“Karl Gega – Midis legjendes dhe realitetit”.

Inxhinjeri Karl Gega eshte bere miti i historise se ndertimit te hekurudhave austriake, simboli i futjes se nje dimensioni te ri te mobilitetit dhe komunikimit. Hekurudha e Semmeringut, hekurudha me te famshme malore ne bote, e projektuar dhe e zbatuar prej Karl Geges, hodhi poshte nje nga dogmat e shkences inxhinierike angleze mbi pamundesine e ndertimit te hekurudhave malore dhe beri te mundur kalimin e nje lartesie te pa arritur me pare, rreth 1000 metra mbi nivelin e detit, duke e futur ate ne librin e arte te ndertuesve me te shquar boterore.
Figura e ketij kollosi te artit te ndertimit te hekurudhave, qe radhitet nder 100 “Austriaket me te medhenj” te te gjithe historise se kombit austriak, krahas Mozartit, Froidit, Maria Terezes, Franz Josefit, Kafkes etj. ka qene mbuluar nga shume enigma, qe lidhen me lindjen, vdekjen e prejardhjen e tij, por edhe me shume elemente te tjere te panjohur me pare te jetes se ketij gjeniu te hekurudhes-perle te Semmeringut: “nje kryeveper e mendjes njerezore, qe per te gjithe kohet do te mbetet e lidhur me jeten e Geges“, sikurse e ka vleresuar ish-Presidenti i Austrise Franz Jonas.
Te gjithe biografet e Karl Geges (botimet per te jane me dhjetra ne Austri, Itali e Gjermani), ne se kane arritur te japin nje pershkrim te detajuar te te gjithe veprimtarise se Geges si arkitekt e inxhinjer, e kane patur te pamundur te hyjne ne jeten e tij personale. Biografi me i fundit i Geges, austriaku Wolfgang Straub, ne librin e tij te ri botuar me 2004 „Karl Ritter von Gega“ nenvizon se « Per njeriun-Gega ne nuk kemi trasheguar pothuajse asgje ».
Jeta e tij private ne te gjitha botimet letrare e shkencore eshte trajtuar ne pergjithesi ne menyre te mjegullt apo hipotetike. Sigurisht qe edhe prejardhja e tij eshte trajtuar ne menyre hipotetike, duke e konsideruar si austriak italian. Edhe ne ato raste kur thuhej se prejardhja e tij mund te ishte nga Shqiperia, referuar formalisht mbiemrit te tij, ajo konsiderohej me shume si nje hipoteze, por jo si nje realitet i argumentuar dhe i provuar.




Fëminia dhe rinia

Pikerisht si sot, 204 vjet me pare, me 10 janar 1802 familja e Kapitenit te Marines Venedikase Anton Gega kishte nje gezim te vecante: lindjen e djalit te vogel Karl-it. Familja Gega banonte ne lindje te qytetit ne “Sestiere di Castello”, lagje e oficereve dhe nepunesve te Marines Veneciane, prane rruges Via Garibaldi dhe Rio di S.Anna-s. Pas lindjes se Karlit, pagezimi i tij nuk u be ne S.Anna, por ne ishullin e Olivolo-s ne kishen e San Pietro-s ne Castello, ku ishte rezidenca e Peshkopit te Venedikut, e cila vetem me 1807 u vendos ne Katedralen e San Marko-s. Regjistri i pagezimit te kishes se San Pietro-s ne Venedik, dokumenti me i rendesishem per prejardhjen e Karl Geges shenon:
” Me 10 janar te vitit 1802 lajmerohet lindja e Karlit, birit te zotit Anton Gega, biri i Gasparit, oficer marine, dhe i zonjes Anna, me mbiemer vajzerie Pribich, bija e Georg-it, e shoqja e tij ligjore, banues ne Fondamenta di San Gioacchino. Nuni: Zoti Andreas Contuzzi, biri i Nikolaus-it, oficer marine, nga kisha e S.Giuliano-s; Mamia: Aleksandra Longo, Spigarol di contrada. Prifti: Peter Lanza.“
Ne disa botime ditelindja e Geges figuron me 13 qershor 1802 dhe si reference është regjistri i punes, i plotesuar nga vete Gega. Ne kete regjister Gega ka shenuar si date te lindjes daten e dhenies se emrit (pagezimit), prandaj ne disa botime figuron gabim si datelindje 13 qershori 1802. Kjo per arsye te rendesise me te madhe, qe i jepej dites se emrit ne krahasim me datelindjen.
Arsimin fillor Karl Gega e mori prane familjes ne Venedik. Studjuesit e shumte te Geges thone qe shpresat e te jatit, Antonit, ishin perqendruar te djali i vetem, i cili do te vazhdonte traditen e familjes ne karieren ushtarake detare. Por pa mbushur mire 13 vjec kariera e ardhshme e Karlit mori drejtim tjeter. Ne vitin 1814 Austria rimori edhe nje here ne zoterim Venedikun, dhe pikerisht ne kete kohe Anton Gega, duke pare mungesen e perspektives ne marinen veneciane, por edhe duke vleresuar dhuntite e Karlit, vendosi t’ i jape te birit nje tjeter drejtim ne jete. Ai kaloi nga Kolegji Real i Marines (Reale Collegio di Marina) ne kolegjin ushtarak te Shen-Anes.
Pavaresisht nga fakti se Karli ishte i regjistruar ne “Collegio Militare di Sant’Anna”, lendet, qe zhvilloheshin aty si aritmetika, gjeometria, trigonometria, algjebra, fizika, arti i ujit, teoria e lekundjes dhe mekanika e trupave te ngurte, i dhane atij nje formim te plote e solid ne shkencat ekzakte. Pas perfundimit te kolegjit Karli ndoqi per disa muaj nje institut privat marine, me qellim qe te thellonte njohurite e tij ne matematike. Me deshmite e te dy shkollave, Karli regjistrohet ne janar 1818 ne vitin e dyte te studimeve ne kursin trevjecar ne Fakultetin e Shkencave te Filozofise dhe Matematikes te Universitetit te Padoves, ne te cilin punonin pedagoget dhe shkencetaret me te mire te kohes. Kalimi direkt ne vitin e dyte te Universitetit mundesohej nga fakti qe ky student i talentuar e zoteronte lenden e vitit te pare. Por edhe viti i dyte nuk zgjati shume, pasi ne gusht te vitit 1818 Karli dha provimet perkatese.
Por ajo qe te terheq vemendjen eshte se Karli krahas me ndjekjen e shkolles private, qe ne tetor 1817 kishte filluar pune ne Inspektoriatin Qendror i Ujrave dhe Rrugeve te Qeverise se Krahines se Venetos, pjese e Perandorise Austro-Hungareze. Ai ka udhetuar shume nga Padova per ne Venedik, midis studimit dhe formimit praktik. Ne Inspektoriatin Qendror te Ujrave dhe Rrugeve ai u caktua fillimisht si inxhinjer “praktikant”. Por ky dypunesim nuk i mjaftonte ketij gjashtembedhjetevjecari, i cili ndiqte edhe kurse ne “Accademia dei Belli Arti” ne qytetin e Venedikut, qe i jepnin nje formim te plote ne fushen e arkitektures.
Ne vitin 1818 ai dha provimet perfundimtare dhe u emertua “Inxhinjer arkitekt”, kurse me 11 qershor 1819 Gega u diplomua “Doktor ne matematike” me vleresimin unanim “shkelqyeshem” (a pieni vote e con laude) te Komisionit te Universitetit te Padoves.
Piketat e ardhshme te jetes se ketij 17-vjecari ishin vendosur tashme, ai ishte nje talent te jashtezakonshem ne fushen e shkencave natyrore e teknike, qe u nxiten ne menyre intensive gjate gjithe veprimtarise se tij dhe karieres si nepunes, qe ai e filloi dhe e vazhdoi deri ne fund te jetes pa nderprerje per me shume se 40 vjet ne sherbin te Perandorise Austro-Hungareze, nga te cilat 17 vite ne Venedik.



Vepra e Geges

Kur shikon fushat, ne te cilat ka kontribuar Grega, mendon qe sot per te patur formimin adekuat te tij, nje inxhinjeri i duhet te studjoje ne disa fusha si ndertimi i rrugeve dhe hekurudhave, pyjtaria, ujrat, gjeodezia, arkitektura, inxhinjeria mekanike etj.
Gega ishte nje gjeneralist, i cili e tha fjalen e vet me kompetence te plote profesionale, pavaresisht se shkenca e asaj kohe ne ndertimin e hekururdhave ishte akoma ne hapat e para dhe nuk ishte konsoliduar akoma si nje dege e dijes. Per te arritur ne kryevepren e tij, hekurudhen e Semmeringut, qe e beri ate te pavdekshem, Karl Gega punoi dhe krijoi ne shume sektore te tjere, nga ku ai grumbulloi ate pervoje, qe e futi ne panteonin e njerezve me te shquar te kohes.
Me dhjetra rruge, vepra e hekurudha ne Perandorine Austro-Hungareze te asaj kohe (ne Austri, Gjermani, Ceki, Hungari, Slovaki, Slloveni e Itali) kane vulen e mendjes gjeniale te Karl Geges: rruga Ampezzane (Strada d’Alemagna), qe lidhi Venedikun me Tirolin (1820); projektet per ndertimin e rrugeve ne Vittorio Veneto dhe Conegliano; ndertimi i godines se gjykates ne Treviso ne Piazza del Duomo(1824); projekti per disiplinimin e ujrave te lumit midis Piave-s dhe Tagliamento-s (1827); projekti per rregullimin e ujrave te lumit Po ne zonen e Rovigos (1830); drejtimi i punimeve per ndertimin e segmentit hekurudhor Vjene- Ravensburg-Brno (Ceki) 140 kilometra e gjate (1839); drejtimi i segmentit hekurudhor Tirol-Voralberg (1840), drejtimi i punimeve per lidhjen e Trento-s me Pergine–n e permiresimi i rruges se vjeter romake “Via Claudia Augusta”; drejtimi i punimeve per segmentin hekurudhor Mürzzushlag-Grac (1844) dhe Grac–Celje (Sloveni); projektimi i linjave hekurudhore per ne Ljubljane dhe Trieste (1845).
Ne prill 1842 Gega dergohet nga qeveria austriake per ne Shtetet e Bashkuara per te perfituar nga pervoja amerikane ne ndertimin e projektimin e hekurudhave. Ketij udhetimi ai i kushtoi dy botime me rreth 264 faqe, ne te cilat pershkruan teknikat e ndertimit si dhe problematiken ne lidhje me zbatimin e tyre. Ne vitin 1845 ai botoi per auditorin e ndertuesve librin « Mbi ndertimin e urave ne Ameriken e Veriut si dhe mbi llogaritjet per aftesine mbajtese te ures se Howe’shen-it ».



Hekurudha e Semmeringut

Padyshim kryevepra e Karl Geges konsiderohet Hekurudha e Semmeringut, punimet per ndertimin e se ciles filluan me 1848 dhe perfunduan me 1854.Hekurudha e Semmeringut nuk ishte vetem nje risi ne fushen e ndertimit te trasese per konstruksionin e lokomotivave malore apo tekniken e sigurise, por ajo shenonte dhe nje hap perpara ne drejtim te ndertimeve malore, duke shenuar nje arritje ne studimin e teknikes se ndertimit me shina.Ne nje zone teper malore, rreth 1000 metra mbi nivelin e detit, u ndertuan 41 km hekurudhe, shume vepra arti, 15 tunele me nje gjatesi te pergjithshme prej 4520 metra, nga te cilet ai i Semmeringut 1430 metra, 16 viadukte me gjatesi 1502 metra (disa prej tyre me dy kate), si dhe disa dhjetra ura. Ne ndertimin e trasese se Semmeringut punuan rreth 20.000 vete. Veshtiresite ishin shume te medha: terreni teper i thyer, dimri i eger, epidemite vdekjeprurese, por edhe kushtet e punes, pasi dinamiti akoma nuk ishte shpikur, mungonte mekanizimi dhe veglat e mjetet e punes kishin nje efektivitet te ulet. Te tilla veshtiresi e pune kolosale Karl Gega i perballoi me aftesi, pasion, besim e guxim te rralle dhe arriti nje fitore historike ne shkencen e ndertimit te hekurudhave.

