MËHILL VELAJ :Stili poetik i Kullit nën peshën e mendimit emancipues

(Rreth vëllimit me poezi “Këpucët e mjegullës” të poetes Fatime Kulli)

Fatime Kulli

Takimi me poeten Fatime Kulli ka ndodhur krejt rastësisht, nëpërmjet krijimtarisë së saj të pasqyruar herë pas here te Forumi virtual “Tefta Tashko Koço”, dhe më pas, me anë të punës së saj në Shtypin shqiptar, “Fjala e Lirë”, Londër, forume dhe website-t “bashkëbisedim intim krijuesish” virtualisht, nëpërmjet poezive, prozës e publicistikës, marrëdhënie polimorfike këto që marrin këndvështrime të ndryshme, duke kombinuar veçmas të paimagjinueshmen. Më pas me Znj. Kulli do të njihesha fizikisht si bashkë-pjesëmarrës në Festivalin e Netëve Poetike të Strugës, do të ndanim së bashku mendime, opinione në gjini të ndryshme, po edhe shkëmbyem librat me njëri-tjetrin.
“Këpucët e Mjegullës” titullohet libri me poezi që unë pata kënaqësinë dhe fatin ta kem në bibliotekën time. Që në fillim e shpreh me bindje se teksa kaloja nga poezia në poezi, ato nuk janë thjesht të lidhura midis lexuesit dhe teksteve, por është universi i tyre që në njëfarë mënyre “emigrojnë” tek unë, tek lexuesit dhe dashamirësit e poezisë, hyjnë në dialog me shoqërinë, të ndikuara edhe nga ndryshimet sociale, emancipuese, e liruar nga tabutë me veten, dëshirën dhe opinionin, guximin dhe forcën shpërthyese të vargut femëror, dashurinë, dhimbjen, mallin, trishtimin, lëndimin, revoltë femërore ndaj inferioritetit marramendës maskilist, mjeshtre e vargut ndaj dhunës, kundërshtojnë tabutë – penë e stil poetik, me të cilën ajo qëmton lehtë impulset universale të jetës. Tingujt e fjalëve ndjekin njeri-tjetrin, formojnë një ansambël vargjesh dhe aureolë emocionesh, të ndjeshme dhe emocionale për të sfiduar nocionet tradicionale të formës e përmbajtjes.
Një nga gjërat e para që të vjen në mendje teksa lexon poezitë e Kullit është në lidhje me marrëdhëniet që poetja ka ndërtuar me bukurinë, shpirtëroren dhe filozofiken.
Poetja Fatime Kulli ka një botë të pasur e të bukur shpirtërore, por edhe fizike, dhe kjo natyrisht, në njëfarë mënyre ka ndikuar së tepërmi në formimin e saj poetik, në këndvështrimin e saj mbi gjërat dhe kam zbuluar si kurrë më parë që kjo bukuri është jo vetëm teori e thjeshtë e trupit, por e lëvizjeve të marra së bashku me realitetin, në kulturën e saj, peshë e mendimit dhe dhuratë e vetëdijes. Pra, një mënyrë e natyrshme për të qetësuar veten ndaj objekteve dhe në të njëjtën kohë mënyra se si synimet e ekzistencës depërtojnë tek ne.
“Një natë në të perënduar,/Ndjeva agun e frymës tënde,/Të më gudulisë si një fëmijë nëpër gushë,/Ndjeva fëshfëritjet e lëkurës tënde,/Të lëkundeshin nën murin e barit të ujshëm,/Ndjeva brenda meje të lëvizte një stuhi e zjarrtë,/Që ndizet rrallë në gjethet e kujtimeve,/Lidhet si gjerdanë në gardhin e zemrës,/Për të më ndriçuar mëngjeset….
Fjalët në vargjet e kësaj poezi të titulluar “Ndjeva agun e frymës tënde”, i bëjnë ato (vargjet) të rrjedhin qetë e shtruar, të arrira estetikisht me mesazh, ndjenjë, metaforë, gjykim lirik, ndjellin rrjedhën e përjetshme, preludin e çasteve magjike me origjinalitetin e ëmbël e real, “për të më ndriçuar mëngjeset…” - poetizon autorja - një virtyt i jashtëm që nuk ekziston në vetvete, një bukuri shpirtërore e fizike që nuk është pronë e “agut” – “të më gudulisë si një fëmijë” – “stuhi e zjarrtë” - shprehet poetja, dhe më poshtë “si gjerdan në gardhin e zemrës” - por që i jep formë shpirtit të dashuruar. Poetja nuk bën iluzione për bukurinë e trupit e të shpirtit sepse ajo është e brishtë dhe e ndriçuar, se kjo bukuri është bujare dhe e lirë, dhuratë që pret vetëm dashurinë.
“Një natë në të perënduar./u fundosa nën shkëlqimin e bebëzave të tua,/si skllave iu binda muskujve të ujitur,/dhe bënë dashuri në shtroje ajri, të babëzitur…./të gjitha puthjet e mblodha si hoje mjalti në prehër,/gishtërinjtë në telat e kitarës rikompozonin një refren: /Ti je drita, ti je gjithësia, ti je dashuria!”
Kështu poetja Kulli feston ekzistencën e bukurisë shpirtërore dhe fizike, të jetës së saj. Dashuria është e përjetshme dhe burimet si lind dhe zhvillohet ajo janë universale. Me një lexim të kujdesshëm të poezive të saj, kupton se Kulli pasqyron ndikimet, aspektet dhe përvojat personale por edhe të lëvizjes feministe në tërësi, që rrjedhin nga varësia emocionale, gëzimit e dëshpërimit, dashurinë e vërtetë dhe motivimit të saj, marrëdhënie që ndikojnë në të për jetën, dhimbjen dhe stresin, herë me shpërthime ndjesore e të zjarrta, herë melankolike, të pastra e drejtpërdrejta;”Për dashurinë time,/tërbohem vetë…/s’e dua tërbimin tënd në qenien time,/lëshoj frerët e frymëmarrjes,/për të shkëputur puthjet e mallkuara,/nga qenia jote e pabesë”, herë me ton revolte sarkastik e ironik. (Poezia “Më lër të të zbuloj…”)
Stili poetik i Kullit është i pajisur më metafora që janë brenda imazheve apo gjuhës figurative, metaforat janë krahasime që prodhojnë imazhe të menjëhershme, krijojnë një marrëdhënie në të njëjtën kohë mes imagjinatës e ndjenjës, në mendjen tonë e të lexuesit.
“dalldisje erëmirë,/kurme që pushtojnë./e fëshfërijnë,/nën petëza të bardha ethesh….” (Poezia “Dashuroj një polic”)
Janë vargje të një poezie e konsideruar e veçantë dhe gjerësisht antologjike, një valë lirike, metaforike, etike, është si një ekuacion i frymëmarrjes, jetës, dashurisë, të frymëmarrjes si nevojë fizike dhe frymëzuese si gjendje metafizike.
Një poezi e identitetit të poetes Kulli, është poezia e fatit të Çamërisë.

“Oh, klithma ime fatzezë
Këmbëvrarë mbi malin e shkelur
Ofshamë tragjedie e kope e therur.
Lulebardhat çelin në pus të harrimit
Ullinj e klumusht i gjirit.

Oh, dashuria ime!
Psherëtimë në qiellzë të lotit
Identitet varur n’bastun udhëkryqesh
Ku kryqëzohen dashuritë…
…lulëzojnë ligësitë.

Oh, mëshirë e pamëshirshme!
Në tokat e mia djerrë
Unë jam çami më i vjetër
Mbi kufomën e gjunjëzimit, shkel.”

Kjo poezi e jashtëzakonshme, sintezë dhe motivit të njohur nga poetja për pjekurinë e saj poetike. Poezia është përshkruese, lirikë patriotike, simbol i përjetshëm i dashurisë për vendin e origjinës, frymëzim dhe aspiratë për përballimin e dramatikes, i dhimbjes, rrënjosur thellë në tokën e Çamërisë dhe historisë së saj.
“Engjëlli im, /buzëqesh përtej Adriatikut…/më vështron me ata sy, sy të panjohur…./nuk të pashë kur linde,/as kur doli dhëmbi i parë,/as kur fillove të ngrihesh në këmbë…/hapësirave të bardha me shtigje mbyllur…”(Poezia “Engjëlli im”)
Është një stil poetik i njohur i poetes duke lidhur temën e poezisë me fatin dhe veten e saj, gjendjen shpirtërore dhe njerëzore, mendimet e fshehta të gjuhës figurative për dashurinë e njerëzve të saj, një poezi e hapur, me kuptimin dhe përzierjen e tyre, që krijojnë e plotësojnë botën e njeriut, krijimin e reciprocitetit të tyre të parimit poetik-dialektik.
Poetja Fatime Kulli falë talentit, profesionalizmit dhe guximit të saj, ka depërtuar në të gjitha rrjedhat e letërsisë, jo vetëm si shkrimtare dhe poete, por edhe si qenie njerëzore, si bashkudhëtare e lëvizjes feministe, duke i dhënë liri, emancipim jetës e dashurisë, mirësisë, humanizmit me kuptimin universal dhe të përjetshëm të njerëzores!

Mëhill Velaj
Stamford CT USA

FERIT RAMADANI :JUSUF GËRVALLA – identiteti origjinal i rrugëtimit

JUSUF GËRVALLA

Duke dashur të ndërlidh kriijimet e mëherëshme për Jusuf Gërvallën, po me këtë krijim që në ditëlindjen e tij të 65 së , vjen e ndez kërshërinë të bëjë dritë mbi personalitetin e krijuar, pas arratisjes , Jusuf Gervallës , i shkon epiteti - njeriu me identitetin origjinal të rrugëtimit .

Në këtë përllogaritje , janë të pamundëshme të përfshihen të gjitha, por, janë evidente shumë bëma të tij, sado që në numër nuk janë as edhe  pak, por, për nga prurja e nivelit artistik, flasin se ai arriti një nivel shumë të lartë , dhe të mirfilltë krijues.Qysh në nismën krijuese nëper gazeta të kohës , si tek “Flaka e Vëllazërimit në Shkup, më 1974, apo tek gazeta e studentëve “ Bota e re “ në Prishtinë , u bënë të paharruara poezitë e stilit lirik, me një prurje metaforike të mbuluar me hermetizmin mjeshtror në domethënie, e që godisnin gjithë realitetin e kohës që bënte kalitjen e kthetrave robëruese. Ndaj poeti i ri, Jusuf Gërvalla, përmes lirikave poetike “ Baladë për shavarin “ dhe “ Kalon pranë meje “ stigmatizon fuqishëm arritjen e atij urragani krijues të fushës poetike!

    Nëse jo te gjithë , lexues e artdashës,  e kuptuan se në analet e jetës krijuese arrin Migjeni i ri, është shumë e arsyeshme që ai , u ra në sy atyre që ishin rrek me studime të artit, dhe përcillnin çdo gjë, që krijonte nivel,  dhe në ugarin letrar sillte prurjen e shendetshme të artit poetik. E kjo, do spikatur, se poezitë e Jusuf Gervalles, për këtë nivel, në atë kohë u bënë shtyllë e fuqishme e titulluar si “çaste poetike “ në strehën e madhe dhe të mirënjohur të “Jeta e re”, që drejtohej nga kryeredaktori i asaj kohe Rexhep Qosja. Jam i bindur se publikimi i ciklit “ Çaste poetike”,  në revistë ka krijuar vulën e profilit krijues, që më vonë , të dëshmojë se ai, jo vetëm në krijimtari e ka atë ndjenjë për unifikimin e çështjes shqiptare,  por, se ajo ka kaluar horizontin dhe është shtrirë në dimensionin e këngës si nje fuqi karakteristike, që krijon ritmin e  pathyeshëm deri në kryengritje për asociacionet e ndjesisë që të përndez për revolucionaritetin që ka.

