Sportet luftarake-Karatea

Karate (jap. sq.: "dora bosh" ose "dora pa armë") ose me emërtimin e “përparshëm” Karatejutsu (kara = bosh, i zbrazët, te = dora, jutsu = art/teknikë) kuptohet shkathtësia luftarake nga Okinava, e themeluar në shekullin XVI.

Kanchu Kanazawa

Karateja është shkathtësi luftarake me prejardhje nga (Okinava), Japoni (e cila sot mund të ushtrohet po ashtu edhe si sport). Në përkthim të drejtpërdrejtë nga japonishtja në gjuhën shqipe, KARA do të thotë bosh, e zbrazët, TE - dora, DO - rrugë, që do të thotë se ajo paraqet rrugën, mënyrën e mbrojtjes nga kundërshtari me duar bosh ( "rruga e dorës bosh"). Lindja e karatesë lidhet me shkathtësitë e lashta luftarake të Lindjes së largët, kurse reformator i karatesë moderne konsiderohet profesori japonez Giçin Funakoshi (Gichin Funakoshi).


Ushtrimi i karatesë


Karateja është e njohur si shkathtësi luftarake në të cilën gjatë luftës përdoren të gjitha pjesët e trupit. Te teknikat themelore mësohen goditjet, bllokimet, pozicionet e veçanta etj. Katat janë përmbledhje e veçantë e lëvizjeve të përcaktuara me përpikëri (goditjeve, pozicioneve dhe bllokimeve). Lufta (Kumite) mund të jetë e lirë dhe me marrëveshje (partnerët merren vesh për llojin e goditjet dhe të bllokimit, me të cilin do të pengohet goditja). Gjatë ushtrimeve përdoret Makiwara, Hoju undo, pajisje siç janë p.sh. chishi, nigiri game etj.

Hagetsu Daçi

Dimensioni teknik

Karateja është sport luftarak ne te cilin dominojnë lëvizje aciklike. Sipas principeve të caktuara, lëvizjet bëhen në të gjitha drejtimet me kundërshtare të paramenduar dhe real. Mbi një mije të goditura të ndryshme, blloqe, kombinime dhe lëvizje e pasurojnë këtë sport. Një mori lëvizjesh në karate ndërrohen në rrethana të reja të diktuara nga kundërshtari.


Kushtet e ndryshueshme diktojnë mënyrën, shpejtësinë dhe zgjedhjen e lëvizjes, që të reagohet në mënyre adekuate, në situatën e sapokrijuar. Është e pamundur që të jesh i përsosur në të gjitha karate lëvizjet, prandaj në nivelin e larte teknik përsosen forma te caktuara -specialet, që i përshtaten vetive psikofizike te njeriut. Më aplikim e rregullave te garimit është mundësuar që karatistet të garojnë ne shkallen e cila i përshtatet aftësive te përvetësuara te shkathtësisë se karatesë.

Garimet bëhen në baze të rregullore te dy organizatave me masive të karatese ITKF DHE WUKO. Garimet bëhen në arenën që ka 1,5 m nga qendra e arenës. Kimonoja e bardhe e karatese është e obliguar për garuesit.

Mawashi Geri

Karateja mund te demonstrohet sipa formave ne vijim :

1. Si teknika themelore dhe kombinime (kihon dhe renkraku waza).
2. Si sparing formal me kundërshtare e imagjinuar (kata).
3. Si sparing sistematik (yakusoku kumite).
4. SPARING (KUMITE).
5. Si demonstrime ekzibicioniste (en-bu).
6. Si konbinim i sparingut dhe kate ki-tei (fuku-go).
7. Si teknike e thyerjes (tameshi wari).

Sotouke

ELEMENTET E TRAJNINGUT TE KARATESE

Trajningu i karatese përbehet prej tre elemente: 1. Trajningut themelor (kihon) 2. Formave (kata) 3. Sparingut (kumite)




Themeli (Kihoni)

Kihoni (themeli) është një nga pjesët e rëndësishme të ushtrimit të karatesë. Në kuadër të Kihonit ushtrohen pozicionet themelore, goditjet, bllokimet dhe Kihon Katat.

Teknikat e karatese janë forma motorike elementare (pozita), lëvizje te paramenduar luftarake dhe njëkohësisht perberese te te gjitha formave te karatese.

Teknika duhet te demonstrohet si një tërësi e pandashme e integruar me lëvizjen e tere trupit.

 Përsoshsmeria teknike nuk do te thotë se është mbizotëruar teknika, sepse vetëm e kombinuar me energjinë mentale ajo përsoset. Çdo teknike e karatesë ne ciklin e vete ka fazën përgatitore, fazën e reagimit dhe fazën përfundimtare.

Urakenuçi

Sipërfaqet goditëse të karatesë

Karate - do është art marcial që në teknikat goditëse dhe bllokuese përdor pothuajse të gjitha pjesët e trupit në të cilat forca e trupit mund lehtë të përqendrohet.

1. Balli i grushti (seiken)

Balli i grushtit është prej sipërfaqeve goditëse që përdoret më së shumti në karate - do. Pjesa kontaktuese e kësaj sipërfaqeje goditëse janë : nyja e parë e gishtit tregues dhe të mesëm.

 Grushti dhe parakrahu duhet të jenë në linjëte drejte. Nese kyçi i dorës qëndron i lakuar forca nuk ka mundësi të transferohet në grusht dhe mund të lëndohet kyçi. Kryesisht përdoret ne goditjet me grusht (tsuki waza).

2. Grushti me shpinën e dorës (uraken - riken)


Grushti si çekan (kentsui)

Ky lloj i grushtit ne karate njihet me tre emra: grushti si çekan (kentsui), çekani i hekurt (tettsui), dora si çekan (shutsui).

Pjesa kontaktuese e ketij grushti eshte tehu i jashtem i grushtit (ana e gishtit të vogël). Edhe ky grusht sikurse grushti me shpinen e dores mund te perdoret per te goditur vertikalisht, dhe horizontalisht, dhe gjate strajkimi duhet te perdoret levizje kercitese te berrylit per te qene strajkimi efektiv.



4.TEHU I JASHTEM I DORES SE HAPUR (SHUTO)

Në shuto tehu i jashëm i dorës se hapur (ana e gishtit të vogël) përdoret si shpatë për të goditur dhe bllokuar. Kjo sipërfaqe mund të përdoret për të goditur nga jashtë brenda (me pëllëmbë të kthyer nga lartë), dhe nga brenda jashte (me pëllëmbë të kthyer nga poshtë).

Gishti tregues, i mesëm, i unazës dhe i vogël janë të bashkuara dhe të shtrirra, kurse gishti i madh është fortë i vendosur në tehun e bredshëm të dorës.

Pjesa kontaktuese e këtij grushti është shpina e grushtit dhe nyja e gishtit tregues dhe të mesëm. Strajkimi me grushtin me shpinën e dorës në karate mund të bëhet në dy mënyra : 1. vertikalisht (tate uraken uchi) dhe 2. horizontalisht (yoko uraken uchi).

SPARING SISTEMATIK (YAKUSOKU KUMITE)

Sparing sistematik paraqet një proces te ushtrimeve dhe verifikim te ushtrimit te teknikave sulmuese dhe mbrotjese me partnerin.

 Ne mënyre qe teknikat e ushtruara ne karate te jene sa me efikase ato duhet te kenë aplikim praktik. Teknikat duhet në tërësi te mësohen, qe te mund te aplikohen ne disa forma te sparingut me marrëveshje :

Lufta me marrëveshje nepese ose tre hapa (teknikat sulmit dhe mbrjtejs janë te caktuara paraprakisht).
Lufta me marrëveshje ne nej hap (është e lejuar zgjedhje e teknikave mbrojtëse).

Lufta me detyra te caktuara (është e lejuar zgjedhja e teknikave mbrojtëse për sulm ose mbojte) :
Mënyra ofensive dhe defensive e luftës punimi me specialka demonstrimi i kombinimeve në regjione te caktuara ne trup (chudan, jodan)

Lufta ne këndin e arenës (sjellja e kundërshtarit ne kënd, mbrojta nga këndi).
Maskimi i qëllimeve te verteta (fintimi, eskivazhat)

Lufta kundër kundërshtareve të kategorive te ndryshme (me i larte, me i shkurte, me i rende dhe me i lehte).


SPARING FORMAL (KATA)


Kata është një mori tehnike e pozitave, goditjeve, blloqeve, lëvizjeve, hudhjeve dhe kapjeve, /pollugave, të lidhura në mënyrë harmonike dhe të demonstruara me ritëm kundër një kundërshtari të imagjinuar.

Sot në stile të ndryshe të karatesë ekzistojnë mbi 100 kata, e që do të ishte e mjaftushme sikur të njiheshin deri në 20 kata Ushtro katen deri sa ajo të mos të filloj të lëviz ty, kur ti dhe kata të bëhëni një, do ta zgjedhësh fshehtësinë.

Secila kata ka kuptimin dhe principet e veta :

KATAT NDAHEN.:

Katet e nxënësve (5. heian kata ; 1.Heian Shodan, 2.Nidan, 3.sandan, 4.jodan dhe 5.godan) "mendja e ndjere".

Katet e mjeshtërve (Katet e njohura)
Bassai dai ..... "Depërtimi në kullën e madhe".
Bassai sho...... "Depërtimi në kështjellën e vogël".
Empi............ "Fluturimi i dallëndyshes".
Jion............. "Emri i gjeneralit kinez; tempulli".
Unsu............. "Duart ne re".
Kanku dai......... "SHikimi në qiellin e vogël".
Kanku sho......... "Shikimi në qiellin e madh".
Chinte............ "Duart e jashtëzakonshme".
Gankaku........... "Korbi në shkëmb".
Sochin............. "Ora e përmbysur në rërë,i fortë para rrezikut".
Niju Shiho......... "Njëzet e katër hapa"
Hangetsu........... "Kata e gjysëmhënës"
Goju Shiho Dai...... "Pesëmbëdhjetë e katër hapa të mëdhejn".
Goju shiho sho....... "Pesëmbëdhjetë hapa të vegjël".
Jitte................ "Dhjetë duar".
Tekki shodan2dhe3.... "kalorësi".
Kitei................. "Stile të ndryshme".
Meikyo................. "Rrobat e hekurosura".


Sparingu (Kumite)


Sparing kumite është aplikimi i teknikave mbrojtëse dhe sulmuese, me qëllim që të mundet kundërshtari. Luftës së lirë duhet ti paraprijë përsoshmëria sistematike dhe shkallë shkallë e teknikës, luftimeve me marrëveshje si dhe e shpirtit.

 Karatisti kosovar prof.dr.Ajvaz Berisha

Në kodeksin e samurajëve ekziston një rregull se ai që mendon që është humbës.

Pastaj aty gjithashtu thuhet se fitorja është e luftëtarit i cili nuk reziston as me trup dhe as me mendje. Është gabim të mendohet se vetëm lëvizjet e planifikuara janë ato të vërtetat.


Mirëpo, kjo gjithashtu nuk do të thotë se nuk duhet te shërbehemi me një taktikë të caktuar gjatë dyluftimit, e që menjëherë do të pasqyrohej ne aksionin e kundërshtarit, ose ti parashikosh lëvizjet e kundërshtarit dhe te reagosh ne to ende pa filluar sulmi.

