Një roman i shkruar në vetë të parë
"Unë kam qenë në Mat'hauzen" të SHpendi Topallaj
(esse )
Nga Përparim Hysi
Me Shpend Topallaj u "njohëm" fare rastësisht. Sikur secili prej ne të dy të kishte dalë për të huajtur pak "zjarr", kur thuhet nga anët tona për një takim që zgjat aq sa një e dalë fryme. "Hua zjarrin", po të vazhdoj në këtë linjë, e morëm në promovimin e librit të Meri Lalajt kushtuar Institutit Femëror "Nana Mbretëreshë". Në këtë promovim, Shpendi Topallaj, foli i fundit dhe,siç shkrova dhe më parë, ky, Shpendi,qe ëmbëlsira e gjithë atij promovimi. Po në festat e gëzuara (a nuk janë promovimet festa?) a nuk hahet bakllavaja në fund? Kështu ndodhi dhe me Shpendin. Recitoi aq bukur përmëndësh atë poezinë famoze të Bërnsit kushtuar Meri Morinsonit. NJë lirik i madh si Bërnsi ra ëmbël në veshët e gjithë auditorit,se poezia u shkrua nga një Mjeshtër si Bërnsi; u përkthye nga një mjeshtër si Poradeci dhe u risoll drejtpërdrejtë nga një recitues mjeshtër si ky, Shpend Topallaj. Si ish-ushtarak me profesion,qëlloi në shënjë. Meri Morinson në ato pak minuta qe Meri Lalaj. Nuk kish urim dhe komplimnet më të bukur se kaq. E sa për shqipërimin e Lasgushit, nga që qe kaq i qëlluar dhe i papërsëritshëm, e la ashtu, të paprekshme kur përktheu Bërnsin, Bardi i madh e Poezisë Mbarëshqiptare, Dritëro Agolli. Aq sa e njoh unë letërsinë, them se Dritëroi ka bërë një mrekulli me Bërnsin. Tek bëj këtë përqasje, më duket se po "më troket dera" dhe, "tek e hap", hyn si i gjallë, mitiku dhe gazmori,nga më të bukurit: Fidlei... Eh, përkthyesit ! Vallë, a do arrijë kush si ata?!...
* * *
Siç e shihni, m'u arratisën mendimet. "Faji" është i Shpend Topallaj. Sado pak zgjati takimi ynë, ai nxori nga çanta dhe më dhuroi dy libra: një me tregime dhe një roman.
Romanin e lexova dhe ky shkrim imi, për romanin është. Sidoqoftë, me lexuesit dua që të jem i ndershëm. Tek marrë të shkruaj, buza më shkon vesh më vesh. Befas,në dhomë hyn imeshoqe dhe, tek më sheh, që qesh me vete, më thotë:
-Po budallepsesh. Po qesh me vete tek shkruan.
Dhe a e dini që ka të drejtë. Po qesh se, tek do nis të shkruaj për Shpendin, nuk e mbaj të qeshurit, jo se tek ai shoh ndonjë gjë që të bën për të qeshur, por më vjen ndërmend një ngjarje, andej, nga anët tona (nënkupto Skraparin,nga kam rrënjët e prindërve). Pak për të jusitfikuar veten para gruas që nuk jam "budallepsur" dhe pak për të thënë atë ngjarjen që i rri pas trupit, Shpendi Topallajt, po "rrëfehem".
Erdhi një baba me djalin për të marrë nusen. Pra, krushku me të birin. Krushqit si krushqit. Njerëzia syrin kllap për t'i parë,se krushqi e re. Babai (krushku) i pavrarë nga puna, tregonte i ri. Dhëndrri si më i "moshuar" dhe graria, ia tha këngës shpotitëse:
"Atje poshtë tek larushku
Më i madh dhëndrri nga krushku !!!"
Për të qeshur, domosdo. E kështu është dhe me Shpendin. Kush nuk e njeh, po jua bëj të njohur unë. I shkurtër sa një "sterlinë", kur thotë populli. I shkurtër, i shkurtër, por nga viti 1996 e deri në vitin 2013 ka shrkuar e botuar deri tani plot tridhjetë e pesë libra. "Qeshja" ime prej budallai se mendova për një çast, po të vendosësh librat që ka shkruar, njëra mbi tjetrën,si shtëpitë e Beratit- një mbi një dritaret- do të shohësh që "mali" që krijohet do jetë ku e ku më i lartë se sa shtati i tij. Më shumë vepra se sa "jetë". Një bollëk i tillë vërtet që është i bukur.