Me 12 prill 1854 Perandori Franz Jozefi udhetoi neper hekurudhen e re te Semmeringut i shoqeruan nga Gega. Nje muaj me vone Perandori Franz Josef se bashku me perandoreshen Elisabeth (Sissi) pas marteses se tyre bene nje tjeter udhetim neper kete hekurudhe me 16 maj 1854 te shoqeruar nga Gega. Ata i shprehen Geges kenaqesine e tyre te jashtezakonshme per kete ndertim te mahnitshem ne nje nga zonat me te bukura te Austrise, qe siguronte perfundimisht lidhjen pa probleme midis Vjenes dhe Gracit.
Ne mirenjohje te sherbimeve te shkelqyera shumevjecare te Karl Geges Perandori Franz Josef, e dekoroi dhe e beri Gegen mbajtes te disa urdherave dhe titujve te fisnikerise. Qe me 22 qershor 1851 Karl Gega kishte marre titullin fisnik “Ritter” (Kalores).
Ne 1852 ne kohen e punimeve ne Hekurudhen e Semmeringut, Karl Gega caktohet Drejtori i Pergjithem per ndertimin e hekurudhave ne rangun e nje keshilltari perandorak. Me kete emerim te ri ai arriti postin me te larte te nje nepunesi te hekurudhave te Perandorise Austro-Hungareze. Megjithese kishte arritur kete post kaq te larte, Gega vazhdonte te projektonte, ndertonte dhe drejtonte.
Korriku i vitit 1857 do te shenonte nje tjeter kulm te inxhinjerit e projektuesit Gega, perfundimin me sukses te „Hekurudhes se Jugut“ -Vjene-Trieste, qe ishte triumfi me i madh i artit te ndertimit, dhe qe kururezonte ate pune gjigante per te lidhur me linje hekurudhore Detin e Veriut me Detin Adriatik, qe nepermjet kalimit te Semmmeringut, shkroi nje sukses te madh ne historine e teknikes se re te ndertimit te hekurudhave.
Fund tragjik?
Jo vetem per shumicen e shqiptareve, por edhe per shume austriake Karl Gega ka perfunduar ne vetvrasje dhe arsyeja ishte se aksi i hyrjes dhe i daljes se tunelit te Malit te Semeringut, te projektuar nga Gega, nuk u bashkua. Ne te vertete me tragjik do te konsideronim perfundimin e karrieres se tij ne sherbim te hekurudhave, se sa vete vdekjen e vertete te Geges, te shkaktuar nga nje semundje e rende.
Me 1 korrik te vitit 1859 Karl Geges, si Drejtor i Pergjithshem i Hekurudhave, i duhej te firmoste dekretin per mbylljen e Drejtorise se Pergjithshme per Ndertimin e Hekurudhave, pasi ne kuadrin e reformave per privatizimin edhe linja e fundit hekurudhore shteterore ishte shitur ne fund te vitit 1858. Pas ketij dekreti Gega u emerua si keshilltar ne Ministrine e Financave, qe drejtohej nga baroni Karl Ludovig von Brucks. Brucks konsiderohej si mik i Geges dhe qe nga viti 1848, kur ishte Minister i Puneve Publike (1848-1851), ai kishte qene edhe eprori direkt i Geges gjate ndertimit te hekurudhes se Semmeringut. Brucks-i, u akuzua nga kundershtaret e tij me te padrejte per abuzime financiare ne vitin 1859. Kur Perandori Franz Jozef e shkarkoi me nje dekret nga te gjitha detyrat dhe ofiqet me 22 prill 1860, Karl Ludovig von Brucks kreu vetvrasje, qe binte 5 jave pas vdekjes se Geges. Afersia, qe kishte Gega me Brucks-in eshte edhe arsyeja e fjaleve qe dolen me vone mbi vetvrasjen e projektuesit gjenial te Hekurudhes se Semmeringut.
Ne fakt gjendja shendetesore e Karl Geges kishte filluar te rendohej vitet e fundit. Ndoshta ai e kuptonte se shendeti i tij nuk do ta lejonte te vazhdonte te punonte me, prandaj edhe nuk u angazhua muajt e fundit te jetes ne fushen e projektimit te hekurudhave.
Nuk perjashtohet mundesia qe semundja te jete renduar dhe nga largimi qe i bene Geges nga drejtimi i hekurudhave , duke e ngarkuar me nje detyre qe nuk perkonte me talentin e tij. Sidoqofte ky element mbetet akoma i erret.
Me 14 mars 1860 Karl Gega vdiq ne apartamentin e tij ne “am Lugeck”, qe ndodhet ne qender te Vjenes. Ceremonia fetare mortore u zhvillua ne Katedralen kryesore te Vjenes, Shen-Stefan ne prani te motrave te tij, kurse trupi u percoll per ne varrezat e Währinger-it ne Vjene. Me 1887, kur keto varreza u shperngulen, sargofagu me eshtrat e Geges u vendos ne panteonin e njerezve me te shquar te Austrise prane Mozartit, Bethovenit, Shubertit, Shtrausit, Brahmsit dhe Alois Negrellit (projektuesit te kanalit te Suezit) ne Varrezat Qendrore te Vjenes.
Legjenda Gega:
Vetem pak vite pas vdekjes se Geges filloi te krijohej dhe te rritej legjenda mbi figuren e tij. Ishte Shoqata e Inxhinjereve dhe Arkitekteve (Austriake), qe me rastin e 25 vjetorit te Hekurudhes se Semmeringut kishte inaguruar me 22 qershor 1869 monumentin madheshor ne Stacionin e Semmeringut ne kujtim te vepres te ish anetarit te shoqates se tyre, projektuesit te hekurudhes se Semmeringut Karl Gega. Ishte pikersiht kjo shoqate, qe e kundershoi ndertimin e hekurudhes, duke e konsideruar kalimin e Semmeringut si nje marrezi dhe te pamundur per kohen, por qe diti te vleresoje gjenine e Geges dhe t´i beje nje vleresim qe nuk ia kishte bere askujt deri ne ate kohe.
22 qershori 1869 e perjetesoi kete personalitet shumedimesional duke iu bere e ditur te gjitheve se Karl Gega eshte Gega i Semmeringut, se personin nuk mund ta ndanin me nga vepra e tij.
Kjo hekurudhe u krahasua me kryevepra te tjera te mendjes njerezore dhe shume vete hiqnin edhe paralele me mrekulline boterore te Piramidave te Gizeh-ut ne Egjipt.
Gega dhe Semmeringu, kane frymezuar me dhjetra shkrimtare e poete, kur kane udhetuar neper kete hekurudhe magjepse. Shkrimtaret e famshem austriake e gjermane Schnitzler, Zweig, Altenberg, Heinrich von Littrow e Doderer shkruan per kete arkitekt faqet me te perkushtuara. Gega u be burim frymezimi edhe per shume autore te tjere, te cilet botuan romane e tregime mbi jeten dhe vepren e tij.
Mitin e Geges e rriti me tej edhe botimi i librit “Austriakt me te Medhenj”, ku Gega hynte te 100 figurat me te shquara te kombit austriak gjate gjithe historise se ekzistences se tij.
Sheshe, rruge e institucione te shumta mbajne edhe sot emrin e tij.
Por pa dyshim nje rritje te shkalles se njohjes se Geges pati dhe emetimi i kartmonedhes 20 shilingshe (1968-1988), qe mbarte fytyren e Geges, si dhe emetimi i dy pullave nga seria e „Zbuluesve te famshem Austriake“, njera ne vitet 1936 dhe e dyta me rastin e 150 vjetorit te lindjes ne vitin 1952 ne rreth 1 milion cope.
Nje rilindje e mitit te Geges?
Romanet jane vetem nje pjese e mekanizmit te perhapjes se mitit Gega. Me dhjetra jane botimet e tjera shkencore, broshurat, referatet e artikujt, te cilat e kane rritur me tej mitin e tij si projektuesi dhe realizuesi i njeres nga hekurudhat me te bukura malore ne bote.
25, 50, 75, 100, 125 dhe 150 vjetori i Hekurudhes shenojne 6 kulme ne rritjen e fames se Geges dhe hekurudhes se Semmeringut. Pjesemarrja ne to e zyrtareve me te larte te vendit, duke perfshire edhe Presidentet e Republikes se Austrise, i dhane vlera me te medha figures se Geges. Shoqata per Turizmin e Landit te Austrise se Poshtme ka organizuar rregullisht ne te gjithe pervjetoret e lindjes dhe vdekjes se Geges ekspozita jubilare, ka botuar broshura e materiale te shumta informative e publicistike.
Nje rilindje perjetoi Semmeringu dhe Gega me ekspoziten „Pushtimi i peisazhit“, qe u hap me 1992 ne keshtjellen e Gloggnitz-it, prane Vjenes, por qe arriti piken me te larte ne vitin 1998, kur Hekurudha e Semmeringut u shpall nga UNESCO si objekt i trashegimnise kulturore boterore dhe hyri ne listen e veprave te mbrojtura prej saj, duke qene hekurudha e pare ne bote, qe hynte ne listen e UNESCO-s.
Nje rilindje te figures se Geges kemi edhe ne Itali. “Edhe atje kane filluar te rizbulojne Gegen e tyre »-thote studjuesi austriak Straub. Me rastin e 100 vjetorit te lindjes se Geges ne vitin 1954 Venediku organizoi ne Pallatin e Dozheve nje ceremoni festive dhe prane shtepise se lindjes se Geges vuri nje pllake perkujtimore.
Te shumta jane studimet dhe botimet e viteve te fundit per Gegen, por ne menyre te vecante do te permendim botimin e studjuesit italian Aldo Rampati: “Kaloresi i alpeve” (il cavaliere delle Alpi), botuar ne Trieste me 2002, liber qe u sjell me afer lexuesve italiane figuren dhe gjenialitetin e “venecianit” Karl Gega.
Prejardhja e Karl Geges
Ceshtja e prejardhjes se tij ka qene nje nga ceshtjet me te diskutuara ne te gjithe botimet qofte te natyres shkencore, qofte te natyres publicistike.
Nga literatura e studjuar deri tani, ai qe e pohon prejardhjen shqiptare te Geges, dhe qe nga pikpamja kohore perben nje nga dokumentat referues me te vjeter, është studjuesi i historise se hekurudhave austriake, Enderer, i cili ne konferencen me rastin e 75 vjetorit te Hekurudhes se Semeringut me 1929 theksonte: ” Ketu lind pyetja ne se italianet mund te konsiderojne Gegen si bashkeatdhetarin e tyre. Nga gjaku dhe prejardhja si zor. Te paret e Geges i kane sherbyer si oficere marine Republikes se Venedikut, dhe del qe e kane prejardhjen nga Shqiperia, keshtu qe nga rraca ai do te mund te mbahej si shqiptar”.
Por ne botimet e mevonshme, sidomos ne ato, qe lidhen me 100 vjetorin e Hekurudhes sillen argumente dhe prova qe hedhin dyshim mbi origjinen dhe prejardhjen e tij shqiptare, duke sjelle si argumente faktore gjuhesore e fonetike.
Nje nga studjuesit me serioze te Geges Paul Mechler, (drejtor i Muzeut te hekurudhave ne Vjene) ne vitin 1960 shkruan:
„ po vihet perseri ne dyshim nga pala veneciane prejardhja shqiptare, e pranuar nga te gjithe, e familjes Gega, qe i ka dhene Republikes se San Markos oficere marine te zote per shume gjenerata”.
Ne tri nga botimet bibliografike me te plota per Gegen te autoreve Alfred Niel (1977) , Aldo Rampati (2002) dhe Wolfgang Straub (2004) argumentat mbi prejardhjen e familjes Gega kane pothuajse te njejtat shpjegime, qe per mendimin tone i referohen citimeve te njeri tjetrit ose i referohen pohimeve gojore te personave te intervistuar, duke vene ne dyshim prejardhjen e tij shqiptare. Asnjehere ne te gjitha botimet nuk është pohuar se jane kryer kerkime e studime ne arkivat veneciane per te argumentuar dhe provuar prejardhjen e familjes Gega, e cila prej shume gjeneratash sherbente ne floten detare te Venedikut.
Sigurisht si piknisje per nje argumentim te sakte dhe shkencor te origjines shqiptare te Karl Geges, bazuar ne dokumenta autentik duhet te ishte Venediku. Eshte e cuditshme qe asnje nga studjuesit serioze te Geges nuk i është drejtuar arkivave te tij, qe konsiderohen si me te plotat dhe te saktat nga te gjitha arkivat evropiane. Aty eshte e dokumentuar gjithcka, qe nga viti 889 (vit qe daton fillimin e arkivave te ketij shteti) deri ne vitin 1797, kur u pushtua nga Napoleon Bonaparti.
