Rexhep Shahu
------------------
Një dhimbjesh të ndritshme,
ku nuk shqiten mjegullat,
s'reshtin shirat e rrallë,
tepër rrallë,
mbase në një skaj ëndrre
shfaqet dielli
Rexhep Shahu, u lind më 9 qershor 1960, në Bardhoc-Kukës.
Shkollën e mesme e kreu në Durrës në vitin 1980, pas tre vjete pune filloi studimet e larta për letërsi, në universitetin "Luigj Gurakuqi", Shkodër, të cilin e mbaroi më 1991. Pas punëve të ndryshme, ashtu siq dëshironte prej kohësh, ka tre vjet që punon gazetar në Radio - Kukësi.
FJALA
Ajo fjala që s'ta thashë përpëlitet
brenda meje
Digjet flakë zjarrmisë bie në agoni
E një mije herë shkrumbohet vërtet
E hirin e saj e ruaj si sytë
Të paktën për ty hirin e saj...
Rri fjala e ndryeme
Në zemrën e zhgrryeme
Prej mosthënies dergjet,
Zë krimba
Krimbat e hanë...
VRELLA E NATËS
Nga vrella e natës më nxore
Të pa jetë prej natës së pirë
Në breg të natës më vështroje
E natuar dhe ti vete
Pe se zemra ende më rrihte
Dhe fillove me ngut t'më rikthesh në
jetë
Më shtype në bark, më thithe në goje
Mbush gojën tënde me natë në gojën
time
E në ditën pështyj...
Gjersa unë hapa sy
Tek lëvizja krahët të të varesha në qafë
M'u duk qafa e shpreses
Ti befas u zhduke, u zhyte në natë.
DIL PREJ FRIKËS
Kur natës t'i shuhen yje dhe hënë
Dhe tokës të mos i mbesë ndezur një
dritë
Dil prej frikës ku je futur
Vraji ëndrrat e mbyllmi sytë...
DITËN E DASMËS TËNDE
Dielli sot s'lindi nga Pikëllima
Po lindi nga perëndon zakoisht
Shiu sot s'ra nga qielli
Por pikat e tij buruan nga toka
Dhe u sulën drejt qiellit
Mbase ta shuajnë diellin qe na dogj
Gjeli sot nuk këndoi, por bëri vezë
Si gjel sot kënduan gjithë pulat
Rrugët u mbushën me hije njerzish
Por njerëz askund ska
Një kalë i bardhë i nisur drejt meje
Në derrë të oborrit tim nxjerr shkumë
nga goja
Hingëllin fort dhe vdes...
Zëri yt endet nëpër erë, nëpër ditë,
nëpër natë
Gjithë pushtues duke piskatur e
pëshpëritur
Emrin Xhep...
Unë... me diej e yje të ndezur, në një
shpat kohe
Shkruaj e shkruaj emrin tënd..
MAL DHE MJEGULL
Unë dhe ti, mal dhe mjegull
Mbytur në pështjellim të dy
Thërras erërat të shpëtoj
E, prapë ndiej mall për ty.
Unë dhe ti, pranverë dhe dimër
Bëj të çel, ti fryn me borë
M'i ngrit sythet, rrëzon lulet
E betohesh: s'pata dorë.
Unë dhe ti, zemër e dhimbje
Unë më i madh apo ti?
Po pe kaq shumë krisje, rrënime
O kohë e mjegullt kur do ta di?
AS...
Nuk jam i trishtuar
Por i nxehur me pafuqinë time
Për t'i dalë përtej detit të përfytyrimit
tim
S'kam krahë fluturimesh
As buzë puthjesh
Po mbytem, po çmendem duke
kërkuar ndihmë
Po bari kudo ka mbirë...
PRES KOT
Në botëburgun ku s'dëgjohem flas,
E me shpresë të vrarë kot pres
I vetëdënuar pse ma zgjove jetën
S'rrihet prej apsurdit. Më mirë të vdes.
Dita sot qan. Koha loton
Erë lulesh s'ka, erëmirë asgjë
Pres kot. Dhe ti kot premton
Pasi erën tëndë nuk do ta ndjej më.
2011/02/02
Rexhep në letërsi e qose në politikë
Nga Rexhep Shahu
Rexhep ne letërsi e Qose në politikë - ja ky është Rexhep Qosja. I duket vetja si perandor, si shqiptari më i madh, si patrioti më i madh, si dijetari më i madh, aty e kthe mbrapsht.
Rexhep Qosja, qosja e skajshme, e harruara, e paduhura dhe e panevojshmja e politikës shqiptare, e vuan rëndë, shumë rëndë vetminë e mospërfilljen totale që i bëhet në botën shqiptare nga bota shqiptare.
Ka 20 vjet që vjell vrer kundër Sali Berishës. Ka 20 vjet që matet veç me Sali Berishën. Ka 20 vjet që veç e urren Sali Berishën dhe thur pa nda fletërrufe kundër tij. Ka 20 vjet që sheh veç zi në Sali Berishën dhe asnjëherë nuk ka mundur ky farë dijetari me artikulue asnjë fjalë të mirë për asnjë punë të mirë të Sali Berishës.
Më e pakta që ka nevojë Sali Berisha është t’i dalë zot unë në raport me Rexhep Qosen të cilin e ka dënuar me harrim Kosova e gjithë bota shqiptare përveç segmenteve apo organizatave komuniste në shuarje.
Rexhep Qosja duke dashtë me i bë të gjitha, duke dashtë me qenë gjithçka për shqiptarët, duke dashtë me na e mbushë mendjen se edhe pordha e tij i vyen kombit shqiptar, duke dashtë me zor me i shkelë e shuajtë të tjerët e me ec nëpër trupat e të tjerëve që i ka konsiderue miza e bubrreca, ka harrue vetën e tij, ka harrue se kush është.
I është mbushë mendja se të gjitha mizat bëjnë mjaltë duke harrue se vetëm bleta bën mjaltë. Dhe vetë ka kohë që nuk është bletë që bën mjaltë por veç grenzë e keqe që lëshon helm.
Ka me dekë pa u bindë prej urrejtjes se Sali Berisha sa i përket çështjes kombëtare është certifikuar si shqiptari më i madh i derisotshëm.
Atë që të tjerët e ëndërrojnë me mijëra vjet, Sali Berisha e bëri - e bashkoi kombin, ndërtoi urën e bashkimit.
Sali Berisha ka 20 vjet që në politikën shqiptare e kombëtare është në krye me votat e shqiptarëve. Ose në krye të shtetit e qeverisë ose në krye të opozitës, por gjithsesi në krye, e theksoj me vota shqiptarësh.
Ndërsa Rexhep Qosja, për fatin e tij të keq, nuk votohet nga askush në Kosovë, as nga një autobus me shqiptarë dhe për këtë shkak ai i urren skajshëm shqiptarët dhe vetshpallet si më i mençuri, si më i dituri, si më i pakuptuari ndër ne.
Dhe e urren Sali Berishën që e votojnë shqiptarët. Urren Sali Berishën sepse urren shqiptarët të cilët e kanë produkt të tyrin Sali Berishën.
Rexhep Qosja, Rexhep në letërsi e Qose neveritëse në politikë, kujton se gjithë shqiptarët janë të huptë dhe ende nuk dinë shkrim e këndim. Po tashmë njerzia e din se kush është Rexhep Qosja.
Shqiptaret nuk harrojnë dot se nëse ka vjellë kush vner kundër Shqipërisë, demokracisë në Shqipëri, kundër Sali Berishës, ky është Rexhep Qosja.
Shqiptaret nuk harrojnë se ky e quajti revolucion të vonuar demokratik shkatërrimin e Shqipërisë në vitin 1997.
Kur erdhën kufomat e trupave të mbytur ne det, në Vlorë, Rexhep Qosja u tha qytetarëve se në sytë tuaj shoh lumturi, kur në ata sy kishte veç lot e jo lot gëzimi.
Rexhep Qosja, që i hiqte ditën e punës Ibrahim Rugovës në Akademi, që Rugova të mos merrte pagën e plotë. E kur e shihte se Rugova e merrte pagën pa e numëruar dhe e fuste në xhep, Qosja tërbohej pse nuk ankohej Ibra për ditën e hequr të punës. Por Ibra, ai i madhi, që i pati ofruar mundësi Qoses, por Qosja tutej të drejtonte Lidhjen e Shkrimtarëve të Kosovës, të drejtonte Lidhjen Demokratike të Kosovës, të lëshonte rrufe e gjëmë në Beograd për të mbrojtur Kosovën, Ibra nuk i fuste mendtë me të.
Rexhep Qosja që iu shmang Kosovës, u qeth e u rrua taze, u vesh si grua, vuri shami në kokë dhe erdhi në një nga vilat e Bllokut në Tiranë kur Rugova qëndronte në Prishtinë në vitin 1999. Ditë më vonë, kur iu rrit mjekra, doli me Hashimin në atë mot dhe shkoi në periferi të Tiranës të takohej me shqiptarë të dëbuar.
Eeh, ka plot të tjera për Qosen.
Por nuk është më koha që me pallton e zezë zbërthyer e me xhepat çelë që të mundnin njerzit të fusnin marka në xhepat e mbushur plot marka me ecë nëpër korridoret e sallave të mbushura me emigrantë shqiptarë në Gjermani e Zvicër. Nuk është më koha.
Dhe kur them Rexhep në letërsi e Qose në politikë, kam pikërisht parasysh se ai vetëm me politikë nuk është dashur të merrej kurrë. Me letërsi po, sepse ka kontribute. Por nuk është kontribut i madh letrar i tij që na ka mbrojtur para serbëve romantizmin e Naim Frashrit sepse serbët vetëm këtë romantizëm të Naimit nuk na e kanë kërcënuar kurrë.
Rexhepi i letërsisë e Qoses së politikës nuk ka mundur ta plotësojë detyrën para atdheut. Ka patur gjithë financat e duhura në dorë të tij, gjithë popullin në dispozicion, marka sa të donte, që të mund të botonte historinë e vërtetë të Kosovës në gjithë gjuhët e mëdha e jo veç në serbisht e rusisht që ai njeh, në miliona kopje, që bota të mësonte historinë tonë. Ndërkohë që serbët e kanë bërë mirë këtë gjë. Kush e ka ndalë Qosen për këtë?
Ka pasur në dorë gjithë akademinë dhe po të donte do të mundej t’i tregonte botës se Kosova është shqiptare, kishat në Kosovë janë shqiptare e jo serbe.
Por Qosja është marrë me përralla e me inate e me vogëlina. Është matë me dy të mëdhenjtë e botës shqiptare, Ibrahim Rugovën e Sali Berishën, të cilët asnjëherë nuk e kanë marrë seriozisht duket këtë Qosen e politikës.
I shkrova këto radhë dhe më vjen keq pse. Jam emnak me Rexhep Qosen. Për Rexhepin e letërsisë çohem në këmbë, sepse është i madh, shumë i madh, me literaturën e tij, me romanet e tij. Por unë dua më shumë, kam dashtë më shumë, sepse ai është aq i madh e i zoti në këtë fushë sa ai mundej të jepte më shumë, më shumë se shumëkush.
E për Qosen e politikës, merre me lëng se mishi u sos. Sa për nder, kishim me ia ditë që ai të heshtte e të mos ngatërronte politikën shqiptare, të mos mbillte urrejtje, sepse si mbjellës urrejtjeje është i mirë - pikon si pika e strehës në gur dhe e len shenjën.
Rexhep ne letërsi e Qose në politikë - ja ky është Rexhep Qosja. I duket vetja si perandor, si shqiptari më i madh, si patrioti më i madh, si dijetari më i madh, aty e kthe mbrapsht.
Rexhep Qosja, qosja e skajshme, e harruara, e paduhura dhe e panevojshmja e politikës shqiptare, e vuan rëndë, shumë rëndë vetminë e mospërfilljen totale që i bëhet në botën shqiptare nga bota shqiptare.
Ka 20 vjet që vjell vrer kundër Sali Berishës. Ka 20 vjet që matet veç me Sali Berishën. Ka 20 vjet që veç e urren Sali Berishën dhe thur pa nda fletërrufe kundër tij. Ka 20 vjet që sheh veç zi në Sali Berishën dhe asnjëherë nuk ka mundur ky farë dijetari me artikulue asnjë fjalë të mirë për asnjë punë të mirë të Sali Berishës.
Më e pakta që ka nevojë Sali Berisha është t’i dalë zot unë në raport me Rexhep Qosen të cilin e ka dënuar me harrim Kosova e gjithë bota shqiptare përveç segmenteve apo organizatave komuniste në shuarje.
Rexhep Qosja duke dashtë me i bë të gjitha, duke dashtë me qenë gjithçka për shqiptarët, duke dashtë me na e mbushë mendjen se edhe pordha e tij i vyen kombit shqiptar, duke dashtë me zor me i shkelë e shuajtë të tjerët e me ec nëpër trupat e të tjerëve që i ka konsiderue miza e bubrreca, ka harrue vetën e tij, ka harrue se kush është.