Aksionet luftarake mund të kenë karakteristikat funksionale sine vijim :

- Pozita e trupit (qe do ti mundësoj lëvizjet e shpejta dhe demonstrimi e teknika nme te gjitha drejtimet).

- Vlerësimi me perceptim (venerimi i cakut, distancës, drejtimit te lëvizjes dhe zgjedhja se si dote reagosh).

Gjate shikimit te kundërshtarit shikimin duhet ta drejtoni ne lartësi te gjoksit ta shikoni si objekt te largët, në mënyre qe ta shihni trupin në tërësi dhe ne këtë mënyre ta parashikoni çdo lëvizje te kundërshtarit.

Demonstrimi i teknikave gjate sulmit mvaret nga situata memontale -kundërshtari. Me një aksion te befasishem (me shkurtimin e distancës dhe me sulm te shpejte) mund te fitojmë.

Demonstrimi i teknikes ne mbrojtje mund te filloj ende pa filluar aksioni (i dele përpara). Kjo arrihet ashtu qe ne nuk e presim kundërshtarin qe te ndërmarre aksion, por e fillojmë atë bazuar ne lëvizjet përgatitore (ne baze te tonusitte muskujve, ndërrimit te pozitës.

 Marrja pozitës se peshtatshme për luftën e metutejshme.

Qe te arrish fitore, duhet te hysh ne lëkuren e kundërshtarit. Nese nuk e njef veten do te humbehs 100 % nese e njeh veten do te fitosh 50 % po nese enjef veten edhe kundërshtarin do te fitosh 100 %.

Ne gara perleshja sportiv është e rregulluar me norma. Ne përleshjen sportive goditjet vlerësohen me duar dhe me këmbe. Te gjitha goditjet bëhen me kontrolle, derisa disa teknika (sulmi me shuplake te hapur, sulmi ne nyje, organe gjenitale, fyte).

Nuk janë te lejuara ne përleshjen sportive. Sulmet janë të kufizuar në koke, qafe dhe stomak. Ne ndërkohe qe duhet te plotësohen këto kriteriume, forma korrekte, forca, ne kohe te duhur, distanca dhe zanshin.


Demonstrimi ekzibicionist (EN -BU)


EN-BU ËSHTË DEMONSTRIM EKZIBICIONIST I SHKATHTËSIVE TE KARATESE ME NJË APO EM SHUME KUNDËRSHTARE, E QE ËSHTË E DEFINUEME NE MËNYRE PRECIZE ME RENDITJEN DHE RITMIN E DEMONSTRIMI TE TEKNIKES. Suksesi ne demonstrimin EN-BU përcaktohet ne baze te elementeve ne vijim :

Koreografija (demonstrimi i principeve dhe teknika e karatese tradicionale).


Aspekti budo (zanshin, pozita mentale).


Demonstrimi ne kohe (ma -ai, saktësia e distancës për aplikimin e teknikes).

Teknika (korrektesia, intensiteti, koordinimi i lëvizjeve).


Ne gara EN-BU demonstrohet sipas disa rregullave të caktuara, ne kohezgjatje prej 1 min. Demonstrimet mund te jene mashkullore ose të përziera.

Demonstratoret demonstrojnë sulmin dhe mbrojtjen ne arene mirëpo me ca kufizim (është ndaluar përdorimi i goditjes nukite si dhe goditja ne sy) : nuk ka kontakte : ne fund duhet te ekzekutohet teknika TODOME (goditja përfundimtare).


Qëndrimi (Kokoro)


Nocioni Kokoro (心) ndeshet te shumë shkathtësi luftarake nga Japonia. Kokoro në gjuhën japoneze do të thotë zemër, shpirt, ndjenjë ose themel i çdo gjëje.

 Te ushtrimi i karatesë nuk janë të rëndësishme vetëm teknikat, por edhe mënyra e sjelljes në raport me njerëzit e tjerë, qëndrimi ndaj tyre. Respektimi i të tjerëve është tejet i rëndësishëm, sepse karateja nuk është vetëm shkathtësi luftarake, njohja e teknikave trupore, por edhe shkathtësi luftarake që ndërton dhe përsos shpirtin.


Stërvitja me armë (Kobudō)

Ryukyu kobujutsu ose Kobudo, si quhet të shumtën e rasteve, është shkathtësi luftarake e përdorimit të armëve, që ka prejardhjen nga Okinava. Kobudo ushtrohet me Karatenë.

 Në Evropë dhe në pjesën tjetër të botës ushtrimi i Kobudos nuk është i përhapur si ushtrimi i Karatesë, gjë që nuk e bën atë më pak të vlefshëm, por e bën madje më të rëndësishëm, sepse me njohjen e Kobudos studentët e Karatesë i thellojnë dhe i rrisin në një shkallë më të lartë njohuritë e shkathtësive luftarake.


KOMBINIMI I SPARINGUT ME KATA KI -TEI (FUKU-GO)


FUKU-GO PARAQITET SI FOME E RE E KARATESE (ITKF) është kombinim e kate ki -tei dhe përleshjes. Sipas rregullave te garimit dy garues garojnë njëkohësisht kate ne ki -tei ne arene.

 Me vone fituesit e ki -tei garojnë mes veti ne përleshje, dhe me vone prapë garojnë ne ki -tei (nderiimi).

 Ne përleshje aplikohen kumite rregullat pa ripasazha. Gara e finale është kumite, gjysem finalja është ki-tei ndërsa për vendin e trete demonstrohet kumite.


Ne trajnim, testim ose gjate demonstrimit, fuku-go mund te demonstrohet edhe ne forme te ndyryshuar si kata kumite. Dote ishte me rendësi qe karatistet te aplikojnë në mënyre praktike disa tërësi te kata-ve me nej apo me shumë kundërshtare.

 Ne mënyre shume interesante mirëpo edhe tërheqëses mund te demonstrohet mbrojtja nga sulmi me apo pa arme. Lëvizje mund te bëhen ne ritme te ndryshme, nen përcjelljen muzikore ose ngadalë.


KOMBINIMI I SPARINGUT ME KATA KI -TEI (FUKU-GO)

FUKU-GO Paraqitet si forme e re e karatese (itkf) dhe është kombinim e kate ki -tei dhe peleshjesperleshjes. Sipas rregullave te garimit dy garues garojnë njëkohësisht kate ne ki -tei ne arene. Me vone fituesit e ki -tei garojnë mes veti ne përleshje, dhe me vone prapë garojnë ne ki -tei (nderiimi).

 Ne përleshje aplikohen kumite rregullat pa ripasazha. Gara e finale është kumite, gjysem finalja eshte ki-tei ndërsa për vendin e trete demostrohet kumite.

Ne trajnim, testim ose gjate demonstrimit, fuku-go mund te demonstrohet edhe ne forme te ndyryshuar si kata kumite. Dote ishte me rendësi qe karatistet te aplikojnë ne mënyre praktike disa tërësi te kata-ve me nej apo me shume kundërshtare.

 Ne mënyre shume interesante mirëpo edhe tërheqëses mund te demonstrohet mbrojtja nga sulmi me apo pa arme. Lëvizje mund te bëhen ne ritme te ndryshme, nen përcjelljen muzikore ose ngadalë.


TEHNIKA E THYERJES (TAMESHI WARI)


Tameshi wari eshte tehnike e thyerjes se objekteve te ngurta(forta). Kjo teknike është metode specifike për përgatitjen dhe forcimin e sipërfaqeve goditëse me qellim qe te arrihen efekte vdekjeprurëse, gjate plasimit te goditjeve vendimtare. Tameshi wari janë demonstrime shume popullore ne te cilat demonstrohet forca goditëse me thyerjen e tjegullave, dërrasave ose katroreve te akullti.

Me ushtrime këmbëngulëse, karatisti përforcon sipërfaqet goditëse duke u shërbyer me makivaru (dërrase e mbeshtjellur, përforcuar në njërën anë, ashtu qe goditjet bëhen ne anën e lire te dërrasës), thases për goditje, fokusoret dhe ne fund e përdorin metodën TAMESHI WARI. Ne këtë mënyre karatistet arrijnë përgatitje te larte teknike dhe mentale për luftën vendimtar, te cilën do ta arrije me nej te goditur pa kontrolle.


Idetë tradicionale

Tri sulme
Sen sen no sen - të sulmosh i pari
Go no sen - kundërpërgjigje sulmit
Tai no sen - sulmi i njëkohshëm
Prioritetet e kumitesë
Ichi gan - e para, sytë (vetëdija)
Ni soku - e dyta, puna e këmbëve (aftësia dhe baza)
San tan - e treta, shpirti (dëshira për luftë)
Shi riki - e katërta, fuqia (trupi i ushtruar)
Tre shpirtra
Fukutsu no seishin - mos u dorëzo kurrë
Kanto no seishin - shpirti i mirë luftarak
Hissho no seishin - shpirti fitimtar
Katër dhembje
Frika
Befasia
Dilema
Hutia
Tri vetëdije
Mushin - pavetëdija (nuk ekziston nevoja për të menduar)
Fudoshin - mendja e palëvizshme (pa ndikime nga jashtë)
Heijushin - mendja e rëndomtë (përherë e gatshme)
Idetë tjera
Seme - presioni mbi kundërshtarin
Zanshin - vetëdija për veten dhe rrethin (mjedisin)
Ki - energjia e përgjithshme jetësore
Do - rruga
Embusen - pozita e kundërshtarit
Seichusen - vija e mesit e kundërshtarit apo e vetëvetes

SHOTO NIJU KUN-(FILOZOFIJA EKARATESE)

1. Karateja nuk është vetëm dojo ushtrim
2. mbaje mend karateja fillon dhe mbaron me përshëndetje
3. kurrë mos sulmo i pari
4. përcille rrugën e drejtësisë
5. njihe së pari vetën pastaj do ti njohësh të tjerët
6. Shkathtësia teknike është vetëm mjet për realizimin e zhvillimit shpirtëror
7. Liroji mendimet tuaja
8. Fatkeqësia është pasijë e përtacisë
9. Karateja është ushtrime i përjetshëm
10. Aplikoje Karatenë në çdo gjë që bën
11. Karateja është si uji i ngrohtë. Nëse nuk e ngrohë vazhdimisht, ajo do të ftohet.
12. Mos mendo në atë se duhesh të fitosh, por mendo në atë se nuk duhet të humbasësh.
13. Fitorja mvaret nga aftësia për ti dalluar vendet e ndieshme të kundërshtarit nga ato të pandjeshmet.
14. Lëviz mvaresisht nga kundërshtari
15. Mendo për duart dhe këmbët e kundërshtarit si për armë shumë të fuqishme.
16. Kur të largohesh nga shtëpia mendo se jashtë të presin një mori kundërshtarësh.
17. Fillestari duhet të jetë gjithnjë i gatshëm,ndërsa nxënësi përparimtar duhet të jetë i natyrshëm.
18. Kata është një,ndërsa lufta e vërtetë është diçka tjetër.
19. Mos harro :fuqinë dhe dobësinë e forcës, ekspansionin dhe kontrakcionin e trupit, shpejtësinë dhe ngadalësinë e teknikës.
20. Bëhu kreativ gjatë tërë kohës.