Ne te gjitha studimet mbi Gegen nuk është permendur asnjehere fakti i pranise ne Venedik prej me se gjashte shekujsh i kolonise shqiptare, nga gjiri i se ciles kane dale shkencetare, publiciste, artiste, ushtarake e veprimtare te shquar. Duhet nenvizuar fakti qe Venediku u be qendra kryesore, ku u vendosen shumica e dijetareve e mendimtareve shqiptare pas vdekjes se Skenderbeut, ku nder me kryesoret do te permendnim Gjon Buzukun, Marin Barletin, Marin Becikemin, Leonik Tomeon etj.
Ne Panegjirikun e Marin Becikemit (1468-1526, shkrimtar dhe dijetar shkodran, profesor i retorikes ne Univesitetin e Padoves, larguar per ne Venedik me 1478 pas renies se Shkodres), drejtuar me 1503 Dozhes se Republikes se Venedikut dhe Senatit thuhej:
“Ne shkodranet si mbetem te merguar, erdhem ne Venedik shtateqind burra, nje mije e treqind femije dhe po aq gra” (Behet fjale per emigrimin e madh pas renies se Krujes dhe rrethimit te Shkodres me 1478).
Prania e shqiptareve ne Venedik nenvizohet edhe ne punimin e studjueses Evangelia Skoufari „I forestieri a Venezia tra Medioevo e prima Etá Moderna“ (Te huajt ne Venedik nga mesjeta deri ne kohet e para moderne), botuar nga Universiteti i Padoves me 2003, e cila thekson: “kemi nje vendosje te tregetareve shqiptare ne Venedik ne gjysmen e dyte te shekullit te XIV. Pastabiliteti i brendshem politik dhe rreziku ne rritje i invazionit turk eshte nje nga shkaqet e emigrimit te shqiptareve ne kete periudhe per ne Venedik. Nga ana tjeter nevoja gjithnje e me urgjente e Venedikut per te rekrutuar mercenare stradiot shqiptare si dhe marinare e detyroi Venedikun te favorizonte emigrimin e shqiptareve (te cilet preferoheshin edhe per arsye te besimit te tyre te krishtere) dhe te lejonte ne vitin 1388 kalimin e Adriatikut me anijet veneciane ose raguziane“.
Po ne kete punim theksohet se shqiptaret katolike jane vendosur kryesisht ne “Sestiere di Castello”, ne famulline Di Santa Maria Formosa, midis brigjeve te Shiavonit dhe sheshit te “Santi Filipo e Giacomo“, (lagje, ku ka banuar dhe familja Gega).
Shqiptaret jane emigrantet e pare, qe themelojne dhe nje shoqeri (vllazeri) te tyre “La Scuola di San Severo e San Gallo” me 1442, qe njihet me emrin “Scuola dei Albanesi” dhe qe synonte t´iu vinte ne ndihme te gjithe shqiptareve qe vinin ne Venedik, si dhe te ruante traditat dhe gjuhen ametare. Ne vitet e me vonshme, pas pushtimit te Shqiperise nga Turqia, kjo qender kulturore shqiptare punoi ne favor te clirimit te vendit, si dhe per ruajtjen e traditave me te mira kulturore shqiptare.
Nje nga perfaqesuesit me te shquar te kesaj shkolle shqiptare eshte edhe piktori dhe skulptori i famshem i rilindjes italinae Vittorio Carpaccio (1455-1526) me origjine nga Korca, qe ne vitin 1502, kur u ndertua edhe qendra e “Scuola dei Albanesi”, realizoi me gdhendje ne faqen ballore te godines bazorelievin me teme shqiptare ”Rrethimi i Shkodres”, nje kujtim shume domethenes per atdheun.
Por prania e shqiptareve ne jeten ekonomike e kulturore te Venedikut provon te kete qene e pranishme gjate gjithe shekujve deri ne prag te shekullit XX. Faktet e pranise se shqiptareve konfirmohen edhe nga leterkembimi, qe veprimtarja e madhe me origjine shqiptare Eleni Gjika (Dora DÌstria) ka pasur me shkrimtarin e madh arberesh De Rada. Ne dy nga letrat e saj ajo shkruan per kete koloni shqiptare dhe pranine e shqiptareve kudo ne Venedik.
Ajo qe thekson Dora D’istria mbi “pranine e Shqiperise kudo ne Venecia” vertetohet edhe sot pas me shume se 140 vitesh. Jane 9 rruge dhe sheshe qe sot e kesaj dite mbajne akoma emrat shqiptaresh:
1.Calle dei Albanesi (Canarregio)
2.Ramo dei Albanesi (Canarregio)
3.Campiello d. Albanesi (Canarregio)
4.Calle dei Albanesi (Santa Croce)
5.Campiello dei Albanesi (Santa Croce)
6.Calle dei Albanesi (nahe Rio Terá)
7.Calle dei Albanesi (San Marco)
8.Calle dei Albanesi (Castello)
9.Ruga Apolonia (Castello)
Kjo është prova me e mire e pranise dhe vazhdimesise se shqiptareve ne Venedik nga mesjeta deri ne ditet tona.
Te gjitha faktet e mesiperme konfimonin bindjen tone mbi origjinen shqiptare te Karl Geges, pavaresisht nga mosgjetja deri vitin e kaluar te dokumenteve autentike mbi familjen Gega dhe zhvendosjen e saj per ne Venedik.
Pikerisht kjo bindje na shtyu te kerkonim me tej ne arkivat e Vjenes dhe Venedik-ut per te zbuluar dhe enigmen e fundit mbi Karl Gegen–prejardhjen e tij. Simpoziumi i 24 qershor 2005 me teme “Karl Gega- midis legjendes dhe realitetit” organizuar me inisiativen e Ambasades sone ne Vjene ne bashkepunim me shoqaten “Rinia” arriti te hedhe drite mbi kete enigme te fundit dhe te provoje me dokumenta autentike origjinen shqiptare te Karl Geges .
Familja Gega mendohet te jete vendosur ne Venedik, ne gjysmen e pare te shekullit te 18-te. Te paret e Karl Geges, pasi u larguan nga Shqiperia, e cila ra plotesisht nen sundimin turk me mposhtjen edhe te Shkodres me 1479, u vendosen ne Perast prane Kotorrit ne Mal te Zi, zone nen kontrollin venedikas. Prej me shume se tri shekujsh ata sherbyen si oficere marine dhe zyrtare te larte te Republikes se Venedikut. Nje dokument i 3 tetorit 1739 mund te konsiderohet si dokumenti i pare, i gjetur deri tani, qe provon linjen e Gegeve, qe fillon me Gjergj Gegen, kapiten dhe gjykates ne Perast dhe vazhdon me te birin e tij Kristoforin, oficer marine ne Venedik, dhe pjesemarres ne Luften Veneciane te Thesalise kunder Turqve, ku mbeti i plagosur dhe humbi nje krah. Kristofor Gega pati nje djale me emrin Gasper, i cili ne vazhden e tradites familjare u be oficer marine duke arritur graden e kolonelit. Gasper Gega u martua me Laura Javellin, familja e se ciles prej dekadash kishte drejtuar “Scuola dei Albanesi”(shkollen Shqiptare) te Venedikut. Me te ai pati tre femije: Antonin, Xhovaniantonin dhe Angelen. Anton Gega eshte babai i Karl Geges. Ai vazhdoi traditen e te pareve si oficer marine. Me 1823 Kapiteni Anton Gega gjen vdekjen prane Smirnes (Izmiri i sotem) gjate Luftes per clirimin Greqise nga turqit. Sigurisht qe kerkime te metejshme ne arkivat veneciane e malazeze do te hedhin me shume drite mbi periudhen para vitit 1739 te familjes Gega.
Figura e Geges dhe vepra e tij ka qene objekt studimi i eksperteve dhe studjuesve shqiptare, ku nder me kryesoret duhet te permendim studimet e Gjovalin Gjadrit, Ramadan Sokolit, Jovan Adamit e Shinasi Dragotit. Nuk mund te leme pa permendur edhe faktin qe me vendim te Akademise se Shkencave te Shqiperise me 1983 u krijua nje komision me ekspertet me te mire nga fusha e studimeve historike e inxhinjerike, te cilet pergatiten edhe monografine me titull “Prejardhja dhe vepra e Karl Geges“. Por mungesa e te dhenave te plota historike mbi prejardhjen e tij shqiptare, te argumentuara dhe bazuara edhe ne burime arkivore, si dhe pamundesia e sigurimit te tyre, diktuar edhe nga faktore te natyres politike te asaj kohe, bene qe kjo figure te mos jete studjuar plotesisht.
Emertimi ne Tirane vetem i nje shkolle dhe nje rruge me emrin e Karl Geges eshte nje vleresim i pamjaftueshem per vepren e tij. Do te ishte nder per njerin nga universitetet tona teknike te mbante emrin e te madhit Karl Gega. Kjo do te ishte edhe menyra me e mire per ta perjetesuar emrin e tij. Dhenia e nje cmimi me emrin “Karl Gega” per zbulimet ose shpikjet ne fushen e shkences apo teknikes do te ishte nje tjeter vleresim, qe do t´i behej atij nga vendi i te pareve te tij.
“Pronesia” mbi Gegen
Padyshim argumentat mbi Gegen italian, Gegen austriak, Gegen gjerman, Gegen “e tyre” e Gegen “tone” jane te lidhura me faktore te shumte historik, kulturore, psikologjike, etike e morale. Cdo komb kerkon gjithmone te vere ne pah identitetin e tij dhe ky identitet ne nje fare mase misherohet te personalitetet dhe figurat e medha. Nje figure e tille është edhe Karl Gega.
Te gjithe kombet menjehere pas Luftes se Dyte Boterore kishin nevoje per figura te dimensioneve mitike, qe te mobilizonin masat e dala nga kjo lufte shkaterrimtare, te kishin nje model te cilit ti drejtoheshin dhe te frymezoheshin. Dhe nje i tille ishte Karl Gega.
Detyra e studjuesve dhe historianeve është qe te vene ne pah te gjithe elementet dhe faktoret, qe ndikojne ne formimin dhe lindjen e personaliteteve te tille historike, te cilet nuk lindin si te tille rastesisht, por jane produkt i faktoreve teper te rendesishem si familja, tradita, edukata, formimi, rrethi shoqeror, ne te cilin jane rritur dhe brumosur, qe ne nje mase te madhe ndikojne ne lindjen e gjeniut.
Dokumentimi dhe venia ne pah e prejardhjes dhe origjines se Geges, nuk duhet te konsiderohet si nje perpjekje folklorike apo mendesi romantike nacionaliste, por si nje detyrim moral dhe shkencor, qe do ta beje me te plote portretin e gjeniut Karl Gega.
Ceshtja e prejardhjeve ka kohe qe është bere nje nga ceshtjet me te ndjeshme jo vetem ne skenen ballkanike por edhe me gjere.
Rasti i Nene Terezes, mohimi i prejardhjes se saj shqiptare dhe hedhja ne tregun e mediave e tezave nga me absurde per origjinen e saj, sikurse shprehet shkrimtari yne i shquar Kadare:
“ … jane terthorazi nje perpjekje per te shpallur, se populli shqiptar s´mund te kete modele pozitive, e aq me pak modele sublime si Nene Tereza…
Fati ka dashur, qe shqiptaret, qe punojne dhe jetojne ne Vjene e Austri, te kene nje privilegj te madh, te krenohen me figura te tilla mitike, te cilat do t´i kishte zili cdo komb.
Skenderbeu, Nene Tereza, Gega, Moisiu – jane figura të cilat ne shqiptarët duhet t´i kemi si emblema ne flamurin tone për të hyrë në Evropë. Jane figura që tregojne se si ne shqiptarët jemi ndjerë evropianë nëpër shekuj dhe asnjehere nuk e kemi braktisur enderren për të qenë në Evropë. Shumë popuj do të deshironin t´i kishin keto figura. Ne qe i kemi, duhet te dime t´i vleresojme sa me mire. Keto modele duhet te jene mbeshtetja dhe frymezimi ne punen tone per te rritur imazhin e vendit, per te bere me te pranishme dhe me te njohur, me te afert dhe me te dashur Shqiperine dhe shqiptaret ne bote.
Me gjenine e tij Karl Gega arriti te krijoje qe perpara 150 vjetesh ate, qe me ne fund pas shume perpjekjesh e sakrificash, u realizua politikisht me 1 maj 2004: Evropen e Bashkuar. Kete Evrope ai e realizoi duke projektuar e ndertuar rruge e hekurudha, qe kapercenin nacionalizma e kufij, jo vetem ata tokesore, por edhe ata ne mendjet e njerezve. Sot mund te udhetosh pa ndalim me hekurudhat, qe i projektoi Gega yne i madh nga Grac-i per ne Trieste, nga Budapesti per ne Venedik, nga Vjena per ne Prage, Berno e Bratislave.
Besoj se do te jete teper e afert dita kur edhe treni i Shqiperise do te udhetoje shpejt e pa pengesa ne hapesiren e madhe te kesaj Evrope te Bashkuar, neper linjat qe projektoi dhe ndertoi gjeniu shqiptar Karl Gega.

