Lukë Kaçaj dhe palltoja e Moskës

ROLAND GJOZA



Shënime nga udhëtimet në memorie, IV. Takimet surreale me Lukë Kaçajn gjatë xhirimeve për dokumentarin kushtuar baritonit me fat tragjik. Arrestimi, vdekja e Anës dhe jeta e kotë në Shqipërinë e pas nëntëdhjetës

Prisnim Lukë Kaçajn te Pergola (një bar intim ngjitur me televizionin publik, që s'është më.) Ishte koha e rrushit. Bistakët e mëdhenj me tajgë të kuqe dhe hafiz ali, sterrë të zinj si korbi, gati arrinin gotat tona me konjak.

Kamerieri, një djalosh i një shkrimtari të shquar që i binte kitarës netëve në një lokal tjetër për tre grosh, priste me gërshërë të mëdha bistakë me rrush dhe i vinte me kujdes mbi tabakanë e pijeve me nudot tahitiane të Gogenit.

Ne prisnim Lukë Kaçajn, baritonin e famshëm, që rusët e kishin lutur të qëndronte përgjithmonë në Moskë. Ai qe kthyer në atdhe, se ishte dishepull i Françeskut të Asizit, nuk i ndahej zemra asesi nga Shkodra e Fishtës, si dhe prej asaj shkollës së fretënve, ku kishte kënduar fare i ri në korin e kapelës Halelujën e Hendellit.

Për kaq gjë u kthye? Jo, arsyeja e mendjes nuk e rrok dot, po arsyeja e paarsyeshme e zemrës e di. Pas burgut në atdhe (po për çfarë, o zot?) ai ishte kthyer në shtëpi dhe qe mbyllur brenda.

Pas kaq kohësh, gati 20 vjet harrese, hutese e kotnie, dikush u kujtua, një regjisor që pat mbaruar një shkollë muzike për violinë dhe ëndërronte të fuste muzikë në kuadrin e filmit, të bënte një dokumentar për të.
Po si ndodhi kjo? Prej një palltoje të vjetër gub që e hodhi përsipër...

Pra, pinim konjak te Pergola dhe shikonim si pritej rrushi tajgë e hafiz ali me gërshërë. Për kë po bëhej kjo kasaphanë kaq lirike mbi kokat tona, kush e kishte dhënë këtë urdhër? Rëndom rrushi me bistakë çuditërisht kokërrngjeshur dhe mjaft të mëdhenj e të bukur si të punuar me dorë, nuk prekej prej askujt, gjersa vinte luzma e grerave, bujama e harabelave, krrokatja e korbave, qe e çukitnin dhe e grinin shpejt e shpejt me babëzi dhe tërbim.

Erdhi Luka me kostum të vjetër të fërkuar dhe të strepsur, me një pardesy të bardhë në dorë. I gjatë, biond, me sy jeshil përplot mahi dhe ironi, tejet krenar, megjithatë.
- Lukë, ulu, - tha regjisori.

Ai u ul dhe piu konjak me ne. I shkonte kaq shumë ajo gotë me lëngun ngjyrë ari në dorën me gishtërinj të gjatë.

E kisha pranë baritonin e madh, basin e mahnitshëm me timbrin e kambanave ditëve të Javës së Shenjtë, pafatsin akoma më të madh, tragjikun edhe më të madh akoma. Ç'buzë ironike, ç'vuajtje në ato buzë, që sytë e shprehnin me kaq shumë gaz të hidhur që i kishte ngrirë prej kohësh. Herë-herë vihej re trembshëm hutimi dhe heshtja e tij prej varri.

- I solle ato? - e pyeti regjisori.
Ai nuk u përgjigj.
- Sot e kemi lënë që t'i xhirojmë.

- Jo. - pëshpëriti Luka. - I pruna, po në tren u pendova. Edhe këto të bekueme doni të mi merrni? Unë nuk këndoj ma. Nuk më kërkon askush ma me këndue. Më kanë harrue. Vetëm fretnit françeskanë më bajnë za me këndue Simon Boccanegren e Verdit midis shenjtve e qirinjve që digjen për mue. Këto më kanë mbetë nga ajo kohë. Jo, nuk i jap!
- Ç'thua, Lukë! Ne vetëm sa do t'i xhirojmë. Ti na premtove, bëre gjithë atë rrugë për t'i sjellë!

- Jo, nuk ju besoj. Të gjitha mi morën, përveç këtyne...
Ai na tregoi një qeskë ushqimesh ku ishin futur diplomat, çmimet, dekoratat, që kishte marrë në koncertet e operat e shfaqura nëpër botë.
- Këto i fshehu Ana. Nuk i gjetën dot.
- Ç'të duhen? - e pyeti regjisori.

- I ka ruejt Ana, budallë. Aty asht çmimi i Moskës, i Sankt Peterburgut, i Varshavës, i Pragës... çmime të para... qypi im me flori... I ka ruejt Ana!
U ngrit dhe iku. E tundte atë qeskë sikur të mos kishte brenda çmime botërore, po tranguj a qepë. Eh, ç'na polli me këtë njeri!