I është mbushë mendja se të gjitha mizat bëjnë mjaltë duke harrue se vetëm bleta bën mjaltë. Dhe vetë ka kohë që nuk është bletë që bën mjaltë por veç grenzë e keqe që lëshon helm.
Ka me dekë pa u bindë prej urrejtjes se Sali Berisha sa i përket çështjes kombëtare është certifikuar si shqiptari më i madh i derisotshëm.
Atë që të tjerët e ëndërrojnë me mijëra vjet, Sali Berisha e bëri - e bashkoi kombin, ndërtoi urën e bashkimit.
Sali Berisha ka 20 vjet që në politikën shqiptare e kombëtare është në krye me votat e shqiptarëve. Ose në krye të shtetit e qeverisë ose në krye të opozitës, por gjithsesi në krye, e theksoj me vota shqiptarësh.
Ndërsa Rexhep Qosja, për fatin e tij të keq, nuk votohet nga askush në Kosovë, as nga një autobus me shqiptarë dhe për këtë shkak ai i urren skajshëm shqiptarët dhe vetshpallet si më i mençuri, si më i dituri, si më i pakuptuari ndër ne.
Dhe e urren Sali Berishën që e votojnë shqiptarët. Urren Sali Berishën sepse urren shqiptarët të cilët e kanë produkt të tyrin Sali Berishën.
Rexhep Qosja, Rexhep në letërsi e Qose neveritëse në politikë, kujton se gjithë shqiptarët janë të huptë dhe ende nuk dinë shkrim e këndim. Po tashmë njerzia e din se kush është Rexhep Qosja.
Shqiptaret nuk harrojnë dot se nëse ka vjellë kush vner kundër Shqipërisë, demokracisë në Shqipëri, kundër Sali Berishës, ky është Rexhep Qosja.
Shqiptaret nuk harrojnë se ky e quajti revolucion të vonuar demokratik shkatërrimin e Shqipërisë në vitin 1997.
Kur erdhën kufomat e trupave të mbytur ne det, në Vlorë, Rexhep Qosja u tha qytetarëve se në sytë tuaj shoh lumturi, kur në ata sy kishte veç lot e jo lot gëzimi.
Rexhep Qosja, që i hiqte ditën e punës Ibrahim Rugovës në Akademi, që Rugova të mos merrte pagën e plotë. E kur e shihte se Rugova e merrte pagën pa e numëruar dhe e fuste në xhep, Qosja tërbohej pse nuk ankohej Ibra për ditën e hequr të punës. Por Ibra, ai i madhi, që i pati ofruar mundësi Qoses, por Qosja tutej të drejtonte Lidhjen e Shkrimtarëve të Kosovës, të drejtonte Lidhjen Demokratike të Kosovës, të lëshonte rrufe e gjëmë në Beograd për të mbrojtur Kosovën, Ibra nuk i fuste mendtë me të.
Rexhep Qosja që iu shmang Kosovës, u qeth e u rrua taze, u vesh si grua, vuri shami në kokë dhe erdhi në një nga vilat e Bllokut në Tiranë kur Rugova qëndronte në Prishtinë në vitin 1999. Ditë më vonë, kur iu rrit mjekra, doli me Hashimin në atë mot dhe shkoi në periferi të Tiranës të takohej me shqiptarë të dëbuar.
Eeh, ka plot të tjera për Qosen.
Por nuk është më koha që me pallton e zezë zbërthyer e me xhepat çelë që të mundnin njerzit të fusnin marka në xhepat e mbushur plot marka me ecë nëpër korridoret e sallave të mbushura me emigrantë shqiptarë në Gjermani e Zvicër. Nuk është më koha.
Dhe kur them Rexhep në letërsi e Qose në politikë, kam pikërisht parasysh se ai vetëm me politikë nuk është dashur të merrej kurrë. Me letërsi po, sepse ka kontribute. Por nuk është kontribut i madh letrar i tij që na ka mbrojtur para serbëve romantizmin e Naim Frashrit sepse serbët vetëm këtë romantizëm të Naimit nuk na e kanë kërcënuar kurrë.
Rexhepi i letërsisë e Qoses së politikës nuk ka mundur ta plotësojë detyrën para atdheut. Ka patur gjithë financat e duhura në dorë të tij, gjithë popullin në dispozicion, marka sa të donte, që të mund të botonte historinë e vërtetë të Kosovës në gjithë gjuhët e mëdha e jo veç në serbisht e rusisht që ai njeh, në miliona kopje, që bota të mësonte historinë tonë. Ndërkohë që serbët e kanë bërë mirë këtë gjë. Kush e ka ndalë Qosen për këtë?
Ka pasur në dorë gjithë akademinë dhe po të donte do të mundej t’i tregonte botës se Kosova është shqiptare, kishat në Kosovë janë shqiptare e jo serbe.
Por Qosja është marrë me përralla e me inate e me vogëlina. Është matë me dy të mëdhenjtë e botës shqiptare, Ibrahim Rugovën e Sali Berishën, të cilët asnjëherë nuk e kanë marrë seriozisht duket këtë Qosen e politikës.
I shkrova këto radhë dhe më vjen keq pse. Jam emnak me Rexhep Qosen. Për Rexhepin e letërsisë çohem në këmbë, sepse është i madh, shumë i madh, me literaturën e tij, me romanet e tij. Por unë dua më shumë, kam dashtë më shumë, sepse ai është aq i madh e i zoti në këtë fushë sa ai mundej të jepte më shumë, më shumë se shumëkush.
E për Qosen e politikës, merre me lëng se mishi u sos. Sa për nder, kishim me ia ditë që ai të heshtte e të mos ngatërronte politikën shqiptare, të mos mbillte urrejtje, sepse si mbjellës urrejtjeje është i mirë - pikon si pika e strehës në gur dhe e len shenjën.
Rexhep Shahu, u lind më 9 qershor 1960, në Bardhoc-Kukës.Shkollën e mesme e kreu në Durrës në vitin 1980, pas tre vjete pune filloi studimet e larta për letërsi, në universitetin "Luigj Gurakuqi", Shkodër, të cilin e mbaroi më 1991. Pas punëve të ndryshme, ashtu siq dëshironte prej kohësh, ka tre vjet që punon gazetar në Radio - Kukësi.
“Der Spiegel” 1973 Standardizimi shqipes një akt dhune
Shkencëtarë dhe gjuhëtarë po mundohen që të krijojnë më në fund një gjuhë të shkruar të njësuar shqipe. Në klasat e shkollave shqiptare dhe në redaksitë e gazetave
Shkencëtarë dhe gjuhëtarë po mundohen që të krijojnë më në fund një gjuhë të shkruar të njësuar shqipe. Në klasat e shkollave shqiptare dhe në redaksitë e gazetave, në shtëpitë botuese dhe shtypshkronjat, nxënësit dhe mësuesit, redaktorët dhe korrektorët mund të marrin frymë lirisht: një kongres ndërkombëtar për drejtshkrimin u dha dorën e fundit përpjekjeve të tyre në Tiranë për të pasur më në fund një kod të mirëfilltë rregullash të qarta e të njësuara drejtshkrimore, sipas të cilave, dy milionë shqiptarët në Republikën Popullore të Shqipërisë, ashtu sikurse një milion të tjerët në krahinën jugosllave të Kosovës, të shkruajnë për herë të parë si duhet gjuhën e tyre amtare.
Pasi, si i vetmi vend i Evropës, shqiptarët – ashtu sikurse grekët, renditen si populli më i vjetër i Ballkanit – nuk kanë pasur deri më tani një gjuhë të shkruar të njësuar. Ata e mbajnë veten për pasardhës direktë të ilirëve parakristianë dhe gjithashtu gjuhën e tyre - e cila nuk është e afërt as me sllavishten e as me greqishten - e trajtojnë si pasardhëse të ilirishtes. Por, për këtë nuk ka asnjë dokument të shkruar të përcjellë nga ilirishtja.
Shkencëtarët gjermanë nga mesi i shekullit të shkuar u morën dhe e argumentuan albanologjinë, por kancelari Bismarck nuk donte t’ia dinte fare për ekzistencën e një populli shqiptar: ai i trajtonte ata si turq (ndërkohë që shqiptarët tashmë ishin konvertuar në dy të tretat e tyre në Islam).
Vetëm andej nga viti 1908, Kongresi i Manastirit (sot: Bitola) vendosi përdorimin e alfabetit latin për shqipen. Më parë shqiptarët kishin përdorur alfabetin grek, atë arab e madje disa syresh edhe atë cirilik: siç mund të ndodhte nëse bavarezët do ta sillnin dialektin e tyre në letër në latinisht, kurse ata në Saksoninë e Poshtme, dialektin e tyre në alfabetin gotik, para se të gjithë gjermanët të pranonin alfabetin latin si mjet të përbashkët shkrimi.
E kështu që një komision i posaçëm gjuhëtarësh, i ngritur në Shkodër në vitin 1917, vendosi se ortografia e shqipes duhej të bazohej mbi parimin fonetik, pra të shkruhej ashtu siç shqiptohej nga populli. Por populli fliste në dialekte: Shumica e tyre fliste gegërishten – në Shqipërinë Veriore dhe në krahinën e banuar me shqiptarë në Jugosllavi, Kosovë. Pakica në Jug të Shqipërisë fliste ndërkohë toskë.
Kur në vitin 1944 komunistët erdhën në fuqi, të arsimuarit shkruanin – ndërkohë që 80% e gjithë shqiptarëve ishin analfabetë – tashmë në latinisht; si në dialektin gegë, ashtu dhe në atë toskë dhe nëndialektet e tyre më tej formonin shumë variante të tjera gramatikore, leksikore e ortografike.
Hapi i parë drejt njësimit të shqipes ishte një akt dhune gjuhësore. Qysh nga viti 1948, dialekti që flet udhëheqësi i Partisë Komuniste Shqiptare - i kreut më të moçëm komunist akoma në pushtet në Evropë – e që është i biri i një ish-latifondisti të kamur toskë nga Jugu i Shqipërisë, është edhe gjuhë zyrtare e Shqipërisë: toskërishtja.
Gegërishtja, megjithëse dialekt që flitet nga shumica e shqiptarëve dhe që mbart traditën letrare më të pasur në vend, u vlerësua prej tyre si i kompromentuar politikisht, pasi liderë gegë nga radhët e borgjezisë bashkëpunuan me Musolinin dhe me Hitlerin.
Gegët ushtruan sigurisht njëfarë rezistence kundër aplikimit të rregullave për gjuhën e re zyrtare, por ngaqë gegët dhe toskët në aspektin kulturor, në fakt, ndryshojnë më pak sesa serbët dhe kroatët, për shembull, konfliktet e rivalitetet nacionale të tipit “à la Jugosllavi” mbetën jashtë.
Sot toskërishtja ka zënë rrënjë, para së gjithash falë edhe faktit se 70% e shqiptarëve janë nën moshën 30-vjeçare dhe ata mësuan të lexonin dhe të shkruanin, kur toskërishtja tashmë po përdorej si gjuhë zyrtare. Por se si shkruhej ajo në mënyrë korrekte, askush nuk dinte ta thoshte saktë.
Qysh në vitin 1967, u botua një projekt për "rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe", i cili – siç këmbëngul profesor Kostallari, drejtor i Institutit të Gjuhësisë pranë Universitetit Shtetëror të Tiranës – vendosi për herë të parë, le të themi, kodifikimin e plotë dhe sistematik të rregullave drejtshkrimorë në gjuhën letrare shqipe". Porse akoma aty mungonte një gramatikë shkencore dhe një fjalor ortografik.
Gjuha e tyre për komunistët shqiptarë ishte aq e rëndësishme, saqë ata për herë të parë në shtator të vitit të shkuar ua hapën dyert e vendit të tyre shumë të izoluar madje dhe një publiku ndërkombëtar: një “kongresi për studimet ilirike” me pjesëmarrjen e 70 shkencëtarëve nga 11 vende të botës.
Revista “Der Spiegel”, nr. 8/ 19.2.1973
Shkencëtarë dhe gjuhëtarë po mundohen që të krijojnë më në fund një gjuhë të shkruar të njësuar shqipe. Në klasat e shkollave shqiptare dhe në redaksitë e gazetave, në shtëpitë botuese dhe shtypshkronjat, nxënësit dhe mësuesit, redaktorët dhe korrektorët mund të marrin frymë lirisht: një kongres ndërkombëtar për drejtshkrimin u dha dorën e fundit përpjekjeve të tyre në Tiranë për të pasur më në fund një kod të mirëfilltë rregullash të qarta e të njësuara drejtshkrimore, sipas të cilave, dy milionë shqiptarët në Republikën Popullore të Shqipërisë, ashtu sikurse një milion të tjerët në krahinën jugosllave të Kosovës, të shkruajnë për herë të parë si duhet gjuhën e tyre amtare.
Pasi, si i vetmi vend i Evropës, shqiptarët – ashtu sikurse grekët, renditen si populli më i vjetër i Ballkanit – nuk kanë pasur deri më tani një gjuhë të shkruar të njësuar. Ata e mbajnë veten për pasardhës direktë të ilirëve parakristianë dhe gjithashtu gjuhën e tyre - e cila nuk është e afërt as me sllavishten e as me greqishten - e trajtojnë si pasardhëse të ilirishtes. Por, për këtë nuk ka asnjë dokument të shkruar të përcjellë nga ilirishtja.