* * *
Romani "Unë kam qenë në Mat'hauzen" është shkruar në vetën e parë dhe i kushtohet një malësori patriot që quhet Ahmet Zeneli. Ahmet Zeneli, malësori nga Shpishani i Tropojës, nuk është as Muji i Jutbinës, që "tek merr frymë",shkul lisat nga toka. Jo. Ahmet Zeneli në roman del një malësor që,mbi të gjitha, do Atdheun. Atdheu për të nuk është aq i "vogël" sa paraqitet në hartat e kohës. Në vizioni e tij Atdheu është dhe Kosova që padrejtësisht na i kanë shkëputur "fuqitë e mëdha". Jeta e Ahmet Zenelit nuk kalon ashtu "urtë e butë" e plot tiganin. Përkundrazi. Kalon përmjet dallgësh dhe të një kalvari deri në dhimbje. Por heroi i këtij romani bëhet i bukur në thjeshtësinë e tij.
Në roman ka faqe e pasazhe që, po të shikohen me objektivitet, duhet të zënë vënd në librat shkollor si shëmbuj për brezat. Ahmet Zeneli nuk ka ndonjë shkollë të madhe, por është njeri me zemër të madhe. Edhe në detyrë, kur është puna, gjykon dhe vepron ashtu siç i thotë zemra. Sa për një "orientim" për ata që nuk e kanë lexuar, Ahmet Zeneli,me detyrë xhandar ( flitet për në kohën e Mbretërisë), tek shkon për kontroll armësh në malësi të Pukës, bëri sikur nuk e pa, një pushkë të fshehur në tavan. Ai e dinte se malësori pa pushkë nuk e kish të sigurt jetën. Duke vënë zemrën mbi ligjin,ai del në roman shpirtmadh. Duke vepruar kështu,ai del i bukur dhe i dashur për lexuesin. Të mirën hidhe në det dhe një ditë deti do ta nxjerrë e do ta sjellë para sysh.
Vite e vite nga kjo ngjarje ( ia zbukuron ky akt ballin heroit të romanit), kur Ahmet Zeneli gati e kish harruar këtë ngjarje, takohet me atë malësorin në Pukë. Sheqer e quanin malsorin dhe dy ditë e net festoi Ahmeti me me mikun me"pushkë".
Natyrisht, unë nuk marrë përsipër që të përshkruaj faqe për faqe romanin. Lexuesit i them. Nuk është lehtë të ndahesh me Ahemt Zenelin. Vërtet ka qenë xhandar, por ka ndihmuar në kohën e fashizmit dhe nazistëve gjermanë të gjithë ata që luftonin për liri: pa dallim krahine apo ideje. Komunist apo nacionalist. Pse qe një"xhandar" i tillë, ka qenë burgosur nga fashistët dhe ca më keq nga nazistët. Burgu fashist as që duhet zënë me gojë, jo se atje të trajtonin "njerëzisht", por ferri i vërtetë qe burgu nazist.
Ahmet Zeneli ka qenë i burgosur në Mat'hauzen. në një nga burgjet më famkeq të nazistëve. Aty, ku siç pohon, kishte gati qindmijë të burgosur të shndrruar nga njerëz, në numra. Në Mat'hauzen ku nazistët qenë shndrruar në bisha. Ka pasazhe e pasazhe tmerri, por nuk ka se si mos të mbetë në mëndje një episod rrëngjethës. Bishat "loznin" me fatet e "numrave". NJë ditë shpikën një nga ato "ndeshjet" alla-gladiator: ndesheshin dy "numra". Fituesi shpëtonte, kurse i munduri përfundonte në një hon me gozhdë. Për fat të keq, në "tapetin mankth" fati caktoi një shqiptar e një polak. Na mbahej fryma,- tregon heroi,- tek vërenim këtë skenë makabre. Pamë që shqiptari fjalosej me "numrin" tjetër. Filloi ndeshja dhe për fatkeq, shqiptariri dha frymë mbi ato gozhdët poshtë, në hon. Na iku mendja dhe na dhëmbi shpirti. Dhe vërtet a ka skenë më tragjike se kaq?! Por ky rrëfim do ishte i mangët, po të qëndronte deri këtu.
... Pas ndeshjes, qe polaku që na u afrua. Na tha: - Nga shqiptari e kam jetën. Më pyeti:- A je i martuar?
