Vdiç ish-presidenti çek Václav Havel

   

Mediat çeke raportojnë se ka vdekur në moshën 75-vjeçare, ish-presidenti  Václav Havel Ish-presidenti çek, Havel, vite më parë, qe operuar nga tumori në mushkëri. Ai pati probleme me shëndetin edhe në fillim të këtij viti.

   

Laureati i çmimit Nobel për Paqe dhe heroi i Revolucionit të Kadifenjtë, ka shërbyer si president nga viti 1989 deri më 2003.

   

Ai ka vdekur në gjumë, pas një sëmundjeje të gjatë, ka thënë zëdhënësja e tij, Sabina Dancecova.

   

Disidenti çek, për opinionin kosovar njihet si mbështetës i madh i pavarësisë dhe si një nga figurat me renome botërore që bëri thirrje të ndalej dhuna e regjimit serb në Kosovë në fund të viteve ’90-të.

 

Për kontributin e tij për Kosovën, Havel është nderuar me “Medaljen e Artë për Paqe, Demokraci dhe Humanizëm – Dr. Ibrahim Rugova”, që është ndarë nga ish-presidenti, Fatmir Sejdiu.

   

Së fundi, gjatë një takimi të mbajtur në muajin tetor me presidenten Atifete Jahjaga në kuadër të konferencës “Demokracia dhe Sundimi i Ligjit”, ish-presidenti pati shprehur mbështetjen për proceset integruese të Kosovës. 

Edlira Tonuzi (Macaj): "SAGA E GJARPRIT", një roman që po merr vëmendje në letërsinë shqiptare

Shkruar nga Edlira Tonuzi (Macaj)

(Mendime mbi romanin "Saga e Gjarprit" të autores Viola Isufaj)
Saga e Gjarprit  është një roman që hyn denjësisht në letërsinë e sotme bashkëkohore shqiptare, për mënyrën e veçantë të konceptimit të tij.  Në lexim të parë duket se kemi të bëjmë me një histori të pafat dashurie, mallëngjimi, pengu,  në të cilën koha rrit mallin. Krahas lidhjes së çiltër infantile, ekzistojnë një sërë forcash të jashtme, midis të cilave edhe destini - që dashurinë e bën sa të fortë aq  të pamundur. Kjo historizë, apo ngjarje poetike fëmijërore, pa kuptuar lë gjurmë të pashlyeshme tek vajza, Izolta.
Rrafshi simbolik ( ëndrra, gjarpri, kujtimi romantik)
Me anë të një ëndrre makth- ky është mjeti narrativ që zgjedh rrëfimtarja;  fillon zbërthimi i asaj të kaluare - që tashmë ishte mbyllur dhe tulatur pas portave të errëta të trurit, - sapo në prag shfaqet një martesë, që realisht është një casus beli, për arratisje në pjesët e errëta të pavetëdijes. 
Ëndrrat zbulojnë mungesën e kurajos së individit sipas Adler-it,  dhe, në rastin konkret, Izolta është në prag të një martese në dukje, të pashmangshme, por nuk ka guximin dhe bindjen e mjaftueshme ta ndërrmarrë këtë hap.  Ëndrra  është çelësi hyrës dhe mbyllës për në brendësinë e romanit. 
 Kjo ëndërr e Izoltës, nëse do t’i referoheshim psikologjisë individualiste është një vetëhipnozë. Ajo, (ëndrra) fillon me një udhëtim të çuditshëm në një mal të nëndheshëm, mali K. Këtu shfaqen shumë njerëz të cilët Izolta i ka njohur qoftë  edhe shkarazi, qoftë dhe tërthorazi. Aty shfaqet edhe kujtimi i mikut të saj të fëmijërisë- i mishëruar në Gjarpër. Rreth këtij kujtimi shtjellohet gjithë rrëfimi. Pra, simbolet psikanalitike janë të qarta. Është e rëndësishme të rilevohet se cilët njerëz na ndërmenden nga kujtimet e hershme. Sepse ato kujtime janë shumë të afërta me interesin kryesor të individëve; kështu bëhet e mundur dhe njohja e qëllimit dhe stilit vetjak të jetës së tyre; në rastin tonë të Izoltës. Rikthimi në ëndërr i një njeriu të munguar me vite, është në fshehtësi, qëllimi i jetës së personazhit. Ëndrra në vetvete plotëson mungesën e tij. 
Gjarpri
Kujtesa e Izoltës është si një bashkëlidhje ngjarjesh personale apo kolektive që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në nënvetëdijen e personazhit. Në ëndërr Izoltës i rikthehet dashuria e fëmijërisë, dhe i “dashuri” i hershem në trajtën e gjarprit. Ai – Gjarpër shfaqet aty ku ajo aq më pak e pret. Pse djali është i animuar tek gjarpri? Gjarpri është simboli pas të cilit fshihet dëshira e vajzës. Shpesh në ëndrra shfaqen simbole të tilla me shtrirje universale. 
Ndër të tjera gjarpri është simbol i frikës, simbol seksual, i transformimit, rilindjes, por jo vetëm kaq. Ai përfaqëson gjithashtu zgjuarsinë, shërimin dhe rikthimin e vitalitetit, pavdekësinë. Gjarpri është i veshur me mister dhe i lindur me energji. Simbolika e tij vjen që nga qytetërimet e hershme. Ai ka lidhje të ndryshme dhe të dukshme me jetën dhe vdekjen,  aq sa ka zënë vend në pjesën më të madhe të kulturës botërore. Kështu tërësi të vjetra mitesh i kanë rikodifikuar domethëniet e shfaqjeve të gjarprit në lidhje me ëndrrat e një vajze apo të një djali. Në sistemet aziatike të filozofisë ai simbolizon energjinë vitale; shpesh bëhet simboli i vazhdimit të jetës. Ai përmban në vetvete misterin dhe terrorin e jetës. Gjarpri shfaqet papritur nga e panjohura, duke krijuar kësisoj kureshtje dhe frikë. Sipas Jungut kur shfaqet imazhi  i gjarprit diçka shumë e rëndësishme po zë vend në pavetëdijen tonë. 
Tek Saga e shkrimtares Viola Isufaj, ky gjarpër është simbol që vjen nga e kaluara e dhimbshme dhe e frikshme, nga një sundim, nga një tirani e gjatë e mbyllur pa lavd, nga një rrëzim. Kujtimet, por jo vetëm kujtimet, e përgatisin Izoltën për një të ardhme të gjakshme. Kujtimi përdëllimtar zëvendësohet me vegimin dhe me ekranin e kinemasë-këta do t’i transmetojnë personazhit të Izoltës pasazhe të së ardhmes- sipas të parathënës.  Djali, Iliri, apo Illuriusi nuk është një djalë si gjithë të tjerët. Ai do  të rikthehet, i mprehtë, i rilindur, i shëruar nga nëpërkëmbja e dinjitetit të paraardhësve, vital, i papërsëritshëm e i pathyeshëm, i rimishëruar, në një kuptim i pavdekshëm. Ja sepse ai është Gjarpri.
Disa ngjarje që kalojnë fëmijët në fëmijërinë e tyre nuk  duhen anashkaluar. Këto ngjarje ndikojnë në karakterin e mëvonshëm të njeriut. E kaluara bëhet fajtore për prirjet  e reja që shfaq personaliteti njeriut në një kohë të mëvonshme. Fati i këtij djali në diktaturë është internimi që i vogel për shkak të “fajit” të familjes (f. 42-43). Një femijë i internuar, që bëhet në ardhmërinë e tij një strateg i shkëlqyer lufte. 
Kapërcimi i krizave në heshtje sjell vulën në personaliteitn e të rriturit. Realisht ai bëhet  një qënie dualiste. Nga njëra anë është individualitieti i tij, personalja, biologjikja; njerëzorja (është një fëmijë që internohet dhe mbyllet në vetvete, ndaj kur rritet ai është e kundërta e tij); ana tjetër- brendësia e tij që  shpreh diçka tjetër nga vetvetja- egërsi dhe hakmarrje. Një tjetër tirani është në prag. 
 
