Zef Pergega
Ne qytetin e Lezhes pas konferences shkencore ne qershor 1995, pasohet me nje aktivitet me profesional, hulutues e shkencor, kushtuar Hafiz Ulqinakut, ne prill 2014, kesaj dritare deti ne perkthimin shqip dhe abetares se tij te famshme per diturine amtare!
Nuk e kisha degjuar asnjehere kete emer. Fjala dhe interesimi i dy letrareve , gazetareve dhe shkrimtareve lezhjane, Kujtim Dashi dhe Tonin Cobani ma ndezen kureshtjen ne veren e vitit 1995, kur ne Lezhe pak dite me vone do te organizonin nje konference perkujtimore te kesaj figure te harruar nga shtresa e metalte e mohimit diktatorial. Mbajta shenime dhe shkrimin e botova ne Agjencia Telegrafike Shqiptare dhe gazeten “Rilindja Demokratike” me 2 qershor 1995.
Per kete personalitet jam interesuar edhe me vone jo vetem duke iu referuar studimeve te Dashit dhe Cobanit por edhe atyre ne trevat tona te Ulqini
…Mbaj mend qe Kujtimi duke me folur per kete njeri te drites dhe te fese me tha se Hafiz Ulqinaku eshte autor i nje abetareje shqipe. “…punoi si mesues ne Shkoder qe nga viti 1883. Me kerkesen e qytetarve te Lezhes fillon pune si mesuesi i shkolles fillore dhe njeheresh dhe Hafiz. Hafiz Ali Ulqinaku gjate veprimtarise se tij letrare botoi dy vellime me poezi me permbajtje fetare. Hartoi nje abetare me motiv shqip. Ai iu perkushtu punes se perkthimit te shume materialeve dhe dokumetave nga gjuha turke ne gjuhen tone amtare. Me i rendesishmi eshte Fjalori tuqisht-shqip me me 915 faqe dhe shqip turqisht me 168 faqe, ku perfshihen 4 mije lesema shqipe. Hafiz Ulqinaku perktheu ne gjuhen shqipe “Mevludin” te poetit turk Sulejman Celepiut me 1409, nga qyteti Bursa, te cilin e botoi ne Stamboll ne fillim te vitit 1878, ai ruhet ne biblioteken “Yldriz” i rishtypur ne vitin 1933. Nje nga veprat e tij eshte dhe “Hode rabbin terxhmeri” 1880, te dijetarit dhe filozofit turk Haki Erzurum!’’
Mevludi është vepër e poetit të njohur turk, Sulejman Çelebiut, të cilën e ka përkthye në gjuhën shqipe Hafiz Ali Rizai (1853-1913) Ky përkthim është adaptim, përshtatje në gjuhën shqipe, është një poemë që i kushtohet lindjes apo ditëlindjes Muhametit. Këtë vepër e ka shkruar, përkthye, adaptue, në moshën 18 vjeçare, në vitin 1873, kurse është botuar me 1885. Kjo vepër pranohet si kryevepër sepse i ka udhëzuar, frymëzuar shumë brezni, jo vetëm në aspektin fetar, por edhe në atë kombëtar. Në parathënie të “Mevludid”, ndër të tjera, Hafiz Ali-Riza Ulqinaku tregon pse e shkruen në gjuhën shqipe:
“N'gjuhën shqipe kam qëllim un me i tregue
Që kështu vllaznit sa do pak me përfitue,
(sepse gjuha shqipe....)
Asht nji gjuh' qi me kalem s'asht kollanis.
Kushdo, qi t'a vejn hesap ndonji hata
M'godit aj qi t'a shof, i baj rixha.
Ndërsa, për rëndësinë e lindjes së të Dërguarit, ndër të tjera, shkruen:
”U ndriçue jeta, kur leu Ai Resul,
Qiell e tok' m 'at sahat u mbush me Nur.
Kushdo të don prej xhehenemit nexhatë,
Le të bin tuj qa me lot ai salavatë.”
Ky Mevlud duhet trajtuar e pasqyruar si segment i veçant i letërsisë, ai përmban në brendi teologji e filozofi, mistikë e didaktikë, brenda vlerave fetare duken vlerat atdhetare dhe universale....Në të kaluarën, për veprimtarinë e Hafiz Ali-Riza Ulqinakut është shkruar pak, për mungesë hulumtimesh, gjurmimesh e studimesh, ndërsa më vonë jo në mungesë hulumtimesh, gjurmimesh, studimesh, por për shkaqe paragjykimesh ideologjjike e politike....
I pari që është marrë me jetën e veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut është shkrimtari, atdhetari, studiuesi, hulumtuesi, Mid’had Frashëri, (1880 -1949) djali i Abdyl Bej Frashërit, i cili qysh në vitin 1926 në revistën Dituria, ka paraqitur fakte interesante e të pabotuara për Hafiz Ali Ulqinakun. Për veprimtarin e Hafiz Ali Ulqinakut më vonë janë marrë studiues të ndryshëm si dijetarët e mëdhenj e gjuhëtarë: Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej, Shaban Demiraj etj., në veprat e tyre e citojnë si poet, si përkthyes e si hartues fjalori duke vënë në dukje meritat në këto drejtime.