Gradimi

Fillimisht në karate nuk ekzistonte sistemi i gradave, gjë të cilën më vonë e përligji Gichin Funakoshi (1868–1957), i cili përvetësoi idenë e themeluesit të xhudos Dr. Xhigoro Kano dhe e zbatoi edhe në praktikën e ushtrimit të karatesë.



Sot në karate ekziston sistemi i gradave shkollore (Kyu), që e karakterizojnë brezat e ngjyrosur, renditja e të cilëve ndryshon nga asociacioni në asociacion dhe sistemi i gradave mjeshtërore (Dan), që shënohen me brezin e zi, përkatësisht me atë të purpurtë (grada më e lartë 10 Dan).



Edhe gradat mjeshtërore janë dhjetë, përkatësisht njëmbëdhjetë, nëse llogaritet edhe grada paramjeshtërore (shodan-ho).

Janë të nevojshme rreth 5 vjet ushtrimesh (2-4 herë në jave) deri sa të arrihet titulli i mjeshtrit. Nën moshën 18 vjeçare mund te arrihen brezet e zeza teknike.

Kandidati i cili është mbi 18 vjet brezin e zi teknik e verifikon në brezin e zi të mjeshtrit, me testimin në programin për titullin e mjeshtrit.

Programi i testimit për titullin e nxënësit përfshin 10 KYU.

Programi për titullin e mjeshtrit përfshin 10 DAN-a.
Jyukyu - 10 Kyu
Kyukyu - 9 Kyu
Hachikyu - 8 Kyu
Shichikyu - 7 Kyu
Rokukyu - 6 Kyu
Gokyu - 5 Kyu
Yonkyu - 4 Kyu
Sankyu - 3 Kyu
Nikyu - 2 Kyu
Shokyu - 1 Kyu
Shodan-ho – Brezi i zi provues, paramjeshtëror (1 Dan Ho)
Shodan - 1 Dan
Nidan - 2 Dan
Sandan - 3 Dan
Yondan - 4 Dan
Godan - 5 Dan
Rokudan - 6 Dan
Shichidan - 7 Dan
Hachidan - 8 Dan
Kyudan - 9 Dan
Jyudan - 10 Dan

Përgatiti Mr.sci.Flori Bruqi

Historia e karatesë në botë

Okinava është ishulli më i madh i arkipelagut Ryu-Kyu dhe gjendet në pjesën më jugore të Japonisë. Në historinë e vet më të hershme, arkipelagu Ryu-Kyu nuk ka qenë pjesë e shtetit të Japonisë, por i ka pasur zotërinjtë e vet feudalë. Në kohën para dhe pas okupimit japonez, arkipelagu Ryu-Kyu ka qenë nën ndikimin kulturor dhe ekonomik të Kinës.

Deri në vitin 1430 arkipelagu ka qenë i ndarë në tri province feudale të mëdha: në provincën jugore - Hokutsan, të mesme - Nantsan dhe veriore - Chutsan. Sundimtarët e këtyre provincave kanë zhvilluar luftra të ndërsjella për mbizotërim deri në vitin 1430, kur sundimtari i feudit Chutsan ia doli të korrë fitoren përfundimtare mbi kundërshtarët e tij dhe ta bashkojë mbretërinë. Për kryeqytet zgjodhi qytetin Shuri në jug të Okinavës.

Bashkimi i mbretërisë rezultoi me zhvillimin e saj, u intensifikuan lidhjet tregtare me Kinën, Japoninë, Indinë dhe Korenë, ndikimet e të cilave ndjehen qartë në Okinavën e asaj kohe, sikurse ndikimi kulturor i Evropës në një periudhë të mëvonshme, kur shtet evropiane vendosni marrëdhëniet e para diplomatike dhe tregtare me vendet e Lindjes së largët.

Popullata, e cila deri atëherë ishte marrë kryesisht me peshkatari dhe bujqësi, fillon gjithnjë e më shumë të merret me tregti. Në dy shekujt e ardhshme në arkipelagun Ryu-Kyu vërehet përparim i gjithanshëm, kurse qyteti Naha bëhet qendër kulturore dhe ekonomike e mbretërisë.


Në vitin 1609 klani Satsuma nga krahina me të njëjtin emër (Kagosima e sotme), në krye me sundimtarin Simatsu okupoi arkipelagun Ryu-Kyu pas një lufte të shkurtër dhe të përgjakshme, me humbje të mëdha në të dy anët dhe e detyroi sundimtarin Haisi që të dorëzohej. Pas vendosjes së pushtetit, japonezët konfiskuan të gjitha armët dhe miratuan një sere ligjesh, me të cilat banorëve të arkipelagut u ndalohej posedimi dhe prodhimi i çdo lloj arme.

U ndalua edhe marrja me çdo lloj të shkathtësive luftarake, kështu që nga ajo kohë e deri në fillim të shekullit XX shkathtësitë luftarake në Okinavë ushtrohen në fshehtësi të plotë. Shumë banorë të Okinavës udhëtojnë për në Kinë, prej nga sjellin forma të reja të boksit kinez, të cilat i kombinojnë me shkathtësinë e vjetër Tode – paraardhësen e karatesë së sotme.


Tri stile themelore të shkathtësisë luftarake nga Okinava morën emrat sipas qyteteve në të cilat u krijuan: Naha-Te (sipas qytetit Naha), Shuri-Te (sipas qytetit Shuri) dhe Tomari-Te (sipas qytetit Tomari). Këto stile lindën në kohë të ndryshme. Ato dallojnë për nga teknikat dhe qasjet luftës dhe nga to më vonë rodhën stilet e ndryshme të karatesë.

Në Shuri-Te dhe Tomari-Te aplikohen pozicionet natyrore (Dachi), kurse në Naha-Te aplikohen pozicionet më të ulëta, më të thella. Në masën më të madhe Naha-Te ka qenë i ndikuar nga shkathtësitë luftarake kineze, kështu që mund të thuhet se ai pothuajse i tëri rrjedh Kina. Nga ana tjetër, Shuri-Te dhe Tomari-Te paraqesin shkathtësinë burimore okinavase Tode, e cila ka qenë e ndikuar nga shkathtësitë luftarake kineze, por në masë më të vogël.

Me këto është bërë konstituimi i stadeve më të hershme të stileve të sotme të Karatesë, të cilat që të gjitha në njëfarë mënyre burojnë nga këto tri stile themelore. Meqë kjo shkathtësi në shekullin XVI është ushtruar në fshehtësi, në esencë nuk dihet asgjë për zhvillimin e karatesë dhe për ithtarët e saj në atë kohë. Në shekullin XVII disa mjeshtër ia dolën të fitojnë famë dhe që nga ajo kohë, nëpërmjet mjeshtërve të tyre, që u bënë të famshëm në saje të historive dhe legjendave gojore, mund të përcillet edhe zhvillimi i këtyre shkollave të mëdha të karatesë.

Historia e karatesë në Evropë

Në fillim të viteve '60 të shekullit të kaluar, në Evropë karateja ushtrohej në kuadër të klubeve të xhudos (judo). Atëbotë karatekat e parë (karateka – karateist) i mësonin instruktorët japonezë, të cilët qëndronin në Evropë me direktivat e Asociacionit japonez të karatesë (Japan Karate Association), që angazhohej për afirmimin dhe përhapjen sa më të madhe të karatesë, veçanërisht në kontinentin evropian dhe amerikan.
Në vitin 1961 në Francë u themelua federata e parë kombëtare e karatesë në Evropë, që ishte anëtare e federatës së xhudos, kurse kryetar i parë i saj ishte Zhak Delkur (Jacques Delcourt), i cili shumë vite ishte edhe kryetar i Federatës Botërore të Karatesë (WKF), kurse sot është kryetar nderi i saj.

Gara e parë ndërkombëtare e karatesë u mbajt në Belgjikë në vitin 1963 dhe në të morën pjesë Belgjika, Franca dhe Britania e Madhe.
Më 15.12.1963 në Francë u mbajt kongresi i parë evropian i karatesë, me pjesëmarrjen e përfaqësuesve të shtatë federatave kombëtare: Italisë, Belgjikës, Zvicrës, Gjermanisë, Britanisë së Madhe, Francës dhe Spanjës. Në kongres u mor vendimi që të kontaktohen federatat kombëtare të xhudos të vendeve evropiane, në kuadër të të cilave ushtrohej karateja. U konstatua se ishte i pamundur unifikimi i teknikave, andaj mbeti që edhe çështja e unifikimit të rregullave të referimit të zgjidhej në kongresin e ardhshëm.

Kongresi i dytë evropian i karatesë u mbajt në Paris më 24.05.1964, me ç'rast delegatët zgjodhën për kryetar Jacques Delcourt-in, si dhe drejtorinë në përbërje: nënkryetarë Brief (Gjermani), Cherix (Zvicër), Fannoy (Belgjikë), sekretar Sebban (Francë) dhe ndihmëssekretar Goetz (Belgjikë). Në kuadër të kongresit u mbajt edhe kursi për gjyqtarë, që e udhëhoqën instruktorët japonezë.

Kongresi i tretë evropian i karatesë u mbajt më 21.11.1965 në Paris dhe në të numri i anëtarëve u rrit në dhjetë, me inkuadrimin e delegatëve nga Jugosllavia, Austria dhe Portugalia. Këshilltari teknik, francezi Henry Plee zgjodhi për këshilltarë katër instruktorë japonezë: Kono, Yamashima, Toyama dhe Suzuki. Në kongres u miratua statuti dhe u themelua Unioni evropian i karatesë (EKU), ndërsa në zgjedhet e reja u zgjodh kryetari Jacques Delcourt dhe drejtoria në përbërje: nënkryetar i parë Fannoy (Belgjikë), nënkryetar i dytë Cherix (Zvicër), sekretar me funksionin shtesë të arkatarit Sebban (Francë) dhe ndihmëssekretar Goetz (Belgjikë).

Në kongres u miratuan edhe plani financiar dhe rregullat e referimit, si dhe u vendos që kampionati i parë evropian të mbahet më 7.05.1966 në Paris (garat ekipore me 5 garuesë plus një rezervë dhe gara vetja pa kategori të peshave dhe me numër maksimal prej katër garuesish për çdo federatë kombëtare.

Kampion i parë evropian më 1966 u bë ekipi i Francës, i cili në finale mundi Zvicrën. Në finalen e garave vetjake Baroux mundi Sauvin-in (që të dytë nga Franca). Kampionatin e parë e karakterizoi numri i madh i lëndimeve të rënda. Në kongres u zgjodh edhe komisioni i gjyqtarëve, kurse këshilltarë u zgjodhën Suzuki dhe Mochizuki.

Në vitin 1967 në Romë u mbajt seminari i parë ndërkombëtar për gjyqtarë, i cili zgjati një javë dhe në të cilin u harmonizuan rregullat e referimit, të bazuara në rregullat e JKA.

Kampionati i dytë evropian u mbajt më 05.05.1967 në Londër, kurse në kongres u vendos që seminari i dytë ndërkombëtar për gjyqtarë të mbahet në vitin 1968 në Split.