Rrafshi diakronik (diktatura,  episode nga historia)
Diktatura: Digresioni është dimension  i kërkuar dhe i vyer  për Izoltën; ai zgjon jo vetëm momente të hershme, të këndshme e përjetime personale, por dhe momente historike si lufta e dytë botërore apo diktatura komuniste-këto duket sikur vetëm sa vijëzohen. Ato vijnë në funksion të vijimësisë së disa dialogjeve të kujtesës të cilat shfaqen të copëzuara. Por ato, mbi të gjitha, lënë të kuptohet se bëhet fjalë për një periudhë të vështirë politike, të cilën koha biologjike e jetesës së njeriut e ka të pamundur të kthejë në kah të kundërt. 

Një tjetër  jetë lipsej.  (Isufaj. V, Saga e Gjarprit, Tiranë 2005, f. 107)

Për shkak të sëmundjes së shtirur të Sofisë (rivales politike), Izolta mbetet vetëm rrugëve të nëntokës së errët. Përmes episodeve të tranzicionit bashkëkohor shqiptar, (kryesisht në pjesën 2. rilevohet një periudhë e errët sociale; nëpër të cilën Izolta endet e vetme, ngatërrohet, habitet, pezmatohet, endet përsëri dhe përsëri përpiqet të gjejë rrugën. Në këtë endje, e në këtë kërkim të vazhdueshëm, që shpesh harrohet se është kërkim, spikat dialogu i vajzës dhe i djalit përmes një akti të një drame, vënë në skenë në teatrin “Jeta”. Djali flet për një ikje të fshehtë, pra për një arratisje. Ky episod jep, sic shihet, një tjetër karakteristikë të jetës nën diktaturë: arratisjen. Por dhe episode te tjera si kujtimi i mjegullt i një aksioni ateist –që jepet përmes një  përshkrimi tangent, po ashtu, internimi i vogëlushit, sekuestrimi i dhimbshëm i pronës private, xhelozia midis familjeve te pushtetshme, përballja me diktaturën, burgimi, eleminimi i kundërshtarëve apo rivalëve, pabesia (thika pas shpine), krimi (vetëm në ëndërr mund të ndodhë që njeriu të vritet dhe të ringjallet si kur nuk ka ndodhur asgjë, por në  realitet kjo nuk ndodh  e aq më pak në diktaturë)- të gjitha këto vijnë në roman përmes përftesave nga më të ndryshmet-ndërthurjes së zërave të një kohe të largët dhe të afërt, haluçinacionit, fantastikes, mistikes, përshkrimit, rrëfimit, ndërtimit të skenave dramatike etj.
Diktatori dhe diktatura janë në pasqyrimin dhe reminishencën e botës femërore fëmijërore, por jo vetëm kaq: diktatura përjetohet intensivisht sikur të jetë e sotmja ose e ardhmja e shpejte.

Rrafshi sinkronik (Mali k., )
Mali K: Ky mal është simbol i kaosit (jo nje status mendor, por ajo pikë e errët  e trurit që mbart përzierje e kujtesës së copëzuar historike dhe personale); aty flenë gjërat që dikur i ikën shkarazi Izoltës. Kalimi me apo pa kokëfortësi nëpër mjediset e ndryshme të malit K., teatër, kinema, shfaqe magjistarësh, etj.,  është në vetvete një qëllim; duket sikur Izolta përmbush një dëshirë: për të rikthyer të kaluarën, për të përjetuar ndjesitë e humbura,  për të kuptuar në thellësi jetën nën diktaturë, por mbi të gjitha dhe rolin e saj, kuptimin e ekzistences së saj dhe të jetës me Gjarprin.
Kazinoja përngjan me sfidat sociale, me komplikimet gjithnjë e më të thella të jetës urbane.  Qëndrimi nën Malin K. është i gjatë dhe i mundimshëm. Izolta beson mbi të gjitha në një force supreme që është Zoti. Ka diçka që dhe mund të ndryshojë situatën atje... diçka lëviz atje lart...