Studiuesi i shquar, orientalisti, Osman Myderizi me një varg punimesh të gjata cilësore, ndër të tjera e vlerëson lart duke thënë se:
“Zëvendësimi i turqishtes në Mevludin dhe i arabishtes në hytben kishte rëndësi, sepse sillnin me vehte një konsakrim të gjuhës dhe të shkrimit shqip, ndërsa për fjalorin shqip-turqisht pohon se, ky fjalor paraqitet me vlerë të madhe, se përmban shumë fjalë të rralla, në mes të të cilave edhe terma detarie; Një pjesë e këtyre fjalëve pa dyshim do të kaloje edhe në fjalorin e përgjithshëm të gjuhës dhe do të shërbejë për zhvillimin e gjuhës letrare kombëtare!”
Studiuesi, orientalisti tjetër i shquar, Tahir Dizdari, në veprën e tij madhore Fjalori i orientalizmave në gjuhën shqipe çmon tepër personalitetin e Hafiz Aliut, për Mevludin ai shënon:
“Edhe pse i vjetër i ka rezistuar kohës, sepse autori ka ditur t'u flasë mirë ndjenjave të besimtarëve me frymën poetike që e dallon ndaj të tjerëve, me shprehje të përmallshme e rrjedhshme. Ky Mevlud është në përdorim dhe kërkohet prej njerëzve!”
Hafiz Ali Ulqinakun e kanë vlerësuar si poet, gjuhëtar, atdhetar e luftëtar, pjesëmarrës aktiv në luftë pë mbrojtjen e Ulqinit, si veprimtar i Lidhjes së Prizrenit, edhe studiues të tjerë siç janë: Sytki M. Hoxha, Dr.Ruzhdi Ushaku, Dr.Nail Draga, Hamdi Bushat, Tonin Çobani, Dr.Hasan Kaleshi, Dr.Jashar Rexhepagiqi, Dr.Muhamet Pirraku, Dr.Feti Mehdiu, Dr.Nehat Krasniqi etj.
Kulmin e vlerësimeve të veprimtarisë së Hafiz Ali Ulqinakut e simbolizon dekorimi me titullin e lartë nderues “Mësues i Popullit” sipas vendimit Nr. 999 me datë 27 Dhjetor 1994 nënshkruar nga Kryetari i Republikës së Shqipërisë, Dr.Sali Berisha, me këtë motivacion:
“Klerik dhe intelektual i shquar, studjues i apasionuar, mësues dhe edukator i nderuar i rinisë dhe i masave popullore, hartues e përkthyes i veprave fetare e shkencore!
Mjafton të thuhet se “Mësuesi i Popullit”, Hafiz Ali-Riza Ulqinaku, me krijimtarinë e tij, u përpoq ta ruaj, ta zhvilloje gjuhën e ëmbël shqipe, në një kohë, kur gjuha shqipe, konsiderohej gjuhë armike. Me pak fjale keto u thane ne simpoziumin e Lezhes.
Hafiz Ali Ulqinaku i përket plejadës se nderuar të figurave të shquara të kulturës shqiptare në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Jeta e tij nuk ka qenë e qetë, përkundrazi ajo qe e vështirë, plot shqetësime e brenga, me lëvizje të detyruara nga rrethanat tragjiko - historike në prag e gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ngjarjeve te kohes ai u dha drite nga drita e dijes se tij ne sherbim te atdheut.
Nga gjurmimi i literaturës e nga autobiografia e tij mësojmë se lindi në Ulqin më 1853 dhe pati disa emra, si: Ali Riza, Ali Gjoka dhe Ali Ulqinaku, mbiemër të cilin e mori nga vendlindia. Babai i tij prej fisit Usta Ali, me profesion varkatar, me banim pranë plazhit të vogël të Ulqinit.
Shkollimi i Hafiz Aliut u bë në dy faza: Shkollën fillore dhe një pjesë të medresesë i kreu në Ulqin, ndërsa vazhdimin dhe përfundimin e saj në Shkodër, në medresenë e Bushatllinjve, ku mori edhe ixhazetin (diplomën). Në medresenë e Ulqinit pati myderriz (profesor) myftiun Sali Hylen, një patriot qe kishte ndikim të madh ne opinionin publik te kohes. Ai luftoi heroikisht për mbrojtjen e Ulqinit kundër agresionit të Malit të Zi e ushtrisë turke në vitet 1876-77 dhe 1880. Me këtë rast Sali Hylja deklaroi botërisht se ishte detyrë nderi të rrëmbeje armët e të luftoje për mbrojtjen e vendit, qoftë edhe kundër sulltanit-halif. Ky veprim ishte ndër rastet e rralla e të admirueshme që një drejtues fetar të ftonte popullin të luftonte kundër ushtrisë me të njëjtin besim fetar, duke u nisur nga parimi "Atdheu mbi të gjitha". Në të dy betejat për mbrojtjen e Ulqinit me armë në dorë mori pjesë edhe i riu Ali Ulqinaku. Për këtë kontribut u dekorua nie medaljen"Për veprimtari patriotike" si aktivist i dalluar dhe luftëtar i Lidhjes së Prizrenit.