Shaban Sinani: Një monografi e jashtëzakonshme për hebrenjtë

Naim Zoto

Pas disa veprash themelore, si "Mitologji në eposin e kreshnikëve" dhe "Beratinus", që u ndoqën prej disa studimesh të përqendruara mbi veprën e shkrimtarit Ismail Kadare ("Pengu i moskuptimit" - 1998, "Një dosje për Kadarenë" - 2004, "Për prozën e Kadaresë" - 2009), prof. dr. Shaban Sinani publikon tani një libër të ri monografik të titulluar "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi". Tri veprat e veçuara më sipër, pra, "Mitologji në eposin e kreshnikëve", "Beratinus" dhe më e reja, "Hebrenjtë në Shqipëri -prania dhe shpëtimi" (Jews in Albania- The presence and salvation), ashtu si edhe paraqitja shkencore e përmasave të fenomenit "Kadare" si dukuri letrare shqiptare me vlerë universale (botërore), përbëjnë një kontribut të jashtëzakonshëm të këtij autori për promovimin dhe integrimin e vlerave të kombit shqiptar në kulturën dhe thesaret botërore. Këto janë vepra që u kushtohen atyre kryevlerave që nderojnë Shqipërinë dhe kombin shqiptar, duke u kthyer në referenca ndërkombëtare. Këto libra, dhe të tjerë si këto, që kanë shkruar autorë shqiptarë prej M. Barletit deri tek I. Kadare, janë ndër të rrallat që mund të bëjnë ndërlidhjen e kulturës shqiptare me kulturën europiane dhe më tej me atë botërore. Përmes vlerave që evidentojnë dhe përcjellin këto libra, kultura dhe qytetërimi shqiptar rifitojnë një përmasë që nuk është njohur, të injoruar dhe mënjanuar padrejtësisht deri tani. Evidentimi i këtyre vlerave nuk ka qenë i lehtë. Përkundrazi, ka qenë shumë i vështirë. Siç edhe mund të konstatohet lehtë, studiuesit Shaban Sinani i është dashur një punë e stërmundimshme, disavjeçare, për t'i zbuluar, çkodifikuar, verifikuar dhe analizuar enigma të tilla, si historia e ruajtjes së kodikëve të famshëm apo e shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri. Më shumë se libra, këto iniciativa shkencore të këtij studiuesi mund t'i konsiderosh aksione kombëtare, të denja për nderuar institucione dhe jo thjesht emrin e një individi. Nuk është e rastit, për shembull, që vepra "Beratinus", që u kushtohet kodikëve të ruajtur në Shqipëri, përbën një kontribut personal të prof. Sinanit për përfshirjen e Shqipërisë në listën e vlerave me rëndësi të posaçme në kulturën botërore ("Kodiku i Purpurt i Beratit", i njohur ndërkombëtarisht si "Beratinus-1", përbën të vetmen njësi nga Shqipëria në Regjistrin "Kujtesa e Botës" të UNRSCO-s). Edhe vepra më e re, "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi", është një monografi shkencore për një nga vlerat e shënjuara në rang botëror të kombit shqiptar, pranimi dhe shpëtimi i hebrenjve para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në të dy rastet, pas punës së këtij personaliteti të albanologjisë shqiptare, shqiptarët ndjehen të rivlerësuar, kultura dhe vlerat e tyre janë certifikuar botërisht, në njërin rast nga UNESCO-ja dhe në rastin e hebrenjve nga Yad Vashem dhe Kongresi e Senati i SHBA-së. Ndryshe nga sa është shkruar dhe folur për qëndrimin unik të shqiptarëve si mikpritës dhe mbrojtës të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore, sjellje që ka habitur botën, duke u shpjeguar kryesisht nga pozicione romantike (besa, nderi, kulti i mikut etj), folklorike, diletante, deri tek shtrembërimet dhe frika për të thënë të vërtetën, Shaban Sinani, pas një pune dhe kërkimi shkencor të mirëfilltë që nis këtu e 20 vjet më parë, ka arritur të realizojë një monografi pothuaj shteruese për këtë argument. Në këtë studim çështja kthehet nga fabul në faktologji. Monografia "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi" është e ndarë në 11 kapituj, që shtjellohen në rreth 500 faqe tekst, ku përfshihen edhe disa dhjetëra ilustrime të argumenteve me dokumente origjinale, foto e dëshmi, si dhe qindra referenca të autorëve vendës dhe të huaj që janë marrë me këtë temë. Shumica e dokumenteve dhe dëshmive zbulohen për publikun për herë të parë, ashtu siç shqiptohen për herë të parë fakte, qëndrime dhe këndvështrime krejt të reja për praninë dhe shpëtimin e hebrenjve në trojet shqiptare. Është studimi i parë ku burimet nuk janë të njëanshme: vetëm shqiptare, vetëm italiane, vetëm britanike e amerikane apo vetëm gjermane. Autori ka siguruar bashkëpunimin e institucioneve dhe kolegëve kudo që ruhen burime për argumentin e tij dhe në këtë studimi këto burime verifikohen e certifikohen përmes njëri-tjetrit. Çështja trajtohet me thellësi historike, duke nisur nga përtakimet e para të shqiptarëve me hebrenjtë, duke zbuluar edhe një shtresë hebraike në kulturën shqiptare, ndryshe nga sa është folur deri tani për prani vetëm të kulturave greke, romane apo orientale (kapitulli i parë: "Prania kulturore hebraike në traditën shqiptare"); për të vazhduar me qëndrimin e periudhës mbretërore ndaj hebrenjve, me qëndrimet e administratave dhe ushtrive pushtuese (fashizmi italian dhe nazizmi hitlerian gjerman) dhe të qeverive kuislinge, deri tek qëndrimi i komunistëve ndaj hebrenjve.
Për shumanshmërinë e argumentit të kësaj monografie mund të gjykohet prej titujve të krerëve të saj: "Qëndrimi ndaj hebrenjve para Luftës së Dytë Botërore dhe gjatë periudhës fashiste", "Politika italiane dhe pranimi i hebrenjve në Shqipëri", "Intelektualët shqiptarë kundër judeofobisë dhe fundi i hidhur i Norbert Joklit", "Hebrenjtë në Shqipëri dhe shpëtimi i tyre në periudhën naziste", "Etnotipi shqiptar dhe shpëtimi i hebrenjve gjatë Luftës", "Divizioni SS "Skanderbeg" dhe fati i hebrenjve në Kosovë në periudhën naziste", "Shqiptarët dhe Shoah në kontekst ndërkombëtar". Theksimi prapavajtës i pranisë kulturore hebraike në hapësirën iliro-shqiptare është dhe në shërbim të shtimit të provave të vazhdimësisë në këto troje përmes dëshmive dhe gjurmëve të shënjuara në kulturat e lashtësisë, si kultura helene, romaniteti dhe hebraizmi.
Autori zbulon fakte dhe qëndrime, ofron këndvështrime të reja të pashqiptuara apo të keqshqiptuara më parë, si, për shembull, për rolin e ambasadorit të parë amerikan Herman Bernshtajn (me kombësi hebreje) në Shqipëri në vitet 1930; për një përpjekje ndërkombëtare nën elitën e Lidhjes së Kombeve (OKB e sotme) për ta parë vendin tonë si "një atdhe të mundshëm të hebrenjve" të rrezikuar në Europë; për të vërtetën historike që edhe qeveritë kuislinge kanë pasur një rol vendimtar pozitiv në shpëtimin e hebrenjve. Dokumente për personazhe të njohur të politikës, diplomacisë dhe kulturës hebraike zbulohen në këtë libër, duke nisur nga udhëheqësi i lëvizjes mesianike Sabbatha Zevi, deri tek ambasadori amerikan H. Bernshtajn e fizikani nobelist A. Ajnshtajn; figura të mbretërisë, si A. Zogu vetë, Mehmet Konica dhe i nipi Faiku; "çerek-mbretërit" e Regjencës; klerikë të njohur si Shtjefën Kurti, protagonistë të luftës si Bedri Pejani, Ramiz Alia, oficerë të lartë të Rajhut; figura qendrore të albanologjisë si ajo e Norbert Joklit, deri tek letra e hapur e Lasgush Poradecit në mbrojtje të hebrenjve dhe plot të tjera.
Autori ka një meritë të veçantë sidomos për zbardhjen e plotë të fatit të hebrenjve të Kosovës, për të cilët deri vonë qëndronte akuza se ishin dorëzuar tek nazistët nga shqiptarët e mobilizuar nga Gestapo, një hipotezë e sponsorizuar në qarqet ndërkombëtare nga studiues serbë, duke dashur ta izolojnë meritën e mbrojtjes së hebrenjve vetëm tek shqiptarët e Shqipërisë shtetërore. Sipas studiuesit Shaban Sinani, një rol vendimtar në sjelljen historike të shqiptarëve ndaj hebrenjve ka luajtur etnotipi i tyre, e shpjeguar kjo jo vetëm me tolerancën e mirënjohur ndërfetare të shqiptarëve, por dhe me sjelljen e tyre ndaj të huajve, sidomos në kohë rreziku.
Libra si "Hebrenjtë në Shqipëri - prania dhe shpëtimi" apo "Beratinus", nuk mund të shkruhen nga kushdo. Ato kërkojnë si parakusht, veç njohjes së lëndës, edhe një formim ndërdisiplinor. Duke lexuar librin mbi lidhjet dhe bashkëjetesën e shqiptarëve me komunitetin hebre, konstaton se autori nuk shfaqet thjesht si historian apo hulumtues dokumentesh dhe arkivash. Në këtë libër të ri, ashtu si edhe në veprat e mëparshme të këtij autori, do të vëresh studiuesin e kompletuar në disiplina të tilla si, antropologjia kulturore, etnologjia, gjuhësia, folkloristika, të cilat i japin dorë dhe ndihmojnë njëra-tjetrën për të ndriçuar tërësisht argumentin. Këto cilësi të bashkuara me stilin elegant dhe zotërimin e përsosur të gjuhës, njëkohësisht me karakterin për t'i shkuar të vërtetës deri në fund, e bëjnë veprën e këtij autori më të këndshme dhe më interesante për lexuesin. Kjo është një monografi e jashtëzakonshme dhe me vlera të shumëfishta për kulturën dhe imazhin e Shqipërisë.

Njeriu qe u rreshtua perkrah te “keqijve”

Virgjil Muci

Ka dy gjera qe do te deshiroja t’u rekomandoja studenteve te gazetarise sikur te isha pedagog i tyre (nje enderr qe druaj s’ka per t’u vene kurre ne jete): se pari, te shihnin nje video qe tanime gjendet edhe ne Youtube, ku gazetari Stephen Colbert, ia numeron nje me nje e ne sy paudhesite presidentit te asokohe te Shteteve te Bashkuara George Bush, gjate darkes se pervitshme qe ky i fundit shtron per nder te korrespondenteve te medias prane Shtepise se Bardhe; se dyti, te lexonin librin e gazetarit italian Valerio Pellizzari “Bodrumi i Ali Babait”, tanime edhe ne shqip i botuar nga Instituti i Medias, i cili, meqe ra fjala, ka ndermarre nje kolane mjaft interesante librash e autoresh nga fusha e gazetarise dhe komunikimit ne pergjithesi. Por, le t’i kthehemi Pellizzarit dhe librit te tij, duke qene se ky eshte edhe objekti i shkrimit tone te kesaj here.

Valerio Pellizzari eshte modeli i gazetarit, per fat te keq mjaft i rralle sot ne bote dhe pothuajse inekzistent ne Shqiperi, qe na deshmon me pune e vepra se jo gjithmone (per te mos u bere nihilist dhe per te mos thene asnjehere) arsyeja shteterore, e ashtuquajtura raison d’etat, eshte edhe arsye publike, ndaj dhe per te ndricuar dhe hedhur drite ne kete pike vjen e hyn ne skene gazetari pernjemend i pavarur, gazetari qe nuk joshet nga lajkat dhe nga pajkat dhe nuk i nenshtrohet trusnive e ndikimit te te fuqishmeve te kesaj bote, shkurt e shkoqur, ai eshte njeriu qe ndan shapin nga sheqeri. Thene me fjale te tjera, jane ata gazetare te sojit te Pellizzarit qe percaktojne kufirin ndares midis se pares dhe se dytes, duke u shfaqur kurdohere ne krah te publikut. Diku ne shenimin hyres per botimin shqip, autori i “Bodrumit…” shprehet ne menyre emblematike: “Eksportimi i demokracise me mbeshtetje ushtarake me ngjan si kapitulli i fundit i trishtuar i historise koloniale te Perendimit”. Ky konstatim tejet i hidhur eshte shprehja me kuptimplote e asaj qe po ndodh sot e kesaj dite ne vende si Afganistani dhe Iraku, duke shkaktuar trazira ne te njejten kohe ne nje sere vendesh rreth e qark. Prej tij ne, spektatoret e rendomte te nje drame te madhe njerezore, arrijme te kuptojme ate qe ndodh ne realitet, larg e jashte asaj qe na transmetojne ekranet e kanaleve televizive, teksa percjellin shtrengime duarsh dhe buzeqeshje udheheqesish te shquar fuqish te medha ose te vogla, dhe ushtri fitimtare qe priten me lule e brohorima nga populli i shumevuajtur. Eshte tejet interesant fakti qe ne kohen qe Iraku po pushtohej nga trupat amerikane, Valerio Pellizzari nuk ishte me trumben e gazetareve qe marshonin ngadhenjimtare drejt kryeqytetit iraken, por ishte mbyllur ne nje bodrum tok me irakenet e thjeshte nen terrorin e bombave qe rrekelleheshin mbi kokat e tyre. Kjo eshte pika e veshtrimit te tij kur na flet per ngjarjet e Irakut dhe gjithcka tjeter ndodhi me pas, si rrjedhoje e nderhyrjes amerikane dhe trupave te koalicionit perendimor. Pellizzari eshte i pameshirshem kur flet per skandalet e burgut te Abu Ghraibit ose te kompanise private te sigurise Blackwater, veprimet e kryera prej njerezve te se ciles, ketyre sherifeve amerikane ne shtepine e tjetrit, ai i krahason me Mesjeten kur nuk ekzistonte e drejta humanitare qe merr ne mbrojtje roberit dhe popullsine civile gjate nje konflikti te armatosur.