Mesazhi filozofik i personazhit (fuqia hyjnore, destini, njerëzorja)
Izolta është si një personazh përrallash me një intuitë telepatike.  Ajo përshkon dhe përshkruan një botë të çuditshme e cila udhëhiqet gjithnjë nga pandjenjat, intuita dhe bindja se do të ritakohet me atë. Pas kthjellimit asaj i vjen nje energji psikike e shpërthyer prej një motivimi, këtë herë të vetëdijshëm. Koha e qëndrimit nën Malin K., është 9 muaj-aq sa  i duhet një bebeje të rrijë brenda nënës. Diku flitet për një dalje para kohe (siç është rasti i fëmijëve që lindin në muajin e shtatë). Nëse do  të aludomin për rimishërim, kjo periudhë është një periudhë pastrimi, purifikimi, i shpirtërave që nuk ia kanë dalë dot të jenë të suksesshëm e dinjitozë në përmbushjen e detyrave të tyre në jetën e mëparshme. Izolta, e verbuar nga dashuria  për të shoqin, nuk ia ka dalë ta kthejë atë nga rruga e krimit dhe e tiranisë; i shoqi, i verbuar nga madhështia dhe adhurimi për paraardhësit, e ka përlyer pushtetin e tij me gjak në jetën e mëparshme. Kështu episodi drithërues në f. 121 të librit që të kujton disi teknikën e përroit të ndërgjegjies  të Xhoisit, ka një hendek kuptimor të papërmbushur kurrë plotësisht nga lexuesi: është rilindje, rimishërim, dalje nga çmenduria, dalje nga ëndrra? 
Pas çdo periudhe të errët vjen një dritë një rilindje dhe kjo është një rilindje simbolike. 
Izolta ka besimin se me kalimin e kohës do të ndryshojnë shumë gjëra, falë forcës së përpjekjes mbinjerëzore të saj, falë besimit tek e mira. Izolta kupton më së miri brendësinë e saj. Ajo në fëmijëri është e mahnitur pas Gjarprit, e përunjur para tij. Gjatë zhvillimit të ëndrrës shohim se ky qëndrim do t’i lërë vendin një qëndrimi tjetër. Ndjenja e mëshirimit, pafajësisë rritet bëhet dashuri pa e kuptuar dhe në fund ajo e di se kjo dashuri e pamundur do kthehet në vuajtje. Ai para syve të saj fillon bëhet i pamëshirshmëm, kthehet në të kundërtën e tij.
Interaktiviteti i  Izoltës për të hyrë në film dhe në teatër është thyerja e parë;  futja në aksion për të ndryshuar rrjedhën e ngjarjeve, qëllimisht që  të mos jetë më spektatore. Ajo kërkon protagonizëm, për ndryshimin e ngjarjeve në favor të saj. Në këtë kuptim ajo pavetëdijshmërisht kërkon të bëhet pragmatike, nëse kujtojmë konceptin e Durkheim-it mbi këtë temë. Tipari zotërues i pragmatizmit dhe në veçanti i Izoltës është që në fund të fundit ajo ka bindjen se mund të zbusë të vërtetën, atë që me shekuj ka vijuar të ndodhë: fatin e parashkruar të çdo qënieje njerëzore. Këtu parashtrohet edhe çështja e besimit aq këmbëngulëse e autore-rrëfimitares. Për të pëligjur këtë jo më kot romani hapet me vargjet e nje teksti të shenjtë. Por besimi i saj është pragmatik; besimi sipas qënies. Nëse e vërteta është reale për ta çliruar atë nga disiplina e mendimit logjik (Durkheim), kjo do të thotë të ndryshojë rrjedhën që marrin gjërat, ta kthesh atë në diçka që mund të shpjegohet dhe analizohet. Izolta dhe Gjarpri-Illyrius mbartin tiparet e brezave te tyre të mëparshëm; ata janë arketipa dhe prandaj në çdo periudhë kanë të njëtin fat. 
Fakti që në roman ecet në retrospektivë përmes brezave e brezave deri tek mëkati primordial, tregon që me kohë edhe mëkati fillestar po fillon të çbëhet. Mallkimi do të zbutet – faji  po shlyhet. 
Rrëfimtarja ka bindjen se njerëzimi nuk është gjë tjetër veçse një histori ardhjesh dhe ikjesh e brezave te ndryshëm me po ato ndjenja dhe pasione, ato intriga e prapaskena, ku mikja me e mirë, bëhet edhe armikja më e rrezikshme; (e ngjashme me konceptin e Jungut mbi të tanishmen ta kaluarën dhe ta ardhmen, ku e tashmja është pika ku e shkuara takohet me të ardhmen, e ardhmja është pika paraardhëse e së shkuarës). Hic et nunc eshtë njeriu në pakohësi, në përjetësi në të gjitha kohët.
Pragmatizmi ende mendon të jetë një doktrinë spiritualiste. Pragmatizmi  ndryshe thotë se ne e bëjmë realitetin. Ndaj IZOLTA (emri i saj të kujton izolimin) kërkon të prishë rrjedhën reale, të ndryshojë kahun e ecjes se bashkeshorit të saj-Gjarpër. Ajo  mendon se të dy ata mund të ribëjnë botën sepse intuita e saj  i thotë që koha e kaluar (të cilën as ajo nuk e njeh dot asnjëherë thellësisht) ka ndaluar që ajo të ketë ndikim tek ai. 
Interesante është hapja e romanit. Vargjet e një teksti të shenjtë nuk janë zgjedhje e rastësishme. Këtu është edhe qëndrimi i hapur i rrëfimtares sipas të cilit çdo gjë në natyrën njerëzore ka një rend mistik. Mbi të gjithë është një fuqi e madhe drejtuese. Ndaj rrëfimtarja është e bindur se ka mbështetjen hyjnore për të rindërtuar copëzat e historisë së fëmijërisë, për të reflektuar sesi mund të ishte hipotetikisht jeta me Gjarprin
Ç’privilegj është të dish të ardhmen!
Kështu, kemi të bëjmë me një roman në qendër të së cilit është bota e turbullt e një të kaluare të trishtë, e së  tashmes kaotike, dhe e  një të ardhme e cila  mund të ndryshohet nëse ndërhyhet tek vetë njeriu për të cilin ti jeton, gjithmonë aq sa një fuqi e padukshme mund të të lejojë, sepse në fund të fundit: 
Të tjerët dinë vetëm aq sa Ai ka dëshiruar… (Isufaj. V, Saga e Gjarprit, Tiranë 2005, f. 5)

Ridvan Dibra: Libri në koma. Rroftë Facebook-u!