     Gjithë ky konglomerat i ideve, përgjithësimet ,larushia e pastër e preokupimit e mbërthyen krijuesin të ndërtojë lirikat që dita ditës lexoheshin me ëndje nga lexuesit, sa herë publikoheshin në shtypin e kohës. Ishte kënaqësi e veçantë përmbledhja e botuar nga Redaksia e botimeve “ Rlindja”, dhe dalja e saj në shitje tek Libraria e Teatrit në fillim të vitit 1975. Asokohe, si i ri, me një elan ngjisja shkallët të dëgjoja risinë nga librashitësi plak i asaj librarie, që posedonte një kapital të madh njohurishë , natyrisht, kishte dhe kondicion të fuqishëm leximi dhe interperetimi për vlerat krijuese.

- Merre këtë libër ! Sapo ka dalë ! Por është me vlerë ! më tha.

    Nuk kisha dilemë për ate. E mora dhe nisa ta shfletoj. Vetë titulli më krijonte emblemën domethenëse të shumë ngjarjeve e kujtimeve te jetës së rëniengritjeve, që hapte portën e kujtimeve në krijimtarinë poetike të frymëzimit të poetit të ri. Ndaj, përmbledhja vinte si nje llavë vullkanike, saherë që kalimthi në atë shfletim lexoja vargjet përkushtime për vendlindjen, e cila mbahej gjallë fal qëndresës së saj shekullore , përkundër gjithë pengesave, dështimeve, urrejtjes që i vinte nga sistemi që krijonte përmasa goditëse, duke u dhëne përparësi atyre që i kishte në permasën e përkrahjes, ndërsa, për shqiptarët, krijonte projektet e robërisë.

Ishin  një ogur i mirë për poetin përkrahjet që ai i kuptonte se libri dita dites shitej e lexohej.Gjithsesi ishin edhe sinjale shumë të veçanta notat që në shtyp vërshuan nga esetë dhe recensionet. Të gjitha kishin një ekuilibrim, se vepra poetike e Jusufit, ka krijuar një sfond të ri pamjesh në kontekst të lirikes domethënëse të tematikës , dhe në shtresimin e kuptimsisë. Ky krijim i linjave  që e ndërlidh të kaluarën me të tashmen, dhe hap vizionin e një meditimi për të ardhmen, paraqitej si refleks i revoltës ! Alarmi i kësaj drame nuk ishte pa qëllim. Në skenën e përditëshmerisë kishte shumë shqetësime, dhe ato nga padukshmëria e prapavisë goditeshin që kurrë të mos rimerrnin forcë për mbrojtje. Vargu artistik i poetit, dilte si një shtysë  dhe krah , se dikush, më thellë shikon si të arrihet tek liria!

    Këto nuanca të kësaj pamjeje u spikatën në intervisten e Jusufit, dhënë gazetarit të asaj kohe , poetit të ndjerë Qerim Arifi në revistën Zeri i rinisë, Prishtinë. Ai ndermjet të tjerave do të thotë se : “ Parabolla krijuese poetike e Jusuf Gervalles fillon aty ku shumë krijues do të donin ta perfundonin...”. Ishte një e vërtete e pamohueshme se Jusufi kishte shpallur protestën e tij me poezinë : “ Njeri ku je “.

                               

                                   njeri, ku je

                                   t’lënduan rëndë me poezi

                                   e arte abstrakte

                                   të kanë mbërthy

                                   n’regjistra e akte

                                   se je njeri

                                   s’u shkon ndërmend

        Nëpër vorbullin tundues të këtij rrezatimi, në laboratorinë krijuese të vizionit ku dhembja dhe plaga e popullit kërkonin shpresën e shpëtimit, nëpër arrogancën dhe ashpërsinë shtypëse të pushtuesve, poeti me një veçori specifike, valviti në lartësi flamurin lirik, e me të paraqiti tragjikën kombëtare, që ishte bërë një vazhdim i vuajtjes së përditshme nga tirania! Ai e mbajti vazhdimsinë e kësaj ideje, dhe ate e bëri më të spikatur e më të thellë tek libri i dytë poetik të botuar më 1978 me titull “Kanjushë e verdhe”. Atë kohë, plejada e re e krijuesve me individualitet, për komponentën e realizimit të tutjeshëm të imazhit krijues, organizoi tryzën e diskutimeve, ku me theksim të veçantë u analizua edhe përmbledhja “ Kanjushë e verdhë” e Jusufit. Për komponentet e realizimit të kësaj përmbledhje , Mehmet Kraja tha : “frymëzimi, idilika, imazhi, si pjesë e saj, tabloja impresioniste, narracioni janë observimet që mbështeten mbi tablo dhe imazhe, ku i jepet hapësirë asociacionit dhe, në ndërtimin e ligjëratës së vet poetike, e cila,  mbështetet te metafora.”

Vështrimi mbi botëkuptimet krijuese të poezise së Jusufit ishte bërë pasqyrim prej të cilit, dilnin vlerësimet për kualitetin dhe nivelin realizues. Këtë ambient të krijuar të vlerësimeve e ndiqte Jusufi, i cili,  pandal krijonte të sjell të arriturat krijuese. Në dhjetor të vitit 1979, nga biblioteka “ Valët “, e Flakës së vëllazërimit” pa dritën libri I tretë poetik “Shenjat e shenjta “. Ishte koha e një sfide shpalljeje.  Veprimtaria e tij ishte bërë e dashur dhe gjithkah shpërndahej e lexohej, ndërsa, autori I saj, në vend që të fitonte admirim për këto, nga organet nisi të shikohej si person nongrata. Nëpër keto rrethana të krijuara, Jusufi arriti të bëjë arratisjen e tij, ndërsa vepra poetike e tij “Shenjat e shenjta “ krahas ndalimit të qarkullimit si libër, intensivisht u kthye në  manifest letrar që lexohej e përdorej si biblika më e ngrohtë e metaforës për liri, për ta kthyer Jusufin në njeriun me identitetin origjinal të rrugëtimit unikat!

Jusuf Gërvalla

Jusuf Gërvalla poet shqiptar dhe atëdhetar i shquar, lindi më 1 tetor 1945 në Dubovik, rrethi i Deçanit, nga një familje bujare. Vritet mizorisht më 17 janar 1982) në Untergrupenbah (Gjermani).Shembulli i tij mbeti i gjallë nder intelektualë të kohës moderne, si shkrimtarë dhe atëdhetarë i shquar përe liri deri në vdekje. Jeta e Jusuf Gërvallës ka qenë e vështirë, vdekja e tij ka qenë tragjike. Për këtë është thënë e shkruar shumë dhe do të thuhet e do të shkruhet shumë. Por, edhe shkrimtari J. Gërvalla pësoi vështirësira të mëdha. Për poetin, prozatorin dhe dramaturgun Gërvalla është thënë e shkruar relativisht pak. Vepra e tij letrare nuk është tepër e njohur, me gjithë botimin shembëllor që ia bëri J. Gërvallës më 1992 Sabri Hamiti (Jusuf Gërvalla: Vepra letrare. "Ora", Prishtinë, 1992). Opinioni e respekton dhe adhuron dëshmorin e kombit, simbolin e luftës për liri, shembullin e kurajës prej qytetari dhe intelektuali, ndërsa duket se e harron shkrimtarin e rëndësishëm që ishte dhe mbetet. Roli i tij prej simboli të qëndresës e hijesuaka faktin se ishte poet i dorës së parë.

Në letërsi, ai nuk i takonte qarkut të "lapidaristëve" të poezisë fjalëpakë që e shoshiste të tashmen me shkrimin simbolplotë alegorik në petkun e arkaikes mbikohore e në frymën e visarit të traditave të lashta gojore.

Zëri i tij poetik ishte zë më vete, mjaft origjinal, personal dhe individual. Poezia e tij na flet drejtpërsëdrejti, ngrohtë, zbutë, thellësisht njerëzor e me një sensibilitet të stërholluar. Në dy përmbledhjet e tij të para - "Fluturojnë e bien" (1975) dhe "Kanjushë e verdhë" (1978) - poezia e tij merrej kryesisht me vatrën e poetit tek janë mjaft kuptimplotë titujt e cikleve "Shtëpia në kornizë" dhe "Skena nga jeta e fshatit". Poezia e tij e përmallshme e këndon dashurinë, e kujton dhimbshëm (dhe pa idilë ruraliste) vendlindjen dhe na e rrëfen porosinë e saj qendrore, kërkimin e poetit për "pak frymë njeriu e pak dritë qiriri". Me kohë, duke u bërë gjithnjë e më shumë refleksiv poeti kaloi gjithnjë e më shumë te një qark më i gjerë tematik dhe te të folurit poetik me bukuri e begati të rrallë metaforike e figurative. Kështu, poezia e tij e përmallshme e vendlindjes gjithnjë e më shumë bëhet edhe universale. Në vëllimin e tretë poetik, "Shenjat e shenjta" (1979), kemi të bëjmë dhe me fjalë e elemente si "hije", "pluhur", "frikë", "terr", "ftohtë", "varr". Shkallëzohen vetmia dhe shqetësimet e poetit që flet shpesh edhe për fundin dhe vdekjen. Me një thellësi që nuk hetohet në lexim të cekët, na qet tabllo tejet të qëlluara të groteskës që e quajmë "jeta". Thelbi kryekëput human i vargjeve, ligjërimi lirik dhe substancial i poetit të mallit, të dashurisë, të dhembjes, të vetmisë e të vdekjes e bëjnë Jusuf Gërvallën një zë të patjetërsueshëm të poezisë së re shqipe.

MILIANO KALLUPI :Një fjalor enciklopedik mbi shkrimtarët shqiptarë

Në këtë tempull të shenjtë banon Astrit Bishqemi, ndër më të rrallët autorë e studiues të letërsisë për fëmijë e të rinj, ku e bashkëshoqërojnë autorë të tillë të njohur, si: Prof. Bedri Dedja, Prof. Odhise Grillo, Dr. Agim Deva, Xhevat Syla, Nehas Sopaj, Prend Buzhala, Ramazan Çadri, Faik Shkodra, Fejzi Boku, Hasan Hasani, e ndonjë tjetër.

Miliano Kallupi

Vetëm një lexues i vëmendshëm mund të ndalet te faqet 45-47 të Fjalorit enciklopedik “Autorë të letërsisë shqiptare për fëmijë e të rinj (1886-2009)” dhe do t’i bëjë përshtypje emri i shkrimtarit dhe studiuesit të mirënjohur për fëmijë e të rinj, Pr. As. Dr. Astrit Bishqemi, që ka nisur të botojë për ta që nga libri i parë për fëmijë, novela “Gjoksshkëmbi” (1972) e gjer në librin e kohëve të fundit, “Leksikoni”, botuar më 2009.