Mbasi e ke lecitur librin nga kreu deri ne fund nuk ka se si te mos biesh ne nje mendje me Predrag Matvejevicin, i cili, ne parathenie e shkruar enkas per kete liber shkon e thote: “Ky liber mbi Irakun deshmon ne menyre te shkelqyer per metoden e tij te punes. Vepra nuk eshte ‘e perbere’ nga reportazhe dhe shkrime te lidhur njeri me tjetrin e te plotesuar pak a shume artificialisht, por eshte menduar dhe eshte shkruar si nje e tere dhe si sinteze.” Duke vijuar ne hulline e hapur nga shkrimtari dhe publicisti i njohur mund te themi se kjo gje i jep vepres nje tipar te paperseritshem. Autori e perzgjedh lenden e pare nga thesari qe ai vete shkon e vjel nga Bodrumi i Ali Babait, duke e pepunuar me pas ate me pervojen e tij te pasur vetjake, jo vetem nga Iraku, por edhe nga rajoni edhe me gjerem. Me pas, natyrshem, Pellizzari kalon ne refleksione, por pa metime akademike, cka ben qe te frakturohet mendimi dhe stili qe e vesh ate, duke e bere leximin te veshtire e te pakendshem. Ndryshe nga sa ndodh me gazetare qe te dhene pas narcizizmit letrar harrojne objektin per te cilin shkruajne, po bejne cmos si e si qe te vendosin vetveten ne qender te gjithckaje, Pellizzari ben te kunderten, gati-gati tretet nga syte dhe orvatet te nxjerre sa me fort ne pah realitetin dhe protagonistet e tij.

E verteta eshte qe Pellizzari me kete liber permbys shumecka qe njerezit e zakonshem kane ditur per luften ne Irak, te cilen e kane keqyrur permes syzeve te mediave te medha Perendimore dhe kanaleve televizive kryesisht amerikane. Ai u jep ze te gjithe atyre per te cilet nuk kujtohet kurrkush t’i intervistoje dhe qe perbejne lajm vetem si statistika sa here ndodh ndonje atentat kamikaz ne Bagdad ose ne qytetet e tjera te Irakut. Nga ky kendveshtrim “Bodrumi i Ali Babait” na fut ne nje bote po aq interesante dhe magjike sa c’ishin edhe rrefenjat e lashta te Njemije e nje neteve.

Valerio Pellizzari

“Bodrumi i Ali Babait”

Perktheu: A. Furrxhi

Botues ISHM

248 faqe

“Franz Kafka, vepra e plote”, sjelle ne shqip nga Ardian Klosi. Kur hyn ne vepren e Kafkes ke kaluar nje prag qe s’ka te beje me me jeten e perditshme, me njohurite e tua historike, filozofike, psikologjike. Ti ke hyre thjesht ne boten e tij ashtu sic hyn, bie fjala, ne boten e mitologjise greke kur ne duar nje permbledhje me mite te lashtesise, ose sikurse lexon Dhiaten e Vjeter dhe te Re – por pa pjeset e tyre moralizuese apo didaktike.

“Franz Kafka, vepra e plote”

Ardian Klosi

Botues: K&B, 534 faqe, 1500 leke

“Loja e rruazave prej qelqi”, roman me dy vellime nga Herman Hesse. Secili prej nesh s’eshte gje tjeter vecse nje qenie njerezore, s’eshte gje tjeter vecse nje perpjekje, nje dicka qe ecen per te arritur diku. Por kjo qenie njerezore duhet te ece drejt vendit ku ndodhet persosuria, duhet te synoje drejt qendres dhe jo drejt periferise. Nje njeri mund te jete specialist i rrepte ne fushen e logjikes ose te gramatikes dhe ne te njejten kohe te jete plot fantazi e muzike.

“Loja e rruazave prej qelqi”

Herman Hesse

Botues: Elena Gjika, 340 faqe, 1200 leke

“Mjeshtri”, roman nga Colm Toibin. Ky liber eshte nje pasqyre e jetes se shkrimtarin Henri Xhejms, ne vitet e fundit te shekullit XIX. Libri perbehet nga njembedhjete kapituj, ne te cilet zhvillohen ngjarjet prej janarit te 1895-es, deri ne tetor te 1899-es, duke e ndjekur shkrimtarin nga deshtimi i tij ne perpjekje per te pasur sukses ne teatrin e Londres, e deri ne izolimin e tij ne qytetin e Rait, ku per vite me radhe ai krijoi kryevepra me vlera te pabesueshme.

“Mjeshtri”

Colm Toibin

Botues: Dituria, 372 faqe, 800 leke

- See more at: http://www.revistaklan.com/material.php?id=1220#sthash.46aniENa.dpuf

Beteja për librat e Franc Kafkës, vendimi favorizon Izraelin

Vendimi i gjykatës izraelite vendos që veprat e Franc Kafkës ti shkojnë librarisë kombtare izraelite. Ky vendim vjen pas një kohe të gjatë diskutimi mbi pronësinë e dokumenteve.

Kafka ia dhuron doreshkrimet mikut të tij Maks Brod, sekretarja e të cilit insiston që ai t`ia jepte asaj. Pas vdekjes së ssekretares vajzat refuzuan t`i mbanin ato.

Mendohet se dorëshkrimet mund të përmbajnë materiale të pabublikuara të Kafkës. Brod refuzoi kërkesën e mikut te tij për të djegur te gjitha veprat e tij pasi Kafka të kishte vdekur.

Brodi bëri të kundërtën e kësaj. Ai publikoi veprat e mikut të tij duke e kthyer atë në njërin prej novelistëve më të njohur të shekullit 20.

Pas pushtimit të Çekosllovakisë nga Gjermania, më 1939, Brod emigroi për në Palestinë. Pas vdekjes së tij më 1968 ai i lë trashegimi koleksionin e Kafkës sekretares së tij Ester Hofe.

Gjygji për veprën e tij

E ndërsa vepra e Kafkës kishte marrë famë botërore disa nga Izraelitët i shohin shkrimet e tij (duke qenë shkrimtar me origjinë çifute) si pjesë e kulturës së tyre duke kërkuar që kjo trashëgimi ti kthehet këtij shteti.

Një familje izraelite nga Tel Aviv këmbënguli të shtunën gjatë seancës gjyqësore që “Brod urdhëroi sekretaren e tij Hofe që të transferonte të gjithë këtë koleksion në Librarinë Universitare Hebraike në Jeruzalem, librarinë e bashkisë së Tel Aviv-it ose në çfarëdo qoftë institucioni publik izraelit vendas ose jashtë shtetit”.

Hofe, ne fakt, mbajti disa nga veprat e Kafkës të kyçura, madje shiti disa prej tyre.

Në një gjyq, i cili filloi më 2008 në Tel Aviv, vajzat e Hofe`s argumentuan se “qellimi i Brodit nuk ishte asgjë tjetër veçse një dhuratë e tij për mamanë e tyre”.

Sidoqoftë, gjykatësja Talia Kopelman-Pardo tha se “shkrimet e Kafkës, si koleksion i Brodit”, nuk konsiderohen si një dhuratë për vajzat e Hofes.“Koleksioni i Brodit duhet të kthehet në arkivë”, shkroi ajo.

Disa vepra mbahen në depozita të sigurta në Izrael dhe Zvicër. Disa prej tyre janë hapur në Zyrih në 2010, por përmbajtja e tyre iu është treguar vetëm gjykatësve izraelitë.

Publikimi online

Punët e Kafkës janë bërë të famshme në të gjithë botën.

Drejtori i librarisë kombtare izraelite, Oren Ueinberg, vlerëson vendimin e gjykatës.

Ai shtoi se libraria do të publikojë të gjithë koleksionin e Kafkës online “keshtu që dëshira e Brodit për të publikuar shkrimet e mikut të tij për të gjithë izraelitët dhe mbarë botën” të përmbushet.

Kafka dhe Brodi kanë qenë pjesë e komunitetit çifut gjerman-folës në Pragë.

Kafka vdiq më 1924, në moshën 40 vjeçare, nga disa sëmundje fizike dhe mendore që e kishin prekur.

Ai i kërkoi mikut të tij Maks që ti digjte të gjitha shkrimet. Brod ishte i bindur se këto dorëshkrime ishin mjaft të bukura dhe i publikoi. Në këto dorëshkrime përfshiheshin veprat “Procesi” dhe “Kështjella”

- See more at: http://www.portali.im/shkenca/beteja-per-librat-e-franc-kafkes-vendimi-favorizon-izraelin#sthash.CyjF6Pxw.dpuf

Shpëtim Doda-Kafka dhe përkthimtaria

Termin “Geier”, përkthyesi e jep “huta”, që është i pasaktë. E s’bëhet fjalë për një “shkarje” që mund të falet a “gafë” që kalohet me një shqyerje buzësh. Përkundrazi, fjala është për një pasaktësi që neutralizon elementët thelbësorë të tregimit, duke bllokuar edhe vetë të kuptuarit e tij.

Prej ditësh, lexuesi shqipfolës ka në dorë Franz Kafka – vepra e plotë në prozë të shkurtër. Duke e pasë lexuar më se një herë, jo vetëm në gjermanisht, prozën e Kafka-s, botimin shqip e nisa nga teksti shoqërues i përkthyesit, me idenë se do të gjeja (siç ndodh me botimin e Kafka-s në gjuhë të tjera), një paraqitje të kritereve dhe metodës përkthimore, dhe vështirësitë e sipërmarrjes. Por në botimin shqip s’gjeta asgjë të tillë; përkundrazi, hasa një eufori të thekshme, që kulmon në pohimin se “Kafka s’është i vështirë”, pasi “fraza” e tij është “e përpiktë”, “struktura e fjalisë e kthjellët”, “metalike” “leksiku pa ekuivokë”, “as dialektor, as zhargonal, as arkaik”, “stili” i tij “i ftohtë”, “klinik” dhe se “saktësia përkthehet vetëm me saktësi” përbën “parimin” që lipset ndjekur në rastin e prozës së tij; sipas përkthyesit, i vetmi problem që has ky “parim”, është mungesa e një shqipeje administrative të konsoliduar...

Ky kuadër më trazoi atë pjesë të qenies ku struken përvojat që kam pasur në labirintet kafkiane. E jo vetëm kaq; kur u hodha te proza kafkiane, përkthimi më la një shije dëshpërimisht të hidhur, e kundërt me çka premtonte vetë përkthyesi, dhe kjo për një varg arsyesh që do të shtroj në vijim.



1. Demagogjia e përkthyesit

Le ta vështrojmë një çast si të mirëqenë kuadrin e ofruar nga përkthyesi dhe idenë se “saktësia përkthehet vetëm me saktësi” përbën vërtet “parimin” që lipset ndjekur në përkthimin e prozës së Kafka-s. Lexuar sipas kësaj perspektive, përkthimi shfaqet egërsisht zhgënjyes. Këtë “parim” përkthyesi thjesht sa e pohon, s’e zbaton; përkthimi i tij qëndron larg “saktësisë”, që do të thotë se gjendemi përpara një demagogjie.

Le të marrim, p.sh., “Der Geier” – një tregim i shkurtër, ku spikat një pjesë e mirë e tipareve të rrëfimtarisë kafkiane.

Termin “Geier”, përkthyesi e jep “huta”, që është i pasaktë. E s’bëhet fjalë për një “shkarje” që mund të falet a “gafë” që kalohet me një shqyerje buzësh. Përkundrazi, fjala është për një pasaktësi që neutralizon elementët thelbësorë të tregimit, duke bllokuar edhe vetë të kuptuarit e tij.

Tregimi ndjek një shtrirje dialektike; ndonëse fare i shkurtër, ai jepet i strukturuar në tri pjesë: pjesa e parë shtrihet nga fillimi, deri tek pyetja e parë që i panjohuri i drejton rrëfimtarit; pjesa e dytë është dialogu mes tyre, dhe pjesa e tretë gjithë sa mbetet. Jemi para një tipari të rrëfimtarisë kafkiane: “trefishësisë”. Përpos organizimit strukturor, Kafka aktivizon një “retorikë” të trefishtë: “retorikën imazhive”, atë “poetike”, dhe “retorikën e makthit”. Përmendja e “lloji” të shpendit i përgjigjet përpikmërisht kësaj “trefishësie”.