Në vitin 1968 në Paris u mbajt kampionati i tretë evropian dhe kongresi i gjashtë i Unionit evropian të karatesë (EKU), kampionati i katërt dhe kongresi i shtatë i EKU u mbajtën në Londër në vitin 1969, kurse në vitin 1970 në Hamburg të Gjermanisë u mbajtën kampionati i pesë evropian dhe kongresi i tetë i EKU, në të cilin u miratuan sistemi i repesazhit i garave dhe kategoritë e peshës.

Po atë vit, më 1970, u miratua statuti dhe u themelua Unioni Botëror i Karatesë (WKU), ndërsa kampionati i parë botëror u mbajt më 10.10.1970 në Tokio (Japoni).

Historia e shkurtër e karatesë në Republikën e Kosovës

Në vitin 1960 karateja, e cila tashmë kishte fituar “të drejtën qytetare” në pjesën më të madhe të Evropës, kishte arritur në federatën e atëhershme jugosllave, prej nga, në vitin 1969, me hapjen e klubit të karatesë “Budokai” në Prishtinë, depërtoi edhe në Kosovë.
Në vitin 1970, në gjimnazin prishtinas “Ivo Llolla Ribar” (tashti “Sami Frashëri”) u hap klubi i karatesë me të njëjtin emër, themelimi i të cilit konsiderohet si fillim i vërtetë i karatesë në Kosovë, ngase përkundër klubit "Budokai", që ishte aktiv vetëm disa muaj, ky punoi për disa vjet rresht, për t'u rimeëruar më vonë në klubin e karatesë "Minatori". Ky klub tuboi numër të madh entuziastësh të rinj, që përbëjnë brezin e parë të karateistëve kosovarë, derisa nuk u hapën edhe klube të tjera, në Prishtinë dhe në qendrat tjera kosovare. Kështu, për një kohë relativisht të shkurtër karateja u bë një nga sportet më masive.

Forma e parë e institucionalizimit të karatesë në Kosovë u bë në vitin 1974, kur në Prishtinë, në kuadër të Lidhjes komunale të kulturës fizike, u themelua Këshilli komunal i karatesë, i cili, me inkuadrimin në veprimtarinë e tij edhe të karateistëve nga qendrat e tjera kosovare, u bë qendër nga nxiteshin dhe bashkërendoheshin aktivitetet dhe zhvillimi i karatesë në tërë territorin e Kosovës.

Në vitin 1975, me iniciativën dhe mbështetjen materiale të Këshillit të karatesë, klubet që deri atëherë ekzistonin në territorin e komunës së Prishtinës, u fuzionuan në Shkollën e karatesë "Prishtina", në punën e së cilës u angazhuan të gjithë trajnerët e klubeve prishtinase, të cilët, duke punuar sipas programit unik, dhanë kontributin e tyre të rëndësishëm në masivizimin dhe në ngritjen cilësore të karatesë.
Përveç aktiviteteve që kishin për qëllim masivizimin e karatesë në komunë, që atëbotë edhe praktikisht u bë një nga sportet më masive, Këshilli komunal bëri përpjekje edhe për ngritjen e kuadrove profesionale.

Në kuadër të kësaj, për disa vjet rresht trajnerëve dhe referëve, por edhe garuesve me perspektivë iu mundësua pjesëmarrja në seminaret që organizoheshin në qendrat bregdetare të Kroacisë dhe të Malit të Zi, të cilat i udhëhiqte eksperti i njohur dhe atëbotë njëri nga instruktorët më të njohur të Asociacionit të Karatesë të Japonisë (JKA), Taiji Kase (Taixhi Kaze), në atë kohë shef i instruktorëve japonezë të Shotokanit në Evropë.

Në saje të kësaj, kuadrot shqiptare u ngritën profesionalisht aq sa ia dolën që shkallën e karatesë kosovare ta ngrisin në nivelin, të cilin në atë kohë e kishin arritur disa vende të Ballkanit, ku karateja kishte filluar të kultivohej madje edhe më se një decenie para Kosovës.
Më vonë, në vitet '80, rolin e deriatëhershëm të Këshillit komunal të karatesë të Prishtinës e mori mbi vete Lidhja e Karatesë e Kosovës, e cila e vazhdoi rrugën e mëtutjeshme të organizimit, të popullarizimit dhe të masivizimit të karatesë kosovare.

Pas vitit 1989, d.m.th. pas rrënimit të autonomisë që deri në atë vit e kishte Kosova në kuadër të ish-federatës së atëhershme jugosllave, karateja ishte ajo që e nisi një proces të ri, procesin e riorganizimit të sportit kosovar në kuadër të kornizave të mvetësisë së Kosovës. Ky proces, që nisi në klubin e karatesë “Minatori” të Prishtinës, më vonë, në vitin 1992, rezultoi me themelimin e Federatës së Karatesë të Kosovës dhe të asociacioneve të tjera të sportit.

Sot Federata e Karatesë e Kosovës, në rrethana të reja, veprom me qëllim të zhvillimit të mëtutjeshëm të karatesë dhe të inkuadrimit të vendit në Federatën Botërore të Karatesë (WKF), që është asociacioni i vetëm ndërkombëtar i karatesë që zyrtarisht njihet nga Komiteti Olimpik Ndërkombëtar (KON).

Flori Bruqi:Si duhet luftuar stresi ne sëmurjet mendore

Truri është pjesa e trupit që gjendet në kokë i mbrojtur nga kafka dhe cipa trunore dhe që shërben për kapjen, përpunimin dhe ruajtjen e njoftimeve të marra, në një nivel të lartë, nëpërmjet organeve shqisore: syve, veshëve, etj. për t´i shndërruar në lëvizje që janë mjeti i ndërveprimit me mjedisin e jashtëm. Truri është qendra e kontrollit të sistemit nervor qendror. Por në tru mund të lindin një sërë çrregullimesh neurologjike. Dëmtimet e trurit mund të dobësojnë shëndetin mendor dhe të krijojë vonesa të lehta ose të rënda mendore, probleme të dëgjimit, shikimit, defekte në gjuhë dhe në të folur, epilepsi dhe çrregullime të sjelljes. Prandaj ekspertët japin një sërë këshillash për të shmangur sëmundjet nervore.

1- Shmangni mërzitjen





Studimet e bëra tregojnë se meshkujt të cilët zemërohen shpejt apo shfaqin shenja të dukshme mërzie si kundërpërgjigje ndaj stresit janë rreth tre herë më tepër më të prekur nga rreziku i zhvillimit të sëmundjeve të ndryshme të zemrës, në krahasim me meshkujt të cilët paraqesin përgjigje me zemërim më të ulët ndaj stresit. Ata e rrisin rrezikun e tyre rreth 6 herë për të pësuar atak pas moshës 55-vjeçare. Një shpjegim i mundshëm ka të bëjë me lidhjen mes zemërimit dhe presionit të lartë të gjakut, të cilët së bashku shtojnë nivelin e stresit te një individ.

Shkencëtarët thonë se mërzia në fakt është ndjenjë e dobishme, për shkak se na nxitë në ndryshime dhe që të jemi më kreativë.

Rënia e vullnetit dhe mërzia janë mekanizma mbrojtës të llojit të vet, me të cilët mendja jonë na shtynë që të vihemi në lëvizje, kurse ushtrimet fizike janë mënyra më e mirë që të largohet mërzia.

Përkundër mundësive të argëtimit më të shumta sesa kurrë më parë, njerëzit ndihen shumë të mërzitur dhe monotonë.

Peter Toohey, profesor në Universitetin në Kalgari dhe autor i librit “Boredom” shpjegon se rënia e vullnetit dhe mërzia, janë mekanizma mbrojtës, që na mbrojnë nga situatat negative.

Mërzia është një ndjenjë e neverisë ndaj jetës së përditshme, por edhe një gjë që na shtynë që të ndryshohemi dhe ta ndryshojmë situatën tonë.

Toohey pohon se mënyra më e mirë dhe më efikase për largimin e mërzisë, është aktiviteti fizik, ose thënë më thjesht, ushtrimet, meqë ato rrisin sekretimin e adrenalinës.Nuk ekziston ndonjë kreativitet të cilit nuk i ka paraprirë mërzia, e njëri ndër rezultatet më të rëndësishme të mërzisë është ëndërrimi, i cili na nxitë në realizimin e ëndrrave – thotë profesor Toohey.

2- Përpiquni të jeni optimistë

Njerëzit optimistë kanë mundësinë ta reduktojnë rrezikun e vdekjes në 50 për qind krahasuar më ata persona të cilët janë të zhytur në pesimizëm.


Individët të cilët e shohin jetën me një vështrim pozitiv janë më pak të stresuar, më tepër të zënë me punë që i mbushin me harmoni, janë më të qetë dhe më të shëndetshëm. Kështu qëndrojnë larg stresit dhe sëmundjeve mendore.

3- Bëni një jetë aktive





Jeta aktive do ta mbante larg stresin, mundimet dhe shqetësimet e jetës së përditshme, dhe nuk do t’iu linte shteg për të gjykuar veten për çdo gjë që ndodh. Natyra dhe shoqëria janë aleatët më të mirë të një jete të shëndetshme.

4- Qeshni dhe vetëm qeshni




E qeshura redukton nivelin e hormoneve që nxitin stresin si adrenalina dhe kortizoli. Kur qesh largon stresin, ndihesh më mirë, më e lumtur dhe e qetë. “Një person i stresuar lexohet në fytyrë”, kjo dëgjohet shpesh. Prandaj të qeshësh ndihmon në paraqitjen e parë, shmang rrudhat dhe ndihmon për të shmangur gjendjet e vazhdueshme stresuese.

5- Martesa e lumtur

Një martesë e lumtur do të thotë më pak stres, më shumë bashkëbisedim dhe qetësi. Këto të gjitha sjellin një jetë të shëndetshme pa shqetësime. Martesa e lumtur përjashton stresin dhe problemet e zgjatura.




6- Shmangni stresin





Stresi shkakton nivel të lartë të kortizolit, pagjumësi dhe dobëson sistemin imunitar. Stresi vret më shumë njerëz në botë se gjithçka tjetër. Gjendjet e vazhdueshme nën stres ndikojnë negativisht në shëndetin tuaj, prekin zemrën, qarkullimin e gjakut, sistemin imun, etj.

7- Meditoni

Mënyra më e fuqishme për të luftuar stresin dhe për të siguruar një jetë më të qetë është meditimi. Ai pastron mendjen nga mendimet e këqija dhe të lejon të përqendrohesh në qetësi. Meditimi është një teknikë e cila është praktikuar në vende të ndryshme të botës në fushën e psikologjisë.