Pra tridhjetë e shtatë vjet krijimtari, 65 libra, që me një llogaritje të thjeshtë matematikore, i takon të botojë gati dy libra në vit. Dhe kjo nuk është pak. Duke pasur parasysh opusin e madh të krijimtarisë së tij, dhe jo vetëm të asaj, letrare, por edhe studimore, menjëherë do të të shkojë nëpër mend se vetëm një autor i tillë mund t’i hyjë një pune kaq serioze e profesionale, siç është edhe libri “Autorë shqiptarë të letërsisë për fëmijë e të rinj” (1886-2009). Dhe ky “Leksikon” ka ardhur në mënyrë të natyrshme si rrjedhojë e një pune studimore e hulumtuese të mëparshme, të kujdesshme dhe të përgjegjshme. Kujtoni këtu se janë nëntë vepra të këtij karakteri. Siç shihet, shkallët janë ngjitur gradualisht me më vëmendje e sy të veçantë që e kanë çuar autorin në majën e vlerësimeve e të suksesit. Në këtë tempull të shenjtë banon Astrit Bishqemi, ndër më të rrallët autorë e studiues të letërsisë për fëmijë e të rinj, ku e bashkëshoqërojnë autorë të tillë të njohur, si: Prof. Bedri Dedja, Prof. Odhise Grillo, Dr. Agim Deva, Xhevat Syla, Nehas Sopaj, Prend Buzhala, Ramazan Çadri, Faik Shkodra, Fejzi Boku, Hasan Hasani, e ndonjë tjetër.

Është me vend të nënvizojmë faktin se Bishqemi, me punën studimore që ka bërë, por edhe me lidhjet e shumta që ka me autorë shqiptarë jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Kosovë, Maqedoni e në Mal të Zi, ka arritur t’i njohë mirë e saktë zhvillimet e letërsisë për fëmijë e të rritur ndër vite, fazat që ajo ka kaluar, veprat në përgjithësi, arritjet dhe dobësitë e saj, të cilat janë trajtuar fortbukur në librin e tij voluminoz rreth njëmijë faqe “Historia e letërsisë shqiptare për fëmijë” vepër e cila ishte planifikuar të realizohej nga Akademia e Shkencave nga një grup studiuesish, por që u arrit të dalë në dritë nga një autor. Dhe ky është Astrit Bishqemi. Gjykojeni vetë se ç’punë rrëmuese ka bërë ky autor, ku më vjen çudi që vlerësimet për të kanë qenë jo në nivelin e meritës. Edhe në këtë fushë kaq të rëndësishme e serioze të ketë egoizëm? E pse? E kujt i ka hyrë në hak ai? Veçse krijimtarisë letrare të tijës, sepse në rast se zoti Astrit nuk do të merrej me studime, duke harxhuar mjaft kohë produktive për të, me siguri do të shkruante e botonte edhe njëzet libra të tjerë për fëmijë e të rinj. E njoh mirë intensitetin e punës krijuese të tij. Por ja që letërsia shqiptare për fëmijë ka nevojë dhe për “pesha të rënda”, për studime e gjurmime që e vënë atë pa mëdyshje mbi baza të vërteta shkencore.

Le t’i rikthehemi më konkretisht “Fjalorit enciklopedik”. Duhet ditur që ky leksikon nuk është i pari, por vazhdë e disa fjalorëve të këtij karakteri, ku më të spikaturit janë ato të Prof. Odhise Grillos në Shqipëri dhe të Hasan Hasanit në Kosovë.

Po ku qëndrojnë vlerat dhe dallimet në raport me to?

Në krye të herës mund të them se ky fjalor bën një përcaktim shkencor të fillimit të krijimtarisë për fëmijë e të rinj, siç është viti 1886, kur poeti ynë kombëtar, Naim Frashëri, botoi në Bukuresht tre libra, një me vjersha e dy me proza, të cilat dilnin jashtë kuadrit të programeve shkollore. Është pikërisht ky fillim i mbarë që shërbeu e shërben për edukimin dhe formimin artistik dhe estetik të fëmijëve e të rinjve tanë. Brezni të tëra janë rritur duke pasur nëpër duar libra për moshën e tyre të autorëve shqiptarë e atyre botërorë.

Vlerë tjetër e librit është paraqitja e mjaft autorëve (823), të cilët në raport me dy leksikonët e mëparshëm është më i madh, megjithëse në të nuk pasqyrohen autorë-fëmijë ose “letërsi fëminore”, siç ishin në leksikonin e Prof. Odhise Grillos, apo autorë të anatemuar nga diktatura komuniste, si dhe kategorinë e analistëve dhe studiuesve të letërsisë për fëmijë. Ndërkohë duhet ndërmendur se ky leksikon, në dallim me atë të Grillos që regjistron deri në vitin 1995 dhe ai i Hasanit që mbyllet në vitin 2001, pasqyron veprimtarinë krijuese e botuese të autorëve shqiptarë gjer në vitin 2008 e më tej gjer në mesin e vitit 2009. Pra është me një bazë më të gjerë e më të plotë, gjati-gati gjer në shterje.

Tjetër. Janë evituar me kujdes pasaktësitë dhe gabimet e leksikonëve të mëparshëm, duke filluar nga datëlindjet e duke mbaruar me titujt e librave, me vitet e botimit të tyre në klasifikimin e zhanreve, në adresimin për “të rritur dhe për “fëmijë” etj. Këto gabime e pasaktësi në “Leksikonin” e Bishqemit janë shmangur, duke iu përgjigjur drejt kriterit shkencor dhe çoroditjes së lexuesit. Dhe kjo është meritë e tij, duke qenë i ndërgjegjshëm e skrupuloz në punën hulumtuese e ballafaquese me autorët e me veprat konkrete të tyre.

Meritë tjetër e autorit është se në libër, për veprat e autorëve janë shënuar jo vetëm vitet e botimit, por edhe shtëpitë botuese dhe ndërkohë përcaktohet edhe serioziteti i botimit, duke i qëndruar mjaft herë larg komercializmit dhe fitimit të paskrupullt e duke synuar botime dinjitoze e me vlera të spikatura edukative.

Ky libër kap një gamë të gjerë lexuesish. Së pari, ky është një thesar në duart e studiuesve të letërsisë dhe pedagogëve të universiteteve në shkallë vendi e më gjerë. Së dyti, përparësitë e këtij libri janë një ndihmesë e paçmuar për mësuesit e ciklit të ulët dhe atyre të arsimit të mesëm, si dhe të studentëve që studiojnë për gjuhë e letërsi shqipe.

Për të gjitha këto dhe hollësira të tjera, që nuk ia vlen të zgjatemi, për atë këmbëngulje, vullnet e durim prej “mali me dëborë”, them me shpirt e me plot gojën si krijues e si mik i hershëm i Astrit Bishqemit se libri i tij “Autorë të letërsisë shqiptare për fëmijë e të rinj (1886-2009)” është një vepër e madhe e unikale, me vlera të padiskutueshme njohëse, historike e studimore.

MARK PREÇI :NJE MISTER DHE NJE VEND I MUNGUAR NE TEMPULLIN E LETRAVE SHQIPE

Dhe ky i përket shkrimtarit, poetit, përkthyesit ende të panjohur priftit Jak Zekaj.

Jak Zekaj

         Njeriu që lindi e u rrit jetim, punoi gjithë jetën i rrethuar nga privacionet e shumta, e së fundmi vdiq si në hije, quhet Jak Zekaj. Jak Zekaj nuk bën pjesë në turmat shumta të njerëzve që janë udhetare te zakonshem në këtë botë. Ai bën pjesë në atë grup njerëzish rishtare  për të qenë “dikushi”, për të qenë shembëlltyra e së mirës, e prosperitetit. Në gjallje gjithkush e ka njohur dom Jakun. Tashmë që ai prehet në parajsë opinioni ka filluar ta njohë si shkrimtarin, përkthyesin, poetin, piktorin Jak Zekaj. ..

    Kush ishte Jak Zekaj!

      Jak Zekaj lindi në fshatin Baqël të Zadrimës më 13 korrik 1906. ishte i dhjeti fëmijë i çiftit Prend e Dilë Nikolli dhe i vetmi që jetoi. Në moshën 20 muajshe i vdes e ëma, duke ju privuar përgjithmonë dora e saj. Mëson shkrim e këndim tek Ipeshkëvi në Nenshat. Në moshën 11 vjeçare, pikërisht në vitin 1917 futet në Seminarin Papnuer në Shkodër. Të 5 klasat e para, falë inteligjencës së lartë, dhuratë prej natyrës, i përfundon në 3 vjet. Më pas vazhdon gjimnazin, liceun dhe teologjinë. Në gusht të vitit 1932 dha meshën e parë në Nenshat, në zemër të dioqezit të Sapës. Në shugurimin e tij si meshtar, i dërguar i Selisë së Shejtë ishte Gjon della Pietra, personalitet i dëgjuar i kohës. Vitet e shkollës dëshmuan, zgjuarsinë, talentin dhe vullnetin e Jak Zekajt për të mësuar e për t’u bërë njeri i zoti. Libri nuk mungoi asnjëherë këtij njeriu, ndoshta buka po. Për këtë arsye ndonëse ishte nxënës, shpeshherë ishte dhe “shok” i profesorëve  gjermanë, austriakë apo italianë që e mësonin. Por afër e mbante edhe mësuesi shqiptar Gjergj Fishta. Jo thjeshtë se ata, që të dy vinin nga Zadrima, por sepse i bashkonte horizonti dhe vështrimi me të cilin rroknin hapësirat e jetës.

      Jak Zekaj zotëronte në mënyrë perfekte italishten, latinishten, greqishte e vjetër, gjermanishten, frëngjishten, por njihte edhe serbokroatishten, ebraishten, spanjishten, pak njihte edhe rusishten e anglishten.

      Ja çfarë shkruan dom Jaku: “Jam tepër i dhanun mbas literaturës, sidomos poetike, e gadi si i marrë entusiazmohem në leximin e klasikëve greko-romakë, edhe të poetëve të tjerë botnorë. Mundohem me krijue vjersha jo vetëm në shqip, por edhe në    gjuhë të tjera. Zotnoj fare mirë literaturën greke, latine e italiane, por kam njoftuni bukur të hapët edhe për leteraturë të kombeve të tjerë sidomos europianë, aq sa profesorët dhe shokët më thërrasin letrari enciklopedik, nodshta për tallje. (Nga dorëshkrimi, “Ditari i një të harruemit”).

      Në periudhën gusht-dhjetor 1932 punon në ambasadën e Vatikanit. Ne vitin 1932 perkthen nga autori gjerman Bernard Arens Djali i Myftise  ( me nr.inventari 000202813,127 faqe BK).

Po në këtë vit emërohet meshtar në Kryezi të Pukës, e pas 6 vjetësh në Qelëz deri në vitin 1946. Plot 14 vjet Zekaj i kalon në malet e Pukës, kohë gjatë së cilës ai shpërndan fjalën e Zotit, lajmëron të vërtetat hyjnore, por edhe shkruan libra. Pikërisht gjatë kësaj kohe, ka dalë nga mendja, zemra dhe dora e Jak Zekaj, ndoshta dhe kryevepra e tij “Java e gjakut” me 1864 faqe dorëshkrim, me rreth 42000 vargje.  Kjo vepër e themi me bindje se përbën dhe “Lahutën...” e Jak Zekajt.

      Jeta e malësorëve në malet e Pukës, madje shumë primitive, por fisnike, peisazhet hollivudiane të maleve të kësaj zone, me siguri kanë frymëzuar priftin shkrimtar për të krijuar vlera e përgjithësime të dobishme për njerëzimin. Krahas kësaj klima e vështirë i dhuroi fizikut të dom Jakut trupin e drejtë e të shëndetshëm dhe që nga ajo kohë ai çdo mëngjes lante kokën me ujë të ftohtë.

