REXHEP SHAHU
“Asnjë kopsë prej uniformave tona nuk do të ishte kthyer më në atdhe!”, po të luftonim me këta malsorw shqiptarë, shprehet oficeri gjerman...
(Fragment nga libri i komandantit gjerman Hermann Frank – Lufta e çetave ne Shqiperi)
Grupi luftarak nis marshimin dhe ngjitet përpjetë drejt Arrnit përgjatë shpateve të maleve. Në buzë të një pylli të lartë e të mrekullueshëm drejtimin dhe sigurimin e marshimit e marrin përsipër grupe të armatosura prej tre katër vetash të çetave shqiptare.
Pyjet e lartë janë shumë të rrallë në Shqipëri. Ky këtu u kujton ushtarëve atdheun në Gjermaninë e jugut. Pemë të moçme ahu me kurorat e gjëra, mjaft të shtrira pengojnë rrezet përvëluese të diellit, por lejojnë sidoqoftë të depërtojnë në truallin e pyllit aq dritë dhe ngrohtësi, saqë aty mund të shpaloset një vegjetacion i harlisur, nga myshku modest e pa pretendime deri tek shkurret e kaçubet. Lëndina malore me ujitje natyrore, të cilat u ngjajnë kullotave alpine, ushqejnë dhenë, dhi dhe bagëti të trashë të panumërt. Çunat e ngarkuar rëndë e kanë të lehtë ngjitjen në këtë peizazh të bukur dhe kanë një gjendje të gëzuar shpirtërore e janë plot besim. Plot shpresë presin të renë që do iu sjellë kjo ditë, e cila po fillon krejtësisht ndryshe nga e djeshmja.
Kështu grupi luftarak fiton paprerë lartësi, i drejtuar nga udhërrëfyesit shqiptarë në shtigje të ngushta shpesh të padallueshëm në shkëmbinj. Fusha me misër, tërshërë dhe patate, të vogla si kopshte dhe të mbrojtura me mure me gurë të stivosur plot art, shtrihen në të dy anët e rrugës, gjallërojnë grinë monotone të shpateve me gurë dhe të lejojnë të nxjerrësh përfundimin se je afër vendbanimeve me njerëz.
Me opingat e tyre - këpucë me lëkurë gjedhi, të thjeshta dhe megjithatë të bukura në formë - ecin udhërrëfyesit mirditorë me hap të sigurt elastik para pushkatarëve gjermanë. Lëvizjet e burrave të gjatë, trupderdhur kanë një hijeshi dhe harmoni të natyrshme. Këta vendas të kalitur, truplidhur janë në gjendje të bëjnë përditë më shumë se pesëdhjetë kilometra në terrenet më të vështira malore, të mbajnë në këtë mes edhe ngarkesa, pa iu vënë re ndonjëherë shenja të lodhjes fizike. Ata ecin të patundur përpara përmes të gjitha pengesave, përgjatë shpateve, përmes grykave dhe kreshtave drejt objektivit të tyre. Janë të ambientuar me malet si dhitë e egra në alpe.
Në kodra, maja, në brinja, në kepa shkëmborë dhe prapa kthesave të rrugëve shfaqen gjatë afrimit të grupit luftarak burra të armatosur me kostume kombëtare, për të përshëndetur gjermanët. Ata qëndrojnë kudo, ku peizazhi ofron pamje dhe fushë qitjeje, sepse ata mbrojnë vendlindjen e tyre. Mbajnë mbi kokat e qethura tullac qeleshen e bardhë, fytyrat e tyre janë të hequra dhe të zeshkëta. Si vetëtimë shkëlqejnë armët e tyre të zbukuruara plot art dhe të veshura me argjend, kur u bie një rrez dielli.
“O Zot, po sikur të na ishte dashur të luftonim kundër tyre!” thotë Shlageri, i cili marshon para Frajit me skuadrën e tij në krye të kolonës së gjatë për sigurimin e marshimit. “Asnjë kopsë prej uniformave tona nuk do të ishte kthyer më në atdhe!”
Fraj miraton me kokë. Tani shfaqet me gjithë qartësinë e vet, se çfarë avantazhe i ofron malësia mbrojtësit, i cili di t’i shfrytëzojë. Por edhe gjithashtu sesa e vështirë, sesa e pamundur është për atë që sulmon, të arrijë sukses këtu.
“Po sikur të shtinin tani mbi ne ...” thotë Drajeri dhe shqipton atë që e mendojnë shumë shokë të tij.
“Pas pesë minutash do na kishte marrë të gjithëve ‘Karli i Zi’, (dreqi, shën. bot.) që deri tani s’na ka dashur!” e konfirmon një pushkatar nga Ulmi.