Nga profesori i tij ne medrese, Aliu nuk mësoi vetëm për hoxhë, për dije, për kulturë, por edhe për edukatë të shëndoshë patriotike, të cilën e thelloi në vitet e mëvonshme në shkollë, gjatë jetës e punës në Shkodër e në Lezhë.
Me rënien e Ulqinit nën Malin e Zi familja e tij, bashkë me qindra familje të tjera ulqinake u shpërngulën në Shkodër si emigrantë, ku gjetën strehim, punë, mikpritje e përkrahje dashmirëse për inkuadrim familjar e shoqëror, ashtu si shqiptarët e tjerë nga viset shqiptare në Mal të Zi e në Kosovë. Aliu në Shkodër, përveç përfundirnit të shkollës fitoi një përvojë të pasur nga personalitete atdhetare, kulturore e përparimtare të kohës, si: Daut Boriçi, Isuf Tabaku, Sheh Shamia etj. U brumos thelle me traditat e shquara të qytetit të lashtë e me histori të shkëlqyer, si dhe nga ndikimi i qytetërimit dhekulturës perëndimore, qe ky qytet I ka ne themelet e ekistenes se tij nder shekuj. Djali i Hafiz Aliut, Seiti, në parathënien e Mevludit përshkruan gjendjen shpirtërore të babait në atë kohë, na jep disa cilësi të portretit të tij intelektual:
"Në Shkodër nuk gjente asnjë mjet për të ngushllue shpirtin e vet të dishpruem nga humbja e vatrës prindërore. I ndjeri Hafiz Ali, kishte me vedi një shpirt të madh të pajosun me një kulturë të naltë theologjike, me natyrë të mprehtë poetike e me ndërgjegje të kullueme dhe të edukueme simbas parimeve te Islamizmës..."
Në vitin 1882 emërohet mësues i shkollës fillore në lagjen "Dudas" të Shkodrës. Është me shumë interes autobiografia e tij e paraqitur në Ministrinë e Arsimit të Turqisë për t'u pranuar mësues. Në të ai deklaronte: "Gjuha ime asht shqipja, shkruaj e flas arabisht, turqisht e shqip".
Ndonëse me kulturë orientale, hoxhë, nën pushtimin turk, me rrogë nga sulltani, ai pohon me krenari identitetin e tij kombëtar. Në vitin 1884 u transferua në Lezhë, ku fillimisht kreu detyrën e mësuesit e të imamit. Falë cilësive të tij pozitive, ai arriti të fitojë shpejt dashurinë, nderimin dhe vlerësimin e lezhjanëve, të cilët propozuan për ta graduar me titullin honorar, myfti i Lezhës, i cili u miratua më 1889 nga autoriteti më i lartë fetar në Stamboll.
Vdiq më 23 prill 1913 në Lezhë dhe u varros në Shkodër me një ceremoni prekëse, me pjesëmarrje të gjërë popullore. Veprimtaria e Hafiz Ali Ulqinakut shtrihet në disa fusha kryesore: në atë të letërsisë, të gjuhësisë, të arsimit e në atë fetare. Në vitinn 1936, nën kujdesin e të birit, Hafiz Seitit, doli ribotimi me alfabet shqip nën titullin "Mevludi Sherif". Hafiz Ali Ulqinaku, djalosh rreth 23 vjeç, shkroi Mevludin në gjuhën shqipe. Ai me dorën e vet shënon:
"Tue kenë n'Ulqin, përpara emigrimit, përktheva e kompletova në gjuhën amtare t'emen qi asht shqipja, "Mevludin e Profetit a.s.". Ai me krenari pohon: "Atdheu e vendlindja e jonë asht Ulqini "
N'gjuhën shqipe kam qëllim un me i tregue
Që kështu vllaznit sa do pak me përfitue",
sepse .... Asht nji gjuh' qi me kalem s'asht kollanis!".
Në trevat e Shqipërisë Veriore në atë kohë Mevludi këndohej në gjuhën turke. Pikërisht, prej këtij Mevludi të përhapur në të gjithë Perendorinë Osmane Hafiz Ali Ulqinaku përshtati Mevludin e vet. Poeti është i vetëdijshëm për dobësitë e veprës, prandaj me përvujtni lutet:
"Kushdo, qi t'a vejn hesap ndonji hata
M'godit aj qi t'a shof, i baj rigja"
Studiusi i vepres se gjithaneshme te Hafiz Ulqinakut, Sabri Sulejmani shkruan:
“Në të gjitha kohërat, në të gjithë popujt edhe sot e kësaj dite në fushën e edukatës janë përdorur shumnë mjete. Që në Romën e lashtë, Seneka porosiste: "Njeriu të shqyrtojë për ditë veprimtarinë që zhvillon, të dallojë të mirën prej të keqes, të dijë të pëlqejë çfarë është e mirë e të përbuzë çfarë sjell dëm e kjo sipas tij, mes tjerash, mund të arrihet nëpërrnes ushtrimesh, shoqërisë së mirë e shëmbullit të mirë. Pra, shembulli i mirë ka qenë e mbetet një faktor i rëndësishëm edukimi!”