      Si për të gjithë klerikët edhe për Zekajn rregjimi komunist i rezervoi heqje të lirisë. Në muajt fundit të vitit 1946 ,pikerisht me 26 tetor, rregjimi komunist duke provokuar me te ashtuquajturen Organizim te armatosur te klerit kataolik ,me  futjen nga ana e sigurimsave të armëve, në Kishën katedrale “Shen Shtjefni” te Shkodres, si dhe    për organizim të kryengritjes së armatosur të Postribës më 9 shtator 1946,  zhvilloi nje vale arrestimesh vetem te klerikeve katolik ku u arrestuan: Imzot Frano Gjini, Imzot Gjergj Volaj, Imzot Nikoll Deda, At Mati Prennushi, At Çiprian Nika, At Donat Kurti, At Frano Kiri, At Pal Doda, Don Tomë Laca,

At Karlo Serreqi, At Çiril Cani, At Filip Mazrreku, Don Pjetër Gruda, Don Mark Xhani, At Augustin Ashiku, At Bernardin Palaj, Don Ndoc Nikaj, Don Ndue Suma, Don Nikoll Mazrreku, Don Jak Zekaj, Don Ded Plani, Don Pal Gjini, Don Ejëll Deda, Don Luigj Prendushi, At Serafin Koda, Don Nikoll Shelqeti, At Gjon Karma S.J. At Mark Harapi S.J. At Florian Berisha S.J. Fratel Gjon Pantalia S.J. Don Anton Muzaj, Don Mark Hasi, Don Nikoll Laskaj, Don Pashko Muzhani, At Gaspër Suma, At Aleks Baqli, Fra Ndue Vila, Fra Zef Pëllumbi, At Mëhill Miraj, At Rrok Gurashi, Don Ndoc Sahatçija etj.

    Sipas autorit te nderuar Fritz Radovani,  në Shkodër numëroheshin 10 burgje, ndërsa sipas funizuesit të bukës duhet të ishin 17. Ishin kthyer në burgje Kuvendi i Franceskanëve, ndërtesa e Jezuitëve, shtëpitë e tregtarëve, i Prelës, i Pogut, i Ulqinakut përvec burgjeve të njohur si Burgu i Madh, Burgu i Gestapos, Burgu i Prefekturës etj
”Ishim shumë të dënuar me vdekje në një dhomë, dëshmon Rakip Meta. Ja lista:
1. Hafiz Dërguti (pushkatuar),2. Ëngjëll Deda,3. Rrok Mirashi
4. Mikel Koliqi,5. Mark Hasi,6. Ndue Suma,7. Mark Harapi
8. Karlo Serreqi,9. Agostin Ashiku,10. Marjan Prela,11. Aleks Baqli,12. Zef Pllumi,13. Filip Mazreku,14. Frano Kiri,15. Anton Luli,16. Gaspër Suma,17. Injac Gjoka,18. Jak Zekaj,19. Lekë Dredhaj,20. Ciril Cani,21. Mëhill Cani,22. Bonat Gjecaj,23. Toëm Laca,24. Nikollë Shelqeti,25. Gjon Karma,26. Mëhill Karaj,

27. Donad Kurti,28. Leon Kabashi,29. Pjetër Gruda,30. Pal Dedaj
          Qellimi ishte i qarte;asgjesimi i mendjeve me te ndritura qe mund te ndriconin arsyen e njerzeve te thjeshte se ku po i conte “fara komuniste” dhe ku realisht i coi per pesedhjete vjet ne diktaturen me te eger ne Europen e pasluftes.
       Pasi arrestohet, burgoset dhe dënohet me dy vjet burg.

Akuza: agjitacion dhe propagandë. Pikëpamjet dhe qëndrimet e hapura publike të Jak Zekës nuk shkonin në të njëjtin krah me ato të udhëheqësve komunistë. Vetëm burgu shikohej si mundësi për t’i mbyllur gojën atij dhe mijëra të tjerëve që ja vinin veshin fjalës së urtë të Zekës. Edhe jeta e burgut në Kavajë dhe në Shkodër i ofroi subjekte për poezi e tregime, e mundësi për të përkthyer  kolosë të letërsisë botërore.

      Me daljen nga burgu, ai kthehet si meshtar,   në Zadrimën e tij të dashur që e kishte lindur. Shërbeu në Nenshat , Hajmel, Baqel, Kodhel, Shelqet, Naraç, Pistull etj., deri më 19 mars 1967, ditë në të cilën largohet nga famullia e Hajmelit pas mbylljes inkuizioiniste nga “populli” të objekteve fetare.

      Ikjen e kujtonte me mjaft dhimbje. Mbi të gjitha për librat e shumtë që u keqpërdorën dhe humbën gjatë transportit, edhe për të tjerë që u morën nga oganet e sigurimit dhe nuk u kthyen më. Në “karvanin” që e shoqëronin këtë ikje, bënin pjesë dy qerre vetëm me libra. Një arkë nusesh zadrimore u “varros” për t’u zhvarrosur pas pak muajsh për shkak të rrezikut të persekutimit komunist. Të gjitha këto vetëm me libra, fjalorë, fletore të shkruara, piktura, përkthime, etj.

      “Unë gjamtar i lanun vetëm, fillova gjamën përmbi therrorët e këputuna prej duerve të tiranëve...e kjo gjamë e përzieme me lotët e mi, kullue mbi kufomë të grumbullueme e mbi gjak të ngrimë, asht operacioni për të cilin ka nevojë shoqnija njerëzore... tue ndie vajin e fëmive që të unshëm lypin bukën e s’ka kush jua nep, e, tue pa lotët e tue ndi ofshamat e nanave të shkreta e dënesat e gocave të shtyeme në poshtërim prej nevojave të jetës... qita britmën e zani em i namët kje lutë, drejtue Hyjnisë, që ta sillte shikimin mbi këto zaje... e të lëshonte rrfenat e veta mbi dhunuesit e të drejtave njëzore...”

      Ky pasazh është mjaftueshëm për të kuptuar qëndrimin e shkrimtarit-prift.

      Nga viti 1967 deri më 5 dhjetor 1996 kur vdiq, Jak Zekaj, jetoi i “atashuar” pranë nipave, gjatë kësaj kohe vazhdoi të kryente ritet fetare dhe të shkruajë e përkthejë. Për 28 vjet me radhë Jak Zekaj nuk e kaloi kurrë portën e oborrit. I zhytur në vetmi, ai lutej dhe shkruante, madje ai ka shkruar e kënduar për “E lumja vetmi”.

      Midis autorëve të përkthyer mund të përmendim: Eskili, Sofokli, Euripidi, Theokriti, Vitorio Alfieri, Ugo Faskola, Hajne, Shekspir, Herodoti, Rousessau, Plutarku, Virgili, Ciceroni, Tomas Hobs, Charl Monteskje, Xhulio Ubertozzi, Volteri, Seneco, Dante Aligieri, etj., etj. Ja ky është Jak Zekaj, autori i mbi 90 mijë vargjve që pret ende të futet në botën e lexuesit, aq të etur për vlera të mirëfillta, larg tregtisë e boshllëkut, të vlerave letrare.

      Në atë ditë të ftohtë, të vranët, të 5 dhjetor it ’96 kur po përcillej për në parajsë, trupi i pajetë i dom Jak Zekës, pak kush e dinte që po shoqëronte shkrimtarin, përkthyesin, njeriun e letrave shqipe. Ai tashmë duhet “zbardhur” falë dorëshkrimeve të shumta që ka lënë si trashëgimi, e që ruhen me kujdes nga nipi i tij Pal Zeka. Ndoshta pas librit poetik të Jak Zekës “Vandaku i ferrave” që tashmë ndodhet në duart e lexuesve, edhe libra të tjerë, me zemërgjerësinë e sponsorëve do të shohin dritën e botimit.

      Ndihesh keq kur ke përpara gjithato vlera dhe për shkak të pamundësisë financiare mbeten ende në sirtare.

Libra në dorëshkrim të Jak Zekës

1.                   Java e gjakut – tragjedi (në tri pjesë), 1864 faqe me 42000    vargje

2.                   Ngushëllimet e vetmisë – vepër me 1064 faqe me përkthime, tregime të shkurtëra, poezi.

3.                   Ndër mrize ilire, poezi 212 faqe me 4000 vargje.

4.                   Andrrat e rinisë, poezi 430 faqe me 6450 vargje.

5.                   Varret e zemrës, poezi 502 faqe me 7500 vargje.

6.                   Gjamë disprimi, poezi 718 faqe me 10800 vargje.

7.                   Kapuçat, parodi 120 faqe me 2000 vargje.

8.                   Zogu i Parë – mbret i shqiptarëve, parodi 872 faqe me 17000 vargje.

9.                   Ditar i çuditshëm, roman psikologjik me 430 faqe.

10.                Ish kapteri Vokrri, roman 352 faqe.

     Por vetëm për njohje po botojme një esse filozofike me titull  “Tash”.

      

Mark Preçi

“Tash”

      Sot mue më dridhet zemra në krahnuer, nën kërcënimin e dekës, pse m’a ngulë në true, se gjindem përpara nji grumbulli gjyqtarësh mizorë i rrethuem prej munduesve të panumërt, të cilët të gatshëm presin shenjën e këtyne me i sjellë me duar të palodhuna, thuprat me tanë kthuça, mbi pulpat e trupit tim, para se me më nisë në vendin e të fshimëve të qytetit. I mnderuem ngulshoj e gadi më merrte fryma e as unk jam i zoti të çfajësohem, vetëm i rrotulloj sytë për rreth tue kërkue ndihmë e mbroje por megjithëse këto i kam hapë, nuk dalloj kund gja, pse friga i ka këputë njohuritë e shqisave tëmija e ma ka çapërdinë lamshin e truve.

      Gjyqtarët para të cillve unë qëndroj i mnderuem prej të cillve pre çdo vendimësi për dekë, e zbatuesat e këtij vendimi të cillët gjenden përherë gati të kënaqun me i krye urdhnat e tyne kundra mehet, janë për mue pjestarët e shoqënisë njerzore.

      E çka asht pra kjo shoqni njezore që unë krenar e ndoshta eçentrik ngel arbitër i saj e pickoj e tue sjellë grushta mbas grushtash, përgatitë ndër farka shqitpare, e baskaroj kesh me i ba autopsinë per me i njoftë sëmundjet e saje

      Unë këtë shoqni të njerzve të arsyeshëm, e mbaj kore shtazore, e kjo prej anës së vet e përplasë mbi mue mallkimin tye më dhanë dënimin e padiktuem.

      Kujtova se kam këndue, por vjershat e radhituna prej meje janë gjamë e disprimit, vikamë e padame namesh, ulërimë mallkimi e jehonë e pakëputme kushtrimit, mbas të cillit nuk ka me ra kush. Kot brita, kot thirra, kot qita kushtrimin e ma kot kjava, pse dy kombsat e arsyeshëm, veçmas o grumbullue në shoqni të ndryshme, kan me i përgjigjë zanit timme tallje e qeshje sarkastike un’, i asgjësuem prej vendimit të gjyqtarëve të tyne kam me pushue i dispruem në vetmi e në harresë.

