa ai pëshpëriste humbshim: edhe këto mi morët, sikur t'i merrnim shpirtin.
E shikonim ashtu shumë të pikëlluar në atë ditë të ftohtë dhe nuk e di pse ai ende e ruante atë pamje prej dendi mondan, po të rënë nga vakti. I tillë kishte qenë, gati përbuzës në atë siguri që i jepte paraqitja prej mashkulli elegant dhe talenti i madh i lindur.
* * *
Atë ditë po bëhej gati të dilte nga Akademia e Arteve ashtu si gjithmonë me diçka në dorë, o xhaketë, o pardesy, o pallto. Mbahej me sqimë dhe mustaqet e verdha me një grimë sensualiteti i shkonin fytyrës së tij të mprehtë tejet shprehëse, me mollëza të dala, me sytë përplot shkëlqim disi tallës e lazdrues, gojë epsharake aq ndjellëse, me atë vështrim depërtues e disi ironik nga lart poshtë me një ndjesi të rëndë posedimi gjithsesi të pranueshëm.
Gazi i zi i degës qëndroi në trotuar dhe prej andej zbritën dy civilë dhe një polic. Ai po vështronte nga dritarja e madhe e studios së kantos retë e mëdha të përhime mbi ndërtesat e stilit romak dhe sheshin e zbrazët. Atë ditë bënte shumë ftohtë dhe ai kishte veshur pallton gub që e pëlqente shumë Ana.
E kishte blerë në Moskë me honorarin e çmimit të parë që kishte marrë me operat e Verdit. Ajo e kishte zakon të vinte faqen në stofin e trashë e të butë dhe t'i merrte erë duke pëshpëritur: një parfum delikat i dyshimtë që më bën xheloze, një parfum i vjetër fort, era jote prej mashkulli të plotë dhe kundërmimi i duhanit që mi merr mendtë.
Ajo i thoshte këto duke qeshur me kaq sensualitet, sa ai e ndjente këtë me një dhimbje të mprehtë dalldisëse. Për kë kanë ardhur, mendoi dhe ndjeu të rrëqethura, po nuk i shkoi mendja se ata kishin ardhur për të.
Ai ishte te Tetëqinda, La Skala, ku po interpretonte Verdin, shpesh ishte atje te shekulli i artë i muzikës dhe nuk i kishte kushtuar asnjëherë vëmendje kohës së tij, po veç qahej për lekët që s'i dilnin, për artistët e mëdhenj dhe kompozitorët e mëdhenj, që ishin ndaluar.
Ai s'mund t'i çonte më letra miqve të tij në Moskë, Itali, Poloni. I kishte humbur lidhjet. I kishte mbetur Ana, gruaja e tij e bukur, që e priste, ishte veshur pothuajse, ishte bërë gati për darkën te Vollga, (Drini) po Vollga i kishte mbetur, ku do të porositnin llazanjë dhe biftek skare me birrë të zezë Korçe, po dhe me verë të kuqe Leskoviku.
Ajo e hante shumë llazanjën, që e përgatiste një kuzhiniere beratase, Vangja. Sa i donte këto darka, takimet me miq, flirtet e vogla, atë komoditet molisës që e rrethon rëndom një artist të dëgjuar. E përshëndetën dy-tre studentë kur doli në korridor. Ata po ngjiteshin, ata të tre.
Ai mbante në njërën dorë pallton gub të hedhur në parakrah dhe në tjetrën partiturat e Verdit.
Në emër të dashurisë, përsëriste një frazë muzikore, teksa ata po ngjiteshin lart me ngut, sikur s'priste puna dhe ai mendoi, ngaqë i bëri përshtypje nguti dhe zymtia e tyre, se ata nuk kishin punë me të, s'kishin si të kishin punë me të, ndoshta dhe për një arsye, se Ana ishte bërë gati dhe e priste, teksa për të fundit herë po shikohej në pasqyrë, në atë pasqyrën e madhe prej kristali ku ishin parë tre brezni. Ana, që ai e dashuronte ende, me atë furinë e parë, e priste.
Siç dinë të presin dashnoret në opera. Ishte atje dhe ajo tryeza e tyre pranë orkestrës, atje në anë të murit, pikërisht te dritaret e mëdha me perde damasku ngjyrë vishnje, që ajo i hapte sapak për të parë lulishten verore të braktisur dhe atë vendin e tyre të dashur nën pemë ku uleshin netëve të nxehta me gjinkalla.