Arrijnë në një rrafshnaltë pjellore. Xhadeja bëhet më e gjërë dhe të shpie duke rënë butë tek vendbanimi Arrën. Ndërkaq ka ardhur dreka, dielli është ngritur në zenit dhe zorrët kërkojnë duke kënduar të drejtën e tyre.
Tek shtëpitë e para, prej guri të palatuar, të ndërtuara si për përjetësi, qëndrojnë bashkë në grupe të çlirëta shumë burra të armatosur. E pak mënjanë tyre një trup i fuqishëm, i ngjeshur, me shpatulla të gjëra dhe këllqe të ngushta. Është Halit Osmani, sundimtari i Arnit.
Kur Halit Osmani i sheh gjermanët, ua bën me dorë disa prej burrave që t’i afrohen dhe bashkë me ata ecën drejt të ardhurve.
Fraj - me uniformë verore, mbi të cilën nuk kishte spaleta, por vetëm shenja të jeshilta në cohë (një gjethe dushku dhe tre viza horizontale tek mëngët) e bëjnë të dallueshme, pa rënë në sy, gradën e tij, i urdhëron njerëzit e vetë të ndalojnë. Ai ecën drejt Halit Osmanit. Afërsisht në mes të rrugës ndërmjet bashkëluftëtarëve të tyre, të cilët vrojtojnë të tendosur, takohen dhe i zgjasin dorën njëri-tjetrit. Në këtë mënyrë u vendos lidhja midis gjermanëve dhe shqiptarëve nacionalistë. Fraji u lehtësua nga një barrë e rëndë.
Në një dhomë të madhe, të pastër tryezat dhe karriget janë gati për mysafirët. Fraj zë vend përballë Halit Osmanit. Ushqimi shtrohet vetëm nga burrat. Nuk duket asnjë grua, megjithëse mirditorët janë të krishterë katolikë. Bukë misri ngjyrë e verdhë në të artë ndodhet në mes të tryezës, pranë saj një thikë e madhe. Duart e ashpëra të shërbëtorëve burra u vendosin mysafirëve copa të ziera mëlçi deleje dhe djathë deleje në pjata prej druri, krahas tyre një faqore me raki. Biseda është serioze dhe zhvillohet me zë të ulët. Në hyrje qëndrojnë postërojet dhe mbajnë larg prej shtëpisë të paautorizuarit.
Halit Osmani është parimisht i gatshëm për një sulm të përbashkët kundër qendrës së çetave të Mehmet Shehut. Por ai s’mund të marrë asnjë vendim i vetëm, ai ka nevojë për miratimin e princit të Mirditës J.M.J. Në mirëkuptimin më të mirë Fraj dhe Halit Osmani ndahen nga njëri-tjetri. Grupi luftarak i Frajit vazhdon marshimin e vet në drejtimin perëndimor, pas një pushimi të bollshëm në Arrnin shumë miqësor, për t’u afruar qysh këtë ditë mundësisht afër kuartierit të përgjthshëm të udhëheqësit të Mirditës dhe objektivit të tyre të sulmit Fushës së Lurës. Thellë poshtë tyre ushëtin e shkumon i bardhë uji i Drinit të Zi, në shtratin e ngushtë prej guri. Rreth e rrotull lartësohen masive vigane malore, shpesh mbi 2000 metra të lartë.
Qysh para perëndimit të diellit grupi luftarak arrin në një rrafshnaltë të mbuluar me bar me disa përrenj të vegjël. Atje kompanitë zenë vend për të kaluar natën.
Kur çadrat ishin ngritur dhe dita fillon të errësohet, mbërrin në sheshin e fushimit - çfarë mrekullie - nën drejtimin personal të ekonomatit të batalionit kolona e furnizimit. Të gjithë e përshëndesin ekonomatin me gëzim. Ai ka sjellë me kafshët e barrës gjëra të mrekullueshme.
Para këmbësorëve të habitur hap “Paketën për luftëtarët e frontit në repartin e këmbësorisë”. “Diçka tërësisht e re!” deklaron dhe ndrit nga gëzimi, që mund të krijojë. Ambalazhet e vogla prej kartoni përmbajnë biskota, çokollata, bukë me fruta, karamele, cigare, shkrepse dhe letër tualeti. Paketat shpërndahen menjëherë, këmbësorët i hanë në kohë rekord gjërat e ngrënshme.
Por për herë të parë ka ardhur edhe ushqimi për malet e larta, i cili i takon trupës gjatë detyrave luftarake në mbi njëmijë metra lartësi, - artikuj ushqimorë me vlera, të paketuar për t’i rezistuar motit, dhe rolé me kafé të presuara si tableta.