      Kritikët e pa kriter janë zgjatë, para syve të hapun mbi mikroskope, përmbi këto vjersha, e shterngue në duar pincat e prehuna farka Ballkano - Anadollake, kanë me hulutmue nder to bakteret e celulat e infektueme, e tue rrahë me shplakë të mëdhaja koshtë e veta tulake, kan me lëshue me një za të shqyem thirrjen: Ruajuni prej këtyne shprehjeve imorale e antishoqnore, pse kte mund të mutrojsin zemrat e pastra të popullit të tij! E të kënaqun për këtë vendim kan me pritë me buzëqeshje e levdata të hjedhuna prej xasave të  diplomuem nëpër rrugina të drejtorinave të arsimit.

      Opologjisti fetar, automoralisti i frymëzuem prej kensit, të cilin e ka sendergjue aj vetë në kundërshtim me të vërtetat ungjillore, tue ngërthye vetullat e trasha, e gjen helmin e pakenun në prëshkrimet e jetës së njëmendët, e i mësuem si asht me numru pika e presa nder shkrime të shenjta, i zgjatë gishtat me thoj të papreme e vizatë me to fjalë e thanje, tui shqiptu ngultas me autoritet që nuk ka gjashtërrokëshin gjygjsuer, e i kënaqun për ket vendim ka me çue sytë e përlotun kah qiella tue mendue, se kjo prej sërralli do të shesë bekimi të paqtueme. Femna e mbajtme me mendemadhësi kryeneçe, virgjin e infektueme me virusin e sfilizit ndër të rrokme të padame seksuale skutave, ka me shterngue ndër gishtat e zverdhtë stilografin e bukur e me ta ka me firmosë gjykimin për këto vjersha: Tepër pesimiste, shkaktojnë çrregullime në jetën e sotme shoqnore dhejanë kundra moralit popullor. E po atë stilograf “Made in Peking, China” ka me i dergue kaçurrelit Lysien një biljetë të perfumueme me kokainë per një rende - ous notet në skutën pranë Gripit në Parkun e Madh.

      Për rreth tryezave ovale të zbukurueme me mbuloje plasmasi për mes saksijave të vogla laracike lulesh të zbeta serrash ballkanike shtri profesorat e pa të njëmendtë kulltukë të butë nder anda shumëcopash t’Universiteteve e t’Instituteve  të larta, kna me i sjellë nëpër duer tanë lesh, këto shkrime e si Rabinët e Synedrit t’Israelit kna me lshue denimin mbi to tue përsëritë me shoshojnë vikamën “e kajfasit: Ouditis blasphemin! e: ç’nevojë kemi per dëshmitarë të tjerëe, e unë i harruem prej të gjithëve, miqve e shokëve, mbas sa mundit e djerset, do t’i shtrohem vendimit të tyne, pse rrogat e majme u hapën ktyne tager dhe të drejtën mbi gjithçka, e sherbimet e bame të mdhajve janë tituj akademika të mjaftueshëm me i vue mbi tjerët. Fjala e tyne është hyjnore, vendimi i tyne asht i padiktim, e këta ba zeusa bumbulluesa qëndrojnë fatlum tui da gjygje tui pre vendime nder shkulme të reve të prarueme prej rrezeve të Apollit mbi kreshta t’Olimpit shqiptar, e ofshe për të mjerët, po ba me ju mbush mendja me i flakrue rrfenat e veta ditunore mbi krenat e atyne, që nuk u bindën urdhnave e vendimeve politiko - shkencore.

***

      Nën hijen e skelave të nalta, mbulue prej pluhnave të çimentos e të tullave, punëtorët e zheluem, të pikalosun ndër flakë e vetulla me sterpika gelqere, ndigjojnë me vëmendje spjeguesat e vjershave të pandijme ndonjë herë... e u bajnë me ditë se detyra e tyre asht me bajtë gurë e llaç: per ne daçin me i ngulë dhambët në ndonjë koje buket për vete e fëmijët e tyne.

***

      Këta grumbuj të rrasun njerzish, intelektualë e malokë, janë gjygjtarët e veprave të mija,... të nxjerrun prej shkollave o të diplomuem prej profesorave pa diplomë, janë zbatuesat e vendimeve, që gjygjtarët kanë lëshue, e atëherë unë do t’i qëndroj i patronditun e guximtar me i dalë zot vedite

***

      Por kush jam unë, që tui shkelë mbi botëkuptimin e krejt shoqnisë së tashme e të kalueme shqiptare guxoj me dalëkirurg, e kapë shoqninë per krahut e shqyej per dhuni nën thika të mprehta në tyrsen kirurgjike me i ba operacion, pe me i hjekë mullajt e qelbit e që nuk e lanë me marrë frymëe

      Jam lajmëtar i pandigjuem i të vërtetave hyjnore jam thirrësi me za të shkyem i drejtësisë, jam gjamtari i therorve të kushtuem prej fuqisë së të mdhejve e për më tepër e kam shpallë vedin mjek kirurg të sëmundjeve morale, të cillat e kanë infektue, ma tepër se kurr, këtë shoqni njerzore, e pa u topitë e pa neveritje mundohem me hjekë llomin e qelbsinen që kan mbulue dhen.

      Por tui shtrydhë këto mullaj qelbsinet a me njollosi qelbi tyne muee Tue iba shoqnisë njerzore operacione të flliqta, nder pjesë të infektueme, a u infektova unëe Tui i vue balsamin sherues a mu zhyen muee

      Jo. E vërteta nuk asht dhunë! lakuriqësia nuk asht imorale! njimendesia nuk asht poshtenim!, por njerzit e pa kulturë të njëmendet janë imoralë të mbuluem me dhuni e të poshtër, ku nder këto shofin vetëm kënaqen shtazarakë e shfrimin e nepseve të veta.

      Mjeku specialist i sëmundjeve venerjane, para se të vërtetohet në se varra asht e shkaktueme nga spiroketa palida o nga gonokoket domemos, do ti hapë sytë e do ti shtijë gishtat në plagë, e për këtë kërkuej nuk i shkon mendja me e quejt mjekun imoral e të dhanun mbas veprave shtazarake me i vikatë botës t ëruhet prej tij.

      E pse atëherë mue vargu qesharak i pedantëve e i pseudoletrarëve do të më thërrasin pershkruesi i shtyem i imoralitetit, mbasi unë me përshkrimet e mija zbulova sëmundjet imorale të shoqnisë njerzore e ja qita në dritë e në diell varrët e shpirtrave të këtij kensit, që mbahet shpirt e asht shtasë, mbahet i bukur dhe asht i përçudun, mbahet i shëndoshë dhe asht i mbuluem me mullaj dhe dregcae

      Unë krenin e njeriut e mallkova dhe mallkimi im asht i vetmi barë që e shëron ma sëmiri. Posë mizorisë së tij, bërtita në kupë të qiellit që të merreshim vesht njerzit e drejtë e të ruheshin e kjo britmë asht karantinë e domosdoshme me ruejtë pjestë e shëndoshta të shoqnisë. Zbulova nepsin e qita në shesh ndyesinën shpirtnore, të këndueme prej kangtarëve shtazarakë, si dahuni natyret, e me tallje sarkastike lëvdata therëse i vueme gazin, e këto tallje dhe ky gaz janë i vetmi mjet, që mund ti frenojë prrjet e njeriut shtasë.

     

***

      Vallë tash kanga e qokthit, vaji i qyqes, vallet e bylbylave, gungatjet e pëllumbave e krrokjet e korbave bashkë me gurgullimën e gurrave e fishkullimet e erës janë monotonee

      Kanë thanë të vjetrit se vetëm gomari nuk i shijon vallet e natyrës, vetëm veshët e tij, megjithse të gjatë, nuk i ndijnë tingujt e kangëve të shpendëve as jehonet e rrjedhave të përrenjve.

      E po atëherë çka mund të bajnë njerzit, që edhe ky të hijnënë varg me të tjerëte A mund t’ja ndërrojnë vallë natyrën e me ba që edhe ky ti ngreho veshët sa herë të jehojnë ndonjë tingull sado i largët; e gomari të përkundë kokën në shenjë pëlqimi me veshë të ngrehun tui, shiju kangët e vallete

***

      Heu poshtërsi njerzoree I verbti bërtet se të gjithë kan verbue e se shofin dritën e diellit; shkjepani  tue perdredhë ma tepër shan shokë që ecin drejt; i fëlliqtë mbyll hundët e bërtet se e qelbën të tjerët e nuk e shef veden ba shtrekt tanë trupi; kangtari me një za kakofonik gervallet tue përbuzë zanat e tjerve, pa kujtue se me zanin e vet, në mos tash sado vonë bahet gazi i shoqnisë, pse e vërteta, e mira e bukura megjithëse të salvueme e të nëpërkambuna e çilin vetë udhën e dikur do të vehen në krye të vendit.

      Por unë pse i ve këto shënimee Ç’më duhet mue shoqnija e sotme shqitpare e shitme të huejve, shtrue nën thuper të fuqishmit...

      Jo e per njimend jo. E çpalla vedin gjygjtar të paanshëmn per shoqninë njerzore që kje, asht e ka për të kenë.

      E kjo botë shqitpare gjysmake e qesharake nuk ka me pas tjetër përgjigje prej mejet vetëm këto gjashtë fjalë: Honi soit qui mal y pense dhe betohem se nuk kam me shkrue ma, veç kam me u strukë në një qoshe i vetmuem tue u tallë e u zgerdhi për vepra të saja.

Vjeshtë e parë 1967

Jak Zekaj

HALIL HAXHOSAJ : VEPËR ME JEHONË MËRGIMI DHE ATDHEDASHURIE

Liman Zogaj: “Loja mbi gurë”, poezi, Ndërmarrja shërbyese “Jeta e re”, Prishtinë, 2010

Libri

Para pak ditësh doli nga shtypi dhe e morën në dorë lexuesi veprën më të re poetike të autorit Liman Zogaj me titull paksa metaforik edhe si konceptim, por edhe si ide “Loja mbi gurë”. Kjo vepër është libri i tij i tretë poetik pas  “Kosovë nuk ta mora diellin”, Tiranë, 2007  dhe  “Shtigjet e dritës” , Prishtinë 2009.

Kjo vepër në strukturimin dhe përbërjen e vet poetike ka një numër standard poezish që ndahen në katër qerthuj apo cikle poetike: 1. Mbi flatra të shqiponjës, 2. Më ka marrë malli, 3. Loja mbi gurë dhe 4. Nëpër dallgë dashurie. Siç po shihet nga titujt e qerthujve sinkronizimi dhe interesimi i poetit të këtyre vargjeve qëndron i legurëzuar nëpër të gjitha uverturat, rropatjet, mallëngjimet, dhe krajatat jetësore të individit dhe kombit tonë në përgjithësi, nëpër hallkat e historisë sonë. Siç thotë redaktori i librit Ali D. Jasiqi në pasthënien e tij: “Janë këto krijime frymëzimesh sa subjektive aq edhe shprehje e botës njerëzore, që do të thotë se poeti  synon  thurjen e vargjeve që nuk kufizohen vetëm në botën e vet të mbyllur, por ato frymojnë edhe për atë të përgjithshme”. Për Liman Zogajn tema e mërgimit është burim i pashtershëm i frymëzimit, si edhe tek shumica e poetëve të tjerë, e sidomos e atyre që jetojnë dhe krijojnë në kurbet. Kjo plagë e shoqërisë sonë sjellë edhe tragjedi në familjet e mërgimtarëve. Mbase, ky element është edhe më i trajtuari në tërë krijimtarinë e deritashme poetike të këtij poeti pasi që ai vetë me familje jeton dhe punon e krijon që disa vite, mbase edhe dekada në qytetin Essen të Gjermanisë. Përveç punës, poeti Liman Zogaj në Gjermani është i angazhuar edhe në organizimin dhe zhvillimin e jetës kulturore e sidomos letrare dhe teatrore në Essen dhe vende të tjera të Gjermanisë dhe diasporës ku ka bashkatdhetarë tanë. Kështu, emri i këtij krijuesi është i njohur nga lexuesit tanë në diasporë edhe si njëri i kulturës dhe teatrit.

