Nuk ka fije dyshimi, se prof. Rexhep Qosja është një nga intelektualët më të shquar të kohës sonë, me emrin e të cilit lidhen shumë aspekte të zhvillimit tonë në fushën e shkencave albanologjike, të arsimit tonë kombëtar dhe të jetës sonë kulturore dhe shoqërore. Mund të thuhet se ai, me veprën e tij paraqet një fenomen të veçantë në kohën tonë dhe se është një rilindës i mirëfilltë për kulturën shqiptare.
Në periudhën e tretë të pasluftës së vitit 1998-1999, krijimtarinë e tij e karakterizon shumëllojshmëria e shkrimeve, midis të cilëve shquhen shkrimet dokumentare në formën e ditarit, shkrimet letrare në prozë, studimet e letërsisë e sidomos shkrimet e karakterit polemik për çështje të rëndësishme shoqërore. Autori i këtyre shkrimeve bëhet dëshmitar i drejtpërdrejtë i ngjarjeve të mëdha, siç janë Konferenca e Rambujesë, që paraqitet në librin “Paqja e përgjakshme”.
Rexhep Qosja, studenti i gjeneratës së parë në katedrën e Albanologjisë në Prishtinë, u dallua si njeri me kërshëri të gjerë dhe etje të pashuar për dije e kulturë, me vullnet të madh në punë, me qëndresë e vendosmëri të rrallë. Intelektuali i ri Rexhep Qosja, me punën e tij të përkushtuar, me mençurinë e kultivuar, duke i zgjeruar kufijtë e lirisë krijuese, i hapi shtigjet e diturisë jo vetëm vetvetes, por edhe mbarë brezit të ri të Kosovës, që u krijuan në rrethana pak më të liberalizuara pas ngjarjeve të vitit 1966. Në ato vite, rihapjes së institucioneve kombëtare, të avancimit të studimeve albanologjike me hapjen e shkallës së tretë, me hapjen e studimeve pasuniversitare, falë punës së tij dhe aktivizimit të mbarë inteligjencës shqiptare, kultura shqiptare në Kosovë po i kthehej amës së burimit kombëtar dhe po i vinte lidhjet e veta të shkëputura me Rilindjen Kombëtare Shqiptare, ndërsa gjuha shqipe në veçanti po ecte e sigurt drejt njësimit të saj si gjuhë letrare e popullit të qytetëruar.
Puna e Rexhep Qosjes në Institutin Albanologjik, në Katedrën e Gjuhës dhe të Letërsisë, në redaksitë e revistave shkencore e letrare, më vonë edhe në Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, vepra e tij shkencore e letrare duhej t’i përballonte sfidat e dy dogmave të rrezikshme; ideologjinë antishqiptare të titizmit jugosllav dhe skematizmit dogmatik, por edhe të realizmit socialit që e karakterizonte letërsinë dhe artet në Shqipëri. Sado që asnjë vepër nuk mund të qëndrojë jashtë kohës së vet historike, Rexhep Qosja në veprën e tij është njëri ndër intelektualët e paktë shqiptarë të trevës së Ballkanit, që i ka tejkaluar me sukses këto rreziqe, madje edhe në raste kur në mënyrë të drejtpërdrejtë është marrë me to. Duke u bërë sfidë kufizimeve ideologjike të cilat politika ia parashtronte shkencës dhe kulturës shqiptare, Rexhep Qosja ballafaqohet drejtpërsëdrejti me të gjitha format e akulturimit, qofshin ato provinciale e konservatore të mbështjella me përbërës të epigonizmit modernist, qoftë edhe me përbërës të shkëlqimit të rremë spiunor të skemave me të cilat bëhet përpjekje për të dëshmuar novatorizmin brenda metodës së realizmit socialist.
Jo vetëm me analizën kritike të veprave të dështuara, por edhe me veprën e vet letrare për prozë a dramë, ai do të provojë se cili është preokupimi estetik i tij dhe çfarë duhet të përmbajë vepra letrare me vlera të veçanta artistike. Kështu, vepra e tij letrare do t’i tejkalojë kufizimet ideologjike, qoftë edhe duke paraqitur estetikisht dhunën në përmasat e saj, si dhunë shtetërore ndaj një populli, qoftë duke krijuar antipodin e heroit të realizmit socialist, çfarë ishte jo vetëm Xhezairi i Gjikës i romanit, por edhe gati të gjithë heronjtë e dramës së tij. Duke vlerësuar me kritere të drejta shkencore letërsinë shqiptare të traditës, Qosja i ka hetuar me kujdes të gjitha arsyet pse kjo letërsi i ka veçantitë e saj të caktuara, pa pasur nevojë t’i arsyetojë në mënyrë subjektive të metat dhe mangësitë e saj. Në të gjitha rastet letërsia vlerësohet si vlerë estetike që ka mëvetësinë e vet.