Dijetari Imam Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit Mysliman të shqiptarëve të Amerikës e të Kanadasë shkruan: "Të gjithë kombet e popujt e ndryshëm, simbas rastit e vendit, festojnë ditëlindjen e njerëzve të tyre në za, të dalluar për vepra trimërie, bamirëse, letrare, filozofike e shkencor,e tue i shërbye jo vetëm kombeve përkatëse, por edhe mbarë njerëzisë. Këta njerëz të mëdhaj, jo vetëri,- i kanë sjellë dobi e përfitim popujve të ndryshëm, por bahen ma vonë shembuj për blrezat e ardhëshëm për të shkelë ndër gjurmët e këtyne. Po, në qoftë se ka ndonji ngjarje e cila mund të shkaktojë me të vërtetë gëzim dhe pjesëmarrje të përbotshme, ajo asht pa dyshim Lindja e Profetit të Shejtë, Muhammedit. Ai i pruni mbarë botës mesazhin e paqes dhe harmonisë, n'atë kohë kur ajo botë kishte nevojën ma të madhe për të !”
Ai shton: “E pikërisht për këtë në popuj të ndryshëm lindi një letërsi e pasur, e frymëzuar nga cilësitë morale e shpirtërore të Profetit, Muhammed me vlera të mëdha edukative dhe estetike, ku në plan të parë është shembulli qëi riu dhe i rrituri të kenë një model përsosmërie morale e shpirtërore. Në Mevludin e Hafiz Ali Ulqinakut kemi një vepër plot vlera edukative. Kushdo që lexon apo këndon Mevludin, patjetër që edhe edukohet prej tij. Besimtari islam shqiptar, duke kënduar për profetin e vet, beson në atë që këndon, përtërihet e lartësohet shpirtërisht, por edhe frymëzohet për të punuar e vepruar mirë e drejt, ashtu si veproi Ai. Natyrisht që shembulli pozitiv merr vlera edhe më të mëdha, kur paraqitet me cilësitë e tij të larta, por edhe me nivel estetik. Këtu qëndron vlera e Hafiz Ali Ulqinakut, i cili në momente të caktuara, duke përshkruar cilësitë e Profetit, me poezinë e tij të bukur, me fjalën e zgjedhur, me figurën e goditur letrare e paraqet me një dritë të re e të kapshme për lexuesin. E, mendoni se sa vlera të mëdha edukative merr ky shembull, kur thuhet e përshkruhet në gjuhën amtare. Jemi në vitet '70 të shekullit të kaluar, kur të gjitha ceremonitë fetare zhvilloheshin në gjuhën arabe. Jemi pikërïsht në ato vite, kur Haxhi Hasan Sheh Shamia luajti një rol të madh në përdorimin e gjuhës shqipe ndër predikime e këshilla fetare, ai është krijuesi i hytbeve shqipe në Shkodër. E mendoni pastaj, të shkruash një Mevlud në gjuhën shqipe. Kjo i binte ndesh një tradite shekullore, kjo ishte një risi, thyerje e rregullave të krijuara tashmë. Është e natyrshme që nuk kaloi aq lehtë, pa kundërshti, sepse çdo e re futet me vështirësi. E kjo e re s'ishte e thjeshtë, ajo lidhej me probleme fetare, gjuhësore, letrare e politike. Por koha tregoi se ç'vlera pat puna e Hafiz Ali Ulqinakut. Kanë kaluar 120 vjet nga koha, kur është krijuar, pavarësisht nga ribotimet e shumta, ai është ruajtur ndër breza, është mësuar e kënduar nga besimtarët në xhami, nga oda në odë në Shkodër, Ulqin, Tivar, Lezhë, Krajë, në të gjitha trevat veriore!”
E në mënyrë të veçantë ai tregohet i dashur e shumë i dhembshur me vajzën e vet, të cilës i drejtohet "Lamtumire, nuri i syve, Fatime". Ky varg ka ngarkesë të madhe emocionale. Fatimja kishte qenë vajzë e vetme, ajo kishte qenë gëzimi i shpirtit, bukuria e jetës, rrezja shpresëdhënëse, drita engjëllore, e afërt e shumë e dashur në këto çaste. E bija e dashur me lot i përgjigjet "Unë po bëhem baba, kurbani jot". Në vepër autori shpreh një mendim shumë interesant për vlerën e studimeve e në mënyrë të veçantë për dijetarët. Pyet dhe përgjigjet.
Cilët janë njerëzit më të nderuar, kujt i takon përpara mëshira e Zotit, cilët do të hyjnë të parët në parajsë? Ata që kanë dhënë jetën në luftë, dëshmorët? Ata që kanë bërë vepra bamirësie? Apo dijetarët ? Secili grup pranon se për çdo problem janë këshillue me dijetarët e prandaj mëshira iu takon në radhë të parë atyre por jo dijetarët u lëshojnë rrugën, i nderojnë bamirësit. Dhe arësyeja është bindëse:
"Sado, qi na kemi çalltis me këndue,
Kta na kan mbajt, me kta ' na kemi qindrue".