I shkuam në Shkodër. Ishte ditë shumë e ftohtë. Ai kishte veshur pallton gub, pallton e vjetër, që e kishte sjellë nga Moska. Rrinte mbyllur në shtëpi. Nganjëherë për festa shkonte te kapela e fretënve, i binte pianos midis qirinjve që i ndizte vetë, tregonte barcaleta, qeshte e gajasej me një gotë verë të kuqe në dorën që i dridhej nga pak. Jashtë binte shi dhe dyshemeja me plloça të murrme dhe dyllë lagej nga këmbët e lutësve.

Kur i tekej të këndonte, kisha mbushej plot dhe njerëzia qanin dhe qirinjtë shuheshin një nga një, jo se treteshin ashtu përgjumshëm e dalëngadalë, po nga kumb i basit të tij madhështor që e trondiste kapelën me gjithsej. Pastaj shkonte dhe i ndizte vetë, se i donte shumë qirinjtë, që i dukej sikur digjeshin përvujtnisht për amshimin e shpirtit të tij dhe të Anës.

Mezi ia mbushëm mendjen. Gjithmonë përsëriste: I ka ruejtë Ana! Se kishin për t'mi zhdukë Juda Iskariotët!

Ajo kishte vdekur. I mbetur fillikat, ai jetonte me fantazmën e saj. Gruaja e tij kishte qenë shumë e bukur. Dhe fotografia e saj më e bukur ishte mbyllur në mermerin e varrit. Ai shkonte shpesh atje për të parë fotografinë. Atë, të vetmen, se të tjerat i kishte grisur, që të mos çmendej.
Ecnim pa folur.

- Ku po na çon? - e pyeti regjisori.
- Te varri i saj. Atje i kam fshehur. Kot e keni, ato janë kohë të vdekuna.
Kishte marre me vete një kazmë të vogël. Rrëmihu dheun pranë varrit dhe i nxori. Kësaj radhe i kishte mbështjellë me lëkurë. I morëm dhe i hapëm mbi pllakën e varrit dhe i xhiruam njërën pas tjetrës, ndërsa ai pëshpëriste humbshim: edhe këto mi morët, sikur t'i merrnim shpirtin.

E shikonim ashtu shumë të pikëlluar në atë ditë të ftohtë dhe nuk e di pse ai ende e ruante atë pamje prej dendi mondan, po të rënë nga vakti. I tillë kishte qenë, gati përbuzës në atë siguri që i jepte paraqitja prej mashkulli elegant dhe talenti i madh i lindur.
* * *
Atë ditë po bëhej gati të dilte nga Akademia e Arteve ashtu si gjithmonë me diçka në dorë, o xhaketë, o pardesy, o pallto. Mbahej me sqimë dhe mustaqet e verdha me një grimë sensualiteti i shkonin fytyrës së tij të mprehtë tejet shprehëse, me mollëza të dala, me sytë përplot shkëlqim disi tallës e lazdrues, gojë epsharake aq ndjellëse, me atë vështrim depërtues e disi ironik nga lart poshtë me një ndjesi të rëndë posedimi gjithsesi të pranueshëm.

Gazi i zi i degës qëndroi në trotuar dhe prej andej zbritën dy civilë dhe një polic. Ai po vështronte nga dritarja e madhe e studios së kantos retë e mëdha të përhime mbi ndërtesat e stilit romak dhe sheshin e zbrazët. Atë ditë bënte shumë ftohtë dhe ai kishte veshur pallton gub që e pëlqente shumë Ana.

E kishte blerë në Moskë me honorarin e çmimit të parë që kishte marrë me operat e Verdit. Ajo e kishte zakon të vinte faqen në stofin e trashë e të butë dhe t'i merrte erë duke pëshpëritur: një parfum delikat i dyshimtë që më bën xheloze, një parfum i vjetër fort, era jote prej mashkulli të plotë dhe kundërmimi i duhanit që mi merr mendtë.

Ajo i thoshte këto duke qeshur me kaq sensualitet, sa ai e ndjente këtë me një dhimbje të mprehtë dalldisëse. Për kë kanë ardhur, mendoi dhe ndjeu të rrëqethura, po nuk i shkoi mendja se ata kishin ardhur për të.

Ai ishte te Tetëqinda, La Skala, ku po interpretonte Verdin, shpesh ishte atje te shekulli i artë i muzikës dhe nuk i kishte kushtuar asnjëherë vëmendje kohës së tij, po veç qahej për lekët që s'i dilnin, për artistët e mëdhenj dhe kompozitorët e mëdhenj, që ishin ndaluar.

Ai s'mund t'i çonte më letra miqve të tij në Moskë, Itali, Poloni. I kishte humbur lidhjet. I kishte mbetur Ana, gruaja e tij e bukur, që e priste, ishte veshur pothuajse, ishte bërë gati për darkën te Vollga, (Drini) po Vollga i kishte mbetur, ku do të porositnin llazanjë dhe biftek skare me birrë të zezë Korçe, po dhe me verë të kuqe Leskoviku.