Shkencëtarët gjermanë nga mesi i shekullit të shkuar u morën dhe e argumentuan albanologjinë, por kancelari Bismarck nuk donte t’ia dinte fare për ekzistencën e një populli shqiptar: ai i trajtonte ata si turq (ndërkohë që shqiptarët tashmë ishin konvertuar në dy të tretat e tyre në Islam).
Vetëm andej nga viti 1908, Kongresi i Manastirit (sot: Bitola) vendosi përdorimin e alfabetit latin për shqipen. Më parë shqiptarët kishin përdorur alfabetin grek, atë arab e madje disa syresh edhe atë cirilik: siç mund të ndodhte nëse bavarezët do ta sillnin dialektin e tyre në letër në latinisht, kurse ata në Saksoninë e Poshtme, dialektin e tyre në alfabetin gotik, para se të gjithë gjermanët të pranonin alfabetin latin si mjet të përbashkët shkrimi.
E kështu që një komision i posaçëm gjuhëtarësh, i ngritur në Shkodër në vitin 1917, vendosi se ortografia e shqipes duhej të bazohej mbi parimin fonetik, pra të shkruhej ashtu siç shqiptohej nga populli. Por populli fliste në dialekte: Shumica e tyre fliste gegërishten – në Shqipërinë Veriore dhe në krahinën e banuar me shqiptarë në Jugosllavi, Kosovë. Pakica në Jug të Shqipërisë fliste ndërkohë toskë.
Kur në vitin 1944 komunistët erdhën në fuqi, të arsimuarit shkruanin – ndërkohë që 80% e gjithë shqiptarëve ishin analfabetë – tashmë në latinisht; si në dialektin gegë, ashtu dhe në atë toskë dhe nëndialektet e tyre më tej formonin shumë variante të tjera gramatikore, leksikore e ortografike.
Hapi i parë drejt njësimit të shqipes ishte një akt dhune gjuhësore. Qysh nga viti 1948, dialekti që flet udhëheqësi i Partisë Komuniste Shqiptare - i kreut më të moçëm komunist akoma në pushtet në Evropë – e që është i biri i një ish-latifondisti të kamur toskë nga Jugu i Shqipërisë, është edhe gjuhë zyrtare e Shqipërisë: toskërishtja.
Gegërishtja, megjithëse dialekt që flitet nga shumica e shqiptarëve dhe që mbart traditën letrare më të pasur në vend, u vlerësua prej tyre si i kompromentuar politikisht, pasi liderë gegë nga radhët e borgjezisë bashkëpunuan me Musolinin dhe me Hitlerin.
Gegët ushtruan sigurisht njëfarë rezistence kundër aplikimit të rregullave për gjuhën e re zyrtare, por ngaqë gegët dhe toskët në aspektin kulturor, në fakt, ndryshojnë më pak sesa serbët dhe kroatët, për shembull, konfliktet e rivalitetet nacionale të tipit “à la Jugosllavi” mbetën jashtë.
Sot toskërishtja ka zënë rrënjë, para së gjithash falë edhe faktit se 70% e shqiptarëve janë nën moshën 30-vjeçare dhe ata mësuan të lexonin dhe të shkruanin, kur toskërishtja tashmë po përdorej si gjuhë zyrtare. Por se si shkruhej ajo në mënyrë korrekte, askush nuk dinte ta thoshte saktë.
Qysh në vitin 1967, u botua një projekt për "rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe", i cili – siç këmbëngul profesor Kostallari, drejtor i Institutit të Gjuhësisë pranë Universitetit Shtetëror të Tiranës – vendosi për herë të parë, le të themi, kodifikimin e plotë dhe sistematik të rregullave drejtshkrimorë në gjuhën letrare shqipe". Porse akoma aty mungonte një gramatikë shkencore dhe një fjalor ortografik.
Gjuha e tyre për komunistët shqiptarë ishte aq e rëndësishme, saqë ata për herë të parë në shtator të vitit të shkuar ua hapën dyert e vendit të tyre shumë të izoluar madje dhe një publiku ndërkombëtar: një “kongresi për studimet ilirike” me pjesëmarrjen e 70 shkencëtarëve nga 11 vende të botës.
Revista “Der Spiegel”, nr. 8/ 19.2.1973
Mediat perëndimore, 1990: Ç’do të bëhet me Shqipërinë?
Nga Armand Plaka
Çfarë shkruante 20 vjet më parë shtypi perëndimor për ngjarjet në Shqipëri? Cila ishte kurba e zhvillimeve politike në vendin e fundit të mbetur në dukje akoma i paprekur nga vala e ndryshimeve demokratike në Lindjen ish-komuniste? Cilët ishin hapat që po ndërmerrte udhëheqja e atrofizuar shqiptare për t’u afruar me Perëndimin dhe pse ky i fundit i vlerësonte ato si të pamjaftueshme për të qenë të besueshme?
Në vijim të ciklit, “Shqipëria moniste në mediat perëndimore 1945-1990”, në pjesën e dytë të dosierit tonë mbi ngjarjet në vitin ´90-të, do vijojmë me artikujt që trajtojnë periudhën maj-korrik 1990, ku si pikë kulmore sigurisht se vlerësohet eksodi i shqiptarëve në ambasadat e huaja perëndimore. Revista amerikane “Time” i bashkëngjitet këtë radhë me artikujt e vet, kolegëve të “New York Times” dhe gjermanoperëndimorëve të “Die Zeit” dhe “Der Spiegel”, duke ndarë pikëpamje të njejta e duke shprehur shpresë e dyshim, por edhe ankth e frikë, mbi ecurinë e Shqipërisë drejt reformave demokratike.
Do të gjejmë edhe deklaratën e ish-ministrit të jashtëm gjerman, Hans-Dietrich Gensher mbi trazirat e kohës në Tiranë, ashtu sikurse do të shohim edhe hapat e çalë që po ndërmerrte regjimi i kohës për të dhënë një imazh sa më të pranueshëm për Perëndimin, i cili gjithsesi, prej këtyre të fundmit vlerësohet vetëm si “pakëz kozmetikë” mbi fytyrën e rrudhosur e të pashpresë tashmë të realitetit që ofronin ditët e fundit të soc-realizmit shqiptar. Këto dhe shumëçka tjetër, gjenden të plota e të rreshtuara në mënyrë kronologjike, në materialin që po vijoj të botoj (për herë të parë në shqip) edhe sot në faqet e gazetës “Standard”.
Mijëra “pushtues” ambasadash u lejuan të largoheshin, por shteti i fundit i Evropës mbeti një fuçi baruti
“Der Spiegel”, korrik 1990: Shqipëria, pakëz kozmetikë
Një ekstrakt spektakolar nga një vend i padëshiruar: Një armatë e tërë anijesh, së bashku me dy anijet italiane "Appia" dhe "Espresso Grecia", dy tragete greke dhe një anije franceze, u nisën nga Perëndimi për të iniciuar një aksion të “Arkës së Noes”, ndërmjet portit të Durrësit dhe atij të Brindizit, për të marrë rreth 5000 shqiptarë, të futur në ambasada pas dy javësh pushtimi - dramatike.
Deri në orët e fundit akoma nuk dihej, nëse nga takimi i kryetarit të shtetit dhe të partisë, Ramiz Alia, 64 vjeç, me ndërmjetësin e OKB-së, Steffan di Misurado, do të ndërmerrej një "zgjidhje e përbashkët simultane", kundër forcave staliniste në regjimin shqiptar. "Ky veprim ishte një aventurë e rrezikshme", - do të shprehej një diplomat nga Tirana.
Më shumë se 3000 refugjatë ishin strehuar në Ambasadën Gjermane, gjatë dy javëve të fundit. Ushqimet dhe lëngjet për të pirë mungonin, kushtet sanitare kishin arritur në minimumin e mundshëm. Ndërtesa e sapondërtuar e Ambasadës ka vetëm tetë tualete.
51 shqiptarë, të cilët ishin futur në ambasadën çeke, u dërguan natën e së martës me makinën e Presidentit çek, Vaclav Havel, drejt Pragës.
Diplomatët e Bonit presupozojnë se trajtimi favorizues i Pragës, ka të bëjë me numrin e paktë të emigrantëve. Nga njerëz brenda në Tiranë iu vu theksi më shumë efektit të sinjalit të dëshiruar të Alisë përkundrejt luftëtarit për të drejtat e njeriut, dramaturgut të njohur Havel dhe bisedave ekonomike ndërmjet Republikës Çeke dhe Shqipërisë.
Mësymja ndaj ambasadave i kujtoi mbarë botës se pas revolucioneve të Bllokut Lindor, tashmë të copëtuar, jeton ende nën thundrën staliniste, një popull thuajse i harruar.
Që nga vdekja e diktatorit komunisto-nacionalist, Enver Hoxha, në vitin 1985, me më shumë se 40 vjet shtypje e represion, të izoluar nga e gjithë bota, të kontrolluar nga shërbimi i fshehtë “Sigurimi” – që posedon më shumë se 50 000 bashkëpunëtorë dhe informatorë, krahasuar me numrin e popullsisë prej 3.3 milionë, është më i madhi në botë - shqiptarët nuk morën guximin deri me rënien e “perdes së hekurt” të ngriheshin kundër terrorit të partisë në pushtet.
Kjo ndryshoi fillimisht me fundin e revolucionit të përgjakshëm në Rumani, vitin e kaluar. Nga televizionet jugosllave, italiane dhe ato greke, shqiptarët u bënë dëshmitarë të kryengritjeve popullore në Timishoara dhe Bukuresht si dhe fundit të përgjakshëm të familjes të diktatorit Çaushesku.
Në fund të dhjetorit u zhvilluan demonstratat e para në qytetin verior të Shkodrës, të cilat u pasuan në të gjithë vendin me demonstrata të ngjashme nën emrin "Revolucioni i heshtur": Dhjetëmijë njerëz ecën në heshtje përmes qytetit, pa formuluar qëllime e kërkesa.
Në heshtje demonstruan edhe studentët në Tiranë në fillim të vitit, ndaj zëri u ngrit për herë të parë, në qytetin e vogël të Kavajës, gjatë një ndeshje futbolli, ku skuadra vendase ndeshej me atë të Partizanit. Në stadiumin e tejmbushur, u dëgjuan papritur fjalët "Demokraci, demokraci!" dhe "Poshtë familja e Enver Hoxhës!" Librat e “udhëheqësit të madh”, Enver Hoxha, u dogjën në publik. Gjatë përleshjes me policinë e fshehtë, pati katër të vdekur.
Që prej asaj kohe, iku si frika ashtu edhe durimi i shqiptarëve. Parrullat nisën të shkruheshin fshehtas natën në muret e shtëpive. Në të gjitha vendet haseshin tekste si: "Poshtë Çaushesku shqiptar", "Kurrë më Stalini", si dhe "Rroftë Evropa dhe Gorbaçovi".
Për partinë dhe kryetarin e shtetit, Alia, ky ishte një sinjal që ai të mos kishte më kohë për të kontrolluar programin e vet, në rast se ai do të shpëtojë pushtetin e partisë.
Ramiz Alia nuk ka lindur për të qenë reformator. Nxënësi shembullor i Hoxhës dhe shefi i ideologjisë së Partisë, i cili sipas të dhënave zyrtarë, vjen nga Shkodra, në të vërtetë duket se është rritur në Podgoricën jugosllave, dhe ndryshe nga paraardhësit e vet, e ka kuptuar që popullin nuk mund ta mbash të mbyllur në kafaz – thirrja e lirisë del drejt nga eteri.
Pragmatiku Alia paralajmëroi qysh në muajin prill një program reformash, të cilin e bëri publik në plenumin e Komitetit Qendror të PPSH-së, ku i shpallet e një luftë e drejtpërdrejtë kokave të ngurta të partisë, të trashëguara nga koha e Enver Hoxhës. Në fjalimin e tij, ai i cilësonte ata si "elementë reaksionarë brenda aparatit shtetëror, të cilët nuk kuptojnë kuptimin e këtij zhvillimi".
Vetëm tani u sulmuan një pjesë e këtyre “reaksionarëve”. Në një plenum krize të Komitetit Qendror, fundjavën e kaluar, Alia përjashtoi 3 nga 13 anëtarë të Byrosë Politike dhe pushoi 6 nga 15 ministrat e tij.
Më të rëndësishmit ishin ministri i Mbrojtjes Popullore, Prokop Murra, 68 vjeç dhe ministri i Brendshëm famëkeq, njëkohësisht edhe shefi i policisë sekrete, Simon Stefani, 61 vjeç.
Të dy ishin gjatë regjimit të Hoxhës në krye të partisë. Ata i përkisnin të ashtuquajturit “klani i naftës”, një rrjet, i cili gjatë kohës që punonin në Kombinatin e përpunimit të thellë të naftës në "Qytetin Stalin", bënë karrierë në parti e që njihen veçanërisht si dogmatikë.