Selmani: “Mevludi shquhet edhe për vlerat estetike, e këto janë të dyfishta. Si vepër letrare lexohet, por ajo edhe këndohet me një melodi të caktuar, që në zonën e Shkodrës ka pasur në themel tonet e këngës popullore shkodrane. Jo vetëm kaq, por organizimi i festave popullore, ceremoniali i krijuar ka nxitur miqësinë, bashkimin popullor, mirëkuptimin, vëllazërimin dhe afrimin shpirtëror të njerëzve. E kjo është një fushë, ku duhen kërkuar vlerat etnografike të Mevludit, fushë disi e panjohur, e pastudiuar dhe e parrahur nga mendimi shkencor . Vepra ka figura artistike me vlera të rralla estetike, që tregojnë për aftësitë krijuese letrare të autorit. Në disa momente forca krijuese është më e fuqishme e poeti përshknian skena prekëse, reale, afér natyrës njerëzore. Kështu psh përshkruhet lindja e Profetit. Emineja, nënë lehonë,e rreshkur nga vështirësitë e lindjes apo siç thotë poeti: "u etçova" (më ka marrë etja)
"Ma i ftoft' se bora, ma i bardh' pernjimend,
Ma i ambel se sheqeri kishte qenë"
E së bashku me nënën gëzohet gjithçka për rreth:
"Shpirt e pa' shpirt, gur e dru thiren me za,
Gjith' e thojshin mirëse erdhe Mustafa!
Për të shprehur gjëndjen emocionale të nënës e gëzimin e saj poeti thotë:
"Mendja prej kreje i shkoi e i erdh përsëri".
E banorët për rreth, sapo morën vesh lajmin, vijnë "pa feste e pa këpucë, nëkambë". E jo vetëm kaq, por edhe Qabja u çua në këmbë për të përshëndetur qoshja qoshen. Poeti bën që Qabja të flasë:
"Qabeja thirri e i foli m'atë ças
sonte ka le Dielli i gjith' dynjas".
"Mevludi" është shkruar në vitet '70 të shekullit të kaluar, kur autori ende nuk kishte rënë në kontakt me letërsinë shqipe të kultivuar dhe kishte marrëdhënie të pakta me të. Për të vlerësuar gjuhën e veprës duhen marrë parasysh disa rrethan:
Sipas Hafiz Ali Ulqinakut gjuha shqipe ishte e palëvruar “... me kalem s'asht kullanisë". Ai shkruan një vepër fetare, të përshtatur nga një autor turk shumë i njohur, S. Çelepi, hartuar në agimet e shekullit XV, prandaj edhe do të ndikohej nga leksiku turk, gjuha zyrtare e kohës! Vepra është e sferës fetare. Në atë kohë të gjitha ceremonitë fetare zhvilloheshin në gjuhën arabe, e është krejt e natyrshme që të ketë një ndikim të fuqishëm nga një gjuhë kulture fort e përhapur në atë kohë. A s'të bën të krahasosh edhe sot gjuhën e përdorur në disa fushatë dijes. P.sh. vini re gjuhën që përdorin mjekët, a s'është kjo plot fjalë latine? Në një rreth mekanikësh është mjaft e vështirë të kuptohet leksiku i tyre teknik etj. Prandaj nuk është aspak për t'u çuditur që edhe "Mevludi" i Hafiz Ali Ulqinakut ka fjalë e shprehje fort të zakonshme në sferën e terminologjisë fetare islame, që në atë kohë, por edhe sot është e vështirë të zëvendësohen. Megjithatë leksiku i veprës sot aipas studiueve eshte i ngarkuar me fjalë turke, arabe. Por sistemi morfologjik dhe ai sintaksor janë shumë të pasur dhe krejt të paprekur nga ndikimi i huaj. Ata janë vërtetë kështjella të shqipes, ku s'u fut dot ky ndikim.
Ndikimet turke, arabe dhe të persishtes ishin të zakonshme në letërsinë shqipe, sepse perandoria turke nuk njihte kombësi, por fe, e banorët e kësaj perandorie të gjërë ndaheshin në myslimanë, romë e të krishterë. Ështe i njohur fakti që banorët katolikë të ritit roman të perandori'së turke kishin mbrojtjen e Austrisë, e cila në bazë të marrëveshjes me Turqinë e sipas kushtetutës austriake mund të përdornin gjuhën amtare. Prandaj në shkollat e mbajtura nga kleri katolik mësohej edhe gjuha shqipe. Një gjë e tillë nuk mund të bëhej në shkollat e për fèmijët e besimit mysliman apo ortodoks, prandaj edhe ndiqeshin e persekutoheshin ata mësues që guxonin t'u mësonin shqipen fémijëve myslimanë apo ortodoksë. Papa Kriston e vranë në vitin 1909.