Shkruar nga Ridvan Dibra

Mbresa nga një përvojë e parë... dhe betohem të mos futem më, thuajse i bindur se nuk do të mundem t'i rezistoj gjatë tundimit të kësaj Sirene Bashkëkohore me emrin joshës FACEBOOK.
Përvojat e para të një individi (shqiptimi i fjalëve të para, lodrat e para, sherret e zënkat e para, libri i parë i lexuar, shokët e miqtë e parë, puthja e parë, përvoja e parë seksuale, botimi i parë, tradhtia e parë, divorci i parë etj. etj.) është provuar se janë të rëndësishme, në mos vendimtare, në formimin dhe jetën e tij.
Ndërsa në rastin e një shkrimtari, këto përvoja të para, në më të shumtën e rasteve, bëhen gurë themeli mbi të cilat ndërtohet ngrehina e tij letrare.
Me këso arsyetimesh e bindjesh në kokë, vendosa t'i shtoj listës së përvojave të mia të para edhe një të re: atë të facebook-ut. Pasi kisha refuzuar për muaj e muaj me radhë ftesat e shumta në adresën time (shokë e miq, shkrimtarë e jo-shkrimtarë, të njohur e të panjohur), më në fund u dorëzova: ftesës elektronike të poeteshës së re Dezdemonë B. për të qenë shok i saji iu përgjigja pozitivisht (OK).
Më pas, duheshin kryer disa formalitete të thjeshta që unë, më në fund! të bëhesha anëtar me të drejta të plota i komunitetit qindra-milionësh me emrin fort tingëllues FACEBOOK.
Si i mbarova adetet elektronike, natyrisht, kureshtja ime e parë do të ishte njohja me poeteshën e re Dezdemonë B. Profili (portreti) i saj më la pa mend: një bjondinë e hatashme, si e dalë yrysh prej një reviste mode, më këqyrte plot joshje e provokim. Pa e marrë veten mirë nga turbullimi i çastit, erdhi edhe reagimi i saj i parë:
"Hi Ridvan!"
"Hi Dezdemonë".
"Mirë ke qenë?"
"Mirë".
"Ke mirësinë të lexosh poezinë time të fundit?"
"Jam i nderuar..."
Pa e mbaruar mesazhin tim, ia mbërrin edhe vjersha e Dezdemonës: një vargëzim bajat dashurie e që nuk ka asgjë të përbashkët me portretin magjepsës të autores. Megjithatë, ia ngre lart (vjershën).
Poetesha e re largohet e lumtur: si duket, nxiton t'i shpërndajë vargjet e saja tek të tjerë facebook-as. Thuajse jam i bindur se askush, qoftë ai dhe shkrimtari a kritiku më pedant, duke shijuar portretin e autores, nuk do të ketë kurajën ta shajë atë palo poezi...
Sapo jam ndarë nga poetesha e bukur, kur në adresën time vijnë thuajse njëkohësisht dy ftesa:
1. Dëshiron të bëhesh anëtar i grupit "Kundër hipokrizisë së Ismail Kadaresë"?
2. Dëshiron të bëhesh anëtar i grupit "Ne mbrojmë vlerat e Ismail Kadaresë"?
Kujtohem se kohët e fundit jam sharë e kritikuar thuajse njëkohësisht edhe si "mik" i Kadaresë, edhe si "armik" i tij, prandaj dhe i pranoj pa hezitim (OK) të dyja ftesat.
Por befasitë në facebook nuk paskan të sosur! Ftesën e radhës ma dërgon Ridvan Dibra, domethënë vetja ime: "Dëshiron të jesh shok me Ridvan Dibrën?". Thuajse pavetëdijshëm (ndjesë për mungesën e modestisë!), kujtohem sakaq për gjithë ata shembuj shkrimtarësh të shquar (Kafka, Pirandelo, Pesoa, Dostojevski, Prust, Borges, Apdajk, Forster dhe plot të tjerë), të cilët kanë pasur probleme me personalitetin e tyre të dy apo të shumëfishtë.
"Hi Ridvan Dibra!"
"Hi Ridvan Dibra!"
"Je një shkrimtar koti".
"Jam".
"Cinik dhe i shtirur".
"Ndoshta...".
Alter egoja ime virtuale më shan e fyen sa mundet dhe mandej largohet (me siguri!) i kënaqur. Unë nuk kam nge t'i bluaj sharjet e fyerjet, sepse, ndërkohë, në adresën time kanë vërshuar me dhjetëra e dhjetëra ftesa "për shok e mik" (kurrë, në jetën time reale, nuk kam pasur kaq shumë shokë e miq): shkrimtarë të njohur ose jo, politikanë të majtë e të djathtë, lexues dashamirë ose e kundërta, analistë të pavarur e të angazhuar, gazetarë lloj-lloj, miq të fëmijërisë e emigrantë, femra të bukura si kukulla, kritikë e akademikë etj. etj.).
I pranoj të gjithë (OK), derisa më nis dhimbja e kokës dhe vërej me tmerr se pasdrekja ime (e çmuar!) ka shkuar për lesh (siç shprehet një mik i imi shkrimtar): asnjë faqe libri e lexuar, asnjë rresht nga romani im i ri i shkruar...
Dal nga aty (nuk e di pse, por kam përshtypjen se sapo kam dalë nga një kurth katakombesh e ku gëlojnë gjithfarësoj papastërtish) dhe betohem të mos futem më, thuajse i bindur se nuk do të mundem t'i rezistoj gjatë tundimit të kësaj Sirene Bashkëkohore me emrin joshës FACEBOOK.
Në mbrëmje, deri vonë, bluaj në mendje lloj-lloj gjykimesh e interpretimesh rreth raporteve të Librit me fenomenet bashkëkohore, sidomos me Lartmadhërinë e Tij, Internetin. Qëndrimet janë të shumta e të larmishme, por në fund të fundit ata mund të organizohen në dy grupe të mëdha:
1. Partizanët e tezës se "Libri i vërtetë (domethënë Letërsia) është në rrezik dhe se po humbet karakteri i tij elitar". Mbrojtësit më të shumtë të kësaj teze duket se janë Shkrimtarët e vërtetë (domethënë ata që vuajnë për librin).
2. Partizanët e tezës se "libri (domethënë gjithçka e shkruar dhe e bërë publike) po njeh një lulëzim të paparë dhe se institucioni i publikimit kurrë nuk ka qenë më demokratik sesa sot. Mbrojtësit më të shumtë të kësaj teze duket se janë kritikët dhe akademikët (domethënë ata që jetojnë me librin).
Kokën e ndiej plumb nga dyshimet e dilemat. Aq më shumë kur në ditët e sodit, në të ashtuquajturën epokë postmoderne, të vërtetat (herë-herë të dukshme si drita e diellit) bëhen relative dhe të krijohet bindja se gjithkush ka të drejtë.
Të nesërmen, duke ruajtur dyshimet e natës së kaluar, i shmangem programit mësimor dhe u flas studentëve të mi për mrekullinë me emrin facebook. Në fund të orës, veçoj dhjetë studentë (më të mirët!) dhe u bëj një pyetje të thjeshtë: "Sa prej tyre janë anëtarë të bibliotekës së universitetit dhe sa anëtarë të facebook-ut?" Përgjigja nuk më befason dhe aq: dy prej tyre janë regjistruar në Bibliotekë, tetë në Facebook.
Nuk më mbetet gjë tjetër veçse, i tërhequr mënjanë, t'ia pohoj vetes me gjysmë zëri:
LIBRI NE KOMA. RROFTE FACEBOOK-u!
Kaq.