1. Pasaktësia në përkthimin e termit “Geier” tjetërson “retorikën imazhive”, që Kafka na e jep në pjesën e parë dhe të fundit përmes disa penelatave të shpejta të sjelljes së shpendit. Arsyeja është e thjeshtë: “huta” e mësyn “prenë” me “kthetra”, si “hutini” dhe “sqepin” nuk e përdor kurrë në fluturim, por vetëm kur ulet në tokë, ndërsa në tregim shpendi e mësyn rrëfimtarin me “sqep” e “në fluturim”; më pas, ndryshe nga imazhi që “huta” ka në kulturën shqiptare (mjaft të kujtojmë se “huta” qëndron në rrënjë të foljes “hutohem” a epitetit “hutaq”), në tregim shpendi s’na jepet hutaq, por hetues, jo i trashë, por i mprehtë, sa është në gjendje të kuptojë edhe gjuhën e njerëzve, jo i ngathët, por i shpejtë dhe i saktë. Madje, Kafka e jep “vërsuljen” e shpendit me një penelatë emblematike: “und stieß dann wie ein Speerwerfer den Schnabel durch meinen Mund tief in mich” – penelatë që jepet “e pastaj u lëshua si një ushtë e vërtitur me sqepin përpara nëpër gojën time thellë në brendësi”. Kjo frazë s’është thjesht e pasaktë, por paradoksale, dhe krijon hendek jo të vogël sa i përket të kuptuarit; është paradoksale sepse, siç vura në dukje më lart, “huta” s’e mësyn “prenë” me “sqep”, por me “kthetra”, arsye për të cilën s’mund t’i mbajë krahët mbyllur, s’mund të marrë trajtën e “ushtës”; krijon hendek në të kuptuar pasi lë shteg për mistifikime, sa lexuesi pyet veten: “kush e vërtiti ushtën?” – Teksa i lë shteg mistifikimit, pasaktësia jo vetëm i lë vend keqinterpretimit, por neutralizon edhe dy “retorikat” e tjera. Thashë “pasaktësia”, pasi Kafka është i saktë, thotë se “Speerwerfer”-i, “hedhësi i shtizës”, “shtizari”, është shpendi, dhe shtiza është “sqepi” i tij i mprehtë: “und stieß dann wie ein Speerwerfer den Schnabel durch meinen Mund tief in mich” – “dhe më pas si një shtizar e nguli sqepin mespërmes gojës thellë brenda meje”.

2. Kjo pasaktësi neutralizon “retorikën poetike”. Tregimi është parabolë e legjendës prometeike; klima e legjendares ndihet qysh në fjalinë hapëse, tek aktivizimi i pavetorit “es” me të cilin nis rrëfimi, që këtu s’është pavetor gramatikor, si tek “es regnet” (bie shi), por sintaksor, funksionon si paraqitje formale, duke i paraprirë subjektit të njëmendtë, çka në shqip i përgjigjet formës “na ish”. Nëse do niste me subjektin e njëmendtë, “Ein Geier hackte in meine Füße” – “Një shkabë çukiste te këmbët e mia” – tregimi do zhvishej nga klima e legjendës. Sakaq, në tregim rrëfimtari simbolizon Prometeun, i panjohuri Herkulin, dhe “Geier” shpendin torturues. E këtu çdokush e ka të qartë se “shpendi” i legjendës së njohur s’është “huta”, por “shkaba”; madje, për arsyet që përmendëm më lart, në kulturën shqiptare “huta” s’është as shpend “epik”, siç shfaqet, p. sh., “sokoli” a “fajkoi” – siç e jep Agron Tufa, i cili i mëshon më tepër agresivitetit të “shpendit”, duke qenë kësisoj shumë herë më i saktë sesa përkthyesi në fjalë – dhe jo më “mitik”, si “shkaba”, “zhgabonja” a “shqiponja”, çka do të thotë se jemi përpara një pasaktësie trashanike. Por “retorika poetike” s’mbaron me kaq; në këtë tregim, paradigma prometeike kalon nëpër të njëjtin “filtër” emblematik që Goethe aktivizon te Fausti, ku “shkaba” s’është “ndëshkim hyjnor”, por pjesë e ekzistencës njerëzore (“Hör’auf, mit deinem Gram zu spielen,/Der, wie ein Geier, dir am Leben frißt” – “Jepu fund lojërave me tënden brengë/Që bash si shkabë jetesën të zhagmit”). Për këtë arsye, në tregim vëmendja përqendrohet jo tek heroi, por tek shkaba, çka jepet qysh në fjalinë hapëse, përmes të cilës Kafka na jep gjithnjë personazhin kryesor. Sakaq, duke kaluar nëpër të njëjtin “filtër”, paradigma prometeike zhvendoset në një topos të ri, në trevat shkëmbore të ekzistencës së njeriut, në Kaukazin e psikës njerëzore.

3. Pasaktësia në fjalë neutralizon “retorikën e makthit”; ndonëse të mëvetësishme në një vështrim të përciptë, të tre “retorikat” shfaqen organikisht të ndërlidhura në planin e rrëfimit si një i tërë. Që do të thotë se cenimi i njërës “retorikë” ndikon drejtpërsëdrejti tek “retorikat” e tjera. Kështu, neutralizimi i dy “retorikave” të mësipërme lë shteg për ta vështruar rrëfimin si një parodizim të paradigmës prometeike, ku në vend të “shkabës” kemi “hutën”, që s’i zhagmit heroit “mëlçinë”, “filtrin e jetës”, por “këmbët”, “pjesën më të ulët të trupit”, e në vend të shpëtimit, kemi fundin tragjik të heroit, pasi Herkuli, ndryshe nga sa vërejmë te paradigma prometeike, s’ishte nisur për të çliruar Prometeun, gjendet rastësisht aty, për këtë arsye s’e kishte marrë “dyfekun” me vete... Ky vështrim, krejt i gabuar, tregon qartë simbiologjinë e tri “retorikave” dhe se cenimi i njërës prej tyre ndikon drejtpërsëdrejti jo vetëm tek të tjerat, por edhe tek të kuptuarit e tregimit. Në tregim, elementët që prekëm s’janë parodizues, por pjesë të “retorikës së makthit”. Njëlloj si tek Strofulla, edhe në këtë tregim “makthi” e zhagmit rrëfimtarin përmes vërsuljesh “nga sipër” e “nga poshtë”. Ky makth shtrihet sipas dialektikës së tregimit: nis me zhagmitjen e “çizmeve” dhe “çorapeve”; më pas të “këmbëve”, çka shënjon “natyrshmërinë” e frikshme të përshkallëzimit të “makthit”, që shtrihet nga përjashtësia, tek përmasa biologjike e njeriut, për të depërtuar në fund thellë shtresave të tij (“tief in mich” – “thellë brenda meje”); që do të thotë se, përpos “përmasës biologjike”, “këmbët” shënjojnë edhe “përmasën ekzistenciale” të njeriut, janë pikë-takim i tij me sipërfaqen e tokës (Fußboden), me konkretësinë e botës (“qëndroj me këmbë në tokë”), janë pikëmbështetja dhe pikësiguria e tij mbi tokë, gjymtyrët që e sigurojnë duke i siguruar “lëvizjen”, endjen në kërkim të “sigurisë”, dhe “shpëtimin”, ikjen sa më larg pasigurisë, rrezikut, vdekjes, çka rrëfimtari na e jep qartas kur i thotë të panjohurit se është krejt i pafuqishëm për të mbrojtur veten (“Ich bin ja wehrlos”), për aq sa është i “paralizuar”, i privuar nga “lëvizja”, sepse “shkaba” i ka zhagmitur “këmbët” (“Nun sind sie [die Füße] schon fast zerrissen”), imazh që rreh të përftojë “mbërthimin” e Prometeut pas shkëmbit (krh. “lajmi i preu këmbët”, “e paralizoi”, “e bllokoi”, “e ngriu në vend”).



Fundi i tregimit shfaqet emblematikisht alla Kafka, ku tri “retorikat” shkrihen në një “fijëzim” (textus) të vetëm, duke na shpalosur qartas teknikën e njohur rrëfimtare të Kafka-s: siç ndodh në një pjesë të mirë të rrëfimtarisë së tij, edhe në këtë tregim Kafka shkruan nga brenda mendjes së personazhit, ndërkohë që syri retrospektiv dhe zëri introspektiv, pikërisht ai sy që sheh “gjithçka” dhe ai zë që na rrëfen “gjithçka”, është vetë autori. Krahas zhvendosjes së dramës në një topos të ri, kalimi i paradigmës prometeike në “filtrin” e lartpërmendur sjell edhe një ndryshim thelbësor sa i përket fatit të heroit. Si tek paradigma prometeike, edhe në këtë tregim, heroi në fund “çlirohet” (“fühlte ich befreit” – “ndjeva i çliruar” – që në përkthimin shqip jepet “ndjeva i lehtësuar”, çka neutralizon dhe bllokon paq të kuptuarit e skenës në veçanti, dhe të tregimit në përgjithësi); porse, fjala është për një “çlirim” që ndryshon thelbësisht nga “çlirimi” herkulian. Duke mos qenë pjesë e jashtme, një “ndëshkim hyjnor”, por e brendshme, pjesë e ekzistencës njerëzore, e vetmja rrugë “çlirimi” është vdekja, ku skena mbyllëse na shfaqet sa emblematike, po aq edhe simptomatike: duke brejtur ekzistencën e njeriut, “makthi” bren edhe ekzistencën e vet, pasi jo vetëm organikisht, por edhe ontologjikisht, ekzistenca e tij qëndron e lidhur me ekzistencën e njeriut, prej nga skena mbyllëse është lehtësisht e kapshme: duke vrarë njeriun, “makthi” vret edhe veten; fundi i njeriut jo vetëm e zhvesh “makthin” nga “arsyeja për të ekzistuar”, por edhe nga një “themel ontologjik”, çka shënon sa natyrshëm, aq edhe pashmangshëm (“unrettbar”, thotë rrëfimtari, “pa asnjë rrugë shpëtimi”) edhe fundin e tij.

Sidoqoftë, ndonëse ofron një ide të qartë rreth kuptimësisë që ka humbur dhe pakuptimësisë që ka fituar ky tregim i Kafka-s në përkthimin shqip, tabloja e mësipërme mbetet e paplotë, pasi s’hedh dritë rreth prozës kafkiane, as rreth faktit nëse sipërmarrja për ta sjellë në një gjuhë tjetër është apo jo një të vështirë; në këtë pikë, kjo tablo s’ofron asgjë: pasaktësitë e vërejtura janë thjesht trashanike, jo rrjedhojë e natyrës komplekse të gjuhës, arsye për të cilën, shumë-shumë, mund të vënë në dyshim njohuritë në gjermanisht të përkthyesit. Më pas, përjashto fjalinë e parafundit, ky tregim i përgjigjet kuadrit të ofruar nga përkthyesi, çka nga njëra anë e bën demagogjinë e tij trazuese, ndërsa nga ana tjetër – ndonëse s’ka rëndësinë e prozave të shtrira, dhe gjuha e tij ndryshon rrënjësisht nga e këtyre të fundit – lë të hapur gjasën se ndoshta ky kuadër i përgjigjet tërë prozës së Kafka-s. Këndejmi lind nevoja e anashkalimit të demagogjisë së përkthyesit dhe vështrimit të kuadrit të tij jo “si” të mirëqenë, por siç është, për ta vendosur prozën e Kafka-s përballë përkthimtarisë.

Shënime për "Unë, Franc Kafka dhe Karta e Bolonjës" e Ridvan Dibrës

Për krijimtarinë letrare të Ridvan Dibrës (1959) kanë shkruar shumë pena të kulturës shqiptare. Disa nga krijimet e tij janë përkthyer dhe publikuar (ose pritet të publikohen) në disa gjuhë. Numri i librave të tij tani për tani sillet në rreth njëzet tituj, të botuar në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni.


Libri i tij i fundit "Unë, Franc Kafka dhe Karta e Bolonjës" është një përmbledhje e disa shkrimeve të botuara më parë me disa të reja. Që në titull shfaqet simbolika e treshit (Unë, Kafka, Karta e Bolonjës), që pasohet nga një tresh tjetër, i organizimit të veprës në tri pjesë: Monumentet, Mitet dhe Misteret.


Ndërkaq, edhe një tresh me interes për të komunikuar me këtë libër dhe këtë autor gjendet në tregimin "Mbi dashurinë, misteret e rrëfimit dhe të tjera" ku narratori thotë se rrugët kryesore për ta kërkuar fabulën ("Heroi ynë") janë tri: Tek të tjerët, tek librat, tek vetja.