Edhe vejusha e Hoxhës, Nexhmia, 69 vjeç, luan një rol shumë të rëndësishëm në grupin e “kokave të nxehta”; më pak me punën e saj si kryetare e organizatës së masave "Fronti demokratik", sesa si një figurë përfaqësuese e të djeshmëve të përjetshëm. Për të rrëzuar "vejushën e kuqe", Alia nuk kishte shumë forcë.
Edhe vendosja e njerëzve të rinj në postet më të rëndësishme, nuk ka domethënien e një kompromisi që zgjat shumë: Ministri i ri i brendshëm, Hekuran Isai, 57 vjeç, i cili e kishte pasur edhe më parë postin e Ministrit të Brendshëm deri në 1989, renditet në shoqërinë reaksionare të klanit të naftës.
Një student , i cili e cilëson veten si opozitar të fshehtë të regjimit, e quan këtë riorganizim, një "fitore të xhaketave të vjetra". Alia, sipas studentit, nuk është as më pak e as më shumë se Honeker-i dhe Krenz-i të bashkuar në një person të vetëm, dhe nuk përbëjnë ende një ndryshim të vërtetë në thelb.
Gjithsesi, Alia përpiqet ta zbusë popullin e ta marrë me të mira: Ai do të fusë shpërblimet sipas rendimentit në punë, të ardhurat minimale do të rriten me 20%. Ndërmarrjet duhet të marrin hap pas hapi më shumë fuqi, zejtarët e vegjël mund të punonin privatisht, madje edhe bashkëpunimi i ndaluar rreptësisht me Perëndimin, tanimë do të lejohej.
Shumë pak dhe shumë vonë. Në kombinatin metalurgjik të Elbasanit, janë futur në grevë në shenjë solidarizimi 10 000 punëtorë, në mbështetje të emigrantëve të ambasadave, ndërsa në qytetet e Shkodrës dhe të Kavajës, ka pasur përsëri trazira.
Akoma edhe më e rrezikshme: Gazeta e Beogradit “Vecernje novosti”, njofton që rreth e rrotull Tiranës rrinë të fshehur me mijëra shqiptarë që të zënë vendin e emigrantëve të futur në ambasada pas largimit të tyre. Shtetet fqinje, Greqia dhe Jugosllavia, kanë rritur numrin e trupave në kufi në rast të një eksodi të përgjithshëm. Grekët mund të merrnin në mbrojtje pakicën e tyre - 300 mijë minoritarë që jetonin në jug të Shqipërisë.
"Shqipëria është fuçi baruti“ thotë njëri nga studentët opozitarë mbi gjendjen në atdheun e vet, dhe "pakëz kozmetikë, nuk do ta shmangte dot shpërthimin".
Marrë nga “Der Spiegel”, 16.7.1990
“Die Zeit”, 1990: Të zhgënjyer nga sjelljet e Alisë
A mos ishin nxituar vëzhguesit gjatë javëve të shkuara kur thoshin se në “vendin e skipëtarëve” po përgatitet një hapje e vendit drejt botës? A mos po shkon shumë ngadalë procesi demokratizues për shqiptarët në bastionin e fundit ortodoks komunist në Evropën Lindore? Ashpërsia me të cilën forcat e sigurisë reaguan ndaj njerëzve që kërkuan azil në ambasadat e huaja, hedh dyshime të forta mbi dëshirën e shefit të shtetit, Ramiz Alia, për të bërë përpara me reforma. Në trazirat në Tiranë, thuhet se janë plagosur shumë njerëz , madje flitet se ka pasur edhe katër të vdekur.
Nëse këto informacione do të vërtetoheshin, do të ishin një barrë e rëndë në përpjekjet e bëra nga Ramiz Alia deri më tani. Të shtënat mbi refugjatët, nuk i përgjigjen frymës dhe akteve të OSBE-së, u shpreh ministri i Jashtëm, Gensher. Pas një vetizolimi prej disa dekadash, Shqipëria tashmë ka bërë të ditur se ka interes të anëtarësohet në Konferencën për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë. Trazirat në Tiranë lidhen me mosbesimin në rritje të popullsisë, mbi shtypjen e vazhdueshme si dhe me ligjin e ri që hyri para pak javësh, mbi lëshimin e pasaportave të udhëtimit për të gjithë shtetasit shqiptarë e që në fakt u është siguruar vetëm një numri personash të përzgjedhur. Me shumë gjasa, njerëzit kanë marrë më shumë guxim qysh nga largimi i gjashtë vëllezërve Popa, në fund të muajit prill. Për më shumë se pesë vjet, kjo familje kishte qëndruar e ngujuar brenda Ambasadës Italiane, para se Tirana, pas negociatash të shumta, të tërhiqej nga qëndrimi i saj, duke hequr kësisoj edhe pengesën më të madhe për përmirësimin e marrëdhënieve me Italinë. Deri në atë kohë, Ramiz Alia – nga frika se mos kjo gjë imitohej edhe nga të tjerë – kishte kërkuar vazhdimisht dorëzimin e azilkërkuesve.
Gazeta “Die Zeit”, 6.7.1990
* * *
“Time”, maj 1990: Shqipëria dhe më pas s’ka më tjetër
Përtej kalendarit, revolucionet e 1989-s akoma nuk kanë përfunduar. Pasi vendet e Bllokut Lindor u tronditën nga ndryshimet politike gjatë vjeshtës së shkuar, një regjim komunist në Evropë ia doli t’i rezistonte tërmetit politik pa lagur. Tashmë, rreth gjashtë muaj më vonë, lidershipi i Shqipërisë së vogël po e humbet pozicionin e vet ultrastalinist. Javës që shkoi, Parlamenti në Tiranë votoi një seri reformash me karakter politik dhe legjislativ, të cilat mund të shënojnë fillimin e fundit të dekadave represion dhe izolim.
Vendi më i prapambetur dhe më i varfër i kontinentit, Shqipëria, është një pykë e mirëfilltë në rajonin e Ballkanit me shtrirje në Adriatikun Jugor - mes Jugosllavisë dhe Greqisë. Një vend agrar ku punëtorët fitojnë mesatarisht 85 dollarë amerikanë në muaj, dhe vendi është sa i dobët ekonomikisht, aq edhe politikisht. Shqipëria madje, pati ndërprerë marrëdhëniet edhe me Bashkimin Sovjetik në vitin 1961 dhe me Kinën në 1978, pasi këto superfuqi eksperimentuan më herët me reformat e tyre liberalizuese. Qëkurse ai u vendos të pasonte ish-udhëheqësin Enver Hoxha të vdekur tashmë në vitin 1985, Presidenti Ramiz Alia, 65-vjeçar, ka modifikuar në mënyrë graduale politikat më kryesore të ndjekura nga paraardhësi i vet në mënyrë strikte.
Ligjet e aprovuara gjatë sesionit dyditor të javëve që shkuan në Kuvendin Popullor me 250 anëtarë janë diçka e ndryshme prej tyre. Në dekretin e vet më simbolik, Kuvendi bëri me dije se për herë të parë që nga ardhja e komunistëve në pushtet në 1944, shqiptarët do të gëzonin të drejtën për të udhëtuar të lirë jashtë shtetit. Megjithëse shumë nga qytetarët e vendit janë të varfër për të lëvizur jashtë, kufizimet e deritanishme janë hequr plotësisht. Ligji i ri, pra parasheh se edhe emigrantët shqiptarë do të kenë të drejtën më në fund për të shkuar e t´u bëjnë vizita familjarëve të tyre në shtëpi, dhe mijëra syresh ndërkohë po bëjnë plane për ta ndërmarrë këtë hap. Përveç kësaj, Kuvendi vendosi që të shfuqizojë një ligj për ndalimin e ushtrimit të besimit fetar që kishte 24 vjet që ishte në fuqi, I cili në mënyrë të përmbledhur do të thotë përndryshe rihapje të xhamive myslimane dhe kishave katolike romane dhe atyre ortodokse greke, të cilat janë përdorur gjatë regjimit komunist kryesisht si muzeume dhe ambiente për klubet sportive.
Duke ndërmarrë hapa të rëndësishëm legalë, qeveria rivendosi kësisoj Ministrinë e Drejtësisë, e cila kishte pushuar së ekzistuari në vitin 1966, dhe vendosi në krye të këtij dikasteri një këshilltar të ngushtë të z. Alia. Keqbërësve nën hetim u sigurohet e drejta për të pasur një avokat nga momenti i arrestimit, dhe numri i dënimeve kapitale u reduktua nga 34, në njëmbëdhjetë. Sipas Nicholas Pano, një specialisti të çështjeve shqiptare nga Universiteti i Illinoit Perëndimor (“Western Illinois University): "Shqipëria e ka marrë seriozisht ndarjen nga trashëgimia e saj staliniste".
Pas lajmeve për reforma në vend, fshihet dëshira e Presidentit Alia për të rivendosur marrëdhënie me shumicën e vendeve të botës me të cilat deri më tani vlerësoheshin si të fjetura. Zëvendëskryeministri, Manush Myftiu, tha në sesionin parlamentar të javës që shkoi për shembull se qeveria e Tiranës dëshiron t´i bashkëngjitet Konferencës për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë, e cila deri më tani numëron 35 anëtarë. Para se të ndërmerret ky hap, gjithsesi duhen të aplikohen disa kërkesa bazë të KSBE-së që kanë të bëjnë me të drejtat e njeriut, ku përfshihen liria e lëvizjes dhe të drejta të tjera civile. Edhe OKB-ja po i hedh sërish sytë nga Shqipëria: Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, Havier Perez de Kuelar bëri vizitën e tij të parë në Tiranë javën që shkoi. Në Uashington një zëdhënës i Departamentit të Shtetit deklaroi me optimizëm se tashmë "dera është e hapur për rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike" mes SHBA-së dhe Shqipërisë. Megjithëse procesi sapo ka nisur, duket qartazi se trazirat e vitit të fundit me karakter politik, kërkonin pikërisht atë çka për dekada të tëra izolimi dështoi të bënte: të bindte Tiranën se është koha për të dalë nga akulli.
Revista amerikane “Time”, 21 maj 1990
Çfarë shkruante 20 vjet më parë shtypi perëndimor për ngjarjet në Shqipëri? Cila ishte kurba e zhvillimeve politike në vendin e fundit të mbetur në dukje akoma i paprekur nga vala e ndryshimeve demokratike në Lindjen ish-komuniste? Cilët ishin hapat që po ndërmerrte udhëheqja e atrofizuar shqiptare për t’u afruar me Perëndimin dhe pse ky i fundit i vlerësonte ato si të pamjaftueshme për të qenë të besueshme?
Në vijim të ciklit, “Shqipëria moniste në mediat perëndimore 1945-1990”, në pjesën e dytë të dosierit tonë mbi ngjarjet në vitin ´90-të, do vijojmë me artikujt që trajtojnë periudhën maj-korrik 1990, ku si pikë kulmore sigurisht se vlerësohet eksodi i shqiptarëve në ambasadat e huaja perëndimore. Revista amerikane “Time” i bashkëngjitet këtë radhë me artikujt e vet, kolegëve të “New York Times” dhe gjermanoperëndimorëve të “Die Zeit” dhe “Der Spiegel”, duke ndarë pikëpamje të njejta e duke shprehur shpresë e dyshim, por edhe ankth e frikë, mbi ecurinë e Shqipërisë drejt reformave demokratike.
Do të gjejmë edhe deklaratën e ish-ministrit të jashtëm gjerman, Hans-Dietrich Gensher mbi trazirat e kohës në Tiranë, ashtu sikurse do të shohim edhe hapat e çalë që po ndërmerrte regjimi i kohës për të dhënë një imazh sa më të pranueshëm për Perëndimin, i cili gjithsesi, prej këtyre të fundmit vlerësohet vetëm si “pakëz kozmetikë” mbi fytyrën e rrudhosur e të pashpresë tashmë të realitetit që ofronin ditët e fundit të soc-realizmit shqiptar. Këto dhe shumëçka tjetër, gjenden të plota e të rreshtuara në mënyrë kronologjike, në materialin që po vijoj të botoj (për herë të parë në shqip) edhe sot në faqet e gazetës “Standard”.
Mijëra “pushtues” ambasadash u lejuan të largoheshin, por shteti i fundit i Evropës mbeti një fuçi baruti
“Der Spiegel”, korrik 1990: Shqipëria, pakëz kozmetikë
Një ekstrakt spektakolar nga një vend i padëshiruar: Një armatë e tërë anijesh, së bashku me dy anijet italiane "Appia" dhe "Espresso Grecia", dy tragete greke dhe një anije franceze, u nisën nga Perëndimi për të iniciuar një aksion të “Arkës së Noes”, ndërmjet portit të Durrësit dhe atij të Brindizit, për të marrë rreth 5000 shqiptarë, të futur në ambasada pas dy javësh pushtimi - dramatike.