-Po.
-Po fëmijë a ke?
-Po.
Atëhere,- kish thënë shqiptari,- je ti që do "fitosh" ndeshjen. Unë jetën e kam prej tij.
Lexues! A nuk është një shëmbull sakrifice e zëmërbardhësie që duhet ta njohin brezat? Fëmijët tanë. Por fëmijët tanë po edukohen me "Harri Porter", thonë okej dhe në gjitha koncertet, hiq këngët popullore, këndohet anglisht apo italisht dhe,pa e kuptuar, po i bëjmë një dëm të madh edukimit të brezave. Ky pasazh nuk qe i vetëm. Në Mat'hauzen, tropojani Sadri Din Lusha, kur pa që do ta pushkatonin, rrëmbeu një lopatë dhe la të vdekur një oficer nazist. Sadrinë e dogjën në kremtarium,ama kund nuk është ndjerë në "historinë" e heroizmave të pasçlirimit.
Mat'hauzeni ka qenënjë ferr i vërtetë. Nga ky ferr, Ahmet Zeneli dhe një grup bashkëshokësh mundën që të arratiisen dhe të rikthehen gjallë në atdhe. Ndryshe nga bashkëshokët e tij të kampit, Ahmet Zeneli, kthehet në shtëpinë e tij, në Shpishan.Aty u kthye. Aty dhe vdiq duke lënë pas djemtë e tij,nipër e mbesa. Por mos kujtoni se ky, martir, pas çlirimit e kaloi jetën e tij familjare vaj. Jo. Përkundrazi. Ai si luftëtar i për liri e demokraci u bëri oponencë të fortë të gjithë atyre "reformave" që ndërmorën komunistët në tërë vendin. Kolektivizimin e priti me këmbët e para. Asnjë ditë nuk punoi në kooperativë. U sëmbua keqas kur filloi lufta kundër besimeve fetare. Ithtar i Dervish Luzhës, ai u bëri "karshillëk anti" të gjithë këtyre "reformave" që vetëm varfëronin popullin.
Në libër, Ahmet Zeneli, del jo vetëm një malësor trime bujar, por,mbi të gjitha, një njeri i ndershëm dhe i lidhur ngusht me vendin, fshatin, malësinë e më tej deri në Kosovë.
* * *
Mosha bëri të vetën dhe për Ahmet Zenelin. Ai u nda nga jeta në vitin 1980. Por të bie në sy dhe bëhet i paharrueshëm një amanet i tij:
- Faslli,- i thotë të birit,- unë nuk shkoj dot më në Mat'hauzen, por dheu nuk më tretë po nuk shkove ti me pa vëndin ku ka vuejt baba dhe dhjetra shqiptarë të tjerë.
Në vitin 1990, Fasli Çeka, me porfesion avokat shkon për vizitë në Mat'hauzen. Çonte amanetin e babës së vet. Kur shkon për vizitë atje, mu mbi pushkën e atij partizanit tonë në monumentin që është ngritur,fekste një lule e kuqe. Vallë, kush mund ta kish vënë atë lule mbi pushkën e shqiptarit?
-E kam vënë unë,- tha një qytetar polak. Ma ka lënë porosi imatë.Babai im shpëtoi vetëm nga një shqiptar. Dhe vit për vit,në 9 maj, vendos nga një lule. Lexues ! A ka nevojë për komente?!... A nuk duhet bërë e ditur për gjithë brezat?! Shpend Topallaj e ka bërë. Dhe nuk ka se si shkruhet më bukur. Duke u "fshehur" pas tirqeve të malësorit të bukur,Ahmet Zeneli.
* * *
Tek e mbyll këtë shkrim modest timin, nuk kam se si mos i referohemi, të ndjerit dhe të bukurit,shkrimtarit doktor Astrit Delvina, që kur e pyeta njëherë për trimërinë;
- Doktor, a ekziston trimëria? (biseda intime është prag viteve gjashtëdhjetë), m'u përgjigj:
- Ekziston, po është e fshehur.
Dhe kishte të drejtë. A nuk ka qenë trim Ahmet Zeneli? Kush e mbajti fshehur?
Jam i befasuar nga ky personazh dhe nga pena made in Shpend Topallaj. Jam aq i obsesuar sa më duket se dhe "unë kam qenë në Mat'hauzen!!". Nuk më besoni?
- Pasha malin e Shkëlzenit që po...
Tiranë, 23 shtator 2013