Ky treshi i fundit del i saktë edhe për të shpjeguar se nga furnizohen me energji frymëzimet dhe lënda e tregimeve dhe parabolave të librit më të ri të prozatorit shkodran. Vepra letrare nuk përbëhet veç nga tema, por edhe nga stili, mënyra e të shkruarit. Disa studiues e kanë njohur Dibrën si shkrimtar "postmodern".


A janë veprat e tij postmoderne?
Megjithëse autori është pedagog në universitet, në ndonjërin prej shkrimeve brenda këtij libri, shfaqen aluzione mospajtimi dhe shigjetohen disa nga kriteret e bëra normë vlerësimi në gjykimet tona të përditshme intelektuale, si dhe ka refleksione "cinike" por të mprehta, mbi sistemin e (pseudo)vlerave të instaluara përmes mediave, që kanë kapluar kulturën, shoqërinë dhe civilizimin bashkëkohor, sidomos të shqiptarëve.


Me këtë qëndrim, tejet kontestues dhe herë-herë parodizues në raport me traditën dhe historinë, ky libër ka shije postmoderne.


Asnjë prozator bashkëkohor shqiptar nuk eksperimenton aq shumë me tingullin (shkronjën), me fjalën, me fjalinë, me sintaksën, me semiotikën... Ridvan Dibra është një aventurier i madh i gjuhës, shpesh i befason lexuesit me rrëfimet e veta, edhe më shumë me mënyrat e rrëfimit.


Si dikur marinarët që me t'u kthyer në portin amë, për t'i magjepsur bashkëbiseduesit, realitetet e vërteta që kishin përjetuar i përzienin me copa të imagjinatës, edhe narratori (ose narratorët) e Dibrës lexuesve të vet u përshkruan ngjarje të imagjinuara për heronjtë e njohur (më pak të njohur, ose të panjohur) të mitologjisë, biblikës apo të antikitetit grek, me çka t'i kujton apokrifet, që paraqesin një nga format (mostrat) karakteristike procedimore të postmodernës.


Intertekstualiteti, aq shpesh i takuar viteve të fundit edhe në kulturën tonë letrare, si njëri nga tiparet e postmodernës, është shumë i pranishëm në këtë libër, kështu që një lexues i cili nuk ka fare njohuri mbi mitologjinë antike greke, Biblën e Kur`anin, i cili nuk i ka lexuar Kafkën, Kamynë, Borhesin..., nuk mund ta deshifrojë "koktejin" që i ofron Dibra.


Një risi të cilën ky autor sjell në letërsinë shqipe është ajo që Ardian Marashi e quan "rrëfim i dyfishtë asimetrik". Në disa krijime të veta, duke krijuar ai vazhdimisht eksperimenton, ashtu që dy fjalive të cilat gjenden njëra (para ose) pas tjetrës, ua ndryshon vetëm nga një apo disa fjalë dhe rezultati del krejtësisht tjetër, paraqiten variacione të shumta, shpeshherë befasuese.


Pa dashur të shes receta shkrimi, si dhe duke mos synuar të cenoj autonominë e shenjtë të krijuesit për të shkruar ashtu si ai zgjedh, kjo formë e të shkruarit, që duket aq freskuese dhe e pëlqyeshme në krijime të veçanta, po të shndërrohet në konstantë stilore, në vete bart rrezikun e kalimit në njëfarë përsëritjeje mekanike pjesësh rrëfimore me ca ndryshime të vogla dhe rënies në ekzibicionizëm që do të ishte qëllim i vetvetes.


Tani për tani, Dibra është jashtë këtij rreziku, kurse veprat e tij duke qenë rishtare te ne në aspektin formal, nuk janë monotone, por janë "ndryshe". "Ndryshe" në kuptimin krijues pozitiv.


Ky narrator është "i parehatshëm", atij i pëlqen të luajë me format dhe llojet letrare dhe kjo shkon aq larg saqë edhe për një studiues të përgatitur teorikisht, mund të mos jetë e lehtë të gjejë se cilit tip i takojnë "copat e prozës" siç janë "Erdhën robotët" ose "Dhjetë monumentet" (?)... Sa është e domosdoshme që lexuesi të dijë se për çfarë lloji letrar bëhet fjalë, kjo është një çështje tjetër.


Me këto proza autori del postmodernist edhe për arsye se në to ai shlyen kufirin midis tregimit, parabolës dhe komentit. Gjithashtu ai shlyen kufijtë në mes faktuales, fiksionales dhe mitikes.


Kështu ai dëshmon se mund të shkruhet bukur e në mënyrë të pëlqyeshme edhe kur mungon fabula, kur vëmendja e lexuesit nuk magjepset nga ajo që thuhet, por nga mënyra e rrëfimit. Personazhet e tij janë prej fjalësh dhe frymës, atyre u mungojnë tiparet fizike.


Ridvan Dibra tërheq vëmendjen edhe pse në shkrimet e tij dekonstrukton mitet kombëtare apo universale, parodizon hierarkitë bashkëkohore dhe historike, ua luhat tokën nën këmbë projektuesve të sistematizimeve të mëdha.


Në kulturën tonë letrare glorifikimi i veprave dhe shkrimtarëve është shndërruar në normë, prandaj edhe ndodh shpesh që kritikat të mos merren me seriozitetin e duhur nga vetë ata të cilëve u adresohen.


Prej frikës se duke shprehur vlerësime negative do të kontribuohej në zvogëlimin e mëtejshëm të numrit të lexuesve, shkruhen recensione dhe kritika kryesisht apologjetike.


Gjykuar sipas tyre, fitohet bindja se te ne shkruhen dhe botohen veç kryevepra... Vepra të realizuara mirë gjithsesi ka, por nuk janë të gjitha. Kjo më pastaj krijon një konfuzion te lexuesi, sepse kritika nuk e bën punën e vet ashtu si duhet: kritikon fare pak, e glorifikon shumë.

Kafka në proces

Nga Christoph Schult, Der Spiegel


Lufta për dokumentet e Kafka-s kthehet nëpër gjykatat e Izraelit.

Para se të vdesë, në vitin 1924, Franz Kafka ia kishte lënë letrat e tij Max Brod-it, i cili i kishte nxjerrë nga Çekosllovakia para avancimit të nazistëve. Tani, vajza e sekretares së ndjerë të Brod-it dëshiron t’ia shesë ato një instituti gjerman. Por beteja ligjore në Izrael është bërë Kafka-eskë.

Dikush duhet të ketë shpërndarë gënjeshtra rreth Eva H. sepse, megjithëse ajo nuk mban gjëra me vlerë në apartamentin e saj, një infiltrues kishte hyrë vonë një natë. Macet e saj papritmas kishin ngritur kokat e tyre dhe pastaj silueta e një burri muskuloz, që mbante dorëza të bardha, u duk përballë xhamit të derës së dhomës së saj të fjetjes.

Eva Hoffe, 75 vjeçare, e mori telefonin celular dhe thirri 100, numrin e policisë së Izraelit. “Është një hajdut në shtëpinë time, Spinoza Street, Tel Aviv," pëshpëriti ajo.
“A jeni e sigurt se ai është ende në apartamentin tuaj?” pyeti zëri në fundin tjetër të linjës. “Ai po qëndron përballë derës së dhomës së fjetjes,” u përgjigj plaka. Derisa erdhi policia, infiltruesi misterioz kishte ikur.

Hoffe nuk beson se kjo ka qenë koincidencë. Disa ditë para përplasjes së papritur të natës, një artikull i hollësishëm rreth saj ishte paraqitur në gazetën izraelite Haaretz – saktësisht asi lloj vëmendjeje që ajo nuk e kishte dashur. Eva Hoffe është vajza e Ilse Ester Hoffe, ish sekretare e shkrimtarit të ndjerë Max Brod.

Brod kryesisht është i njohur si mik, mentor dhe biograf i Franz Kafka-s. Kafka ishte bërë i njohur botërisht vetëm atëherë kur Brod ia kishte botuar, pas vdekjes së tij, në vitin 1924, librat “Procesi” dhe “Kështjella”. Pa Brod-in, veprat e Kafka-s do të ishin harruar.

Kafka ka vuajtur nga një varg i gjendjeve fizike dhe mendore dhe, para se të vdiste nga komplikimet që kishin të bënin me tuberkulozin, në vitin 1924, ai ia kishte besuar Brod-it një kapule me dokumente të shkruara dhe i kishte kërkuar që pas vdekjes së tij t’i shkatërronte dorëshkrimet e pabotuara.

Brod e kishte injoruar dëshirën e fundit të mikut të tij. Kur nazistët e kishin pushtuar Çekosllovakinë në vitin 1939, ai i kishte paketuar dokumentet në një valixhe dhe kishte ikur në Tel Aviv. Brod kishte vdekur atje në vitin 1968 dhe ato letra ia kishte lënë trashëgim sekretares së tij Ester Hoffe. Kur ajo kishte vdekur para dy vjetëve, në moshën 101 vjeçare, dy vajzat e saj, Eva Hoffe dhe motra e saj e madhe Ruth Wiesler, e kishin trashëguar koleksionin – së paku kështu kanë menduar ato.

Thesari misterioz

Tani kjo trashëgimi letrare është bërë subjekt i një konflikti Kafkaesk, i cili duhet të zgjidhet në gjyq. Një pjesë e madhe e kontradiktës mbetet enigmatike, pohimet e bëra nga anë të ndryshme janë vështirë të kuptueshme dhe duket se askush nuk e di se çka mund të përmbajë thesari misterioz.

Biblioteka Kombëtare e Izraelit ka përgatitur dosjet për një vendim gjyqësor mbi ekzekutimin e testamentit. Madje edhe gjatë kohës sa ka qenë gjallë Ester Hoffe, ky institucion ka tentuar më kot të sigurojë të drejtat e arkivit Kafka/Brod.

Për më shumë se një vit motrat Hoffe kanë qenë duke pritur një vendim nga gjykata e Tel Avivit. Një numër në rritje i grupeve duan të marrin pjesë në proces gjyqësor. Procesi i filluar nga biblioteka izraelite pretendon se Ester Hoffe në mënyrë të paligjshme e ka marrë në zotërim letrat nga Brod-i dhe ilegalisht një pjesë të tyre e ka shitur jashtë. Në vitin 1988, Sotheby’s në Londër kishte vënë në ankand dorëshkrimin origjinal të romanit “Procesi” të Kafka-s. I ishte shitur për 3.5 milionë marka (1.8 milionë euro) Arkivit të Letërsisë Gjermane në Marbach.

Çfarë thesaresh mbesin të fshehura në kutitë e sigurta të depozituara të së ndjerës Ester Hoffe? Gjatë jetës së tij të shkurtë, a mos ndoshta Kafka ka shkruar vepra të tjera letrare që ende janë të panjohura? Dhe çfarë depërtime të reja mund të fitohen duke i lexuar shënimet personale të Brod-it mbi Kafka-n?

Kalon pa u folur se kjo gjithashtu ka të bëjë me paratë dhe aq më shumë për ndjeshmëritë gjermano-izraelite. A duhet që trashëgimia letrare e autorit hebre Max Brod, i cili duhej të ikte prej nazistëve, të përfundojë në Gjermani? Në çdo rast, motrat Hoffe janë duke e konsideruar shitjen e dorëshkrimeve të mbetura arkivit letrar në Marbach. Para dy muajve, instituti i njohur gjithashtu ka aplikuar në gjyqin familjar në Tel Aviv për t’u bërë pjesë e debatit për trashëgiminë.

Dhe një tjetër pretendues ka dalë në skenë: botuesi izraelit Amos Schocken. Gjyshi i tij Salman Schocken, i cili gjatë viteve njëzetë zotëronte një zinxhir të dyqaneve në Gjermani, i kishte blerë të drejtat e autorit të dorëshkrimeve prej prindërve të Kafka-s. Nipi i tij, Amos, sot e boton gazetën izraelite Haaretz, raportimet e së cilës kanë tërhequr vëmendje të madhe për procesin gjyqësor.

Në luftë me ‘gënjeshtrat dhe shpifjen’

Gazeta ka botuar një portret të Ester Hoffe dhe dy vajzave të saj si familje kokëforte, të krimbur në para, që po i pengon hulumtuesit nga marrja e mundësisë për të pasur qasje në trashëgiminë kulturore botërore. Jo vetëm që gazeta ka pasur dyshime ndaj të drejtës së tyre për trashëgiminë letrare, por gjithashtu edhe në mundësinë e tyre për t’u përkujdesur për dorëshkrimet.

Tani Eva Hoffe ka folur për Spiegel dhe, për herë të parë, e ka rrëfyer versionin e saj të ngjarjeve. Ajo thotë se dëshiron të ngrehë padi kundër ‘gënjeshtrave dhe shpifjes’.