Këshillat e ekspertëve për të shmangur problemet mendore

1- Truri është plastik dhe në qoftë se ai nuk stimulohet, mund ta humbasësh
2- Duhet të merreni me gjimnastikën tuaj fizike dhe mendore
3- Trurin duhet ta mbajmë të gjallë duke i stimuluar aftësitë njohëse të tij
4- Stresi ka rrjedhoja shumë negative mbi trurin
5- Rutina dhe zakonet e përditshme e vënë në gjumë trurin
6- Forca e mendjes varet nga ajo e trupit, praktikoni gjithmonë një aktivitet të matur fizik
8- Yndyrnat nuk i bëjnë mirë trupit dhe as mendjes
9- Izolimi shoqëror është i dëmshëm për shëndetin mendor


Këshilla për një dietë që i bën mirë trurit




Pini shumë ujë, të paktën 6 gota në ditë. Mundohuni të shmangni konsumimin e tepërt të kafes ose përdorini pak kafeinë. Edhe alkooli është i dëmshëm por konsumimi i verës së kuqe 1 deri në 2 gota në ditë është i dobishëm. Herë pas here është e këshillueshme që të shmanget përdorimi i tepërt i ujit pasi do të shkaktonte një tepri lëngjesh në organizëm. Mos përdorni fast-food-et. Ushqimet e fastfood-ve nuk janë të rrezikshme vetëm për mbipeshën, por mund të shkaktojnë edhe kancer. Sipas një studimi amerikan, ushqimet e fastfood-ve mund të shkaktojnë kancer në 67 për qind të rasteve. Për të ulur këtë rrezik mjekët këshillojnë që njerëzit të hanë ushqime të fastfood-ve një herë në muaj. Përdorni më tepër ushqime të pasura me antioksidantë: fruta, fruta pylli, zarzavate, çaj.



Ndikimi negativ i stresit në shëndetin mendor

Pasojat negative të stresit njihen jo vetëm në shëndetin mendor, por edhe atë fizik. Mos u ndikoni nga stresi, duke përdorur shumë vakte që “të ngushëllojnë”, ndiqni një dietë të rregullt. Nuk është e thënë që duhet të hani vetëm tre vakte në ditë.


Pas një dite të lodhshme dhe stresuese trupi ka nevoje për energji. Lëngjet, vitaminat, disa ëmbëlsira mund t’iu bëjnë të ndiheni më energjikë. Për të mbajtur trupin dhe mendjen të freskët, gjatë viteve të pleqërisë, duhet të ndiqni sa më shpejt që të jetë e mundur një stil jete të përshtatshëm për të ruajtur aftësitë e trupit, për të nxitur trurin dhe për të ruajtur funksionet e mendjes. Për këtë është i këshillueshëm si aktiviteti fizik, ashtu edhe ai mendor: meditimi, bisedat e qeta, shëtitjet, etj.





Efekti i bashkëjetesës në shëndetin mendor

Bashkëjetesa është më e mirë për shëndetin mendor të meshkujve, po martesa është më mirë për lumturinë e femrave, sugjeron një studim i ri. Studimi i afro 4 500 meshkujve e femrave në Angli nxjerr në pah që kush rri në marrëdhënien e parë të qëndrueshme gëzon shëndet të mirë mendor. Ndërsa meshkujt e marrin veten pas ndarjeve me radhë, femrat e kanë shumë më të vështirë.



 Në fakt mund të jetë më mirë për shëndetin mendor të femrës të rrijë e vetme, sesa ketë dashur e të ketë humbur dikë. Mungesa e mbrojtjes së të drejtave financiare dhe të drejtave të pronës, dhe si rrjedhojë mungesa e sigurisë kur ndahen çiftet që bashkëjetonin mund të shpjegojë pse femrat që bashkëjetojnë kanë më shumë probleme mendore se femrat që martohen. Këtë e tregojnë studimet më të fundit.



Depresioni dhe ankthi, kush i përjeton

Martesa është shoqëruar prej kohësh me përfitime shëndetësore, sidomos për meshkujt. Studime të mëparshme tregojnë se njerëzit që martohen pritet të jetojnë më gjatë, të kenë përqindje më të vogël vdekjesh dhe mirëqenie më të lartë psikologjike se ata që rrinë pa martuar, thotë grupi i studiuesve. Prishja e partneritetit lidhet me shëndet të dobët mendor në të dyja sekset, megjithëse formimi i marrëdhënieve të reja e zbeh disi këtë efekt.


 Gjithsesi, femrave u duhet më shumë kohë për të marrë veten sesa meshkujve. Shëndeti mendor i femrave merr të tatëpjetën më shpejt sa më shumë ndarje që përjetojnë. Për meshkujt nuk ndodh kështu. Shëndeti më i mirë i meshkujve vihet re tek ata që kanë kaluar dy ose më shumë se dy riformime partneriteti.


Studim mbi dëmtimet e trurit nga sportet e rënda fizike


Është ditur prej kohësh se boksierët dhe sportistë të tjerë mund të kenë probleme në tru nga goditjet e përsëritura në kokë. Një studim i ri përpiqet të zbulojë kur fillojnë dëmtime të tilla dhe sa kohë kalon deri në shfaqjen e simptomave. Studiuesit thonë se zbulime të tilla mund të ndihmojnë për t’i bërë këto sporte më të padëmshme për sportistët:

Studimi përqëndrohet mbi shëndetin e trurit tek sportet me kontakt fizik. Pjesëmarrësit aktualë përfshijnë 109 boksierë dhe sportistë të arteve marciale me moshë mesatare 29 vjeç.



Autori i studimit është Dr. Charles Bernick. Ai thotë se sportet me përleshje fizike janë parë prej kohësh si faktorë të problemeve degjenerative të trurit që njihen si encefalopati traumatike kronike, ose CTE.
“Askush nuk e di se si konkretisht goditjet e vazhdueshme të kokës shkaktojnë probleme afat-gjata të trurit. Pra, nuk e dimë si ndodh konkretisht procesi”.

Dr. Bernick është ndihmës drejtor i Qendrës Lou Ruvo për Shëndetin e Trurit, pranë Klinikës së Clivlendit dhe anëtar i Akademisë Amerikane të Neurologjisë. Ai thotë se studimi përqendrohet në tre aspekte: zbulimi i ndryshimeve të para në tru, më pas përpjekjet për identifikimin e personave që zhvillojnë probleme afat-gjata dhe më së fundi, zbulimi i faktorëve që përcaktojnë prirjen e individit për këto probleme.
Dr. Bernick thotë se sa më shumë trauma në tru të ketë personi, aq më i lartë është rreziku i shfaqjes së CTE.




“Ajo që nuk dimë është momenti kur problemi bëhet i pariparueshëm. Truri mund të tolerojë shumë goditje, por kur tejkalohet niveli i tolerancës, atëherë problemi shndërrohet në sëmundje. Pyetja që ngremë është përse ndodh kjo dhe pyetja tjetër është nëse ka ndryshime në tru në këta sportistë, edhe në rastet kur nuk shfaqin simptoma”.

109 boksierët dhe sportistët u ndanë në tre grupe, bazuar në numrin e viteve që janë marrë me sport:
“Ata që e kishin praktikuar sportin për më pak se 6 vjet; në grupin tjetër sportistët me një karrierë deri në 12 vjeçare dhe në grupin e tretë ata që kanë karrierë mbi 12 vjeçare.

 Më pas analizuam secilin grup për të parë nëse gjatësia e karrierës kishte lidhje me ndryshimet që pëson truri nga goditjet dhe trauma”.

Dr. Bernick thotë se viti i parë i studimit tregon rezultate që lidhen me madhësinë e trurit:



“Sportistët që kishin një karrierë sportive mbi 6 vjeçare, kishin tkurrje në disa zona të trurit, gjë që mund të matet nga shkenca. Por vetëm tek personat me karrierë mbi 12 vjeçare dallonim ndryshime në veprimtarinë e trurit.

Nga kjo mund të nxjerrim se mund të ketë një moment vendimtar në këto ndryshime – pra truri mund të jetë në gjendje të përballojë një masë traume, por nëse tejkalohet kjo masë, atëherë mund të shohim tkurrje të trurit, por simptomat shfaqen shumë më vonë”.

Fakti që studimi përqendrohet tek boksierët dhe sportistët që merren me arte marciale lidhet me vendin ku po zhvillohet studimi:

“Studimi po zhvillohet në Las Vegas, që është kryeqyteti i botës për sportet e kontaktit. Shumë nga sportistët stërviten në këtë qytet”.

Ai thotë se studimi ka mbështetjen e plotë të praktikuesve dhe administruesve të këtyre sporteve. Rezultatet e përgjithshme të studimit janë bërë publike, ndërsa rezultatet individuale iu dorëzuan vetë sportistëve të përfshirë në studim.




Dr. Bernick thotë se synimi nuk është që të eliminohen këto sporte, por të ndihmojë që sportet të bëhen sa më të padëmshme për sportistët. Për shembull mund të vendosen kufizime mbi numrin e ndeshjeve që bën çdo vit një boksier. Rezultatet mund të shërbejnë edhe për sporte të tjera.

Dr. Bernick thotë se këto rezultate mund të përdoren për të ndihmuar edhe viktima të traumave në tru të shkaktuara gjatë shërbimit ushtarak,thekson analisti nga Uashington DC Xho De Kapua.

Të durosh temperaturat nën zero përmes meditimit

Për shumicën e njerzve, hipotermia fillon menjëherë pasi trupi ekspozohet në temperatura nën zero pa veshje të mjaftueshme dhe mund të shkaktojë shumë shpejt vdekjen sapo temperatura e trupit të bjerë nën 32 gradë Celsius. Por jo për Wim Hof, i cili ka ndërmarrë veprime të shumta dhe ekstreme, duke zënë vend në librin e rekordeve Guines dhe duke fituar nofkën ‘njeriu i akullt’.
Këmbë-zbathur e me pantallona të shkurtëra, Wim Hof vrapon në temperatura nën zero në dimrin e Finlandës. ‘Njeriu i akullt’ e përfundon vrapimin me një zhytje dy minutëshe në ujin e ngrirë të një liqeni.
52 vjeçari Hof e fitoi këtë emër nofkë pasi ndërmori veprime ekstreme si për shembull qëndroi në një rezervuar të ngrirë në Hong Kong për gati 2 orë; përshkroi me not një distancë sa gjysma e një fushe futbolli poshtë një shtrese akulli në Arktik dhe zuri vend në librin Guines të rekordeve pasi vrapoi këmbë-zbathur gjysmën e një maratone në Finlandë në temperatura nën zero.
Në vitin 2007, ai u përpoq të ngjitej në malin Everest vetëm me sandale dhe pantallona të shkurtëra, por nuk duroi dot dhe në lartësinë 7,400 metra u kthye. Ai donte të provonte kufijtë e mundësisë njerzore, por jo të vdiste në këtë përpjekje. Në vitin 2009, në të njëjtën mënyrë ai u ngjit në malin Kilimanxharo.

Wim Hof thotë se mund të durojë temperatura të ulta sepse ai ka mësuar të aktivizojë pjesë të trurit, që nuk kontrollohen nga shumica e njerzve, madje mund të aktivizojë atë që ai e quan “termostat të brendshëm”.

“Nuk kam pasur kurrë ndonjë instruktor dhe as nuk kam marrë mësime. Kam mësuar thjesht nga natyra e egër. Kur gaboj më duhet të përballem me pasojat dhe kur veproj si duhej mësoj që të bëj edhe më shumë. Gjithnjë i kam bërë sfidë trupit tim në kushte të ashpra atmosferike në mënyrë që të përballoj kushte ekstreme, si për shembull temperatura tepër të ulëta. Kam mësuar si ta përshtas trupin në kushte të tilla dhe të gjej si të thuash një metodë që funksionon për mua”.
Tani metodat e tij medituese duan t’i mësojnë nxënës në gjithë botën. Në një ditë pranvere në Rotterdam të Holandës, një grup sportistësh dëgjojnë me vemendje, ndërsa Wim Hof i përgatit ata për një provë:
“Teknikisht ju jeni plotësisht gati, jeni stërvitur, megjithatë ekziston një ndryshim i madh se si ju ndjeheni dhe çfarë ju pret në ujë, sepse nuk ekziston asgjë e përbashkët”.