Mirëpo kur është fjala për letërsinë e Rilindjes Kombëtare, nuk mbesim jashtë sferës së interesimit të autorit dhe funksionet arsimore, pedagogjike, politike e historike, mbi bazën e të cilave zhvillohet mbarë lëvizja për çlirimin kombëtar. Vepra e madhe e Rexhep Qosjes që nga fillimet shquhet për paraqitje të sakta gjuhësore, larg çdo mistifikimi që kritika jonë letrare e bënte në emër të veçantive terminologjike të studimit të letërsisë. Gjuha e veprës së tij në ecurinë e saj, në çdo vepër është pasuruar me elemente të reja burimore, ndërsa në veprat e tij të fundit kjo përkujdesje për pasurimin dhe pastërtinë e gjuhës shqipe ka arritur deri në shkallën e purizmit.
Edhe në këtë drejtim, ndryshe nga oksidentalistët tanë snobistë, ai ka ndjekur rrugën e pagabueshme të rilindësve tanë të mëdhenj. Duke filluar nga “Episodet letrare” në 1967, vijohet me “Dialogët me shkrimtarët” etj., më vonë korpusi krijues i Rexhep Qosjes do të pasurohet edhe me veprën “Panteoni i rralluar”, që parë nga largesa e sotme historike, ajo dëshmon largpamësinë e autorit për vlerësimin e drejtë kritik të letërsisë sonë, që rrallohej nga vlerat e njëmendta letrare. Duke u marrë me përkushtim të veçantë që nga fillimi me letërsinë e Rilindjes Kombëtare, prof. dr. Rexhep Qosja do të përmbushë ëndrrën e tij të kahershme me botimin e veprës madhore, “Letërsia shqipe - Romantizmi”, në tre vëllime. Dhe kurorë e plotë e këtij suksesi të papërsëritshëm në fushën e historisë së letërsisë është padyshim monografia për poetin kombëtar Naim Frashërin, me titullin kuptimplotë, “Porosia e madhe”. Fill pas “Porosisë së madhe”, ai do të botojë në vijimësi tri vepra, të cilat përfaqësojnë një tip tjetër të shkrimeve: “Populli i ndaluar”, “Strategjia e bashkimit kombëtar” dhe “Çështja shqiptare”, që trajtojnë aspekte të rëndësishme historiko-shoqërore, duke synuar shtigjet për të ardhmen e popullit tonë.
Po këto çështje janë trajtuar në veprën “Ligjërime paravajtëse”, si edhe veprën eseistike të kritikave shoqërore që titullohej “Fjalori demokratik”, me të cilën përfundon periudha e dytë e krijimtarisë së këtij autori. Ndërsa në periudhën e tretë të pasluftës së vitit 1898-1999, krijimtarinë e tij e karakterizon shumëllojshmëria e shkrimeve, midis të cilëve shquhen shkrimet dokumentare në formën e ditarit, shkrimet letrare në prozë, studimet e letërsisë e sidomos shkrimet e karakterit polemik për çështje të rëndësishme shoqërore.
Autori i këtyre shkrimeve bëhet dëshmitar i drejtpërdrejtë i ngjarjeve të mëdha, siç janë Konferenca e Rambujesë, që paraqitet në librin “Paqja e përgjakshme” dhe ndërhyrja e NATO-s për shkak të luftës në Kosovë dhe eksodi i madh i shqiptarëve në vitin 1999, në librin voluminoz “Tronditja e shekullit”. Këto dy vepra përveç vlerave dokumentare përmbajnë edhe përshkrime tronditëse për ngjarje, të cilat i karakterizon edhe paraqitja artistike e tyre. Edhe këtë fazë të krijimtarisë e karakterizojnë disa shkrime polemike, për të cilat Qosja iu kundërvihet disa qarqeve pseudointelektuale që veprojnë për të krijuar identitetin e ri, “kombin kosovar” dhe për të çintegruar gjuhën e përbashkët letrare.
Duke u marrë me çështje të identitetit, atij do t’i imponohet edhe polemika e fundit me shkrimtarin tonë të njohur Ismail Kadare, i cili mori rrjedhë të padëshirueshme me intimitet të panevojshme për njerëz të pafajshëm, e cila “trazoi” edhe shumë shpirtra në radhët e inteligjencës shqiptare, midis të cilëve pati edhe vlerësime të njëanshme jo vetëm për autorin, por edhe për mendësinë e përgjithshme të kosovarëve. Por fazën e fundit të krijimtarisë së tij e karakterizojnë edhe vepra të mirëfillta letrare, siç janë drama “Kukullat”, novela satirike “I ringjalluri i penduar” dhe romani “Një dashuri dhe shtatë faje”, që paraqesin vlera të veçanta për letërsinë e sotme shqipe. Por periudha produktive e këtij krijuesi është ende e hapur, prandaj lexuesi shqiptar pret ende nga ai, duke shpresuar se prof.
Qosja do të na befasojë me krijime të reja. E falënderoj edhe një herë për punën e tij të madhe për skenën tonë, për veprat e tij imagjinative dhe përgjithësisht për kulturën tonë kombëtare, duke i uruar shëndet të mirë dhe punë të mbarë në të mirën tonë të përgjithshme.
Prof.Dr.SADRI FETIU