Hoffe po qëndronte në zyrën e avokatit të saj, me një raft librash të mbushur me vëllime librash të drejtësisë prapa saj dhe një pirg dokumentesh të grumbulluara përballë saj. Ajo ishte e veshur me modesti, me këpucë tenisi dhe një pulovër të zi. Sytë e saj të kaltër të vegjël lëviznin të shqetësuar dhe bërrylat e saj ishin vendosur gjerësisht në mënjanë tavolinës, sikur shmangej nga ndonjë sulm.

“I kam ikur holokaustit,” thotë gruaja e moshuar. Për 30 vjet ajo ka punuar për kompaninë ajrore izraelite El Al, por kurrë nuk ka menduar ta vizitojë Gjermaninë. “Nuk kam mundur të fal”.

Mu sikurse Brod-ët, familja Hoffe ka ardhur nga Praga. Ata kanë ikur në vitin 1940. Në atë kohë Eva ka qenë gjashtë vjeçare. Në Tel Aviv, babai i saj Otto Hoffe dhe Max Brod ishin takuar në një kurs të gjuhës hebreje dhe ishin bërë miq.

Gruaja e Brod-it Else ka vdekur disa vjet pas mbërritjes në Palestinë dhe Ester Hoffe ka shkuar për të punuar për shkrimtarin. Ajo ka korrigjuar drejtshkrimin e tij dhe ka klasifikuar dorëshkrimet e tij. Ai gjithmonë e ka prezantuar atë si “asistentja ime”.
Ester Hoffe e ka pasur një zyre të vogël në apartamentin e Brod-it në rrugën 16 Jarden Street në Tel Aviv. Eva thotë se nëna e saj blinte kroasanë kur arrinte në mëngjes dhe ajo e ngrohte samovarin para se të largohej, kështu që do të kishte çaj të mjaftueshëm për mysafirët e Brod-it gjatë pasdites. Mbrëmjeve ata shkonin në teatër. Brod gjithmonë i merrte dy bileta për premierë – nganjëherë e ftonte Otto-n, e nganjëherë Ester-in. “Ata kanë qenë një treshe,” thotë Eva. “Të dy burrat kanë vdekur në vitin 1968 brenda gjashtë muajve.”

Dashuria shpirtërore

Në testamentin e fundit, në qershor të vitit 1961, Brod e ka emëruar “Zonjën Ilse Ester Hoffe” si ‘zbatuese të vetme të testamentit”. Por ai nuk e ka specifikuar se ku duhej të vendoseshin dorëshkrimet dhe letrat e tij. Në pikën 11 të testamentit, ai ka përmendur vende të mundshme si Biblioteka Kombëtare dhe Universitare Hebreje në Jerusalem, biblioteka e qytetit në Tel Aviv, por gjithashtu “çdo arkiv tjetër publik në Izrael apo edhe jashtë tij.” Ka qenë në dorën e Ester Hoffe të përcaktojë se cili prej këtyre vendeve do të shërbente si depo pas vdekjes së saj, ka shkruar Brod, “nëse ajo nuk ka bërë aranzhime të tjera gjatë jetës së saj.”

Thashethemet vazhdojnë deri në ditët e sotme se Brod dhe Hoffe ishin dashnorë dhe se një Ester e përcaktuar mund të ketë qenë një gjuetare e trashëgimisë, e cila gjithashtu, nëpërmjet intimitetit, ka fituar pëlqimin e Brod-it. Dyshime të tilla janë të bazuara fillimisht në një paragraf të testamentit, i cili specifikon se korrespodenca ndërmjet atij dhe Ester mund të botohet vetëm njëzetepesë vjet pas vdekjes së tyre. “Nëna ime sigurisht se nuk ka qenë e dashura e Brod-it,” thotë Eva Hoffe, “dashuria e saj nuk ka qenë fizike – ka qenë shpirtërore.”

Që nga fillimi, shteti i Izraelit e ka diskutuar trashëgiminë e Ester Hoffe. Këshilltari ligjor në qeverinë e Izraelit e ka paditur Hoffe-n në fillim të viteve shtatëdhjetë, duke e kontestuar atë si zbatuese të testamentit. Shoqja e ngushtë e Brod-it e kishte fituar procesin gjyqësor. Testamenti, pat konfirmuar gjykata në janar të vitit 1974, “i lejon Zonjës Hoffe, për tërë jetën e saj, të ketë liri veprimi.”

Qeveria pastaj papritur i kishte ndryshuar taktikat. Më 23 korrik të vitit 1974, Ester Hoffe ishte arrestuar në aeroportin Ben Gurion të Tel Avivit nën dyshimin për tentim të kontrabandimit jashtë vendit të dokumenteve në dorëshkrim. Një kërkim në bagazhin e saj zbuloi gjashtë zarfe me fotokopje të dokumenteve të Kafka-s, por asnjë origjinal të tij. Drejtori i Arkivit Kombëtar më vonë i kishte dërguar Hoffe-s një letër të shkruar ku i kërkonte falje për çfarëdo shqetësimi. Ligji mbi arkivin i vitit 1955 kërkon që çdo izraelit t’i jepte arkivit shtetëror kopje nëse dorëshkrimet origjinale nxirren jashtë shtetit. Arkivisti aktual i shtetit, Jehoshua Freundlich, ka thënë për Spiegel se ai nuk ka ndonjë evidencë që Ester Hoffe e ka thyer ligjin. Ai ka thënë se gjatë jetës së saj, ajo u ka dërguar arkivave një numër të kopjeve të dokumenteve, ditarëve dhe dorëshkrimeve.

E frikësuar nga grabitja

Për arsye që mbesin të paqarta, asistentja e Brod-it ka qenë gjithmonë tepër e fshehtë. Botuesi nga Berlini dhe specialisti i Kafka-s Klaus Wagenbach ka qenë një prej disa personave të cilëve Brod u ka lejuar të shohin arkivat e tij gjatë viteve pesëdhjetë. “Ai duhej të m’i tregonte materialet në fshehtësi nga frika mos do ta kuptonte Hoffe,” rikujton Wagenbach, i cili tani është 79 vjeçar. Pas vdekjes së Brod-it, Hoffe nuk i kishte lejuar askujt të ketë qasje në thesarin letrar, madje as hulumtuesve seriozë. Mund vetëm të spekulohet se cilat kanë qenë motivet e saj. Ndoshta ajo ka pasur frikë nga grabitësit – apo ndoshta ka dashur të mbledhë para.

Në cilindo rast, ajo ka përfunduar duke shitur një numër të madh të dokumenteve. Gjatë dekadave në vijim, dokumentet e Kafka-s zakonisht janë paraqitur nëpër ankande publike. Në vitin 1974, për shembull, një shumë prej 22 letrave dhe 10 kartolinave që Kafka ia ka dërguar Brod-it, bashkë me dokumente të tjera, ishin shitur në ankand për një shumë prej 90 mijë markave (46 mijë euro). Pastaj, në vitin 1985, një letër e Kafka-s që ia kishte dërguar të fejuarës Felice Bauer u shit për 11 mijë marka. Kjo ishte pasuar me vënien në ankand të dorëshkrimit origjinal të romanit “Procesi” në vitin 1988. para kësaj shitjeje, ka pasur plane që të jepet hua dorëshkrimi për një ekspozitë për Kafka-n në Paris. Kjo kishte dështuar, megjithatë, sepse Hoffe kërkonte një shumë enorme të parave dhe një kërkesë personale me telefon nga presidenti francez. Sjellja e Hoffe-s i dhunon qëllimet e Brod-it, ka thënë Wagenbach, i cili, në atë kohë, tashmë kishte filluar të ngrehë zërin e kritikave: “Max Brod pa dyshim nuk e ka rrezikuar jetën e tij për të shpëtuar dorëshkrimet e Kafka-s prej nazistëve në mënyrë që tani të mund të shiten nga Ester Hoffe me mospërfillje të plotë të obligimeve letrare.”

Në një rast, Hoffe madje kishte mbledhur para të gatshme pa e dorëzuar mallin. Në vitin 1988 ajo kishte bërë një kontratë me botuesin gjerman Artemis & Winkler, në të cilën ajo ia kishte dorëzuar të gjitha të drejtat e botimit të ditarëve të Max Brod-it. Ajo kishte marrë një shumë pesëshifrore, por asnjëherë nuk i kishte dorëzuar ditarët.

Një gjë është e qartë: duke iu falënderuar trashëgimisë, Ester Hoffe është bërë grua e pasur. Vajza e saj, Eva, megjithatë, ankohet se i duhet të jetojë një jetë modeste. Ajo dhe motra e saj nuk kanë qasje në paratë që, siç thuhet, arrijnë deri në një milion euro, për shkak se seancat e vazhdueshme e kanë pamundësuar gjykatën nga lëshimi i certifikatës së trashëgimisë. Diskutimi ligjor, që po bëhet në gjykatën për çështje familjare në Tel Aviv, është duke u ndërlikuar. Avokati që i përfaqëson dy motrat Hoffe ka propozuar ndarjen e trashëgimisë në dy pjesë të ndryshme, duke i lëshuar paratë tani dhe më vonë duke negociuar pronën e diskutuar të Brod-it. Por gjykatësi i çështjes e ka refuzuar këtë ide. Tani motrat Hoffe kanë apeluar në Gjykatën Supreme të Izraelit për të shtyrë përpara procesin. Në mënyrë të dukshme, autoritetet izraelite janë duke u përpjekur – mu sikurse kanë bërë vite më parë me Ester Hoffe – për të paraqitur vajzat si trashëgimtare ilegjitime. “Dokumentet nuk i kanë takuar Ester Hoffe-s, kështu që ato nuk u takojnë vajzave të saj,” thotë drejtori i Bibliotekës Kombëtare të Izraelit, Shmuel Harnoi. "Sipas testamentit, dorëshkrimet na takojnë neve.”

Përndryshe, motrat Hoffe mendojnë se zgjidhja më e mirë mund të ishte transferimi i koleksionit në Arkivin e Letërsisë Gjermane në Marbach të Gjermanisë. Ky është vendi ku ruhet një prej koleksioneve më të mëdha të dorëshkrimeve të Kafka-s, i dyti pas Oxford-it. Dhe gjermanët janë përpjekur vazhdimisht për Hoffe-t. Në një letër dërguar Eva Hoffe-s, që mban datën e dy qershorit të këtij viti, drejtori i arkivit, Ulrich Raulff,
ka shkruar se nëna e Eva-s “ka shfaqur synimet e saj në një numër të rasteve për të transportuar trashëgiminë e Max Brod-it për në Marbach.” Dhe “derisa hapi i parë i realizimit të këtyre synimeve,” sipas Raulff, ajo i kishte dërguar arkivit gjerman 40 dokumente dhe kartolina që shkrimtari gjerman Stefan Zweig ia kishte dërguar Brod-it.

Raulff gjithashtu ka thënë se janë të gatshëm të “bashkëpunojnë me shtetin e Izraelit, me institucionet izraelite dhe me hulumtuesit.”
Një gjë e tillë i ka bindur motrat Hoffe. Ato e ndiejnë se Biblioteka Kombëtare e Izraelit është e pajisur shumë varfërisht. “Është e vërtetë se kapacitetet tona të ruajtjes nuk i përmbushin standardet ndërkombëtare,” pranon drejtori i bibliotekës Harnoi. Por, ai thotë se është e papranueshme të shitet jashtë vendit trashëgimia kulturore izraelite.

Në maj të këtij viti, arkivi gjerman ka raportuar se ka kërkuar një numër të dokumenteve të Brod-it. Ky lajm e ka nxitur gazetën Haaretz të spekulojë se Eva Hoffe tashmë e ka konvertuar në të holla një pjesë të trashëgimisë së saj. Megjithatë, shitësi ka qenë një grua e moshuar nga Cologne, e cila ka ruajtur një korrespondencë me Brod-in para disa dekadave, siç ka konfirmuar Ulrich von Bülow, e cila e udhëheqë departamentin e dorëshkrimeve.

Askush nuk e di saktësisht se çfarë përmban trashëgimia letrare e Hoffe-s dhe, pa e ditur se çfarë ka aty saktësisht, vënia e një çmimi është e pamundur. Pa dyshim, ka skica të pabotuara nga Franz Kafka, thotë botuesi gjerman Wagenbach. Bülow madje dyshon se koleksioni përmban dorëshkrimet origjinale të romanit të papërfunduar të Kafka-s "Wedding Preparations in the Country." Por sigurisht se nuk ka asgjë të vlefshme në apartamentin e saj, thotë Eva Hoffe. Dokumentet janë të ruajtura në kuti depozituese në dy banka të ndryshme.

Pak muaj më parë, motrat Hoffe kanë vizituar të dy institucionet financiare dhe kanë hedhur një shikim brenda kutive. Eva Hoffe nuk dëshiron të tregojë saktësisht se çfarë përmbajnë ato – apo ajo nuk është në gjendje të japë ndonjë vlerësim. Ajo mund ta bëjë të njohur vetëm këtë: “Dokumentet janë në gjendje të mirë”.