Por nxënësit e njeriut të akullt duken të shqetësuar, ndërsa ai hedh qese me akull në rezervuarin e ujit, ku pas pak ata do të zhyten. Në bazë të udhëzimeve të Njeriut të Akullt, atlentët do të qëndrojnë në ujë për disa minuta duke praktikuar metodat e meditimit. Ja si u shpreh pas daljes nga uji i akullt, Edith Bosh fituese e medaljes së e argjëndë në lojrat olimpike të vitit 2004 dhe e medaljes së bronxit më 2008-tën:

“Është diçka e çuditshme: Mënyra se si na mësoi të marrin frymë dhe se si reagon trupi. Mendoj se kjo përpjekje për mua është domethënëse sepse mund të më ndihmoj të arrij rezultate më të mira në gara olimpike”.
Wim Hof i përshkruan veprimet e tij si një bisedë të brendshme, në të cilën truri dhe trupi i dërgojnë sinjale njeri tjetrit.
Në një demonstrim të dokumentuar fare mirë në vitin 2008, ai qëndroi për 71 minuta në një rezervuar të mbyllur prej xhami i mbushur me akull në një rrugë të qytetit të New Yorkut. Në atë kohë ky ishte rekord.

Mjekët që ndiqnin shenjat e jetës thanë se temperatura e trupit të tij ra gradualisht në 34.2 Celsius, ndërsa rrahjet e zemrës u shtuan gradualisht në 120. Ishte njësoj sikur ai po vraponte pa lëvizur.

Gjatë qëndrimit në rezervuarin e ngrirë në Hong Kong për gati 2 orë, Wim Hof tha se e përqëndroi dërgimin e ngrohtësisë përmes sistemit nervor në pjesën e poshtme të shtyllës kurizore, kur ndjeu ftohje dhe dhimbje.
Një analizë e re mjekësore tregon se Hof mund të jetë në gjendje të ushtrojë një farë ndikimi tek funksione të trupit, që konsiderohen të pambrojtura.

Profesor Peter Pickkers studioi analizat pasi Njeriut të Akullt iu dha një dozë endotoxin, një lloj bakteria, e cila megjithëse nuk është e dëmshme, mund t’i dërgojë sinjale trupit që të mendojë se po sulmohet. Tek shumica e njerzve kjo bakterie mund të shkaktojë dhimbje koke, dhimbje mujkujsh dhe temperaturë, simptoma që zhduken pas disa orësh pa pasoja, por Wim Hof pati vetëm dhimbje të lehtë koke. Doktor Pickkers thotë se ky ishte rezultat i nivelit të lartë të kortizonit, “hormoni i stresit” që ndikon tek sistemi imunitar.
Me sa duket Wim Hof është i aftë të ndikojë në një sistem që gjerësisht mendohet se kontrollohet automatikisht.
Njeriu i Akullt thotë se me kalimin e viteve ai dëshiron të shmangë provat me trupin e tij dhe të mësojë të tjerët. Megjithatë, ai do të bëjë edhe një provë tjetër, këtë herë duke e përshtatur “termostatin e tij të brendshëm” në të kundërtën. Ai ka në plan të bëjë një maratonë në shkretëtirë, pa pirë ujë.

Profesor Pickkers e ka paralajmëruar Wim Hofin të mos eksperimentojë me trupin e tij. Por as qëndrimi për dy minuta në një liqen të akullt në Finlandë nuk ishte diçka e këshillueshme

Ata vijnë e shkojnë mes njerëzve...

Namik Ibrahim Selmani lindi më 18 nëntor 1950 në fshatin Ninat të rrethit të Sarandës. Ka mbaruar shkollën e mesme pedagogjike “Luigj Gurakuqi” më 1968 në qytetin e Elbasanit dhe më tej ka mbaruar studimet e larta në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë, në degën gjuhë-letërsi shqipe pranë Univeritetit të Tiranës. Ka punuar mbi 35 vjet si mësues i gjuhës e letërsisë shqipe në disa shkolla të mesme, kryesisht në rrethin e Beratit. Aktualisht është mësues i gjuhës e letërsisë shqipe në shkollën e mesme pedagogjike “Kristo Isak” në qytetin e Beratit.

Krijimtaria letrare e tij është shumë e pasur dhe e larmishme, ka shkruar gjashtë vëllime me poezi, disa libra publicistikë, monografi, libra për kulturën e të folurit e të të shkruarit në shkolla të mesme, libra të karakterit fetar, etj. Ka botuar me qindra shkrime të karakterit studimor, kryesisht të fushës së kulturës kombëtare, opinone të ndryshme në organe të shumta të shtypit shqiptar e të huaj. Pra, prej disa vitesh ai është një autor, i cili me botimet e tij është përfaqësuar denjësisht edhe në disa vende të botës si në SHBA, Zvicër, Maqedoni, Kosovë, etj.

Në krimtarinë e tij zë vend edhe publicistika. Ka punuar si kryeredaktor i gazetës “E vërteta” në qytetin e Beratit, ka qenë edhe bashkëpunëtor i disa gazetave kombëtare. Namik Selmani ka patur shumë suksese edhe në lëmin e fotografisë artitike duke hapur disa ekspozita vetjake në Shqipëri, Itali, Maqedoni, Kosovë, etj. Është fitues i disa çmimeve kombëtare në letërsi e në publicistikë. Ka marrë pjesë në disa tubime krijuesish në shkallë kombëtare.

Namik Selmani është anëtar kryesie në OJQ Shoqata Kulturore "Bilal Xhaferri" dhe zëvendëskryeredaktor i revistës “Krahu i shqiponjës”. Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe anëtar i Klubit të Shkrimtarëve “Kostandin Kristoforidhi” me qendër në qytetin e Elbasanit, etj.



Zëri i Komandantit

Zë bajrak, Adem Jashari,
mos ma mbyll atë systërralli!
Futmë mes Odës së Urtisë
si mbi sup të çiftelisë!
Zgjo agimin mbi Drenicë!
Vadit pemën e lirisë!
Hallall gjaku i Jasharajve
hallall kullat, gurët, varret!

Hallall djemtë që rrit Lokja
si burimi që s’shteroka .
Si fidanë të marrë prej lisit
si lulëkuqja dalë prej plisit.
Kur mes këngësh zgjohet agu
sytë na bëhen det bajraku.
Kapuçbardhë, o mal i Sharrit
puthi sytë e Komandantit!


Trokëllijnë me trok në kohëra
Çamëria dhe Kosova.
Vënë veshin te ugari
të dëgjojnë si zgjohet bari.
Në bedena kullash t’larta
plumbat ngjajnë si dekorata.
Nata fshihet thellë lugine
Ndritka dielli mes Drenice.


Bacë, që zgjohesh mes nëntorëve
I pafjetur i pret motet.
Filizblertë në sup të këngës
pa ia tharë filizat ëndrrës.
Ëndërr jote po puth kulla
për t’u bërë e lehtë rruga.
Të mos thinjen këngët, bari,
mbi tupan të lodërtarit.
Te ky varr si kullë me lule
kënga si shqiponjë të ulet
O piskamë shqiptarie
lul’e bukur mes Prishtine!
Veç kur dielli ta lshojë udhën
veç kur dora mos prekë bukën
do harrojmë lirinë e vatrës
Amanetin-mal të Bacës
Ta dëgjojnë pesëdhjetë martirë
shtrirë në djep të pavdekësisë
Krah për krah me Bacë Urtinë
krushq e dhëndërr për lirinë.
Vetëtimat të largohen.
Nëpër hone të humbohen .
Se vjen pranë Adem Jashari,
plagëhapë si gaca zjarri.


Vrik fëmijët bëhen burra,
bjeshka nxjerr me qindra gurra.
Dasma zgjon vallet e këngët
gjunjët ulen tek të rënët.
Hap njat kullë, Adem Jashari
sokëllij nga lapidari!
Të mos thahet palcë e lules
shteg pas shtegu, udhë pas udhe!


Të mos trembet kurrë qepalla
mos na humbë, urtia, fjala!
Përmbi baltën e Kosovës
Ta përqafë lumnia tokën!
Pasha varrin që t’mban brenda !
Pasha fjalën që mban BESA!
Zot i madh na dhëntë bekimin
të ringjallim tok Bashkimin!

Poetëve të Kosovës

Krahët e gjëmbuar
S'i pyetën malet ngjyrë gjaku.
Nuk vrapuan të shkruanin testamente të mermerta.
Do ta thonë më mirë:
Kullat e djepet,
Magjet e kengët majëkrahu
Do ta thonë
Monumentet që kishin gdhendur në Netët e errta.

Kacekët e Dertit
Mblodhën pikëlat e lotit të gazmuar në dasma.
Po si të mbeste sofra
Pa djersën e valles e kulaçin e fjalës?
Po si të mbesnim
në supet e një Nate ku na rëndonin hapat?
Po si të mos shkruanim ftesa
ku kryefjalë ishte E ardhmja?

E çka shkruat
Kur dielli sterronte
Kur qielli gardhohej nga Pyjet e Dhimbjes?
E çka shkruat
Kur tokat futeshin ne trasta diplomatësh
E në Prevezën çame loti thahej në gjokse burrash?

Vëllezër poetë të Kosovës!
Libra të hapur me ballina dashurie,
Krisma të fshehura në gurë themelesh kullash.



Sytë e mallit

Mes nesh një det me nimfa malli
Një lot që fsheh qerpik i njomë.
Po sa i lartë na qënka mali
Që nuk na lë të kuvendojmë?

I gjatë, i gjatë litar i udhës.
Asnjë së patë nuk e pret.
Në ç'jastëk i vë ti sytë e bukur?
ç'mendon pas grile kur mbrëmja vjen?

I lartë ky mur, si gardh i hekurt,
Pelin i fortë kjo ndarje detesh.
Po si ta marr një përkëdhelje
e si ta jap një fjalë që tretet?

Një drithërimë shpirti zien në gjokse.
Një thinjë, një rrudhë flet si njeri.
Në sytë e tu si mijëra kroje
do ndez një zjarr me dashuri.

Si të të vë një fjongo lulesh
Mbi flokë të thinjur nga mundimi?
O, c'barrë që mbajtëm përmbi supe
Po kurrë s'u lodhëm nga rënkimi.

Kur trungjet, shkarpat të mbarohen,
Një malet me dallgë do prushëroj...
Të kesh vec gaz në sy, moj motër,
Ndër hapa diellin do ndaloj.

Jam bërë, vëllea, si një memec.
Si një fëmijë i burrëruar.
E zemra dridhet si në rrebesh
..dhe dora s'hesht, po shkruan, shkruan...

Mes nesh një det me nimfa malli
Një lot që fsheh qerpik i njomë.
Po sa i lartë na qënka mali
Që nuk na lë të kuvendojmë???

AH, BOTA!

Mbllaçisim fjalët si çimçakizë të hedhur
Teksa mallkojmë mjegulla, gurë, ferra,
Mbesim udhëkryqeve pa patur semaforë të gjelbër
E mbushim tavolinat me urimet krahëprera.