Kolona e kafshëve të barrës do ta kalojë natën tek grupi luftarak; kafshët janë të lodhura dhe zbritja në errësirë do të ishte e rrezikshme. Por ekonomati do ta nisë i vetëm rikthimin. Më kot përpiqet Fraj t’i mbushë mendjen.
“Unë duhet të jem nesër herët patjetër në shërbim në Prizren,” kundërshton ai. Është bërë tashmë gati për marshim me çantën bosh mbi shpinë dhe një shkop me gunga në dorën e djathtë.
“Mund t’ju ndodh rrugës gjithçka!” e paralajmëron Fraj.
“Sigurisht, zoti major. Po edhe unë jam ushtarak dhe do të mbrohem. Përveç kësaj jemi këtu në territor gjermanofil. Gjatë rrugës për këtu të gjithë njerëzit ishin shumë të mirë me mua.
Fraj i hedh sytë tek këllëfi i pistoletës në rrip. “Prapëseprapë mos harroni ta mbushni çakmakun tuaj të xhepit. Sidoqoftë mund të bini në duart e kusarëve!”
Meqë ekonomati s’bindet në lidhje me kujdesin, e lë të ikë. Të çuditur e vështrojnë këmbësorët nga pas, kur largohet me hapa të mëdhenj e ndërsa fishkëllen e tund shkopin me gunga në ajër. Këmbësorët zgërdhihen, kur u kalon para dhe hedhin romuze. Një figurë e tillë nuk u kishte dalë ende përpara.
Megjithatë bashkë me fuqinë e fatit ... ecën shpejt edhe mynxyra ..!
Me vetëdijen e plotë se e kishte përmbushur detyrën, ekonomati këndon lehtë me vete. Kur arrin përsëri tek pylli i lartë, dielli ka perënduar tashmë. Në errësirën e turbullt përshpejton hapat. Po ja ku shfaqen papritur dy trajta, i zënë udhën dhe ia mbajnë tytat e pushkëve kërcënueshëm para gjoksit. Pastaj e vënë të tmerruarin në mes dhe e shpien nëpër udhë ku thyen qafën tek një shtëpi në anë të Drinit të Zi.
“Këtu do të më vrasin!” mendon me lemeri ekonomati i rraskapitur. Prej kohe s’e di më fare ku ndodhet.
Të dy bandillat e shtyjnë në një dhomë të errët, ndezin një ashkël pishe dhe fillojnë ta plaçkisin plotësisht viktimën e tyre. Por kur ekonomati qëndron pastaj krejt lakuriq para tyre, duket se një mallëngjim njerëzor rrok njërën nga zemrat e zeza të kusarëve. Njëri bandit rrëmon në një sënduk derisa gjen një shallvare të stërvjetër e të shqyer dhe një këmishë papërshkrueshmërisht të pistë. Ia zgjat rrobat ekonomatit, i cili po dridhej nga të ftohtit dhe ndoshta edhe nga frika. Ky i merr dhe mbulon sa për të thënë me “dhuratat” lakuriqësinë e tij. E pastaj të dy banditët e shpien tek lumi.
“Tani mori fund” mendon, “tani do më mbysin në lumë si një mi nevojtoresh!”
Por ata s’e bëjnë fare këtë gjë, përkundrazi e përcjellin tek bregu tjetër, vërtet në ndonjë rast deri në grykë në ujin e ftohtë, dhe i tregojnë rrugën për në Kukës, pa i prekur një fije floku.
I plaçkituri në mënyrë të turpshme vrapon sa shpejt mundet - megjithë shallvaret e pazakonshme, bytha vrima-vrima e të cilave i varej deri tek gropa e gjurit, - drejt dritave të vendbanimit. Meraku i tij i vetëm është të mbërrijë mundësisht pa u parë në kapanonin e vet. Kur arrin në Kukës, i shmanget çdo drite dhe përvidhet si një hajdut nëpër errësirë.
Por një fatkeqësi vjen rrallë vetëm. Disa shofera të batalioni rezervë fushor e shohin dhe e mbajnë për shkak të shallvareve dhe të këmishës së pistë për një bandit shqiptar, që ka kaluar Drinin e Zi për të vjedhur në Kukës. Ata e arrestojnë dhe i qepen fort. Veçse kur e lënë më në fund të flasë e dëgjojnë dialektin e tij të qartë të Laipcigut, hoqën dorë prej tij. Kështu gjuha saksone i shpëtoi jetën një ekonomati të nderuar gjerman.