Ishte ajo tryeza, padyshim ishte ende e pazënë, brenda në sallën e dimrit të mbushur cit më cit klientë, me atë copë kartoni përsipër ku shkruhej me bojë kine: E rezervuar. Në emër të dashurisë... gati sa nuk e këndoi me zë këtë frazë, po ata iu afruan me ngut dhe qëndruan para tij.
- Lukë Kaçaj?
- Po.
- Në emër të popullit jeni i arrestuar.
- Në emër të dashurisë?
- Çfarë thatë, i pandehur?
- Një frazë muzikore kisha në gojë.
- Ah, ajo goja juaj!
I mbërthyen prangat në duar dhe partiturat e Verdit i ranë përtokë. Pse e arrestuan, pse, pse vallë, për çfarë e akuzuan? Agjitacion-propagandë, me një fjalë kishte llapur.
Goja e tij pëlqente llazanjën, që e gatuante për mrekulli Vangja, po pëlqente dhe ca gjëra të tjera, që ishin të ndaluara, si bie fjala Rahmaninovi, që kishte shpëtuar se jetonte në Amerikë, tenori Tito Skipa s'do të ishte bërë aq i famshëm, po të mos kishte kënduar në Nju Jork "O sole mio", Stravinski ia kishte hedhur që ndodhej në Perëndim dhe Boris Pasternak e kishte marrë çmimin Nobel ngaqë "Doktor Zhivago" ishte botuar së pari në Itali, në Perëndim.
Ana priste atje ndanë dritares që shikonte nga rruga përbri pasqyrës fillikate që pasqyronte hijet e ndajnatës dhe s'kishte vënë gjumë në sy gjersa kishte marrë vesh lajmin. Dhe kishte pritur dhe kishte vdekur, si dashnoret e Tetëqindës, që vdisnin të dashuruara dhe për këtë shkak vuanin më shumë se kishin dy vdekje dhe kishin tre vdekje kur ishin dhe aq të bukura.
* * *
Pastaj ndodhi ajo që u bë nxitje e fortë për dokumentarin: ai i preku Anës me gishtërinjtë e gjatë ballin, sytë, buzët, që i qeshnin në mermer, hoqi pallton e vjetër gub të Moskës, të rrjepur vende-vende dhe ia hodhi përsipër varrit.
A e ndjen veten ma mirë, Anë? Si të kanë lanë krejt lakuriq dreqnit e mallkuem, e dashtuna ime! Lakuriq, krejt lakuriq... o zot, sa të ftofta i paske duart! Ti gjithmonë ke pasë ftoftë, gishtat t'i futsha në gojë me t'i ngrofë..
Ikëm. Ai nuk u kthye të merrte pallton. Na u duk e kotë t'i thonim të kthehej e ta merrte, sepse e ndjenim se ai jetonte në një kohë tjetër, ndoshta në kohën e fantazmave. Shtërngonte dorën në fyt, ecte dhe dridhej nga të ftohtit.
U futëm diku në një klub ndanë rruge dhe pimë uiski. Pasi gjerbi me surba të mëdha gotën e dytë dhe mollëzat e dala iu skuqën, gjithashtu sytë i qanë me një ngazëllim të çuditshëm e një trishtim të madh, ai tha:
- Tani s'kam ma asgja, erdhi dhe kjo ditë e fundit. Mi morën të gjitha, edhe Anën, po edhe zanin që më dha aq çmime me Simon Boccanegrën.
Dhe ai nuk jetoi gjatë. Pas dokumentarit nuk e pamë gjëkundi. Artistët vdesin para se të vdesin.
Subscribe to:
Posts (Atom)
Vdiç shkrimtari dhe avokati i njohur dardan Zeqir Berdynaj (1934-2025)
Zeqir A. Berdynaj, u lind më 6 qershor 1934, në Firzë, ish katundi i Ri i komunës së Pejës. Shkollën fillore dhe të mesmen e kreu në vendli...
-
Genci Gora NË SHKOLLË TEK SHTRIGA Shkarko falas Begzat Rrahmani VALËT E GURRËS Shkarko falas Mehmet Bislim...
-
Akademik Prof. Kujtim Mateli Pak histori derisa nisa t ë shkruaj librin “E vërteta për Dodonën dhe Epirin” (Pjesa e parë e para...
-
"Zëra nga burime të nxehta" mbetet një libër i veçantë i shkrimtarit Sabri Godo . Ai vjen për të dëshmuar se ka autorë dhe vepr...