Ngrejmë avionë kur tufanet godasin qiejt e murrmë
Hedhim fjongo pranverore ku mungojnë aroma
Ah, bota, flasim si hamletianë të pagjumë
E sherrohemi mes vedi, edhe kur na thërret nevoja.

Ofshama jonë pjek shkëmbin në malin e thinjëruar
Thinjet kënga e ngjiz balada, legjenda, elegji.
Po kur, kur, do të heshtim si fëmijë të urtuar
E kohës që prekim t’i falim mençuri?

Ah, bota , klithmojmë si kreshnikë të rilindur
Teksa lumenjtë thahen kur del lumi i fjalëve tona
Diogjeni fshihet dhimbshëm me qiririn e fikur
Dhe ëndrra jonë filizë të rinj kërkoka.

Ah, ah, bota…!



AKADEMIA E PREHËRIT TË NËNËS

1.
Do të kemi lindur
Që kur këngët e dasmës suaj thureshin ndër oda
Jemi shfaqur nën ca qerpikë
Ku pasqyrosej ëndrra e vajzërisë qerpikfshehur
Ca burra
Uronin e ndërronin kutitë e duhanit në sofra.
Pa harruar
Se të nesërmen do të niseshin pas farës së hedhur.

2.
Në prehërin tuaj, nëna
U bëmë Akademikë me diplomë përjetësie
Tak, tak, tak
Trokëllinin në sy legjenda, ninana e amanete
Rrudheshit para syve fëmijërorë
Si shtëllunga të leshta që ktheheshin në fije
E hapnit sinorë malli
Q nuk i njomte, breshëri, shiu e as i rrëzonin tërmete.

3.
E gjilpëra e vogël
Sillte mes nesh një botë të madhe pa gjerdhe
Ku ta dinim ne
Se sa det detëronte në gjoksin tuaj ëmbëltor?
Silleshim rreth fustanit,
Çuçurinim fjalët si burim pranvere.
E bëheshim mbretër të vërtetë
Në atë prehër të ngrohtë me vështrimin hyjor.

4.
Nga duart bujare
Merrnim bukën e ngjyer e vraponim në rrugë
Pa e parë
Se si kërruseshit e iu thinjej bukurisht pala e flokut
Mëngjeseve
Ju nxitonit të hidhnit pelenat në telat e mbushur
E në vazot e luleve
Të rimbillnit farën e re të borzilokut


ALFABETI I LISAVE

Shkrova fjalë në një trung lisi
Si pëllumba dashurie
M’u gjakos dora e gishti
M’u bë zemra si anije.
M’u bë syri det e shkrumb
Ty të kisha vënë në maja
Pa m’u dridhur dora kurrë.
Pa më ndalur era dallga.

2.
Po druvarët ma prenë lisin
Emrin tim e mori zjarri
Ku ta gjej një ditë prili
Kur m’i ndezi sytë masati?
Kisha vënë në radhë libra
Ditë pas dite, vit pas viti
Veç një fjalë gdhendur në lisa
Ma kish vjedhur rreze dielli.

3.
Kisha parë nga bedena
Kisha folur fjalë me mijëra
Po aty, në klasë mbeta
Kur pashë zjarrin me shkëndija
Më kish mbetur alfabeti
Që kish nisur në një trung
Si një varkë që shkon te deti
Pa një busull nëpër muzg.

4.
Kisha mbetur fytyrëskuqur
Para emrit që thosh zemra
Lis i blertë me degë mbushur
Fle e zgjohet sa vetë jeta.
Ku ta gjej lëvore lisi
Ta vë fjalën që s’e thashë
Si thengjill fshehur te hiri
Mbete ti, moj gushëbardhë.

5.
Fle e zgjohet vit pas viti
Alfabet shkruar te lisi…

LOKJA E KËNGËS

Duke dëgjuar Nexhmije Pagarushën

1.
Duke dëgjuar Pagarushën
Ia gjeta burimin lotit të gaztë që derdhet në sofra.
Dyert e shpirtit
Për besë, një nga një, si gardian dashurie i hapa
Për fajin e vjetër
Gjykatësin e munguar që nga nëntë malet e solla.
Amëshimin
E preka si gjethe në miliona tinguj rrezore, të kaltra.

2.
E frymë më frymë
I trazova lumnueshëm gjithë drurët e lulet e Sharrit
Fushë Kosova
Po më duket si lëndinë e fëmijërisë, si shtegu i lojës
E heshta i memecëruar
Kur një ujëvarë ma mbyti kurmin në rrëzë të malit.
E u fëmijërova
Me bastunin në duar që nuk ka statusin e lodrës.

3.
E lisat,
I ngrita në duar si të ishin të gjithë kukulla.
Më Ante se Anteu
Në fjalët e Lokes gjeta palcë nga palcë toke.
Duke dëgjuar Pagarushën
Qiellit tim ia gjeta tetë shkallë të bukura
Një balon
Me tinguj tupanash më shtrëngonte gishtërinjtë e dorës.

4.
E u verbërova
Si garues pa kundërshtar qoftë edhe të vetëm, në lirishte.
E ua mora dritën
Gjithë fareve të botës, i lashë përjetësisht si vuvër
Hej, këndon Pagarusha
E thyhen pasqyrat e vitrinave në shitoret dritëmagje.
E shkrihen akujt
Që të vijnë nëpër këmbë si kone e zbutur.

5.
Ia gjeta
krahët e munguar zogut trupdridhur mes dëborës
Ia gjeta
Farën dhe ujin plisit të tharë për pikën e dritës.
Këmbët m’u ndalën
Tek shihja akrepat e ndaluara të orës
E në udhëkryqet njerëzore
Po bëhem me Loken e Këngës semafor rrezëllitës.

6.
E Kosova
Po më vjen si Zamabak në piedestalin lulëror
E nuk kam gojë
Të flas me shtiranakët në Mbretërinë e Fjalëve
Dora
Po më mbeska pak e tharë, si ta kish bërë një skulptor
E nuk po gjej dot një ekran
T’ua përcjell miqve të gjitha adresat e mesazhet

Duke dëgjuar Pagarushën…



NË URËN E BRUKLINIT, NË NJU JORK

Në Urën e Bruklinit do thërras tupanxhinj e lahutarë teltendosur
Sup më sup një valle Rugove të marrim shqiptarçe
Nga Çamëria do thërras Osman Takën gjoks-sofër
Nga Dibra do të pres që në agim karvanarë dasme.

Pres zërin magjik të Vaçe Zelës nga Zvicra me Alpe
Nga Prishtina Pagarusha do të më vijë patjetër
Me serenatat korçare do ta mbaj Njy Jorku zgjuar nw dritare
Me ison e labit, oqean të ri do të sjell këtu aq i etur.

Do të jetë ngritur nga Valë e Bregut Neço Himarioti
I ka ardhur nga Parisi një pllakë e re e ujdisur.
Vetë Rozafa e gurtë paska lënë një çast foshnjën
Tek dëgjon më gjunjë Usta Laverin e thinjur.

Po më vjen Tefta engjëllore të zgjojë të tjerë syylynjarë
Lasgushi paska sjellë një shami kaltërore liqeri
Çetinat përcjellin thirrjen majekrahu bash si njw ujëvarë
Si një mollë dasme që sjell nëna mes reve nga deti
………………………………………………….

Kanë hedhur bastunët e gdhendur në det gjyshërit e mi
E s’duan t’ia dinë për semaforë që shuhen e ndizen
Një vello ullishtore e mbushur me fëshfërimë
Po iu zgjon në këtë Urë të lartë damarët e shqipes.

E s’pyesin gjyshërit për litarët e shiut që bien si kamxhikë
Po iu rizgjohet gjuha, kënga gjer në thoin e këmbës
Ooo, mos më thuaj, poet, se kënga nuk është orteku me vrik
Mos më thuaj kurrë, bre, se isha në flatrat e ëndrrës.



KUAJT

1.
Mbi shpinën e tyre janë krekosur perandorë dhe mbretër
Princeshat nazike kanë tundur flokët e gjerdanët e florinjtë
Si garues të përjetshëm ata ecin balldjersitur ndër shekuj
Pa u mburrur kurrë në tribunat me buzëqeshje të ngrirë.

2.
Me atë trok hyjnor kanë pritur shira, muzgje, agime.
Pa bërë peticione proteste për urinë e këmbët e lodhura.
Mbi shpinën fisnike kalorësit rreshtuan fletë lavdie.
Ndërsa ata rrëmihnin dheun për udhë të pasosura.

3.
Mbi atë shalë të stolisur ka ecur një nuse sydritë.
Me qiejt e lumturisë aty dhëndurrët janë matur
Mbi to, të gjthë jemi bërë pak Hektorë e Akilë
E një kurorë mbretërish na ka ardhur në ëndrrën syhapur.

4.
E kënga i ka marrw në supe më shumë se kalorësit e dehur
Kronikanët përherë kanë lënë për ta një rresht të pathënë
Hyjnë e dalin elegjive e baladave si zjarre të ndezur.
Pa lakmuar para, dekorata e flamuj hijerëndë.

5.
Shkëlqejnë sytë qelqorë të kuajve në atë pafajësi hyjnore
E vargjet e poetëve në atë thellësi tërheqin kapistallin
Qielli i fëmijërisë mblidhet në një spango tw holw balone.
Teksa këmbët e kuajve në rrugë ta pashkelura hedhin hapin.

6.
Dolli për besën e florinjtë të kuajve do të ngre pa drojë
Kur kokën e gjurin e ulin te kalorësi truprrëzuar.
E pragu i shtëpisë së largët bëhet udhë pa semaforë
E gjuha memece sjell fjalë me përkëdhelje të pambaruar.



NË MOSHËN TËNDE

Në moshën tënde vërtet nuk e rrëzoja malin
Po lumin e fjalës e bëja turbinë me eho, me lule
E erës nuk ia ndalja dot me duar turravrapin
Po lesën e oborrit për mikun nuk e mbylla me shule.

Në moshën tënde vërtet kam qarë si fëmijë i rritur
E në dritarezën e lotit mund të prekje sa e sa drithërima
Në vend të celularëve ca letra fluturonin si zogj krahëdridhur.
Para qiellit kaltërosh nxirrja fytyrën plaguar nga dhimbja.

Atëherë, besomë, s’i dija gjithë këngët e gjuhët e globit
Po me valsin e erërave garoja në valsin tim hyjnor.
Buka e palosur shpesh njomej me pikën kristalore të lotit
E kalldrëmet e gurëzuar më prisnin me urimin qumështor.

Në moshën tënde gjithë arat doja t’i mbillja me shkronja
E sytë prisnin agimin që të etur të pinin në kroje diturie
Falmëni për heshtjen e fjalës kur na vrastonte koha.
Falmëni që foshnjat s’i ngopëm me aq shumë filizë drite

Pranë zjarrit thamë këmishën e larë për ditën që vinte
Pranë gjurit të grisur librat mbulonin arnat e qepura
Lapidarët me yje na i morën të gjitha lulet e lëndinave
Në dorën e lodhur rrudhat vraponin të linin vraga të egra.