Në mëngjes pas kësaj nate plot me ngjarje për ekonomatin tek majori Fraj në fushim paraqitet një dërgatë e mirditorëve nën komandën e një kapiteni të këtij fisi. Vizita zhvillohet si në një skenë teatri, ku prapaskenën e përshtatshme e formojnë malet gjigante.
Rreth pesëdhjetë burra afrohen, qëndrojnë në distancë të arsyeshme para çadrës së majorit, rreshtohen në një rresht, marrin qëndrim për nder armë!
Prapa Frajit, që sodit i interesuar grupin piktoresk, grumbullohen ushtarakë të të gjitha gradave. Për siguri i kanë armët me vete. E kështu të dy grupet e armatosura qëndrojnë përballë njëri-tjetrit, një tabllo luftarake. Pastaj të dy komandantët ecin drejt njëri-tjetrit. Shqiptari përkulet thellë në shenjë përshëndetjeje, vë dorën e djathtë mbi zemër dhe të majtën mbi gojë. Fraj i përgjigjet përshëndetjes në mënyrë ushtarake, siç është e zakonshme në të gjitha ushtritë e botës.
Oficeri i mirditorëve i dorëzon Frajit një letër. Pastaj të dy shkojnë në çadër.
Ndërsa shqiptari ulet sipas mënyrës turke këmbëkryq përballë tij, Fraj hap letrën. Ajo vjen nga “Kapedani i Mirditës” dhe është shkruajtur në gjuhën gjermane. Kapedani i Mirditës është komandant i fisit shumë inteligjent dhe krenar të mirditorëve, të cilët janë të pushtuar nga etja e papërmbajtshme për liri dhe shohin pas vetes një traditë të stërlashtë. Kapedani u ofron gjermanëve miqësinë e vet dhe deklarohet i gatshëm për luftë të përbashkët kundër komunistëve. Ai e lut Frajin që të vejë për një analizë në një shtëpi pranë Blinishtit.
Fraj është i gëzuar se ka gjetur kaq shpejt dhe në të vërtetë vetëm rastësisht mbështetje dhe e premton vajtjen e tij për ditën tjetër. Si mikpritës i qeras shqiptarët, gëzimi i të cilëve për “fuqinë” e madhe “ushtarake” të gjermanëve nuk njeh kufi. Armët e rënda të këmbësorisë dhe topat e lehtë të baterisë malore i këqyrin nga distancë e respektueshme vërtet plot nderim
Gjallërisht bisedojnë të dy oficerët njëri me tjetrin. Kapedani i Mirditës është një kushëri i afërt i princit, për të cilin flet gjithmonë me “Zoti Princ”; ai qe një herë e një kohë kapiten në ushtrinë austro-hungareze dhe e zotëron gjuhën gjermane mjaft mirë.
Në rrjedhën e bisedës Fraj merr vesh detaje interesante mbi situatën e përgjithshme të çetave në Shqipëri. I ngazëllyer shprehet shqiptari për arritjet e ushtrisë gjermane dhe beson në fitoren e saj të shpejtë. Me respekt të lartë flet ai për austriakët dhe punët e tyre të bekuara në Shqipëri dhe në Ballkan në përgjithësi. Koha më e mirë paska qenë, kur austriakët nga shtigjet e gomerëve krijuan rrugë moderne, zgjeruan portet e Adriatikut e në këtë mënyrë i hapën edhe për anijet e mëdha, kur ata i thanë kënetat dhe luftuan kështu malarien. Përmes këtyre të gjithave vendi paska lulëzuar në atë kohë dhe paska fituar rëndësi ekonomike.
Është errur tashmë, kur të dy ndahen nga njëri-tjetri.
Gjatë largimit shqiptari pyet i habitur, përse vallë gjermanët nuk paskan ndezur asnjë zjarr në fushim.
“Atëherë armiku do ta dinte me saktësi, ku ndodhemi!” përgjigjet Fraj. Ai habitet për pyetjen e çuditshme.
“Pikërisht këtë duhet ta mësojë ai!” thotë shqiptari. “Ai duhet ta shohë, sa të fortë jemi që sot. Ne ndezim, për ta mashtruar armikun, shumë më tepër zjarre sesa kemi grupe dhe e bëjmë këtë edhe në vende, ku nuk ka fare njerëz prej nesh.”
Sa mirë, mendon Fraj, që banditët si andej dhe këtej nuk kanë as armë të rënda as artileri e as aeroplanë ..
“E kam refuzuar postin e deputetit që ma ka ofruar Partia Demokratike e Kosovës, unë jam kirurg, jam kthy në kirurgji, kush është pas meje mirë se vjen. Unë jam deklaruar më herët që nuk merrem më politikë dhe qëndroj mbrapa fjalëve të mija”, tha Rexhepi.