Merita Paparisto: Letra të pashkruara

Shkruar nga Merita Paparisto

Bijë e dashur,

Po ngryset mbi oborr e mbi shkallët e gurta. Me një muzg të lehtë dhe shtrëngues ngjyrë manushaqe. Përpiqem të lehtësoj dhimbjen e largësisë duke menduar që edhe tek ty i njëjti muzg po bie ngadalë, ngadalë. Por ndoshta është më ftohtë atje. Patjetër që duhet të jetë më ftohtë në atë fshatin tënd mes malesh. Vallë i ke veshur çorapet e leshit që të dhashë më vete? Po trikon e trashë? Nuk di nëse keni filluar ta ndizni zjarrin në vatër. Bija ime sa shumë që më ka marrë malli për ty. Kam kohë pa të parë, që ditën që u nise me atë malukatin. Po ku e gjete moj bijë aq larg. U mbaruan burrat e tjerë këtu? Ah kjo lufta që na solli mbrapsht gjithçka. Më mbyt meraku për ty bija ime.

E di që je natyrë e hedhur dhe energjike, por je kaq e sinqertë dhe e drejtë, sa zor do e kesh të çash në këtë botë jallane. Unë mirë kam qenë këto kohë dhe nga jot motër ke të fala. Po rritet dhe ajo. Nuk kam asnjë lajm të ri nga të dy vëllezërit e tu dhe nuk di fare çfarë bëhet me ta. Uroj të jesh mirë dhe bëhu e fortë e me mënd në kokë, ashtu si të kam porositur.

Nënëz e dashur,

U bë kaq kohë që asnjë lajm nuk kam nga ty. Si janë vallë motra dhe vëllezërit e mi? Ndjehem kaq e shkëputur këtu mes malesh ku kam ardhur. Bën ftohtë, sidomos muzgjeve dhe të kam uruar kaq e kaq herë që m’i dhe me zor çorapet e leshit dhe trikon e trashë. Është kaq ndryshe këtu o nëna ime. Njerëz të tjerë, shtëpi tjetër, jetesë tjetër. Më mungon vatra e odës së zjarrit me dy këndet mbuluar me kuverta të leshta, oxhaku dhe masha me të cilën më pëlqente aq shumë që të ngacmoja drutë derisa ato lëshonin xixa si fishekzjarre dhe prushi shtohej përmbi vatër. Këtu nuk më bie radha të luaj me zjarrin. Jemi shumë veta në të njëjtën shtëpi dhe ne gratë më të shumtën e kohës e kalojmë me punë rrotull shtëpisë ose dhe kur kemi kohë, nuk ulemi dot pranë vatrës, ku qëndrojnë burrat. Me burrin tim shkoj mirë dhe jam e lumtur, por akoma nuk ndjehem si në shtëpinë time këtu. Kam shumë merak për ty. Si je tani? Si po ia del e vetme? Si bëni për t’u ushqyer ti dhe motra? Ah sa larg që jemi nënë e dashur. Kjo rrugë e ngushtë e përdredhur mes malesh të larta më shumë na ndan se na bashkon. Dal në muzg dhe ngre sytë në qiell a thua se ata yje me atë ndriçim të ftohtë do mund të bëhen lajmëtarë mes meje dhe teje. Ime vjehrrë po më thërret për t’u futur brenda. Më thotë që do ftohem në lagështirën e ajrit. Ika nëna ime dhe të puth fort.

E dashur bija ime,

Ti e di që unë nuk di as shkrim as këndim. Edhe kur duhet të firmos ndonjë dokument, më duhet të ngjyej gishtin në bojë. Kjo ishte koha ime o bijë dhe asnjë nuk tentoi ta shkollonte këtë jetimen që u rrit dyerve të fisit dhe u martua pesëmbëdhjetë vjeçe. Por ti e di sa dëshirë kam pasur unë për shkollën dhe për dijen, sa shumë kam dashur që fëmijët e mi të shkolloheshin dhe të bëheshin të zotët për veten e tyre. Ty nuk të la lufta o bijë që t’i mbaroje ato të shkreta studime dhe në vend që të shkoje në shkollë, fillove të shkoje nëpër ato mbledhjet e fshehta ku njohe edhe këtë karafilin që të mori me vete atje mes malesh. Mban mënd atë trëndafilin e kuq në mes të oborrit që e ke mbjellë me duart e tua kur ke qenë e vogël? Duart e vogla që t’u shpuan nga gjembat dhe pikëzat e kuqe të gjakut. Aq të kuqe i çeli fletët ai trëndafil. Tani është rritur shumë. I janë harlisur degët dhe trungu i është trashur. Kurora i mbushet plot me lule të kuqe. Aty dal dhe i them fjalët që do doja të t’i thosha ty. Ti e di bijëzë që unë përditë e laj këtë shaminë e bardhë që mbledh flokët dhe përditë i nder mendimet e mia tek trëndafili yt. Ai lëkund petalet e brishta. Nga malli apo nga trishtimi im? Por jo, nuk është tharë nga hallet dhe hidhërimi im. Ka dashurinë tënde për jetën bija ime. Është vjeshtë dhe kurora i është skuqur më shumë së kurrë, a thua do i shpërthejë jeta si gjak i kuq nga petalet. Ia mbuloj kokën me shaminë time të bardhë dhe i pëshpëris vetëm me sy fjalë që do doja të t’i thosha vetëm ty. Vështirë e kemi pasur këto kohë, vetëm dy femra në shtëpi, unë dhe jot motër e vogla. Por thonë që kohë më të mira do vinë dhe ne rrimë dhe presim me shpresën tek e ardhmja. Patjetër që kohë më të mira do vinë dhe unë do mundem së paku të kem një lajm nga ty që më ke ikur kaq larg. Të puthë flokët e tua të bukura...