Ajo e hante shumë llazanjën, që e përgatiste një kuzhiniere beratase, Vangja. Sa i donte këto darka, takimet me miq, flirtet e vogla, atë komoditet molisës që e rrethon rëndom një artist të dëgjuar. E përshëndetën dy-tre studentë kur doli në korridor. Ata po ngjiteshin, ata të tre.

Ai mbante në njërën dorë pallton gub të hedhur në parakrah dhe në tjetrën partiturat e Verdit.

Në emër të dashurisë, përsëriste një frazë muzikore, teksa ata po ngjiteshin lart me ngut, sikur s'priste puna dhe ai mendoi, ngaqë i bëri përshtypje nguti dhe zymtia e tyre, se ata nuk kishin punë me të, s'kishin si të kishin punë me të, ndoshta dhe për një arsye, se Ana ishte bërë gati dhe e priste, teksa për të fundit herë po shikohej në pasqyrë, në atë pasqyrën e madhe prej kristali ku ishin parë tre brezni. Ana, që ai e dashuronte ende, me atë furinë e parë, e priste.

Siç dinë të presin dashnoret në opera. Ishte atje dhe ajo tryeza e tyre pranë orkestrës, atje në anë të murit, pikërisht te dritaret e mëdha me perde damasku ngjyrë vishnje, që ajo i hapte sapak për të parë lulishten verore të braktisur dhe atë vendin e tyre të dashur nën pemë ku uleshin netëve të nxehta me gjinkalla.

Ishte ajo tryeza, padyshim ishte ende e pazënë, brenda në sallën e dimrit të mbushur cit më cit klientë, me atë copë kartoni përsipër ku shkruhej me bojë kine: E rezervuar. Në emër të dashurisë... gati sa nuk e këndoi me zë këtë frazë, po ata iu afruan me ngut dhe qëndruan para tij.

- Lukë Kaçaj?
- Po.
- Në emër të popullit jeni i arrestuar.
- Në emër të dashurisë?
- Çfarë thatë, i pandehur?
- Një frazë muzikore kisha në gojë.
- Ah, ajo goja juaj!

I mbërthyen prangat në duar dhe partiturat e Verdit i ranë përtokë. Pse e arrestuan, pse, pse vallë, për çfarë e akuzuan? Agjitacion-propagandë, me një fjalë kishte llapur.

Goja e tij pëlqente llazanjën, që e gatuante për mrekulli Vangja, po pëlqente dhe ca gjëra të tjera, që ishin të ndaluara, si bie fjala Rahmaninovi, që kishte shpëtuar se jetonte në Amerikë, tenori Tito Skipa s'do të ishte bërë aq i famshëm, po të mos kishte kënduar në Nju Jork "O sole mio", Stravinski ia kishte hedhur që ndodhej në Perëndim dhe Boris Pasternak e kishte marrë çmimin Nobel ngaqë "Doktor Zhivago" ishte botuar së pari në Itali, në Perëndim.

Ana priste atje ndanë dritares që shikonte nga rruga përbri pasqyrës fillikate që pasqyronte hijet e ndajnatës dhe s'kishte vënë gjumë në sy gjersa kishte marrë vesh lajmin. Dhe kishte pritur dhe kishte vdekur, si dashnoret e Tetëqindës, që vdisnin të dashuruara dhe për këtë shkak vuanin më shumë se kishin dy vdekje dhe kishin tre vdekje kur ishin dhe aq të bukura.
* * *
Pastaj ndodhi ajo që u bë nxitje e fortë për dokumentarin: ai i preku Anës me gishtërinjtë e gjatë ballin, sytë, buzët, që i qeshnin në mermer, hoqi pallton e vjetër gub të Moskës, të rrjepur vende-vende dhe ia hodhi përsipër varrit.

A e ndjen veten ma mirë, Anë? Si të kanë lanë krejt lakuriq dreqnit e mallkuem, e dashtuna ime! Lakuriq, krejt lakuriq... o zot, sa të ftofta i paske duart! Ti gjithmonë ke pasë ftoftë, gishtat t'i futsha në gojë me t'i ngrofë..

Ikëm. Ai nuk u kthye të merrte pallton. Na u duk e kotë t'i thonim të kthehej e ta merrte, sepse e ndjenim se ai jetonte në një kohë tjetër, ndoshta në kohën e fantazmave. Shtërngonte dorën në fyt, ecte dhe dridhej nga të ftohtit.

U futëm diku në një klub ndanë rruge dhe pimë uiski. Pasi gjerbi me surba të mëdha gotën e dytë dhe mollëzat e dala iu skuqën, gjithashtu sytë i qanë me një ngazëllim të çuditshëm e një trishtim të madh, ai tha:

- Tani s'kam ma asgja, erdhi dhe kjo ditë e fundit. Mi morën të gjitha, edhe Anën, po edhe zanin që më dha aq çmime me Simon Boccanegrën.
Dhe ai nuk jetoi gjatë. Pas dokumentarit nuk e pamë gjëkundi. Artistët vdesin para se të vdesin.