Poashtu temë tjetër interesante për pendën e Liman Zogajt është edhe lufta, sidomos kjo e fundit që ndodhi në Kosovë, e cila pati në tagër bukur të madh. Poeti, Liman Zogaj, vjen te përfundimi se lufta është e tmerrshme, por nganjëherë është shpëtimtare për njerëzit që kanë vuajtur nën okupimin e armikut. Kjo ndodhi edhe në luftën e fundit kur hordhitë serbe ikën me bisht nën këmbë, para luftëtarëve të lirisë veshur me uniformën e UÇK-së. Në këtë vazhdë ai do të thuri vargje shumë të qëlluara dhe të latuara poetikisht edhe për luftëtarët e patrembur që ranë në altarin e lirisë për të mbetur të pavdekshëm, si bie fjala, Habib Zogaj – Arbri, të cilit i është kushtuar edhe poezia “Meteor drite”, pastaj Komandant Kumanovës, e ndonjë luftëtari tjetër.

Edhe bashkimi kombëtar behët tematikë frymëzim i poezisë së autorit të përmbledhjes“Loja mbi gurë”. E kjo është ëndërr e vazhdueshme e kombit shqiptar të ndarë në disa shtete. Sipas autorit të këtij vëllim i poetik kjo ëndërr një ditë do të behet realitet, gjë që është e pashmangshme në të ardhmen.

      Në ciklin e fundit të këtij vëllimi poetik të poetit Liman Zogaj i gjemë poezitë në të cilat i këndohet dashurisë, kësaj temë të pashtershme për të gjithë poetët e të gjitha kohërave dhe vendeve. Për këtë autor dashuria është e shenjtë, është diç që të tronditë, diç që të kallë dhe nuk të lenë të qetë. Por, këtij motivi autori Liman Zogaj, i këndon me maturi, dinjitet dhe pa ndonjë teprim apo ndërthurje tej mase. Pra, çdo gjë këtu është e thënë bukur, poetikisht dhe në mënyrë të matur. Kjo maturi e rrit edhe vlerën e kësaj poezie dhe tematikës së saj.

Dhe krejt në fund mund të konstatohet se poezitë e kësaj përmbledhje janë të shkurta dhe koncize, të thurura  me metafora dhe figura të tjera. Të gjitha këto e bëjnë këtë poezi  të lexueshme dhe të kuptueshme për të gjitha shtresat dhe moshat e lexuesve.

FATMIR TERZIU : ‘MEMORJE’ NË FILOZOFINË E SADIE KRYEZIUT

Libri i ri i autores sjell kujtesën e saj në vargje dhe urtësi popullore

Kopertina e "Memorje"

Doli nga botimi për lexuesin libri më i ri i autores Sadie Kryeziu-Bejtullahu. Vëllimi i titulluar “Memorje” krijon një udhëtim imagjinar për lexuesin nëpërmjet imagjinatës dhe kujtesës së autores në vite. E destinuar të mbajë shënime që në vogëli, ajo krijon kështu një hapësirë të ndjeshme mes kujtesës dhe fakteve për të na dhënë simbole të vlefshme shqiptare. Pjesa e shkruar në vitin 1989 nga autorja shqiptare me nëntitullin “BALADË” është një histori e vërtetë e shkruar në vargje. Vetë Sadie Kryeziu Bejtullahu na shprehet: “Shkruar ashtu siç më ka treguar gjyshja ime Fazlija në lidhje me xhaxhain e saj, Alush Smail Javorin. Alush Smail Javori ishte një luftëtar dhe patriot i madh i Kombit Shqiptar, shton autorja. Autorja e titullon “ALUSH SMAILI OSO I RI” dhe që në fillim na bien në sy elementë funksionalë historikë dhe pjesë të kulturës shqiptare si lahuta:

“Lahuta këngën nuk po e ndal

lot gëzimi diellit i kan dal

në Lloziç nëna lindi djalë

Alush Smailit

emrin OSO I RI don me ja lan...”

më tej autorja jep detaje më të gjera lidhur me këtë figurë baladë. Në pjesën tjetër autorja shpalos urtësinë popullore mes aforizmave e fjalëurtive për të afruar një komunikim më filozofik me lexuesin. Libri ka një lehtësi në të lexuar dhe është për të gjithë moshat. Kështu ky botim shton më shumë fjalët për poeten dhe publicisten me perspektivë, Sadie Kryeziu-Bejtullahu.

Sadie Kryeziu-Bejtullahu modeli femëror në britaninë e madhe

Shpeshherë ndjehemi ngushtë të shkruajmë për njerëz që i njohim familjarisht. Ndjehemi kështu, pasi ‘lidhjet’ familjare disaherë ndikojnë dhe ndikohen në ‘hapje gojësh’, apo nga zhgarravitje tefterakësh. Në këtë rast kur nisa të shkruaj për juristen e diplomuar, poeten dhe nënën model të tre vajzave të mrekullueshme dhe talente në disa gjini të artit në Britaninë e Madhe, bashkëshorten e nderuar të Masterit në Ekonomi-Biznes, Abedin Bejtullahut, ndjeva një krenari të pesëfishtë, sepse në të përmblidhen të gjitha që mund e duhet t’i thoshte familja ime. Kështu emri dhe vepra e poetes Sadie Kryeziu-Bejtullahu, ishte vetëm një pikënisje në shtratin e këtyre rrjeshtave.

Sadie Kryeziu-Bejtullahu, së shpejti del me vëllimin e dytë të saj. Është një përbledhje e shtrydhur nga vitet, nga lidhjet e saj me fate njerëzish, me arsye e determinime kohore, por edhe me praktika e konvergjenca jetike. Vargu i saj me lot nëne e burri bashkë, pena e saj me dhimba zemre e trumcatje kritike, ndjenja e saj me shtrime akute të jetës, pasqyra jetike e saj me vizion tejet të ndjeshëm, vjen në këtë vëllim mes një morie të gërshetuar të melosit tradicional poetik dhe vargut pa alarm e rutinë. Kjo autore që ka shkëlqyer gjithmonë në bangat e edukimit në vendlindje, edhe në Britaninë e Madhe, mbetet një model për të tjerët. E specializuar pranë disa kompanive prestigjioze, por edhe me ndjekje e sipër për aspekte të medias, mbetet një arsye e qartë në vëzhgimin tonë dashamirës.

 “Persiatje” hapi siparin e dijes

 Kohë më parë iu shtua edhe një vëllim poetik lexuesve shqiptarë në Britaninë e Madhe. Ishte libri me poezi “Persiatje” i autores Sadie Kryeziu-Bejtullahu, që pa dritën e botimit nga “Emal”. Në vitin1995 shkrimtari Mehmet Kajtazi ka thënë fjalët e tij në mbështetje e inkurajim të autores. Pastaja disa nga poezitë e saj u botuan nëpër revista të ndryshme: “Studenti” (Fakulteti Juridik); “Zëri i Rinisë”, “Pionieri”, “Rilindja” etj. Disa poezi të saj “E dua nënën”, “Shkolla ime”, “Kosovë” dhe disa nga tregimet e autores si ”Fjala vret”; “Harresa”;  “Zëmër e thyer”; “ Kur Pranvera sjell gëzim”; “Një jetë e re po lulëzon gërmadhash” etj u botuan menjëherë pas vlerësimeve nga profesori Sulejman Gashi (Gazetar për RTK, nga Ëashingtoni) si dhe shkrimtari dhe profesori i letersisë Hajdin Morina.

Tashmë “Persiatje” i autores Sadie Kryeziu-Bejtullahu është një vëllim me rreth njëqind poezi të shkruara nga autorja në vite. Të shkruara në vitet me ëndrra rinore, të frymëzuara nga jeta, mjedisi, atmosfera dhe situatat në të cilat ëndrrat e saj u kalkuluan derisa ajo u bë nënë e dy vajzave të dashura të saj. Këto poezi që përfshihen në vëllimin e kësaj autoreje kanë një motiv të qartë e një lidhje të pashtershme me ëndrrat e saj të kahershme për të shkruar, për të lëvruar talentin e saj, bukurinë e natyrës shqiptare, larminë e jetës së ngushtëzuar të kohërave në Kosovë e fatin e jetës mes kurrikulave jetike.

Vëllimi është një frymëmarrje e nisur në strofkat e mbajtura tinëz në kujtesën e Kryeziut dhe një shpërthim vrulli në moshën e pjekur, ku jeta dhe larmia e jetës janë kushtëzim e integrimit, prosperitetit dhe arsyes për ecjen në rrugën e bukur të hapur enkas nga Pavarësia e Kosovës. Janë vargjet e saj kushtuar pikërisht kësaj ruge të bukur që flasin me një ritëm poetik të ndjeshëm mes figurave letrare, vargut të lirë dhe gjithë tentativës së kësaj autoreje për të lëvruar norma të qarta poetike.

Ky vëllim premtues i autores Kryeziu hapi siparin e saj të dijes dhe njohurisë për të paraqitur edhe punë të tjera të shkruara prej saj në vite, por edhe angazhime të tjera të reja si frymëzime të kohërave që jetojmë. Ne i urojmë suksese të mëtejshme autores.

 Rreth autores

 Sadije Kryeziu-Bejtullahu është një nga poetet e reja që janë pjesë e krijuesve shqiptarë në Britaninë e Madhe. Ajo ka botuar vëllimin e parë poetik, “Persiatje”. Ka lindur në Mleqanin e Klinës. Fëmijërinë e saj e kaloi aty, u rrit në ODËN shqiptare, ku gjyshi i saj i dha krahët  dhe fjalën e kuvendit. U rrit më frymën dhe ndjenjën patriotike, të mbajtjes së fjalës, respektit, nderit. Cilësi këto të cilat e percollën gjatë tërë jetës. Cilësi të cilat njeriun e bëjnë njeri.

Shkollen fillore e kreu në Kijevë (Adem Bajrami), të mesmen në gjimnazin “Luigj Gurakuqi” po në Kijevë, vitin e parë dhe të dytë i përfundoi po aty, pastaj vitin e tretë dhe të katërt në gjimnazin “Luigj Gurakuqi” në Klinë. Për tetë vite me radhë ka qenë e shpallur nxënësja më e mirë në mësime dhe sjellje në të gjitha kategoritë e shkollave. Ajo ka qenë kryetare dhe reprezantuese.

Ajo që e bën më të rrëndësishëm faktin e karakterit të saj tejet human, është fakti se ka qenë anëtare dhe aktiviste në Pajtimin e Gjaqeve me Anton Çetën. Si artiste dhe me shpirt artist ka luajtur rolin e Files tek “Udha e Lirisë” etj. Sot është sërrish një aktiviste e papërtuar dhe së shpejti do të ketë shansin të drejtojë edhe disa klasa të arsimit plotësues shqip në Londër.