E dashur nënë,

Ditët janë tkurrur nën të ftohtin e malit dhe nën frymën e dimrit që po vjen. Ah larg shumë larg jam prej teje dhe ti e di që nuk ka këtu as telefon dhe as zyrë postare. Duhet të zbresim poshtë në qytet për të dërguar letrat dhe shumë rrallë zbresin njerëzit nga fshati ynë për në qytet, sidomos tani që fillojnë dhe zihen rrugët nga dëbora. Gjethet e pemëve po marrin arratinë pas fërshëllimës së erës që i këndon këngë gënjeshtare në vesh. Por duket sikur jeta që po shuhet aty jashtë, po ngjizet brenda meje. Më lëvrijnë rrënjë nëpër gjymtyrë. Trupi i brishtë më është rrumbullakosur. Përgjumja mi mbërthen qepallat pas jastëkut në mëngjes. Më janë rënduar hapat dhe kërthiza po buzëqeshet. Dje vjehrra ime nxori nga sënduku dhe më dha një pallto të madhe të leshtë që të mbështillesha me të. Nuk dua ta vesh, se m’i rëndon supet, por s’kam çfarë bëj, duhet t’i ruhem të ftohtit. Nuk dal më për të ndihmuar burrin në të mbjella. Më shumë rri brenda dhe bëj punë nëpër shtëpi. Nuset e tjera më shikojnë shtrembër dhe midis tyre më quajnë “nusja e qytetit”. Ti e di që unë jam e gjallë dhe e fortë zakonisht por kjo jetë që rritet brenda meje, po më ligështon. Të përqafoj nga larg o nëna ime dhe më ka marrë malli shumë për ju të gjithë.

Po si u bë kështu moj bijë?

Asnjë lajm akoma nga ty. Merak i madh më bren nga brenda dhe nuk kam asnjeri se kujt t’ia them. Nuk dua të rëndoj supet e njoma të sat’ motre me hallet e mija. Mjaft e kam rënduar me sëmundjen time. Vëllai yt i madh është në një qytet tjetër dhe tepër i zëne me punë dhe familjen e tij. Rrallë vjen e na sheh. Vëllai i vogël ushtar atje larg mes malesh dhe ai. Çdo natë dal tek pragu dhe pëshpëris lutjen e mbrëmjes. Netët janë të gjata pa fund. Zëra të çuditshëm më lëvrijnë nëpër trup. Çdo mëngjes, i mbuloj flokët trëndafilit tënd me mendimet e mija të bardha. Po e lenë edhe atë dalëngadalë të gjitha ngjyrat e shpresës. Lot të kuq malli janë petalet e rëna. Më janë rralluar fjalët akoma më shumë. Ka kohë që nuk të përmend më nëpër shtëpi. Kur më pyesin komshinjtë për ty “Mire qoftë, atje ku është” iu them. Ngre kokën çdo mbrëmje shikoj shkëlqimin e ftohtë të yjeve dhe kërkoj të të shoh me sytë e tyre. Por ai trëndafil në qoshe të oborrit tund degët... tund degët... dhe mban shaminë time në kokë. Eh bijë e dashur sa larg që më ike...

Nëna ime,

Sot ndjehem më mire pas kaq ditësh që kalova në shtrat. Një e ftohtë e fortë më mbërtheu dhe për ditë të tëra u dogja nën ethe. Nuk ka asnjë doktor këtu në fshat. Një plakë e vjetër erdhi dhe më dha ca çajra me bimë mali. Dora jote e freskët mbi ballë, ishte gjëja që më mungonte më shumë. Pas kaq ditësh ndjehem më mirë. Jam ngritur dhe vij rrotull vetë nëpër shtëpi. E mban mend atë trëndafilin e kuq që mbolla në fund të oborrit? Një tjetër farë mbjellur brenda meje sëshpejti do shohë dritë. Dua të vij atje tek ty. Dua të jesh pranë meje kur të lindë. Është kaq ftohtë dhe errët këtu. Dimër i madh ka mbërthyer. Bagëtitë i mbajmë brenda në dhomën ku rrimë dhe ne. Ato rrinë aty në një qoshe në errësirë dhe sytë iu shkëlqejnë. Vjehrra nuk donte që të vija tek ty sepse zakoni është që nusja duhet të lindë në shtëpinë e burrit ndërsa burri më tha që rrugët janë të zëna tashmë nga dëbora dhe unë jam e rëndë dhe nuk eci dot. Kam frikë, kam frikë. Nuk di çfarë do ndodhi me mua. Por ti më ke mësuar të jem trime dhe t’i përballoj vështirësitë e jetës me kurajë. Do ia dal patjetër, për veten, për beben dhe për ty. Të puth ballin e mbuluar me shaminë tënde të bardhë…

Bija ime,

Ditë dimri, por mua kurrë nuk më është dukur më ngrohtë se sot. Ky qiell gri asnjëherë nuk ka shkëlqyer për mua më tepër. Më në fund mora një lajm nga ty. Vëllai yt i madh nëpërmjet miqsh të tij, ishte lidhur me repartin ushtarak pranë fshatit tuaj. Më thanë që ti je mirë dhe një bebe e vockël rritet brenda trupit tënd. Pastë bekimin tim dhe qoftë si dritë e hënës. M’u shtua meraku për ty o bijë tani. Përpiqem të mbys ata zërat e egër që flasin brenda meje dhe që më thonë vetëm gjëra ogurzeza. Duhet të jem e lumtur. Së shpejti një fëmijë do t’i shtohet familjes sonë. Ardhtë me këmbë të mbarë.