E Hafiz Ali Ulqinaku jo vetëm që luftoi me armë në dorë kundër ushtarëve turq për mbrojtjen e Ulqinit, por pati guximin edhe të shkruajë një vepër fetare në gjuhën shqipe. Pikërisht, të shkruajsh shqip e të luftosh kundër ushtrisë turke, pra kundër vëllezërve të besimit është një akt i dyfishtë atdhetarie e emancipimi kulturor e shoqëror. Mendoni se nuk ka qenë aspak e lehtë. Edhe sot çdo gjë e re nuk është e lehtë. Kështu duhet kuptuar vlera gjuhësore e letrare e "Mevludit" shqip. Gjuha e Hafiz Ali Ulqinakut duhet parë edhe si e ndërmjetme mes të folmes së Ulqinit dhe të folmes së Shkodrës. Ky mevlud i ribotuar disa herë, i mësuar përmendsh nga shqiptarët që emigruan në vende të ndryshme të botës, në Amerikë, Australi e gjetkë ka ndikuar ndjeshëm për ruajtjen e gjuhës amtare të shqiptarëve ne boten e lire erendimore..
Në fushën e giuhësisë Hafiz Aliu në Lezhë hartoi tre fjalorë, të parin turqisht-shqip në vargje, të dytin turqisht-shqip me rend alfabetik dhe të tretin po me këtë kriter shqip-turqisht. Të tre fjalorët në nderim të vendlindjes i quajti "Ulqin". Të tre sëbashku kanë gjithësej 1334 faqe. Më me vlerë është ai shqip-turqisht me 9021 fjalë që, duke hequrtrajtat e pashtjella të foljeve e fjalët e përsëritura, mbesin rreth 4000 fjalë. Fjalorët kanë për bazë të folmen e Ulqinit me ndikime nga të folmet e Shkodrës e të Lezhës. Ata kanë vlerë leksikografike, leksikologjike, dialektologjike e për historinë e gjuhës.
Në fushën e arsimit hartoi një abetare shqipe të shkruar me shkronja arabe. Fillon me alfabetin prej 40 shkronjash, 30 bashkëtingëllore dhe 10 zanore, që ai i krijoi vetë dhe pastaj faqet e tjera kanë ushtrime për praktikimin e tyre. Abetarja nepërmjet fjalëve jep edhe njohuri gramatikore, për mjedisin e nxënësve, për natyrën etj.
Në fushën fetare ai ka kryer detyra të ndryshme si hoxhë, si imam e si myfti. U shqua për zhvillimin me cilësi të riteve fetare, për predikimet, për drejtimin e vartësve e administrimin e shkollave fetare, për ngritjen e xhamisë në Lezhë në vitin 1909, për komunikimin me besimtarët, për sigurimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit, të tolerancës e të harmonisë ndërfetare, duke krijuar një jehonë pozitive që ruhet e përmendet gojë më gojë edhe pas dekada vitesh. Autoritetin e lartë fetar, erudicionin në problemet teologjike dhe kompetencën e thellë të Hafizit Aliut e dëshmon qartë një shkresë e Kryemyftinisë së Stambollit vitit 1900, me lënien në dorën e tij të myftinisë së kazasë së Lezhes.
Fjalorët dhe abetarja mbetën dorëshkrime. Me gjithë interesimin e autorit, botimi i tyre qe i pamundur. Ky është një fakt domethënës. Ndokujt nuk i pëlqente, dikush pengonte, Stambolli nuk donte abetare e fjalorë për gjuhën shqipe, sepse ata mbillnin farën e shqiptarizmës, të lirisë e të përparimit të vendit.
Për veprimtarinë e Hafiz Ali Ulqinakut në të kaluarën është shkruar pak, më parë për mungesë gjunnimesh e studimesh, më vonë për shkaqet e njohura ideologjizuese e polit zuese, pse ai ishte klerik, si dhe për mungesë studiuesish kompetentë e mungesës së kontaktit me botimet j ashtë vendit. Këndej themi se ai nuk u harrua, por as nuk u paraqit sa duhej e si duhej.
Autori në parathënien e fjalorëve është shprehur: "asht shkrue për fëmijët dhe asht ndërtue me vargje për t'u nxanë prej tyre lehtë përmendësh" dhe në një rast tjetër po këtu "Shumë vetë dhe veçanërisht gra dhe kalamajtë i kam parë se janë n'errësinë dhe s'kuptojnë ç'u lypset..."
Në atë kohë shkollat kishin nevojë për abetare e ai hartoi abetare, kishin nevojë për fjalorë e përpiloi fjalorë, kishin nevojë për libra me karakter fetar, edukativ dhe didaskalikë dhe ai i përktheu, i përshtati dhe i pasuroi me materiale origjinale; shkolla kishte nevojë për mësues dhe ai u bë mësues, kishte nevojë për gjuhë shqipe dhe ai fliste, shkruante, lexonte, mësonte e predikonte në gjuhën shqipe.