Në moshën tënde mbillnim litarë ku lidhëm ëndrrën e fshehur
Gardianët na bënë memecë me pasaportë përjetësie
Në ugarin plisçarë ca fidanë mbetën të vetmuar, të hedhur
Pa i mbjellë dot për një të nesërme që s’dihej kur do të vinte…

Ah, në moshën tënde.!




Lavërtar të parë të fjalës të duam, Baca Din!

1
Hej Baca Din,
Ma flatro atë mandile Juniku thinjur ndër ortekë!
Ma thuaj njat kangë të pathënë
Ta kall Mandatën që tinëzisht më vjen kah mote.
Kur drita derdhet,
Qiriri i fjalës tande bahet mal apo çetinë bjeshke
Bahet piskamë e pëllumb
Në këto gryka e në këtë qiell të lirë Kosove.


2.
Mos hesht bre, Baca Din,
Mas ia baj askurrë qejfin Ujkut të Heshtjes vrastare
Mbahu pas Parmendës së Fjalës
Se lavërtar të parë të duam tash sa shekuj shqiptarie.
Trimërohu ndër oda
Se fjala na mrrolet nga Myku i Ngrehosjes vdekatare
Bajrakrohu
Në rudinat e poezisë ku mbijnë filizë pavdekësie.


3.
Bahu fluger shpirtërash Baca Din,
Mos të të shuhet kurrë ai zjarrm i lisnajtë i votrës.
Tymtarët
Të mos prajnë së nxjerrë pa fund shtëllunga jete.
E pelenat e bardha
Një dekik mos mbetshin pa të qarat e fosnjës.
E lavdia
Të mos mbesë jetime pa fjalët e poetëve

4.
Mos hesht, o Bard i Gjuhës së Zogjve
Që fort bukur po i ditke gjuhën e luleve të globit.
Me kreni
Na gurro tinguj e gurra të reja që solli liria!
Na shkundullo në ujëvarat e Junikut
Që gëlojnë gazmueshëm mes gjoksit
Për të na thënë
Se kurrë s’po u thakan këngët si flakaresha fisnike.

5.
Fjala mos të vdektë, baca Din!



Lule, Neço Himarioti


Kristalon kristal i ëndrrës

sjell në supe Neço Këngën.

E kërkojnë një varr që s’duket

kërkojnë ison t’u ngrejë supet

Hap e mbyll porta magjie

me flamur prej Shqipërie

zezon qielli, zezon deti

dallgëzon iso kurbeti..


Vjen Feniksi prej Himare

fytplaguar nëpër halle .

gjethon gjeth i portokallit

I bëjnë hije lavdimadhit

Prek ca shpate Vetëtime

duke bredhur mes ullinjve

Pres Feniksin prej Himare

përkëdhel ca jele dallge


Dallgë e këngës fushon malin

Dallgë e ehos na zgjon mallin

E kurorë thur Baba Joni

ia puth buzën si gojë kroi.

Në Pire te peshkatarët

Thahet djersa, ngrohen fjalët.

Në Parisin drita ndezur

Zgjohet kënga , tel i nderur.


Zonjëron kjo këngë e Bregut

cep më cep në shpirtin gdhendur

me kurorë valësh të kaltra.

përcjell djemtë kur mbaron Nata .

E sërish vjen mes Himare

portë më portë ku presin pragje

Janko Pali* hap radhorët

të gdhendë këngën himariote.


Të gdhendë frymën që mbush oda

të gjejë fjalën që peshoka

të na sjell një kapedan

mbret mes tingujsh kurorëartë

Pret një Vajzë atje te shkëmbi

iu thinj floku, iu tremb zëri.

një shami e puthka flladi

kur vjen pranë Neço Labi



*Janko Pali- autor i monografisë kushtuar këngëtarit të shquar himariot Neço Muka të titulluar “Feniksi prej Himare”

Marrëzia e mençurisë



1.

Pimë .

Pimë e hëngrëm dashin borrokoç të malit.

E qamë,

Siç qajnë çupkat e ndjeshme pas puthjes së parë.

E kravatat

Një nga një i zgjidhëm si litarët e samarit .

E s’pyetëm për këmbët e grave

Tek na shkelnin mbi këpucë me takën e lartë.


2

Pimë.
Pimë e kërcyem, e puthëm brengën e Kujtimit.

Pimë

E u përqafuam kaq ngrohtë me nostalgjinë.

Orët i hodhëm

Në një det që vetë e sajuam mes këngës e tymit.

E s’pyetëm për kohën

Se edhe dielli ishte i tepërt atë ditë.


3.

Pimë.

E si të verbër duart zgjatëm drejt Murit të Dashurisë së Parë.

Dallgët e jetës gjer në fyt na erdhën

Po kurrë s’na futën në Arkëmortin e zi.

Ish dimër .

Një lule çante borën për ta këputur një dorë valltari,

Një zjarr pa dru e fletë

Ngrohte dollinë e urimit në Shtëpinë e Mallit të Ri.

4.

Pimë.

Pime e hëngrëm në sofrën e drunjtë mes gazit të mbledhur.

E cicëronë të urtë,

Për besë, të gjithë atë ditë u bëmë më të ditur.

Po Muzetë ku ishin, ku,

T’i hapnim e t’i mbyllnim duardridhur me ca shandanë të vjetër ???!!!!

E të flisnim si pleq pa bastunë

Tek të na ndiqnin vizitorët gjer në agimin e ndritur.

5.

Pimë.

Pimë e zgjuam një krua që flinte mes flakësh.

Një rrugë aty pranë

Na dha ca gjunjë të gjakosur si lule të freskëta kujtese.

Fëmijët na u rritën më shpejt

Tek na shihnin me ca sy qelqorë të pafajshëm.

Ne , më të vegjël se ata,

Përuronim sërish Marrëzinë e Mençurisë së Përjetshme.

6.

Pimë.

E ngritëm një hidrocentral ku lumë gjarpërosh nuk kishte.

Khajamin

E dëbuam nga fushat e shkretëtirta. të mbushura me kupa.

Qielli i paanë

Tek na shihte sytë tanë i turpërur ikte.

Gardianët

Dorëzonin çelësat e rënda për gotat tona të mbushura.

…………………………………………….

Pimë …….. Po kur do të pimë përsëri??!!!


Poetit Gjergj Fishta

Thep më thep të Dukagjinit

do të bëhem Zanë Kroi

Dorë më dorë me vetëtimat

frymë më frymë do të frymoj


Kullë më kullë do të hidhem

e një kafe do gjerboj

Gur më gur do ndjej rilindjen

në udhë telash do ndaloj.

Në s’gjej dot një bacë të thinjur

symasat e zëbajraku

Do kërkoj-o një lahutë

të më japë fjalë gjaku.

Në s’takoj gjëkund një Loke

me ninulla lumturie

Do shkrij borën plloçë pas plloçe

që të zgjoj dhjetra burime


Në s’më shohin gjithë meshtarët

që t’i bien fort këmbanës .

Do kërkoj zile stanarësh

t’i jap frymë urimit, fjalës.


E do ndal Gjogun e Fjalës

thinjur-o në 70 dimra

Përmbi supin e baladës

të zjarrmoj ndër shkrepëtima


Do të zgjoj vikama burrash

Të dëboj Mordin Lugat

Ku damarin ushqen gurra

Do të bëhem kryemal.


Me carrokët që lind trolli

do mësoj shkronjën e parë

Sup më sup të shporrim Natën

dritë të mbjellim farë më farë


Do martoj nipat e Zogës

me tupanët e Poetit

U bëftë vera lumë në sofra

që një ditë të derdhet detit.


Ku pëllumbi ngre një strehë

në livadh ku Mbret është bari

fqae dielli do të mbjell

faqembetur te ugari.


Do kërkoj një hark ylberi

zemrës sime të pafaj

një kukamë që shkëmbin treti

Ta kthej sot në buzagaz.


Thep më thep ku thyhet drita

do të bëhem tel sharkie

Të më dehë gjakun Rilindja

si një fjongo shqiptarie.

Sytë e mallit


Lirikë kurbeti


Mes nesh një det me nimfa malli

Një lot që fsheh qerpik i njomë.

Po sa i lartë na qenka mali

Që nuk na lë të kuvendojmë?

I gjatë, i gjatë litar i udhës.

Asnjë sëpatë nuk e pret.

Në ç’jastëk i vë ti sytë e bukur?

Ç’mendon pas grile kur mbrëmja vjen?


I lartë ky mur , si gardh i hekurt,

Pelin i fortë kjo ndarje detesh.

Po si ta marr një përkëdhelje

e si ta jap një fjalë që tretet?

Një drithërimë shpirti zien në gjokse.

Një thinjë, një rrudhë flet si njeri.

Në sytë e tu si mijëra kroje

do ndez një zjarr me dashuri.


Si të të vë një fjongo lulesh

Mbi flokë të thinjur nga mundimi?

O, ç’barrë që mbajtëm përmbi supe

Po kurrë s’u lodhëm nga rënkimi.

Kur trungjet, shkarpat të mbarohen,

Një mal me dallgë do prushëroj….

Të kesh veç gaz në sy, moj motër,

Ndër hapa diellin do ndaloj.


Jam bërë, vëlla, si një memec.

Si një fëmijë i burrëruar.

E zemra dridhet si në rrebesh

..dhe dora s’hesht, po shkruan, shkruan…….

Mes nesh një det me nimfa malli

Një lot që fsheh qerpik i njomë.

Po sa i lartë na qenka mali

Që nuk na lë të kuvendojmë???


Po vijnë Don Kishotët…



Po vijnë nga larg ca Don Kishotë
E derën askush s’ua mbyll
Ndër faqe skuqur rigojnë lotë
E gjethe e dritë u fsheh në pyll.

Po vijnë mes nesh ca Don Kishotë
Zezon një shall përmes sherrnajës
Qyqon një derë, një shpat, një hon
Garojnë pa fund përmes piskamës

Piskon kjo kohë e verbëruar
Që kërkon sy e kërkon veshë
Mbi zjarr sheh djepin e shkrumbuar
Mbi det po mbyten libra, fletë.

E Sançot ndërrojnë pa fund kollaret
Se Donët duan madhështi
Nuk di ku janë Rosinantët
Tek shoh një vile, një benz të ri..

Po vijnë ata me vrap galopi
Pa një patkua e kapistall
E dora ngrirë mbet nga të ftohtit
E gjaku si përrua pa ujë u tha.

Po vijnë e shkojnë nëpër avionë
Në çdo hotel i pret Dylqinja
Ca celularë po cicërojnë
Në tavolinë ku vret vetmia.

Po vijnë sërish ca Don Kishotë
Gërdallur mes dhimbjes së ëndrrës
U thyen e humbën purtekat e lodrës
U terratis në det profecia e këngës.

Në zjarr Prometeu ndez shkrepsen
Të mos shuhet ky qiell, kjo dritë
Ata vijnë e shkojnë mes njerëzve
E njerëz s’u bënë kurrë një ditë

S’ia ndalkan turrin dallga, vala
S’ia mbyllin udhën gjerdhe, frerra
.Po vijnë pa fund ca Donë gërdallë
..Mes nesh po mbillet dhimbja, heshtja..

Po vijnë pa fund ca Don Kishotë…

Përgatiti:Flori Bruqi