Oh nënë, moj nënë,

Jam kaq e dobët sot. Bebja qan me kokën tek jastëku im dhe unë nuk zgjas dot duart ta marr t’i jap për të pirë. Vetëm tre ditë e lindur. Emrin ia vumë Hëna. A do kenë vallë sot forcën e duhur këto mendimet e mia që të udhëtojnë për tek ty? Petalet e trëndafilit po rrjedhin nga trupi im përditë. Tre ditë më parë, kur ndjeva trokitjet e dhimbshme të foshnjës, nuk kishte asnjeri në shtëpi të më ndihmonte. Më pas erdhi vjehrra dhe pasi nuk ia doli dot të më ndihmonte, thirrën prapë atë plakën që më dha ato çajrat kur isha ftohur. Ajo erdhi përsëri me një enë të bakërt me vete dhe thonj të mëdhenj të palarë. Pas shtatë orë të mundimshme Hëna e vogël doli në dritë ndërsa mua m’u errësuan sytë. Nuk di çfarë bënë me mua më pas por kur erdha në vete më thanë që kisha humbur ndjenjat për një farë kohe dhe që kisha pasur shumë hemorragji. Sot është dita e tretë dhe ti më mungon më shumë së çdo gjë. Dua të qëndroj e shtrirë në çarçafët e tu të bardhë aq të pastër dhe të ngrohtë. Është kaq errët këtu brenda. Kam ethe. Gjymtyrët i kam si të mpirë dhe trupi më është bërë pulla-pulla. Nuk duroj dot dritën që hyn nga dritarja e vogël në tavan. Vetëm kjo fije dritëhëne që më qëndron në jastëk më bën të përpiqem për të mbledhur forcat. O nënë, kam ftohtë dhe më dhembin shumë këmbët, më dhembin këmbët, nuk ngrihem dot. Ku i kam çorapet e leshta? Ku je… ku je?

E shkreta bija ime,

Ata erdhën atë ditë të gjithë tufë, njerëz të rëndësishëm. Që kur lufta kishte mbaruar dhe ata kishin zënë karriget e tyre, nuk para kujtoheshin më për vatrën që i strehoi dhe mbajti në ato kohët e vështira. Por dje, erdhën të gjithë dhe u ulën në odën e zjarrit. Unë rrija si e ngrirë dhe pa fjalë. Zërat e errët më pëshpëritnin vetëm mynxyra. Kishte ardhur dhe yt vëlla i madhi me nusen e tij, por vëllai i vogël ushtar dhe ti ishit larg. Çfarë kishte ndodhur vallë? Biseda filloi të shtjellohej rreth kohëve të shkuara, sa karakter të fortë që kisha pasur, sa trime dhe e palëkundur që isha treguar në situata të caktuara. Por unë nuk i dëgjoja. Zërat e këqij po më mbysnin. Pas pak u ngrita e ngrirë. Çfarë zë i çuditshëm brenda meje foli ashtu vallë?  “Mos ma rrotulloni muhabetin” -  thashë. “Më thoni të vërtetën njëherë e mirë. Ka vdekur ajo atje?”. Njëri nga ata u ngrit dhe më përqafoi dhe shtrëngoi fort në heshtje. Heshtja e zisë mbuloi shtëpinë. Unë nuk fola më asnjë fjalë. Asnjë lot, asnjë ulërimë, asnjë psherëtimë. Të gjitha, të gjitha u mbyllën dhe u vulosën njëherë e përgjithmonë brenda kraharorit tim. Ti nuk ishe më që të t’i thosha. Ti nuk ishe më që të më lexoje të pashkruar. Fijet ishin prerë. Më pas ata ikën dhe më lanë ashtu, pa fjalë e pa zë. Më dridheshin gjymtyrët, më këputeshin këmbët. Fjalën e parë e nxora vetëm të nesërmen në mëngjes. I kërkova nuses së tët vëllai të më bënte një kafe. Ti e di unë kurrë nuk e kisha pirë kafen, por atë mëngjes e doja. Më thanë që ti kishe tre muaj që nuk ishe më dhe Hënëzën e vogël e kishe marrë me vete vetëm një muaj më parë. Bijë moj bija ime. Nuk të vranë dot plumbat që të kaluan aq pranë gjatë luftës dhe të mori vdekja duke sjellë jetën në jetë. Vetëm trëndafili yt më ka ngelur nga ty. Petalet e purpurta si gjaku yt i pastër. Ia mbuloj kokën çdo mëngjes me shaminë e mendimeve të mia dhe flas me të. Të shkruaj ty, letrat që kurrë nuk do të vinë, letrat që kurrë nuk do mund t’i lexosh.

Mariza Kërbizi: Rrëfimi metadiegjetik mbi mitin e gjarprit ("Saga e Gjarprit", Viola Isufaj)

Saga e Gjarprit është një roman modern, i ngritur mbi një sistem narrativ të ndërlikuar. “Figura mbi qilim”,(Henry James,1896) nuk është e lehtë të zbulohet dhe kjo përbën një nga karakteristikat e saj të veçanta. Ajo ngrihet mbi një strukturë ciklike, fillimi dhe mbarimi është pothuajse I njëjtë. Vepra nis me rrëfimtarin, ulur në studion e psikanalistit për shpjegimin e një ëndrre, që fsheh më shumë se të pathënat e një shpirti të trazuar nga dashuria.

Nëpërmjet analepsës, zbritet shkallë-shkallë nëpër ngjarjet traumatike, të cilat janë shtypur në pavetëdije. Këto herë janë të përjetuar personalisht, e herë barten nga individi si pjesë e kujtesës kolektive, e cila ka mbetur e pashlyer në mendjen e një etnije a të gjithë njerëzimit. Diskursi narrativ nis në media res, dhe kthehet pas në kohë herë reale, historike e herë mitike.

Saga e Gjarprit nis si saga e një historie dashurie.  Rrëfimtari, Izolta përjeton dhimbjen e një dashurie të parealizuar. Ndjenja e fortë që ajo përpiqet ta shtypë, shpërthen në sipërfaqe me një intensitetit të shumëfishuar.  Ëndrra, siç pohon dhe rrëfimtari, më solli atë që mendja ime nuk e thërriste më, por që e thirri e mashtruar nga letargjia e ndjesive të mia. Sipas Frojdit, thelbi i gjithë veprimtarisë psiqike drejtohet nga dëshira seksuale që vlon në kazanin e pavetëdijes.

Ëndrra, shërben si pikënisje për të zbuluar gjithë universin e fshehur ndjenjësor. Nëpërmjet saj shpalosen dëshirat e shtypura erotike që vetëdijshëm janë censuruar. Ëndrra e çon rrëfimtarin nën malin K.