Sadie Kryeziu-Bejtullahu mbetet kështu modeli femëror në Mbretërinë e Bashkuar.

Add to:  del.icio.us |  Digg

ARBNORE LUMI : ZHANRI DHE EKSCESI NË TEORINË E FILMIT

ARBNORE LUMI

Studim

Zhanri

Zhanri është një element i rëndësishëm në film i cili hedh dritë në aspekte të veçanta të kinemasë, mpreh mënyrën e të kuptuarit të aspekteve narrative dhe stilistike të filmit. Po kështu, zhanri është edhe instrument ose një sistem i rregullave të shprehjes, i cili konstrukton dhe kategorizon filmat sipas faktorëve të ndryshëm. Këta faktorë përmblidhen në një linjë të tregimit të cilin e ndjek regjisori dhe që audiencës ia lehtëson dhe shkurton rrugën në procesin e të kuptuarit të filmit.

Thomas Schats, autor i artikullit “Zhanri i filmit dhe filmi zhanër”, definon nocionin e karakteristikave të filmit zhanër si vijon: "Për shkak se në esencë është një sistem narrativ, një film zhanër mund të shqyrtohet në kuadër të stukturës fundamentale të këtyre komponenteve: subjekti, karakteret, ambienti, tema, stili, e kështu me rradhë."[2] Sa i përket zhanrit mund t'i shqyrtojmë disa shembuj karakteristikë, p.sh. filmat Western, që përbëjnë një zhanër klasik që portretizon pushtimin e së egrës. Në mënyrë të tipizuar, në filmat western mund të presim elemente siç janë armët dhe duelet me armë (ndonjëherë duke kalëruar), dhunën dhe masakrat e njerëzve, kuajt, trenat (plaçkitjet e trenave), dhe shumë shpesh edhe plaçkitjet e bankave. Është shumë e rëndësishme që t'i drejtohemi edhe ambientit, i cili zakonisht përbëhet nga shtëpitë ferme, shtëpi të rrethuara, burgu, rruga kryesore e një qyteti të vogël ose periferia e vogël qytetesh që janë të krijuara diku në skajet e civilizimit.

Së dyti, një ndër zhanret e filmit më të fuqishëm në kuptimin e ndikimit të vazhdueshëm, është i ashtuquajturi filmi noir (filmi i zi). Filmat që hyjnë në kategorinë noir janë xhiruar kryesisht në teknikën bardh e zi, gjë që mundëson që hijet dhe kontrasti i dritës të bëhen më të dukshëm. Disa prej elementeve më të rëndësishëm që përshkruajnë karakteristikat e këtij zhanri përmbledhen në atë se në këta filma ne presim që të shohim "ambientin urban të zhurmshëm, tensionet e kompozicionit, kontrastin e lartë të dritës dhe të ngjyrave të errëta,  këndet e pjerrëta të kamerës, si dhe tema të dykuptimësisë dhe tjetërsimit"[3] Pra, tek filmat noir ka diçka që vazhdimisht i referohet ose shpreh anët më të errëta të shpirtit njerëzor dhe të përvojës sociale.

Të gjitha zhanret janë të definuara dhe parimisht marrin krah nga disa elemente të veçanta brenda filmit që spektatorëve ua mundësojnë që të ndiejnë atë çka duan të ndjejnë dhe të kuptojnë elementet e rëndësishme të orkestruara brenda filmit. Douglas Pye në artikullin e tij Westernet “Zhanri dhe Filmat”[4] thekson se këto elemente "duhet të janë relativisht të pakta në mënyrë që të regjistrohen si të njohura nga një audiencë e veçantë, duke nxitur një spektër më të gjërë të pritjeve që stimulohen, përcaktohen, konfirmohen, ose edhe befasojnë me kombinimet e elementeve nga–momenti-në-moment brenda çdo filmi". Shumë shpesh këto elemente ndihmojnë shikuesin në përcaktimin e zhanrit të filmit që nga skenat e para të tij. Për më tepër, secili zhanër i filmit i shfaqet shikuesit që me kuadrin dhe tingullin e parë, madje edhe që me shfaqjen e titullit të filmit.

Teoria e zhanrit në film përpiqet që t’i shquaj elementet e kategorizuara brenda filmit që njëfarë dore filmat i bëjnë më të pranueshëm për shikuesit. Cilido element i filmit, apo kombinimi i më shumë sosh, thekson një linjë jashtëzakonisht të gjerë të vijave të tregimit dhe kuptimeve ose simbolikave, siç thotë autori i artikullit Western (Genres and Movies) Douglas Pye, duke qartësuar nocionin e karakteristikave të relacioneve në zhanrin e Western-it: "Relacioni i karakterit me botën reale mund të jetë një çështje madhore në disa prej filmave western, përderisa në filmat tjerë mund të jetë thjesht vetëm një prapavijë e aksionit; karakteret mund të personalizohen tërësisht duke i dhënë një motiv konflikti ose ngatërrese, ose të prezantuar në mënyrë skematike si projeksion figurash morale që personifikojnë të mirën dhe të keqën". Përdorimi i elementeve të ndryshme dhe të rëndësishme, e në veçanti ekspresionizmi stilistik në filma, ndihmoi në ngritjen e vëmendjes dhe vlerave kinematografike, e po ashtu edhe vetë produksionin. Këto stilizime duket se kanë funksionuar si mënyra të konvencionalizuara për ngritjen e statusit të produksionit, duke operuar si gjuhë e diferencimeve stilistike që janë standardizuar po aq në mënyra të ndryshme sa edhe normat klasike. 

Është me rëndësi të përmendet se si filmat zhanër kanë disa karakteristika unike, që tregojnë ndjenjën dhe kuptimin e filmit e që teoritë e filmave të tjerë nuk i kanë. Megjithatë, edhe vetë zhanret nga shumë kritikë të filmave kanë qenë të adresuara si teori problematike, duke u konsideruar më shumë si stil e jo zhanër. Kjo është rezultat i përdorimit të elementeve dhe metodave kinematografike për të përshkruar sa më saktë nocionet e filmave. Ndërkaq, në këtë kontekst ekzistojnë disa terma të veçantë, apo mini-teori, që jetojnë përbrenda zhanrit të filmit. Disa nga kritikët e filmit theksojnë se ato janë shumë të rëndësishme për teorinë e filmit zhanër. Kur përmendëm më parë se si filmi zhanër përfiton ndaj elementeve të caktuara që të përhap karakteristikat kryesore dhe t’i fokusojë pandërmjetshëm tek audienca, përbrenda këtyre karakteristikave jetojnë dy teoritë më të rëndësishme: teoria semantike dhe teoria sintaktike. Duke u bazuar tek kritika e filmit, këto dy teori janë të aplikueshme tek zhanret mirepo me një perspektivë të ndryshme. Ato definojnë nocione të ndryshme të filmit zhanër.

Qasja semantike lehtëson karakterizimin e filmit, duke u bazuar në elemente dhe faktorë të ndryshëm: karakteri, kostumet, skenografia, lokacioni dhe makiazhi. Kjo parimisht definon zhanrin për nga blloqet dhe ikonat semantike, përderisa teoria sintaktike, është një qasje e cila përcakton zhanrin për nga marrëdhënia në mes të ndërtimit të blloqeve (arkitekturale) që krijojnë strukturat dhe kuptimet. Kjo strukturë është e njohur si sintaksë. Megjithatë, është shumë me rëndësi të përmendet që këto dy teori bashkëpunojnë shumë mirë duke u kombinuar mes veti edhe duke ndryshuar në ndërkohë. Kjo mund të nxjerr në pah një fenomen që filmi zhanër e ka ndërsa teoritë e filmave të tjerë nuk e kanë.

Filmi i zhanrit mjuzikël është studiuar në mënyrë të përsosur dhe disa prej tyre janë bërë pjesë esenciale e kulturës moderne, në fillim kuptimi (sintaksa) ishte - vuajtje për vdekje, por më tej, (sintaksa) merr trajtën e kënaqësisë së qiftëzimit. Të gjitha këto elemente ishin shumë mirë të orkestruara, të përpunuara dhe spektakulare, dhe rezultat i triumfit të thjeshtësisë. Për më shumë, elementet tjera me të cilat kritika e filmit lëviz përbrenda filmit zhanër e që janë me rëndësi t'i adresohemi, janë ato që Rick Altman i thekson si ide në artikullin e tij “Një qasje semantike/sintaktike ndaj filmave zhanër”[5], "Semiotika: thekson elementet themelore (pluhuri, toka, lëkura, kuajt), karakteret (sherifi i vetmuar, kauboji i rreptë/i butë, gruaja e fortë/e ndjeshëm), Amerika përendimore e viteve 1849 deri 1900. Sinktaksa: Western gjithmonë zë vend në zona të largëta, sfidat në mes civilizimit/primitivizmit, kopshtit/shkretëtirës." Që të ilustrojmë më mirë këtë ide, filmi i njohur “Once Upon a Time in the West” nga regjisori Sergio Leone në 1968, përshkruan modelet e semiotikës përbrenda zhanrit Western. Gjatë gjithë filmit shohim karakteristika tipike të cilat portretizojnë bukurinë dhe egërsinë e kulturës epike të Perëndimit të Egër. Ky film është, po ashtu, një shembull shumë i mirë i teorisë sintaktike, sepse shpalos idenë e një paraqitjeje të dhunshme për fshatin, zonat e largëta, sfidës së civilizimit/primitivizmit e gjithashtu edhe kopshtit/shkretëtirës. Këto elemente të përmendura, jo vetëm që karakterizojnë nocionin e këtyre dy teorive të rëndësishme (sintaktike dhe semantike) përbrenda zhanrit, por ato shpalosin edhe karakteristikat kryesore të cilat definojnë filmin zhanër.

Ndërkaq, përbri zhanrit western dhe karakterizimit të tij në teori është i rëndësishëm një tjetër zhanër, ai i filmit noir, stili i të cilit ka pasur një ndikim domethënës edhe shumë kohë pasi që periudha historike e tij kishte përfunduar. Filmat noir posedojnë karakteristika përcaktuese sikurse tek western, mjuzikli apo te ndonjë tjetër zhanër., por zakonisht, në krahasim me zhanret tjera, filmat noir dallohen për nga vija e tregimit. Elementet e stilit të përdorura në këtë zhanër lënë përshtypje të njëjta si ato të shoqërisë së gangsterave. Filmimi karakterizohet me heronjët cinik dhe ndriqim të zymtë dhe regjisorët e këtij lloji filmash kanë përdorur hijet për krijimin e një fuqie psikologjike që shquan karakteret. Është mjaft interesante se ky zhanër e ka origjinën tek ekspresionizmi gjerman për shkak të vijës së tregimit të errët, pesimist që e ka. Më tej, filmat noirshkojnë përtej të errtës, ndriqimit të rëndë të ngjyrimit të qytetit të natës me shi.