Studiuesi ulqinak Sytki Malo Hoxha nënvizon se Aliu ishte një figurë e shquar e kulturës sonë në përgjithësi. Ishte atdhetar i kulluar, poet i talentuar, përkthyes i shkëlqyeshëm, leksikograf i dalluar dhe dalim i nderuar në rrethin ku jetoi e veproi e më gjërë.
Shkodranët i kanë kushtuar vlerësime të shumta. Po ndalemi në disa prej tyre; "Mësuesi i Popullit" Hamdi Bushati, në veprën e tij të rëndësishme "Materiale për Shkodrën" thekson: "Mevludi i H.Ali Ulqinakut u ba nji vepër e dashtun për besimtarët myslimanë të kohës dhe u prit me entuziazëm të madh. Shumica e familjeve myslimane ia kishin vu detyrë vedit me e pasë në shtëpi nj i kopj e të këtij Mevludi. Bile deri ndër shkolla (mejtepe) Mevludi u vu si mësim suplementar për nxanësit, djelm e varza".
Studjues të ndryshëm e kali vlerësuar si luftëtar atdhetar, si pjesëmarrës aktiv në luftrat popullore për mbrojtjen e Ulqinit, si veprimtar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Studjuesi letrar Lezhjan Tonin Çobani për kontributin e gjithanshëm të Hafiz Aliut, ndër të tjera e ka përgjithësuar: "…Me punët e tij të palodhur, në radhë tё, parë si leksikograf, si hartues i abetares shqipe në Lezhë, si përkthyes e vjershëtar në gjuhë shqipe me alfabet arab, Ali Ulqinaku radhitet përkrah figurave të shquara të rrethit të Lezhës që i kanë dhënë kulturës kombëtare të së kaluarës përkrah Frang Bardhit, Pjetër Zarishit, Leonardo De Martinos, Gjergj Fishtës etj. Artikuj e gjurmime ka bërë edhe studjuesi i historisë së arsimit e të kulturës Gjon Simoni, i cili ka dhënë vlerësime për punën e tij si mësues, si krijues e si njeri me cilësi të larta morale e njerëzore, historiani Muhamet Lika për rolin e tij për mirëkuptimin mes besimeve fetare.”
Meritën e parë për zbulimin e të dhënave për jetën e veprimtarinë e tij e ka stuqjuesi erudit Lumo Skendo, i cili qysil në vitin 1926 në revistën "Dituria" ka paraqitur fakte interesante e të pabotuara për Hafiz Ali Ulqinakun. Dijetarët e mëdhenj gjuhëtarë: A.Xhuvani, E.Çabej, Sh. Demiraj etj, në veprat e tyre e citojnë si poet, si përkthyes e si hartues fjalori duke vënë në dukje meritat në këto drejtime. Studjuesi i shquar orientalist Osman Myderizi me një varg punimesh të gjata cilësore, ndër të tjera e vlerëson lart duke thënë se "Zëvendësimi i turqishtes në Mevludin dhe i arabishtes në hytben kishte rëndësi, se sillnin me vehte një konsakrim të gjuhës dhe të shkrimit shqip", ndërsa për fjalorin shqip-turqisht pohon se "ky fjalor paraqitet me vlerë të madhe, se përmban shumë fjalë të rralla, në mes të të cilave edhe terma detarie. Një pjesë e këtyre fjalëve pa dyshim do të kaloje edhe në fjalorin e përgjithshëm të gjuhës dhe do të shërbejë për zhvillimin e gjuhës letrare kombëtare".
Orientalisti i shquar, për Mevludin nënvizon: "Edhe pse i vjetër i ka rezistuar kohës, sepse autori ka ditur t'u flasë mirë ndjenjave të besimtarëve me frymën poetike që e dallon ndai të tjerëve, me shprehje të përmailshme e rrjedhshme. Ky Mevlud është në përdorim dhe kërkohet prej njerëzve".
Edhe studjues shqiptarë nga Kosova e Maqedonia kanë dhënë ndihmesën e tyre të rëndësishme për njohjen dhe vlerësimin e figurës së Hafiz Ali Ulqinakut. Studjues të afirrnuar, si: prof Hasan Kaleshi, Dr. Jashar Rexhepagiqi, Dr. Muhamet Pirraku, Dr. Feti Mediu, Nehat Krasniqi etj, bëjnë parashtrime, analiza e konkluzione me vlerë, i japin atij vendin e merituar ndër intelektualët e dalluar të kohës.
Idriz Lamaj, ndonëse vetë një autor Mevludi shqip në SHBA, pohon në një studim për historinë e Mevludeve se "Versioni i Mevludit të H.Aliut ka kalue deri në ditët e sotme si ma i përsosuni, ma i popullarizuemi dhe ma i përhapuni në gjuhën shqipe".
Fama e Hafiz Aliut kapërcen edhe kufinjtë e Shqipërisë. Në Turqi dy nga enciklopeditë me prestigj ndërkombëtar, i lënë vend veprave të Hafiz Aliut si poet e linguist i permendur.
Ndërkohë Hafiz Ali Ulqinaku mbeti i pavdekshëm në popull edhe në sajë të shprehjeve të tij, të cilat ruajtën vlerat e shprehjeve të urta popullore.