Lajmi që u transmetua nga të gjitha stacionet televizive … u kërkuakan individë... për të qëndruar ca kohë në një si biçim burgu… si nëntokë. Vendndodhja e burgut: nën malin K (Saga e Gjarpit)

Ky udhëtim simboliko-alegorik mund të shpjegohet në disa mënyra.

Së pari ai është përpjekja për të zbritur poshtë në thellësinë e pavetëdijes. Mali K. është dukja e jashtme, ego e shëndetshme, madhështia e rreme, por në të vërtetë çudija, eksperimenti ndodh poshtë tij, aty ku idi i burgosur kërkon liri. Këtë e pohon dhe njëri nga ‘personazhet’, kur pohon se:  

Ka lloj-lloj syrgjynesh, ka degdisje edhe në ndonjë pikë të errët të trurit…(idem)

Së dyti, nëntoka lidhet me vdekjen, me dëshirën e rrëfimtarit për t’u zhdukur nga jeta mediokre, që e shtyn drejt krahëve të dikujt që nuk e dashuron. Kujtojmë se ëndrra vjen si përgjigjje ndaj ligjërimit të padëshiruar të një lidhjeje “dashurie”

Një ditë përpara ishte folur për një martesë, së cilës asnjë vend nuk më mirëpriste t’i fshihesha.

Dhe vendi që rrëfimtari gjen është në pavetëdijen e tij, aty ku prej kohësh strehonte një dashuri të vërtetë, një dashuri të madhe. Takohen nëntokë sepse njeriu vdes gjithmonë për dikë ose për diçka, pasi vetëm vdekja është ajo që i plotëson kushtet e dashurisë.

Dhe emërtimi i Rrëfimtarit nuk është i rastësishëm. Sipas Uoren dhe Uellek, individualizimi i personazhit  nis me emërtimin e tij. Por në këtë rast nuk është krejtësisht kështu. Emërtimi i rrëfimtarit është arketipal, sepse ai lidhet me një paraardhës letrar. Kësisoj karakterizimi nëpërmjet emërtimit nuk është “ex nihilo nihil”, por bart ngarkesën semantike, që lidhet me të. Izolta rrëfimtar vuan nën peshën e një dashurie të pamundur njësoj si njëemërakja e saj tek Tristani dhe Izolta.

 Izolta e Sagës është një personazh dy-dimensional, për të nuk dihet pothuajse asgjë; vetëm ndjenja e madhe e dashurisë, përshkruhet hollësisht.

           

Përdorimi i foljeve në mënyrën habitore (Unë të paskam ndjekur ty pastaj në të gjithë botën(...).Paskam kaluar gjysmën e jetës duke të

kërkuar), tregojnë se dhe vetë personazhi-rrëfimtar nuk ka mundur ta njohë këtë dimension të ndjenjës së tij. Nëpërmjet ëndrrës shpaloset gjithë thellësia e panjohur e shpirtit.

Objekti dashuror, herë përvijohet si një qënie njerëzore e herë merr tipare fantastike. I dashuruari, rrallë herë karakterizohet nëpërmjet emrit të tij, Ilir, ndërsa më shpesh thirret nëpërmjet emrit mitik, Gjarpër. Sipas Stiepçeviç, teSimbolet e kultit tek ilirët,  miti thotë se pasi Kadmi u martua me Harmoninë, dhe djalit që lindi ia vunë emrin Ilir. Illyriosin, pas lindjes e mbështolli gjarpi, duke i dhënë fuqinë e tij magjike Gjarpri, (serpensi i stilizuar me spiralen S) shënon jetën nëntokësore si kafshë htonike që është.

Konotacioni që merr stilema gjarpër në roman është shumë i gjerë. Së pari shënjon një objekt dashuror, me të cilën rrëfimtari është lidhur emocionalisht që nga fëmijëria.

...unë do të takohesha prapë me Ylliriusin... ç’domethënë ky emër që të përdridhet në gojë si gjarpër? Pikërisht, gjarpër, domethënë

Herë ai kthehet në simbol mitiko-biblik ku gjarpëri është Satanai (si për çudi nistorja S, prapë përkon) që e shtyn njeriun e parë drejt mëkatit.

Gjarpër, ç’ke për të na thënë ?

Na ke mashtruar një herë dhe bëmë faj dhe që atëherë nuk e kemi shlyer dënimin.

Por më së shumti,ai ngarkohet semantikisht me të keqen, që prek njeriun ose që rrezikon një komb të tërë.

Bisha s’bëhet më djalosh...Dhe njeriu vazhdon të kthehet në gjarpër.

Gjarpri si objekt dashuror vjen në forma të ndryshme në ëndrrën e Izoltës. Arsyeja mund të shpjegohet  me faktin se ai është larguar që herët. Rrëfimtari zbret në rrënjët e dashurisë së tyre (në kohën kur ishin fëmijë) dhe e plotëson jetën e mundshmen të Gjarprit-të dashur nëpërmjet fantazisë. Ai herë është një palaço që e takon nëntokë, herë një studiues që ajo e ndjek nëpër shtete, herë një funksionar i rëndësishëm. Në të gjitha format që merr objekti dashuror, lidhja e tyre shoqërohet me ankthin (i cili herë përvijohet si ankth nga mungesa e herë nga prania). Është kjo ndjenjë që e lidh me ngjarjet traumatike që dalin nga sfera e marrëdhënieve intime-personale dhe kanë të bëjnë me jetën e një kombi, të një etnije a të mbarë botës.

 Personazhi i Izoltës përvijohet si një arketip, i cilin ndjen barrën e rëndë të pavetëdijes kolektive. Ky dualitet mes përjetimit erotik dhe risjelljes së ngjarjeve të dhimbshme kombëtare a botërore mund të konsiderohet si një prirje për të përshkruar ‘ ...të paqëndrueshmen, kalimtaren, fluturaken ndërsa nga ana jetër të përjetshmen, të amshueshmen, të pandryshueshmen’ 

Sipas Jungut, ai që flet me arketipa, flet si me mijëra zëra. Kjo është arsyeja pse zërit të rrëfimtarit i përgjigjen herë hebrenjtë që i frigohen kampit, herë studentja ruse, herë një grup shtrigash që të zëna qafë për qafë hedhin valle, herë Dr.Frojdi vetë.