Nga një aspekt tjetër i analizës është vërejtur se tek filmat noir, femrat portretizohen si qenie dhe subjekte pasivë. Linda Williams në artikullin Film Bodies: Gender, Genre, and Excess (Trupat filmik: gjinia, zhanri dhe ekscesi) thekson: "Po ashtu, mund të vërejmë diçka që këto zhanre e kanë të përbashkët: edhe pse janë mjaft të ndryshëm për nga ndërtimi pasi që i referohen audiencave të tyre të zgjedhura, me pornografinë që, me sa duket, synon që ta tregojë mashkullin aktiv dhe femrën melodramatike dhe si grua pasive, dhe me nxjerrjen vulgaritetit bashkëkohor që synon horrorin e animit të egër adoloshent mes poleve maskuline dhe feminine, në të dy këto gjini trupi i femrës figurohet në skenë në funksionin tradicional të personifikimit të kënaqësisë, frikës dhe dhembjes.”Një shembull tjetër i cili mund të shoqërojë këtë ide është filmi Double Indenity i vitit 1944, regjisor i së cilit është Billy Wilder. Roli i femrës i luajtur nga Barbara Stanwyck, i përshkruar si pjese e një vrasëseje krejtësisht të ftohtë, të një gruaje absolutisht të ligë e cila vret burrin e saj për shkak të një njeriu tjetër, Walter Neff-in (MacMurray). Përkundër të gjitha këtyre, performanca e saj gjatë gjithë filmit është ajo që kujtohet me gjallëri më të shprehur. Aftësia e saj për të luajtur këtë rol vazhdon që t'i jep spektatorit një mësim klasik rreth feminitetit. Është e vlefshme të përmendim që përveç karaktereve në këtë film, ajo që e bëri këtë film një vepër të madhe të zhanritnoir është që regjisori përdori kënde të vogla të sekuencave, dhe këndet e gjerë të objektivave, në mënyrë që të krijojë ndjenjën e tensionit. Po ashtu, ndriqimi i dobët krijonte hije të thella, ashtu që pasiguria bëhej më e qartë, gjë e cila është me shumë rëndësi te zhanri noir i këtij niveli. 

Në përgjithësi, filmi zhanër ende është duke u trajtuar nga kritika e filmit më shumë si një stil sesa si zhanër, dhe ky element kinematografik ka pasur një ndikim të pamasë tek prodhuesit e filmave dhe ende vazhdon të jetë i tillë. Mirëpo, të gjitha elementet formale të kohës tek zhanret western, mjuzikël apo noir, janë gjithmonë të orkestruara që të ndihmojnë bartjen e mesazhit tek audienca, ashtu që vet artistët të përshtaten në mënyra të ndryshme me qëllim që shikuesit e zgjedhur të kuptojnë gjuhën e tyre artistike në aspektet filmike dhe kulturore, dhe që këtej të përparojë në promovimin e jetës dhe artit të kinemasë.

Ekscesi kinematik

Artikujt si The Concept of Cinematic Excess[6], Film Bodies: Gender, Genre, and Excess”[7] dhe"‘Trashing’ the Academy, Taste, Excess and Emerging Politics of Cinematic Style"[8], trajtojnë çështjen e "ekscesit" kinematik dhe "stilit" në një shkalle më të gjerë në mënyrë që të eksplorojnë dhe nxjerrin në shesh idenë që stili dhe ekscesi shfaqen si kualitete të dyfishta, se ato funksionojnë edhe si elemente të ndara në kinema por, megjithatë, edhe mbesin të lidhur bashkë pasi që përmbajnë materiale karakteristike estetike për filma të zhanreve të ndryshëm, dhe kinemanë në përgjithësi. Ndërkaq, një element tjetër që tërheq vëmendjen është "Para-kinemaja", e cila paraqet ekscesin kinematik dhe po ashtu edhe elementet të cilët nuk hyjnë direkt në rrëfimin e tregimit, dhe në këtë mënyrë "shfaqin ‘dështimin’ sistematik" apo “shtrembërimin" e stilit tradicional kinematik, siç argumenton Jeffery Sconce në artikullin e tij.

Autori i këtyre artikujve, në mënyrë shumë të bukur thekson idetë se kur eksceset kinematike duhen të shtyhen përpara, brenda asaj që regjisori është në gjendje të bëjë ndonjëherë, si dhe kur dhe për cilin grup të shikuesve këto elemente estetike janë më të dukshme. 

"Ekscesi" kinematik është një pishinë e mbushur me vizualitet, e cila shërben si një instrument ose mjet për pikëpamjen tonë, që na mundëson hulumtimin e elementeve estetike brenda filmit. Në disa raste ekscesi kinematik mund t'a dobësojë rrëfimin, duke i defamiliarizuar shikuesit me idenë e rrëfimit dhe jo ta vlerësojë atë. Megjithatë, prezenca e ekscesit kinematik nuk i shkatërron mekanizmat e të rrëfyerit, vetëm i dobëson ato. Tek disa regjisor ekscesi kinematik madje mund të shfaqet më shpesh. Si shembull i cili do të ilustrontë këtë mund të jenë filmat e Jean Godard, të cilët mund të përfshihen në kategorinë e ekscesit kinematike, për arsyen se ai zakonisht përdor kuadro të stërzgjatura, të cilat nuk mund të përcjellin ndonjë mesazh ose motiv, por ato janë zgjatje e aspekteve të stilit të tij të xhirimit. Poashtu, brenda këtyre kuadrove të zgjatura mund të duken disa objekte, simbole të cilat nuk janë të lidhura ngushtë, ndoshta edhe fare, me rrëfimin, dhe kjo i nxit më shumë elementet estetike sesa rrëfyese të filmit.

Kur flasim për stilin e regjisorëve dhe shfaqjen e ekscesit në filmat e tyre, duhet të kemi në mëndje që këto elemente për shikuesin nuk janë gjithnjë tërheqëse. Megjithatë, sipas Bazin, kjo ndihmon krijimin e një "qëndrimi mental më aktiv". Stili dhe elementet ndonjëherë sjellin shikuesin më afër realitetit. Më tej, Thompson[9] argumenton se rëndësia e ekscesit qëndron në atë se rinovon freskinë e perceptimit të veprës dhe sugjeron një mënyrë të ndryshme të shikimit dhe dëgjimit të ndonjë filmi.

Ekscesi kinematik nuk paraqitet vetëm te disa regjisorë,  por është e rëndësishme që të theksohet së stili dhe ekscesi kinematik të lidhur bashkë, kanë qenë mjaft të dukshëm dhe me stutus të privilegjuar në disa zhanre, siç janë horrori, melodrama dhe pornografia.

Në zhanret e sotme, në krahasim me ato klasiket, ka shumë më tepër ekscese kinematike. Për mungesë të motivacionit në rrëfimin, vijnë në shrehje eksceset kinematike. Si shembull që do të përshkruante bukur ekscesin kinematik është filmi "Ichi the Killer" (Vrasësi Ichi) i Takashi Miike (2001). Në shumë prej skenave të orkestruara në këtë film, motivimi zbehet dhe vie në pah ekscesi kinematik. Përderisa filmi përmban skena të dhunës dhe brutalitetit, objektet dhe simbolet të treguara gjatë skenave, zbulojnë eksceset duke i zbehur motivimet. Kjo shihet mirë në skenën kur njërit nga personazhet i prehet koka në dysh, në një kuadër të përmbledhur, por i stërzgjatur, që shpjegon mungesën e motivacionit dhe rrëfimit. Po ashtu, një tjetër skenë e cila do të ilustronte shumë mirë nocionin e ekscesit kinematik në këtë film është kuadri i një personazhi të vrarë, të shtrirë në dysheme, ku vetëm koka e masakruar dhe njëri krah, përndryshe të prerë në mënyrë brutale, notojnë në gjakun mbi dysheme. Pa harruar, ky film është edhe një shembull i para-kinemasë, pasiqë në shumë skena stili tradicional kinematik është i dobësuar, por jo tërësisht i shkatërruar.

Filmat pornografik, poashtu, përmbajnë një sasi të madhe të ekscesit kinematik, të cilët Linda Williams i quan "ekscese seksuale". Këta filma sjellin në skenë brutalitet të madh drejt karakterit të femrës. Megjithatë, përkundër dhunës dhe brutalitetit, sipas teorisë së Linda Williams, sjellin kënaqësi tek disa shikues. Linda Williams këtë e argumenton kësisoji: "Në teorinë e feminizmit, statusi i ekscesit ka qenë i ndarë në dysh në shumicën e mjeteve të analizës. Kategoritë e fetishizmit, voajerizmit, sadizmit dhe mazohizmit janë dukshëm të përfshira, në mënyrë që të përshkruajnë kënaqësinë tek shikuesit e këtyre filmave, e që sipas definicionit janë perversitete."

Megjithatë, stili dhe ekscesi kinematik nuk të dukshëm për secilin shikues. Kjo mëvaret nga këndi prej të cilit shikohet, do të thotë, mëvaret nga prapavija kulturore dhe njohuritë që shikuesit kanë nga kinemaja. Kristen Thompson dhe Linda Williams japin disa mendime interesante rreth idesë të asaj se si disa shikues janë të trajnuar që të shikojnë filmat ndryshe, “ato forma në ekran duken në atë mënyrë sepse ‘ato gjëra duken ashtu në vërtetë’”. Shikues të tjerë, të trajnuar që të shikojnë filmat si shprehje romantike të artistit, përpiqen që të shikojnë çdo aspekt të secilës skenë si përcjellje e ‘kuptimit’ të vizionit personal, sikur “pamja duket e tillë sepse është ashtu sikurse artisti e ka shikuar botën”.

Në përgjithësi, këto analiza të orkestruara të nocionit mbi eksceset kinematike nga Thomson, Linda Williams dhe Sconce, ngacmojnë  mendimet, njohuritë tona më tej që të kuptojmë filmat në një nivel tjetër. Ato vlerësojnë dhe ilustrojnë proceset e zhvilluara të stilit të cilat formojnë vizionin tonë mbi atë se si të lexojmë filmat e zhanreve dhe rrëfimeve të ndryshme, dhe se si elementet estetike brenda një filmi mund të na ndihmojnë, ose jo, që të përceptojmë kuptimin përmes një objekti ose simboli të përdorur në film.

---

[1] ARBNORE LUMI  jeton në Kanadë. Studimet për Produksion Filmik dhe Televziv i ka mbaruar në Centennial College, School of Communications, Media and Design në Toronto të Kanadasë. Më pas studimet për analizën dhe teorinë e filmit I ka mbaruar në York University, Fine Arts: Film, Cinema and Media të Toronto-s.

[2] Thomas Schats, Film Genre and The Genre Film, Greenfield, Osborn, et al Robson: 22.

[3] Frederick Wardell - Filmography by Genre, II.

[4] Pye, Douglas,“The Western (Genre and Movies)”, Në Film Genre Reader III. Barry Keith Grant, ed. Austin: University of Texas Press, 203-218.

[5] Rick Altman, “A Semantic/Syntactic Approach to Film Genre”, Cinema Journal 23, no. 3 (Spring 1984). 6—18. Rep. in Film Genre Reader II.

[6] Thompson, Kristin, "The Concept of Cinematic Excess", Film Theory and Criticism: Introductory Readings. 5th ed. Ed. Leo Braudy and Marshall Cohen. New York: Oxford University Press, 1999.

[7] Linda Williams, “Film Bodies: Gender, Genre, and Excess, Film Quarterly, 1991 - Univ California Press

[8] Sconce, J. (1995) “Trashing the Academy: Taste, Excess, and the Emerging Politics of Cinematic Style. Screen 36, 4.

[9] Thompson, Kristin, "The Concept of Cinematic Excess", Film Theory and Criticism: Introductory Readings. 5th ed. Ed. Leo Braudy and Marshall Cohen. New York: Oxford University Press, 1999, f. 551.