"Grate si trimat, trimat mu vesh porsi gratë,
Prishet gjith dynjaja, mbushet me fesatë"
"Vorri nuk njef kënd të madh, as padishah", "Ndash ta vrasin, ndash ta mbysin s’des gabim. "Mjer i shtrenjti, vet se ha as kujt s’ja jep!”
Hafiz Ali Riza Ulqinaku lindi në Ulqin në vitin 1855, në familjen e një varkatari, që banonte në Ranë, pranë bregut të detit. Ai i përket plejadës se nderuar të figurave të shquara të kulturës shqiptare në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Ulqinakët jane krenar emri i hafiz Ali Riza. Nje rrugën kryesore në qytetit, mban emrin e Hafiz Aliut. Si të gjithë banoret e ketij fshati shqiptar hapat i parë i ka bërë në Ranë, dhe shikimi i parë ka qenë deti, Kalaja dhe barkat. Edhe babaj i tij Jakub Behluli ka qenë barkatar.
Në Konferencën në Lezhë të dedikuar Hafiz Aliut, kanë marrë pjesë studijus të njohur nga Ulqini, Shkodra dhe Lezha, pra nga vendet ku ka jetuar dhe vepruar Hafizi.
Përndryshe, Bashkia e Lezhës këtë Konferencë të dedikur Hafiz Ali Riza Ulqinakut, e ka organizuar shkylqyeshëm, dhe këtu askush nuk ka pasur asnjë vërejtje. Përkundrazi, duhet të mësohet se si i jepet peshë figurave tona më përmasa kombëtare. Postat e Maqedonisë në bashkëpunim me Shoqatën e Historianëve Shqiptarë të Maqedonisë kanë promovuar pullën postare me figurën e shquar të historisë tonë kombëtare, Hafiz Ali Riza Ulqinakun, me rastin e 125 vjetorit të vdekjes së tij.
. Kur një herë e pyetën Gjergj Fishtën se pse Hafiz Aliu njihej edhe si Ali edhe si Gjokë, ai u përgjigj: “Hafiz Aliu e ka mendjen okë!”
. Autori i kësaj abetareje së pari krijoi alfabet për shqipen, pastaj e hartoi abetaren shqipe me atë alfabet, pastaj krijoi mësime shkollore që nxënësit shqiptarë që të mund ta nxënë atë alfabet, ndërsa – mes tjerash – ju mundësoi që përmes atyre mësimeve, ata të brumosen me mësime fisnikëruese nga të gjitha fushat e jetës. Gjithë kjo ishte, pra, në dobi të kulturës shqiptare, të shkollës shqipe dhe të kombit shqiptar.
Të bësh abetare 30-40 vjet para Kongresit të Alfabetit, në kohën kur nuk dihej se cili do të jetë alfabeti i shqipes, ajo nuk është vepër më pak e rëndësishme se “Ëvetari” e Naim Veqilhaxhit (1844/45 ose “Alfabetarja e gjuhës shqipe” e Sami Frashërit (1886).
Robert Elsie “Histori e Letersise Shqipe” : “Hafëz Ali Ulqinaku (1853- 1913), shkrimtar mysliman nga Ulqini (sikundër e thotë edhe mbiemri), port me popullsi shqipfolëse në bregdetin malazez, bëri një përkthim të mevludit të Çelebiut, të titulluar thjesht “Ter-ume-i mevlud 'alâ lisân-i arnavûd” (Përkthim i mevludi në gjuhën shqipe), të cilin e botoi në Stamboll në fillim të vitit 1878 (1295 A.H) Ulqinaku qe edhe autori i disa përkthimeve të tjera nga turqishtja si dhe i një fjalori të madh turqisht-shqip, shqip-turqisht, të hartuar në alfabet arab aty nga viti 1897. Pjesa turqisht-shqip e fjalorit përbën 915 faqe, ndërsa pjesa e dytë shqip-turqisht, origjinali i së cilës ruhet, përfshin vetëm 168 faqe me rreth 4000 leksema të ndryshte te shqipes!”
Materiali I ketij shkrimi eshte marre nga referatet e botuara e te cituara ne aktivitetin shkencor te zhvilluar ne Lezhe ne nderim te figures se Ali Ulqinaku. Por kur del per here te pare ne kalane e Ulqinit dhe shikon detin, nuk ka se si vala e tij te mos freskoje kujtesen e njeriut dhe per ta sjellur kete figure sa here eshte e mundur ne vemedjen e lexuesit. Keshtu me ndodhi edhe mua ne tetor te vitit 2016 kur bashke me gazetarin Gjok Dukaj dolem ne kete monument historik dhe plot lavdi te gjalla e histori te fshehura, po s’ka gje se deti i ruan ato te freketa dhe te paprishura e, mua mu kujtua se nje here kisha shkruar per Ali e per Gjoke qe me te verteta mendjen e vepren e ka patur me oke!
Hafiz Ali Riza Ulqinaku ” Mësues i Popullit” dhe “Qytetar Nderi i Lezhës”