Deri në orët e fundit akoma nuk dihej, nëse nga takimi i kryetarit të shtetit dhe të partisë, Ramiz Alia, 64 vjeç, me ndërmjetësin e OKB-së, Steffan di Misurado, do të ndërmerrej një "zgjidhje e përbashkët simultane", kundër forcave staliniste në regjimin shqiptar. "Ky veprim ishte një aventurë e rrezikshme", - do të shprehej një diplomat nga Tirana.
Më shumë se 3000 refugjatë ishin strehuar në Ambasadën Gjermane, gjatë dy javëve të fundit. Ushqimet dhe lëngjet për të pirë mungonin, kushtet sanitare kishin arritur në minimumin e mundshëm. Ndërtesa e sapondërtuar e Ambasadës ka vetëm tetë tualete.
51 shqiptarë, të cilët ishin futur në ambasadën çeke, u dërguan natën e së martës me makinën e Presidentit çek, Vaclav Havel, drejt Pragës.
Diplomatët e Bonit presupozojnë se trajtimi favorizues i Pragës, ka të bëjë me numrin e paktë të emigrantëve. Nga njerëz brenda në Tiranë iu vu theksi më shumë efektit të sinjalit të dëshiruar të Alisë përkundrejt luftëtarit për të drejtat e njeriut, dramaturgut të njohur Havel dhe bisedave ekonomike ndërmjet Republikës Çeke dhe Shqipërisë.
Mësymja ndaj ambasadave i kujtoi mbarë botës se pas revolucioneve të Bllokut Lindor, tashmë të copëtuar, jeton ende nën thundrën staliniste, një popull thuajse i harruar.
Që nga vdekja e diktatorit komunisto-nacionalist, Enver Hoxha, në vitin 1985, me më shumë se 40 vjet shtypje e represion, të izoluar nga e gjithë bota, të kontrolluar nga shërbimi i fshehtë “Sigurimi” – që posedon më shumë se 50 000 bashkëpunëtorë dhe informatorë, krahasuar me numrin e popullsisë prej 3.3 milionë, është më i madhi në botë - shqiptarët nuk morën guximin deri me rënien e “perdes së hekurt” të ngriheshin kundër terrorit të partisë në pushtet.
Kjo ndryshoi fillimisht me fundin e revolucionit të përgjakshëm në Rumani, vitin e kaluar. Nga televizionet jugosllave, italiane dhe ato greke, shqiptarët u bënë dëshmitarë të kryengritjeve popullore në Timishoara dhe Bukuresht si dhe fundit të përgjakshëm të familjes të diktatorit Çaushesku.
Në fund të dhjetorit u zhvilluan demonstratat e para në qytetin verior të Shkodrës, të cilat u pasuan në të gjithë vendin me demonstrata të ngjashme nën emrin "Revolucioni i heshtur": Dhjetëmijë njerëz ecën në heshtje përmes qytetit, pa formuluar qëllime e kërkesa.
Në heshtje demonstruan edhe studentët në Tiranë në fillim të vitit, ndaj zëri u ngrit për herë të parë, në qytetin e vogël të Kavajës, gjatë një ndeshje futbolli, ku skuadra vendase ndeshej me atë të Partizanit. Në stadiumin e tejmbushur, u dëgjuan papritur fjalët "Demokraci, demokraci!" dhe "Poshtë familja e Enver Hoxhës!" Librat e “udhëheqësit të madh”, Enver Hoxha, u dogjën në publik. Gjatë përleshjes me policinë e fshehtë, pati katër të vdekur.
Që prej asaj kohe, iku si frika ashtu edhe durimi i shqiptarëve. Parrullat nisën të shkruheshin fshehtas natën në muret e shtëpive. Në të gjitha vendet haseshin tekste si: "Poshtë Çaushesku shqiptar", "Kurrë më Stalini", si dhe "Rroftë Evropa dhe Gorbaçovi".
Për partinë dhe kryetarin e shtetit, Alia, ky ishte një sinjal që ai të mos kishte më kohë për të kontrolluar programin e vet, në rast se ai do të shpëtojë pushtetin e partisë.
Ramiz Alia nuk ka lindur për të qenë reformator. Nxënësi shembullor i Hoxhës dhe shefi i ideologjisë së Partisë, i cili sipas të dhënave zyrtarë, vjen nga Shkodra, në të vërtetë duket se është rritur në Podgoricën jugosllave, dhe ndryshe nga paraardhësit e vet, e ka kuptuar që popullin nuk mund ta mbash të mbyllur në kafaz – thirrja e lirisë del drejt nga eteri.
Pragmatiku Alia paralajmëroi qysh në muajin prill një program reformash, të cilin e bëri publik në plenumin e Komitetit Qendror të PPSH-së, ku i shpallet e një luftë e drejtpërdrejtë kokave të ngurta të partisë, të trashëguara nga koha e Enver Hoxhës. Në fjalimin e tij, ai i cilësonte ata si "elementë reaksionarë brenda aparatit shtetëror, të cilët nuk kuptojnë kuptimin e këtij zhvillimi".
Vetëm tani u sulmuan një pjesë e këtyre “reaksionarëve”. Në një plenum krize të Komitetit Qendror, fundjavën e kaluar, Alia përjashtoi 3 nga 13 anëtarë të Byrosë Politike dhe pushoi 6 nga 15 ministrat e tij.
Më të rëndësishmit ishin ministri i Mbrojtjes Popullore, Prokop Murra, 68 vjeç dhe ministri i Brendshëm famëkeq, njëkohësisht edhe shefi i policisë sekrete, Simon Stefani, 61 vjeç.
Të dy ishin gjatë regjimit të Hoxhës në krye të partisë. Ata i përkisnin të ashtuquajturit “klani i naftës”, një rrjet, i cili gjatë kohës që punonin në Kombinatin e përpunimit të thellë të naftës në "Qytetin Stalin", bënë karrierë në parti e që njihen veçanërisht si dogmatikë.
Edhe vejusha e Hoxhës, Nexhmia, 69 vjeç, luan një rol shumë të rëndësishëm në grupin e “kokave të nxehta”; më pak me punën e saj si kryetare e organizatës së masave "Fronti demokratik", sesa si një figurë përfaqësuese e të djeshmëve të përjetshëm. Për të rrëzuar "vejushën e kuqe", Alia nuk kishte shumë forcë.
Edhe vendosja e njerëzve të rinj në postet më të rëndësishme, nuk ka domethënien e një kompromisi që zgjat shumë: Ministri i ri i brendshëm, Hekuran Isai, 57 vjeç, i cili e kishte pasur edhe më parë postin e Ministrit të Brendshëm deri në 1989, renditet në shoqërinë reaksionare të klanit të naftës.
Një student , i cili e cilëson veten si opozitar të fshehtë të regjimit, e quan këtë riorganizim, një "fitore të xhaketave të vjetra". Alia, sipas studentit, nuk është as më pak e as më shumë se Honeker-i dhe Krenz-i të bashkuar në një person të vetëm, dhe nuk përbëjnë ende një ndryshim të vërtetë në thelb.
Gjithsesi, Alia përpiqet ta zbusë popullin e ta marrë me të mira: Ai do të fusë shpërblimet sipas rendimentit në punë, të ardhurat minimale do të rriten me 20%. Ndërmarrjet duhet të marrin hap pas hapi më shumë fuqi, zejtarët e vegjël mund të punonin privatisht, madje edhe bashkëpunimi i ndaluar rreptësisht me Perëndimin, tanimë do të lejohej.
Shumë pak dhe shumë vonë. Në kombinatin metalurgjik të Elbasanit, janë futur në grevë në shenjë solidarizimi 10 000 punëtorë, në mbështetje të emigrantëve të ambasadave, ndërsa në qytetet e Shkodrës dhe të Kavajës, ka pasur përsëri trazira.
Akoma edhe më e rrezikshme: Gazeta e Beogradit “Vecernje novosti”, njofton që rreth e rrotull Tiranës rrinë të fshehur me mijëra shqiptarë që të zënë vendin e emigrantëve të futur në ambasada pas largimit të tyre. Shtetet fqinje, Greqia dhe Jugosllavia, kanë rritur numrin e trupave në kufi në rast të një eksodi të përgjithshëm. Grekët mund të merrnin në mbrojtje pakicën e tyre - 300 mijë minoritarë që jetonin në jug të Shqipërisë.
"Shqipëria është fuçi baruti“ thotë njëri nga studentët opozitarë mbi gjendjen në atdheun e vet, dhe "pakëz kozmetikë, nuk do ta shmangte dot shpërthimin".
Marrë nga “Der Spiegel”, 16.7.1990
“Die Zeit”, 1990: Të zhgënjyer nga sjelljet e Alisë
A mos ishin nxituar vëzhguesit gjatë javëve të shkuara kur thoshin se në “vendin e skipëtarëve” po përgatitet një hapje e vendit drejt botës? A mos po shkon shumë ngadalë procesi demokratizues për shqiptarët në bastionin e fundit ortodoks komunist në Evropën Lindore? Ashpërsia me të cilën forcat e sigurisë reaguan ndaj njerëzve që kërkuan azil në ambasadat e huaja, hedh dyshime të forta mbi dëshirën e shefit të shtetit, Ramiz Alia, për të bërë përpara me reforma. Në trazirat në Tiranë, thuhet se janë plagosur shumë njerëz , madje flitet se ka pasur edhe katër të vdekur.
Nëse këto informacione do të vërtetoheshin, do të ishin një barrë e rëndë në përpjekjet e bëra nga Ramiz Alia deri më tani. Të shtënat mbi refugjatët, nuk i përgjigjen frymës dhe akteve të OSBE-së, u shpreh ministri i Jashtëm, Gensher. Pas një vetizolimi prej disa dekadash, Shqipëria tashmë ka bërë të ditur se ka interes të anëtarësohet në Konferencën për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë. Trazirat në Tiranë lidhen me mosbesimin në rritje të popullsisë, mbi shtypjen e vazhdueshme si dhe me ligjin e ri që hyri para pak javësh, mbi lëshimin e pasaportave të udhëtimit për të gjithë shtetasit shqiptarë e që në fakt u është siguruar vetëm një numri personash të përzgjedhur. Me shumë gjasa, njerëzit kanë marrë më shumë guxim qysh nga largimi i gjashtë vëllezërve Popa, në fund të muajit prill. Për më shumë se pesë vjet, kjo familje kishte qëndruar e ngujuar brenda Ambasadës Italiane, para se Tirana, pas negociatash të shumta, të tërhiqej nga qëndrimi i saj, duke hequr kësisoj edhe pengesën më të madhe për përmirësimin e marrëdhënieve me Italinë. Deri në atë kohë, Ramiz Alia – nga frika se mos kjo gjë imitohej edhe nga të tjerë – kishte kërkuar vazhdimisht dorëzimin e azilkërkuesve.
Gazeta “Die Zeit”, 6.7.1990
* * *
“Time”, maj 1990: Shqipëria dhe më pas s’ka më tjetër
Përtej kalendarit, revolucionet e 1989-s akoma nuk kanë përfunduar. Pasi vendet e Bllokut Lindor u tronditën nga ndryshimet politike gjatë vjeshtës së shkuar, një regjim komunist në Evropë ia doli t’i rezistonte tërmetit politik pa lagur. Tashmë, rreth gjashtë muaj më vonë, lidershipi i Shqipërisë së vogël po e humbet pozicionin e vet ultrastalinist. Javës që shkoi, Parlamenti në Tiranë votoi një seri reformash me karakter politik dhe legjislativ, të cilat mund të shënojnë fillimin e fundit të dekadave represion dhe izolim.
Vendi më i prapambetur dhe më i varfër i kontinentit, Shqipëria, është një pykë e mirëfilltë në rajonin e Ballkanit me shtrirje në Adriatikun Jugor - mes Jugosllavisë dhe Greqisë. Një vend agrar ku punëtorët fitojnë mesatarisht 85 dollarë amerikanë në muaj, dhe vendi është sa i dobët ekonomikisht, aq edhe politikisht. Shqipëria madje, pati ndërprerë marrëdhëniet edhe me Bashkimin Sovjetik në vitin 1961 dhe me Kinën në 1978, pasi këto superfuqi eksperimentuan më herët me reformat e tyre liberalizuese. Qëkurse ai u vendos të pasonte ish-udhëheqësin Enver Hoxha të vdekur tashmë në vitin 1985, Presidenti Ramiz Alia, 65-vjeçar, ka modifikuar në mënyrë graduale politikat më kryesore të ndjekura nga paraardhësi i vet në mënyrë strikte.
Ligjet e aprovuara gjatë sesionit dyditor të javëve që shkuan në Kuvendin Popullor me 250 anëtarë janë diçka e ndryshme prej tyre. Në dekretin e vet më simbolik, Kuvendi bëri me dije se për herë të parë që nga ardhja e komunistëve në pushtet në 1944, shqiptarët do të gëzonin të drejtën për të udhëtuar të lirë jashtë shtetit. Megjithëse shumë nga qytetarët e vendit janë të varfër për të lëvizur jashtë, kufizimet e deritanishme janë hequr plotësisht. Ligji i ri, pra parasheh se edhe emigrantët shqiptarë do të kenë të drejtën më në fund për të shkuar e t´u bëjnë vizita familjarëve të tyre në shtëpi, dhe mijëra syresh ndërkohë po bëjnë plane për ta ndërmarrë këtë hap. Përveç kësaj, Kuvendi vendosi që të shfuqizojë një ligj për ndalimin e ushtrimit të besimit fetar që kishte 24 vjet që ishte në fuqi, I cili në mënyrë të përmbledhur do të thotë përndryshe rihapje të xhamive myslimane dhe kishave katolike romane dhe atyre ortodokse greke, të cilat janë përdorur gjatë regjimit komunist kryesisht si muzeume dhe ambiente për klubet sportive.
Duke ndërmarrë hapa të rëndësishëm legalë, qeveria rivendosi kësisoj Ministrinë e Drejtësisë, e cila kishte pushuar së ekzistuari në vitin 1966, dhe vendosi në krye të këtij dikasteri një këshilltar të ngushtë të z. Alia. Keqbërësve nën hetim u sigurohet e drejta për të pasur një avokat nga momenti i arrestimit, dhe numri i dënimeve kapitale u reduktua nga 34, në njëmbëdhjetë. Sipas Nicholas Pano, një specialisti të çështjeve shqiptare nga Universiteti i Illinoit Perëndimor (“Western Illinois University): "Shqipëria e ka marrë seriozisht ndarjen nga trashëgimia e saj staliniste".
Pas lajmeve për reforma në vend, fshihet dëshira e Presidentit Alia për të rivendosur marrëdhënie me shumicën e vendeve të botës me të cilat deri më tani vlerësoheshin si të fjetura. Zëvendëskryeministri, Manush Myftiu, tha në sesionin parlamentar të javës që shkoi për shembull se qeveria e Tiranës dëshiron t´i bashkëngjitet Konferencës për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë, e cila deri më tani numëron 35 anëtarë. Para se të ndërmerret ky hap, gjithsesi duhen të aplikohen disa kërkesa bazë të KSBE-së që kanë të bëjnë me të drejtat e njeriut, ku përfshihen liria e lëvizjes dhe të drejta të tjera civile. Edhe OKB-ja po i hedh sërish sytë nga Shqipëria: Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, Havier Perez de Kuelar bëri vizitën e tij të parë në Tiranë javën që shkoi. Në Uashington një zëdhënës i Departamentit të Shtetit deklaroi me optimizëm se tashmë "dera është e hapur për rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike" mes SHBA-së dhe Shqipërisë. Megjithëse procesi sapo ka nisur, duket qartazi se trazirat e vitit të fundit me karakter politik, kërkonin pikërisht atë çka për dekada të tëra izolimi dështoi të bënte: të bindte Tiranën se është koha për të dalë nga akulli.
Revista amerikane “Time”, 21 maj 1990
Violeta Murat : A ekzistonte te Kadare një projekt letrar?!
Kur Balzak nisi të shkruante novelat dhe romanet e para sentimentale, nuk kishte në mendje të realizonte atë projekt që shumë kohë më vonë ai vetë do ta quante “Komedia njerëzore”, - që do të thotë gjithë veprën në një, e dhjetëra romane e novela sa të pavarura aq dhe të ndërvarura. Këtë rast paralel, studiuesi Shaban Sinani e konkretizoi për të lëshuar një ide, të padebatuar, në veçanti për veprën e shkrimtarit Ismail Kadare; nëse ka ekzistuar tek Kadare një projekt letrar qysh në romanin e parë
Kur Balzak nisi të shkruante novelat dhe romanet e para sentimentale, nuk kishte në mendje të realizonte atë projekt që shumë kohë më vonë ai vetë do ta quante “Komedia njerëzore”, - që do të thotë gjithë veprën në një, e dhjetëra romane e novela sa të pavarura aq dhe të ndërvarura. Këtë rast paralel, studiuesi Shaban Sinani e konkretizoi për të lëshuar një ide, të padebatuar, në veçanti për veprën e shkrimtarit Ismail Kadare; nëse ka ekzistuar tek Kadare një projekt letrar qysh në romanin e parë! Ndonëse dje, shkrimtarë e studiues janë mbledhur në 75-vjetorin e lindjes së Kadaresë, organizuar nga Ministria e Kulturës, tri ligjëratat, të mbajtura nga shkrimtari Agron Tufa, studiuesi Shaban Sinani dhe publicisti Mark Marku, pothuaj kanë rrahur në të përgjithshmen - në projektin letrar që ndërtoi Kadareja gjatë diktaturës e në vazhdë të këtyre 20 vjetëve. Ka dy qëndrime mbi vetëdijen e Kadaresë për të pasur një projekt të veprave të tij. Studiuesi Shaban Sinani i pyetur nga “Standard” është në argumentin se deri në vitet ‘70 vepra e Kadaresë ngjante se ishte rastësi, si shprehje talenti i shkrimtarit. Vetëm nga mesi i viteve ‘70, Sinani tregon se vihet re qartë se Kadare fillon të mendohet për t’u rikthyer, të riciklojë motivet e veta dhe t’i shëndoshë ciklet kryesore të krijimtarisë së tij.
Ndërsa kritiku dhe publicisti Mark Marku thotë se i qëndron idesë së Borgesit, se shkrimtari ka veprën e vet, dhe se vepra e parë shpjegon të gjithë veprën, të gjitha idetë. Duke hequr mënjanë veprën poetike, Marku sjell shembullin e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që si vepër e parë tregon se Kadare kishte si ambicie të madhe të krijonte romanin modern shqiptar. Deri në atëherë nuk kishte.
Nëse ekzistonte ndonjë strategji te Kadare për të projektuar veprën e tij letrare, Marku e lidh me vetëdijen që kishte shkrimtari për letërsinë, si krijues, se nuk ishte autodidakt, shumë i talentuar dhe e dinte se çfarë i mungonte letërsisë shqipe deri në atë periudhë. “Kadare krijon romanin model shqiptar dhe gjithçka bën më pas është realizim në shtrirje kohore i këtij projekti”.
Pra, nëse Marku e vendos Kadarenë në synime të qarta qysh në fillime për korpusin e tij letrar, studiuesi Shaban Sinani thotë se ideja për një projekt integrues me një strukturë të qëndrueshme, me cikle që përbëjnë ekuilibrin e veprës mund të jetë menduar, në mënyrë racionale, të ftohtë, vetëm nga viti ‘75 e këtej. “Deri në këtë periudhë gjithçka vjen mënyrë të vetvetishme te Kadareja”.
Te “Sprovë për identifikimin e strukturës së veprës”, duke marrë në shqyrtim udhën krijuese të Kadaresë, studiuesi Sinani thotë: “E vështruar në mënyrë prapavajtëse, pas 55 vjetësh krijimtari, vepra e Ismail Kadaresë mund të cilësohet një projekt letrar që u nis si frymëzim dhe po kryhet e përkryhet si një mjeshtëri”.
Si mbështetëse është tërësia që krijon vepra e Kadaresë, të cilat ruajnë pavarësinë relative ndaj njëra-tjetrës dhe njëherësh kanë një vend të përcaktuar në kuadër të së tërës. Kjo ka ndodhur shumë rrallë në historinë e letërsisë shqipe dhe në atë botërore - shpjegon Sinani. Ndaj, duke parë këtë cilësi njësuese nënstrukturore dhe strukturore në tërësinë e asaj trashëgimie që ka krijuar Kadare, studiuesi bie në përgjigjen e pyetjen nëse ka ekzistuar një projekt i tillë qysh në fillim. Pohojnë se kjo është e pashmangshme. Në ligjëratën e tij, “Gjuha alegorike e Kadaresë, si antimodel i realizmit socialist”, kritiku Mark Marku, pasi krijon një vështrim midis lirisë individuale të shkrimtarit dhe elitës servile të makinës së propagandës komuniste, në një linjë përmend krijimin e projektit letrar të Kadaresë. Por vështrimi i tij hidhet tek asimetria e lexuesit të ri, sipas konotacionit të “njeriut të ri” dhe lexuesit modern. Shumë pak është thënë si lexohej Kadare në diktaturë.
Duke qenë jashtë sistemit referencial të ideologjisë komuniste, Kadare është ndër të paktët shkrimtarë që nuk i nënshtrohet kësaj ligjësie. “Kadareja vjen si shkrimtar modern i ndryshëm nga autorët e traditës ashtu dhe nga autorët bashkëkohorë socialistë. Që me romanin e tij të parë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u pa se letërsia e tij kërkon si kusht paraprak komunikimi, modelimin e lexuesit real që kishte prodhuar letërsia e mëparshme, dhe agresioni ideologjik komunist. Veprat e shkruar nga Kadare i drejtoheshin më tepër një lexuesi të ri sesa një njeriu të ri, më tepër një lexuesi ideal sesa një lexuesi real”. Sipas Markut “për aq sa vepra projekton lexuesin e saj, ai do të krijojë bashkë me të, dhe ky proces do të sillte një situatë të re komunikimi krejt në letërsinë shqipe”. Pra, raporti krijimtarisë me ekzistencën e një projekti letrar të Kadaresë është e lidhur dhe me lexuesin e tij, atë modern.
Ndërkohë që Kadare “punonte” për projektin e tij letrar, në anën tjetër regjimi komunist, paralel, nga ana e tij po projektonte shndërrimin ideologjik të individit, Marku thellon - se në këtë kuadër i kishte caktuar letërsisë dhe arteve një rol të rëndësishëm, atë të ndërhyrjes në botën shpirtërore të individit, përpunimit dhe mbizotërimit ideologjik të kësaj hapësire të brendshme. “Edhe pse pa ndonjë objektiv disidence të shpallur publikisht, vepra e Kadaresë, duke qenë pikë së pari një vepër që u bindej ligjësive, shkonte kundër këtij diversioni ideologjik të regjimit”, një projeksion që e bëri të mbërrinte në kundërshtinë e modelit estetik që po projektohej.
Paralel Kadare krijonte dhe studiuesi Shaban Sinani vëren se veprës së tij në 55 vite krijimtari nuk i mungon asnjë epokë: parahistorike dhe historike e popullit shqiptar, prej kohërave të mjegullta mitologjike, periudhës parakombëtare, kohës së formimit të vetëdijes etnike, epokës së humanizmit evropian, shekujve të vështirë perandorakë dhe periudhës historike, deri tek bashkëkohësia dhe sezonet politike të sotme.
Sinani veçon se prej fillimit të viteve ‘70, pika ku bashkohet me mendimet e tjera, është se në punën krijuese të Kadaresë nis të qartësohet një dukuri e re: “Veprat e tij gjithnjë e më shumë hyjnë në lidhje të forta me njëra-tjetrën, organizohen në diptikë e triptikë, në trilogji; duke qenë jo vetëm formalisht bashkë nën një titull, por dhe në kushtëzime të forta me njëra-tjetrën. Botimi i fundmë i veprës së plotë të tij, me një pranëvendosje të zgjedhur nga autori vetë, shpesh duke e shpërfillur kronologjinë dhe duke iu përmbajtur kryesisht kriterit të afërsisë a fqinjësisë strukturore, e bën më të dukshme këtë dukuri”.
Kësaj lidhjeje që krijon vepra e Kadaresë në tërësi, i shtohet edhe vëmendja kritike që ofron Mark Marku, i cili në ligjëratën e tij e sheh veprën e shkrimtarit të ndërtuar qysh në fillime mbi alegorinë. “Alegoria shndërrohet në element të rëndësishëm strukturor narrativ të vepër së tij. Ajo është çelësi i leximit për shumë vepra të tij, por njëherësh çelësi i leximit të realitetit politik. Për vite me radhë, leximi alegorik i veprës së Kadaresë ka qenë ndër të vetmet mundësi leximi të realitetit politik dhe ka qenë në fakt leximi më i saktë që i bëhej veprës së Kadaresë”.
Organiciteti i veprës letrare të Ismail Kadaresë, rregullsia në strukturën e përgjithshme të veprës, studiuesi Shaban Sinani dallon ciklet më të qëndrueshme të saj: 1. Cikli i veprave me motiv apo shkas biografinë e shkrimtarit, në pjesën më të madhe edhe vendlindjen, ngjarjet dhe përvojën e jetës vetjake të tij . 2. Cikli i veprave me motive etnografike, identifikuar me romanin “Kronikë në gurë” më pas “Prilli i thyer” etj. 3. Cikli i romaneve me motive mitologjike, shqiptare e klasike, romanet “Përbindëshi”, “Ura me tri harqe” e “Kush e solli Doruntinën”. 4. Cikli i veprave me pretekst jetën e ish-perandorisë osmane, me romanet “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, “Qorrfermani”, “Kamarja e turpit”, “Pashallëqet e mëdha” etj. 5. Cikli romaneve me pikënisje historinë romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. 6. Cikli i veprave me një paralele të dukshme jetën historike-politike bashkëkohore, të cilën Sinani e përmend si një prej cikleve më të debatueshme të veprës së Kadaresë, që janë vëllime poetike si “Përse mendohen këto male” e “Shqiponjat fluturojnë lart”, me “Ëndërr industriale” e “Motive me diell”, por dhe me disa vepra në prozë, për të cilat thotë se “fillimisht të menduara si një trilogji apo “triptiku i sfidave””, si romanet “Dimri i vetmisë së madhe” e “Koncert në fund të stinës”; si dhe triptikun “Vajza e Agamemnonit”, “Pasardhësi” e “Hija”. Ndërsa në dy ciklet e fundit të Kadaresë Sinani përfshin ciklin e letërsisë eseistike si dhe ciklin e letërsisë dëshmuese.
Sipas Sinani kjo ndarje nuk është rastësore, por kanë pavarësi dhe ndërvarësi prej njëra-tjetrës, prerje të përbashkëta dhe mure jo ndarëse. “Megjithëse e organizuar me një disiplinë të tillë, që lexuesit të sotëm gjithë kjo trashëgimi t’i paraqitet si një program i vetëm, vepra e Ismail Kadaresë është e hapur”.
Në gjithë këto argumente, që diskutuara dje, ndoshta për herë të parë Kadare do të shihet nën optikën e një projekti të vetëm artistik. “Vepra e I. Kadaresë mund të shihet si një projekt vetëm artistik, që i ka ruajtur qerthujt e saj si baraspesha të mëdha të yllësisë së vet, me një shpërfillje evidente ndaj ndryshimeve të mëdha e të vogla të stinëve politike dhe të ideologjive sunduese”.
Por ka dhe krisje brenda këtij sistemi të cilat Sinani e sheh si dilemë kur shtron pyetjen:
Kur fillon dyshimi dhe kontestimi në vlerat e sistemit në veprën e Ismail Kadaresë?
“Botimi i “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” në Francë në vitin 1971, dështimi i stinës së shkurtër të liberalizmit në vitin 1972, fushata e egër popullore ndaj romanit “Dimri i vetmisë së madhe” më 1973, ndalimi i poemës “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” më 1975 janë shpallja e zhgënjimit dhe hap pas hapi edhe e konfliktit të shkrimtarit me pushtetet dhe me doktrinën e tyre për letërsinë”. Ndërsa dilemat e “krisjes” në periudhën e lirisë, kur dolën jashtë qarkullimit breza shkrimtarësh, studiuesi Shaban Sinani pohon se projektit të veprës së Kadaresë nuk i shkaktoi asnjë çekuilibrim. Ciklet, thotë studiuesi, vazhdojnë të pasurohen dhe vë përballë sipas rregullsisë që paraqesin veprat: “Kronikë në gur” dhe “Darka e gabuar” - “mund të qëndrojnë pranë njëra-tjetrës pa iu druajtur efekteve të “kohës së përmbysjes”, ashtu si mund të qëndrojnë denjësisht pranë e pranë “Çështjet e marrëzisë” dhe “Koha e shkrimeve”, “Identiteti evropian i shqiptarëve” dhe “Ardhja e Migjenit në letërsi”, “Tri këngë zie për Kosovën” dhe “Krushqit janë të ngrirë”.
Nëse ky projekt ishte i vetëdijshëm te Kadareja, dy studiuesit e mësipërm e pohojnë duke iu referuar talentit të shkrimtarit, por edhe të dhënave të jetës krijuese.
Teza e hapur është se “vetëm në mesin e viteve 1970 Kadare flet për herë të parë për trilogji, triptikë, grupe veprash të ndërlidhura mes tyre dhe kjo është koha kur shkrimtari mund të ketë menduar për pasurimin e cikleve themelorë të veprës së tij”. “Kjo, - thotë Sinani, - ka një ngjashmëri me frymën e shkrimeve biblike, ku e shkuara kushtëzon të ardhmen, ndodhia e re gjen shpjegim prej profecisë së vjetër, e parathëna e një breznie gjen konfirmim në jetën e brezit tjetër”.
Agron Tufa:Disidenca estetike e Kadaresë
Njeriu inteligjent, krijuesi, shpik një përmasë lirie për t’u arratisur dhe, për krijuesin, një liri e tillë arratie është gjuha, - gjuha e veprës artistike. Në kushtet e një survejimi oruellian, censure e spiunimi të shumëfishtë, e vetmja kundërvënie e mundshme është gjuha dhe tipi i ligjërimit artistik. Mendoj se gjuhët e strukturave ideo-logjike totalitare janë uniforme, imponuese dhe përjashtuese për çdo kod tjetër ligjërimor. Premisa se brezi i letrarëve të viteve ’60 do të mund të krijonte një gjuhë tjetër, doli e rreme, pasi poetët dhe shkrimtarët, fill pas prishjes së marrëdhënieve me BS, u rekrutuan rreth propagandës së partisë. Por projektimi i lirisë te shkrimi, krijon pashmangshëm vetëdijësimin për të. Marrëdhënia e pandërprerë me “strehën” e lirisë estetike - gjuhën, sjell gradualisht pjekjen e vetëdijes reflektuese, d.m.th., etikën e shkrimit. I vetmi që e provoi pa konfrontim të hapur politik (pa gjak) këtë kundërvënie estetike ishte Ismail Kadare, i cili krijoi për herë të parë një vepër romaneske pa hero pozitiv, pa protagonistë sekretarët e partisë. Kjo është arsyeja pse ky romani i tij i parë, “Gjenerali i Ushtrisë së vdekur” (1963), lexohet i freskët dhe pa asnjë firo edhe sot, sikundërse krejt vepra e plotë e tij (të cilën e kemi të përmbledhur nga “Onufri” në serinë “jeshile”, - një botim luksoz, rekord deri më tash në standardet e botimit në Shqipëri). Në një relacion për Kadarenë, që ruhet në ish-arkivin e PPSH, dosja 354 e fondit 14 (Dosja K.-Shaban Sinani), provon kontrollin hap pas hapi që ushtronte Sigurimi, veçanërisht ndaj shkrimtarëve të këtij kalibri. Ishte gjithashtu romani ku, siç shprehet Arshi Pipa, “përmbysi ligjet e shenjta të realizmit socialist: Partia kurrë nuk përmendet, tematika socialiste është lënë tërësisht mënjanë dhe heroi i romanit është një gjeneral armik i vendit”. Dhe më tej “Duke përshtatur strategji nga shkrimtarë disidentë sovjetikë, ai vazhdoi të punojë në një mënyrë origjinale të shkruari, e cila minoi realizmin socialist: mënyra alegorike dhe teknika të tjera....”. Madje, Arshi Pipa në parathënien e përkthimit prej tij të “Kronikë në gur” thekson ndër të tjera se Dasma është një përqeshje me lëvizjet revolucionare dhe aksionet komuniste. Pipa zbulon në veprën e Kadaresë psikanalizën frojdiste, deheroizmin, neverinë ndaj realizmit socialist. Parathënia nuk u pranua nga botuesi i romanit, por Arshi Pipa e botoi si artikull më vete në revistën amerikane Tellos (1987).
Letërsia dhe politika në disidencë janë të pandashme. Dukuritë letrare shndërrohen në fakte politike, jo aq për shkak të përmbajtjes së tyre politike, të cilat janë shumë larg prej shprehjes së drejtpërdrejtë, por për shkak se ekzistenca e letërsisë së pavarur, të prirë nga nevojat estetike dhe morale dhe jo nga vullneti shtetëror-partiak, e shkallmojnë sistemin, që përfshin letërsinë në strukturën e pushtetit.
Duke folur për gjuhën e veprave të Kadaresë, si strehë dhe projeksion krijues të lirisë individuale kam pasur bindjen, se tëhuajsimi i parë i Kadaresë nga socrealizmi ka qenë mospajtimi stilistik dhe-estetik. Ky mospajtim të çon pashmangshëm në mospajtimin ndërmjet gjuhës individuale dhe kolektive, jo vetëm në regjimin e Enver Hoxhës, por me çdo lloj regjimi totalitar. “Liria, e çdo lloji qoftë, - fizike apo politike fillon nga gjuha “ - shprehet disidenti rus Andrej Sinjavskij.
Dhe po ajo gjuhë, më saktë, papërsëritshmëria e stilit të ligjërimit, shkrimit (çka dhe përbën objektin e stilistikës), i cili lind mospajtimin, neurozën, vuajtjet dhe në përgjithësi të pengon të jetosh, - nga ana tjetër është po e njëjta gjuhë dhe mundësia më e mirë për të dalë në liri: të bëhesh i pavarur nga pushteti, turma, të dalësh përtej sinorëve të absurditetit.
Paradoksalisht sot, në liri, një përveçim e pavarësim gjuhësor, që të bën ta opozicionosh veten në mënyrë kundërvënëse me shumëçka që s’pajtohesh dot, është tepër e vështirë ta arrish. Që të jesh sot interesant, tjetërmendues, origjinal, i pavarur etj, për këtë nuk të plas kush në burg, nuk ngrihen kolektivisht të të dënojnë me organizata e fronte, por gjithsesi përpiqen që këtë gjuhë të ta vrasin menjëherë, në rrënjë - në stadin embrional apo në fazën e ngjizjes së frutit, maksimumi që në moshën 2-3 vjeçare. Përfytyroni epokën dhe përditshmërinë komuniste në fillimet e shkrimit të Kadaresë (një fjalë goje kjo, po ec e kridhu!), thjesht për të qenë të drejtë me veten në radhë të parë. Pastaj përpiquni të orientoheni nëpër terrinat dhe verbinat e tallazitjes propagandistike. Atëherë them, jo nga “maja e pilafit” të sotëm. Nuk është e njëjta logjikë! Si do të ishte gjuha juaj atëherë? Po forma e burgut dhe e gjyqit tuaj? Atëherë më mirë një burg hapësinor e i pakufishëm me muret prej fantazie e abstraksioni të gjuhës. Sepse sa më e koklavitur të jetë gjuha stilistike, aq më shumë potencial lirie fsheh ajo - liri kuptimesh, ndjenjash dhe asociacionesh. Të flasësh ndryshe prej të tjerëve, do të thotë të mendosh ndryshe. Dhe të shohësh ndryshe. Edhe të ndjesh ndryshe. Dhe mandej fillon të shohësh edhe atë, që nuk e shohin të tjerët. Gjuha origjinale, individuale të çon pashmangshëm në konflikt me pushtetin. Madje edhe nëse ty as të bëhet vonë për politikën. Përndryshe ke të bësh me gjuhën e pushtetit dhe ajo është gjithherë, prej çdo pushteti, gjuhë servile, e sheqerosur dhe lajkatare, sepse kjo është gjuha e kolektivit. Si duket, me kalimin e viteve të para në pikun e luftës së Ftohtë, kjo gjuhë i ngjallte Kadaresë neveri fiziologjike. Prandaj, ai nuk pranon më të shkruajë asnjë krijim letrar konformist, me të cilin të justifikonte se është ende me kolektivin e Lidhjes; nuk pranon të japë taksën e Karontit, asnjë voll të bakërt. Gjuha e tij e ka shpërfillur gardhin e përbashkët. Ajo ka dalë në botë. Gjuha individuale shfrytëzohet, në fillim për të zgjeruar kufijtë e së lejueshmes, mandej, duke fituar siguri, intuitë e terren, për të dalë në një zonë të lirë, vetmitar, me ajër të rralluar, as në qiell as në tokë (vargjet: “Nga supet si ta heq këtë barrë,/ ku ta hedh këtë peshë, si./ Me të s’mund të zbres atje poshtë/ po as lart dot s’e lë kurrsesi”. Pasi ka fituar lirinë e vet, gjuha individuale bëhet mandej mbrojtëse e lirisë tënde. Provokimi lind absurdin - por ajo vetë mandej të mbron ty nga absurditeti i jetës. Kështu gjuha dhe provokacioni estetik mbrojnë dinjitetin tënd njerëzor - kur asgjë tjetër nuk është në gjendje ta mbrojë. Sepse provokimi estetik që ka shkaktuar vazhdimisht vepra artistike e Kadaresë, është një gjuhë jo vetëm e shkrimtarit, por e çdo intelektuali tjetër. Vetëm me anë të këtij provokimi mund të dilet nga kufijtë e së pranuarës. Të provokosh është predikimi i parë dhe i pari instrument i intelektualit në kohë diktature. Kjo nuk është vetëm mbrojtje, por edhe një praktikë normale. Intelektuali nuk mund të shkrihet me gjuhën e pushtetit, të përkëdhelë, por të nxisë shpërthimin dhe të edukojë instinktin e çlirimit të ndërgjegjes.
Në raport me realizmin socialist dhe komunizmin, Arshi Pipa e ka quajtur “heretik” Kadarenë, duke pasur parasysh se, psikologjikisht dhe estetikisht ai s’kishte pikë lidhje as me komunizmin dhe as me idetë e majta, as madje me ndofarë dogme tjetër. Unë mendoj se “heretizmi” i Kadaresë ka të bëjë vetëm me një adhurim të vetëm, që është karakteristik për shërbëtorët e të vetmit tempull që njohin: letërsia! Dy apo më shumë dashuri njëkohësisht të largojnë t’i jepesh tërësisht objektit të adhurimit, sepse herëdokur ai duhet zgjedhur mes alternativave të tjera. Zgjedhja përcakton dhe indentifikimin. Kjo është arsyeja pse letrariteti i gjuhës së teksteve të tij dallon prerazi dhe thellësisht nga çdo tekst tjetër i bashkëkohësve, aq sa duket se Kadareja i përket një civilizimi radikalisht të ndryshëm me ta. Këtë procedurë të thjeshtë krahasimore mund ta bëjë gjithsecili edhe nga lartësitë e të sotmes.
Këtu është rasti të hapim një parantezë: kurrë dhe në asnjë rast (edhe kur është ngacmuar qëllimshëm) Kadareja nuk e ka deklaruar veten disident. Disidenca vetë është term mbi të cilin janë mbishtresuar kuptime të ndryshme në kohë e koniunktura të ndryshme. Disidenca vetë nuk ka një histori në kuptimin e saj tradicional as në Lindje: nuk ka themelues, teoricienë, data të ndonjë kongresi apo manifeste. Madje është e pamundur të përcaktosh (veçanërisht në etapat e hershme) se kush ka qenë pjesëmarrës i lëvizjeve protestuese. Disidenti që në origjinë të termit shenjon njeriun që u kundërvihet modeleve religjioze, politike dhe artistike. Më vonë kemi historinë e re të termit me realet e komunizmit në Evropën Lindore, por struktura e kësaj kundërvënieje ruhet në politikë, art, shkencë, religjion dhe shkencat shoqërore. Ismail Kadareja nuk e ka pranuar atributin e disidentit, duke pasur parasysh dominantën e tij të kundërvënies së hapët politike në Lindje, ani pse duke filluar nga viti 1989 “Letrat” e tij Presidentit të atëhershëm R. Alia gravitojnë pikërisht në thelbin e këtij kuptimi. Por jashtë çdo dyshimi, me arsyet që parashtruam më sipër, gjuha, stili, alegoria dhe simboli, tërë formacioni letraro-stilistik dhe kuptimor i veprës së Kadaresë të çon pashmangshëm në një përmasë gjithnjë e më koherente të “disidencës estetike”. Ata që lypin më shumë se kaq nga një shkrimtar kërkojnë qiqra në hell. Duke mos u konfrontuar haptazi me diktaturën, disidenca estetike e Kadaresë u mishërua me kundërvënien e gjuhës, modelit dhe stilit letrar, e cila sigurisht projektohet në krejt sistemin e ndjeshmërisë dhe shijes për të bukurën. Shija e së bukurës është më rezistentja në historinë e njerëzimit, pavarësisht karakterit të përkohshëm e nomad të diktaturave. Njeriu reziston me atë çka ka më të çmuar, më vlerën më të spikatur që e përfaqëson. Vepra e Kadaresë është ajo që mbijetoi, diktatura jo! Ky është bilanci, të cilin nuk mund ta bëjë asnjë bashkëkohës i Kadaresë për veprën e vet, në atë lartësi artistike që lyp arti i përjetshëm.
Gjatë këtyre viteve është hedhur shumë mjegull, shumë histori të mistifikuara, shumë thashetheme; shumë misionarë e kanë përndjekur (madje edhe ndërkombëtarisht) individin Kadare me një makth hakmarrës. Psikologjikisht kjo është e shpjegueshme: salierizmi ka ekzistuar në të gjitha kohërat, sepse gjenia gjithmonë sfumon, eklipson, të nxjerr në hije. I gjitha kazani i plehrave të diktaturës herë pas here trazohet për të nxjerrë në sipërfaqe pikërisht produktet e komunizmës, duke ndërtuar keqkuptime, nxitur dhe duke shfrytëzuar skupe mediatike. Psikologjikisht edhe kjo shpjegohet me origjinën e killerave. Kadareja i shqetëson jo vetëm si person, por sidomos shqetësuese bëhet vepra e tij. Ka një thirrje në patosin e këtyre veprimeve, një thirrje që e përkthyer do të shfaqej me habinë e një pengu: “Si na shpëtoi ky?” Por përgjigja është e vetvetishme, retorike: “Triumfi i inteligjencës”!
Ende nuk më ka ndeshur rasti të dëgjoj një shkrimtar a poet me vlera të njëmendta letrare, që të ngrejë pretendime mbi veprën e Kadaresë, por gjithnjë - e kundërta. Si duket solidariteti i mediokërve dhe dështakëve priret gjithmonë drejt një aleance të tillë solidare.
Tashmë që realizmi socialist ka rënë bashkë me dogmën dhe sistemin që e imponoi, tash kur krijuesi është i lirë të matet me aftësinë e vet dhe dhuntinë e Zotit, bëhet edhe më qesharak dhe absurd korri i salieristëve anti-Kadare.
E marrim nga një pikëvështrim tjetër çështjen dhe le të arsyetojmë me vlerat e përjetshme të letërsisë. Supozojmë se jemi në vitin 3000. Bashkëkohësi i këtyre viteve hipotetike do të komunikojë me vlerat artistike, me tekstet e shkrimtarëve. Ai as do t’ia dijë nëse Kadare ka qenë shtatlartë apo shtatshkurtër, tullac apo me flokë, i martuar apo beqar, koprrac apo bujar. Këto janë gjëra jashtëletrare. Por ky bashkëkohës jam i sigurt se ka për të lexuar (ashtu siç lexohen sot) romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Përbindëshi”, “Breznia e Hankonatëve”, “Kronikë në gur”, “Pallati i ëndrrave”, “Ura me tri harqe”, “Viti i mbrapshtë”, “Kush e solli Doruntinën?”, “Pashallëqet e mëdha”, “Çështje të marrëzisë” si dhe një dyzinë romanesh, novelash, tregimesh dhe poezish të tjera. Dhe zor se do t’i njohë një vistër salierësh të sotëm. Kjo është ligjësia e përjetshme e letërsisë që bën të lexohen sot edhe Virgjili, edhe Dantja, edhe Shekspiri, edhe Gëtja, edhe Selini, edhe Hamsuni, edhe Brehti, edhe Paundi, edhe Brodskij, etj. Letërsia nuk ka vend për gjykime e paragjykime konjukturale, ajo është e vetëmjaftueshme me faktin që ajo ose është, ose nuk është. Gjuha shqipe diti t’i rezistojë stinës së thatë të komunizmit nëpërmjet instrumentit të saj më besnik, shkrimtarit.
Kur Balzak nisi të shkruante novelat dhe romanet e para sentimentale, nuk kishte në mendje të realizonte atë projekt që shumë kohë më vonë ai vetë do ta quante “Komedia njerëzore”, - që do të thotë gjithë veprën në një, e dhjetëra romane e novela sa të pavarura aq dhe të ndërvarura. Këtë rast paralel, studiuesi Shaban Sinani e konkretizoi për të lëshuar një ide, të padebatuar, në veçanti për veprën e shkrimtarit Ismail Kadare; nëse ka ekzistuar tek Kadare një projekt letrar qysh në romanin e parë! Ndonëse dje, shkrimtarë e studiues janë mbledhur në 75-vjetorin e lindjes së Kadaresë, organizuar nga Ministria e Kulturës, tri ligjëratat, të mbajtura nga shkrimtari Agron Tufa, studiuesi Shaban Sinani dhe publicisti Mark Marku, pothuaj kanë rrahur në të përgjithshmen - në projektin letrar që ndërtoi Kadareja gjatë diktaturës e në vazhdë të këtyre 20 vjetëve. Ka dy qëndrime mbi vetëdijen e Kadaresë për të pasur një projekt të veprave të tij. Studiuesi Shaban Sinani i pyetur nga “Standard” është në argumentin se deri në vitet ‘70 vepra e Kadaresë ngjante se ishte rastësi, si shprehje talenti i shkrimtarit. Vetëm nga mesi i viteve ‘70, Sinani tregon se vihet re qartë se Kadare fillon të mendohet për t’u rikthyer, të riciklojë motivet e veta dhe t’i shëndoshë ciklet kryesore të krijimtarisë së tij.
Ndërsa kritiku dhe publicisti Mark Marku thotë se i qëndron idesë së Borgesit, se shkrimtari ka veprën e vet, dhe se vepra e parë shpjegon të gjithë veprën, të gjitha idetë. Duke hequr mënjanë veprën poetike, Marku sjell shembullin e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që si vepër e parë tregon se Kadare kishte si ambicie të madhe të krijonte romanin modern shqiptar. Deri në atëherë nuk kishte.
Nëse ekzistonte ndonjë strategji te Kadare për të projektuar veprën e tij letrare, Marku e lidh me vetëdijen që kishte shkrimtari për letërsinë, si krijues, se nuk ishte autodidakt, shumë i talentuar dhe e dinte se çfarë i mungonte letërsisë shqipe deri në atë periudhë. “Kadare krijon romanin model shqiptar dhe gjithçka bën më pas është realizim në shtrirje kohore i këtij projekti”.
Pra, nëse Marku e vendos Kadarenë në synime të qarta qysh në fillime për korpusin e tij letrar, studiuesi Shaban Sinani thotë se ideja për një projekt integrues me një strukturë të qëndrueshme, me cikle që përbëjnë ekuilibrin e veprës mund të jetë menduar, në mënyrë racionale, të ftohtë, vetëm nga viti ‘75 e këtej. “Deri në këtë periudhë gjithçka vjen mënyrë të vetvetishme te Kadareja”.
Te “Sprovë për identifikimin e strukturës së veprës”, duke marrë në shqyrtim udhën krijuese të Kadaresë, studiuesi Sinani thotë: “E vështruar në mënyrë prapavajtëse, pas 55 vjetësh krijimtari, vepra e Ismail Kadaresë mund të cilësohet një projekt letrar që u nis si frymëzim dhe po kryhet e përkryhet si një mjeshtëri”.
Si mbështetëse është tërësia që krijon vepra e Kadaresë, të cilat ruajnë pavarësinë relative ndaj njëra-tjetrës dhe njëherësh kanë një vend të përcaktuar në kuadër të së tërës. Kjo ka ndodhur shumë rrallë në historinë e letërsisë shqipe dhe në atë botërore - shpjegon Sinani. Ndaj, duke parë këtë cilësi njësuese nënstrukturore dhe strukturore në tërësinë e asaj trashëgimie që ka krijuar Kadare, studiuesi bie në përgjigjen e pyetjen nëse ka ekzistuar një projekt i tillë qysh në fillim. Pohojnë se kjo është e pashmangshme. Në ligjëratën e tij, “Gjuha alegorike e Kadaresë, si antimodel i realizmit socialist”, kritiku Mark Marku, pasi krijon një vështrim midis lirisë individuale të shkrimtarit dhe elitës servile të makinës së propagandës komuniste, në një linjë përmend krijimin e projektit letrar të Kadaresë. Por vështrimi i tij hidhet tek asimetria e lexuesit të ri, sipas konotacionit të “njeriut të ri” dhe lexuesit modern. Shumë pak është thënë si lexohej Kadare në diktaturë.
Duke qenë jashtë sistemit referencial të ideologjisë komuniste, Kadare është ndër të paktët shkrimtarë që nuk i nënshtrohet kësaj ligjësie. “Kadareja vjen si shkrimtar modern i ndryshëm nga autorët e traditës ashtu dhe nga autorët bashkëkohorë socialistë. Që me romanin e tij të parë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u pa se letërsia e tij kërkon si kusht paraprak komunikimi, modelimin e lexuesit real që kishte prodhuar letërsia e mëparshme, dhe agresioni ideologjik komunist. Veprat e shkruar nga Kadare i drejtoheshin më tepër një lexuesi të ri sesa një njeriu të ri, më tepër një lexuesi ideal sesa një lexuesi real”. Sipas Markut “për aq sa vepra projekton lexuesin e saj, ai do të krijojë bashkë me të, dhe ky proces do të sillte një situatë të re komunikimi krejt në letërsinë shqipe”. Pra, raporti krijimtarisë me ekzistencën e një projekti letrar të Kadaresë është e lidhur dhe me lexuesin e tij, atë modern.
Ndërkohë që Kadare “punonte” për projektin e tij letrar, në anën tjetër regjimi komunist, paralel, nga ana e tij po projektonte shndërrimin ideologjik të individit, Marku thellon - se në këtë kuadër i kishte caktuar letërsisë dhe arteve një rol të rëndësishëm, atë të ndërhyrjes në botën shpirtërore të individit, përpunimit dhe mbizotërimit ideologjik të kësaj hapësire të brendshme. “Edhe pse pa ndonjë objektiv disidence të shpallur publikisht, vepra e Kadaresë, duke qenë pikë së pari një vepër që u bindej ligjësive, shkonte kundër këtij diversioni ideologjik të regjimit”, një projeksion që e bëri të mbërrinte në kundërshtinë e modelit estetik që po projektohej.
Paralel Kadare krijonte dhe studiuesi Shaban Sinani vëren se veprës së tij në 55 vite krijimtari nuk i mungon asnjë epokë: parahistorike dhe historike e popullit shqiptar, prej kohërave të mjegullta mitologjike, periudhës parakombëtare, kohës së formimit të vetëdijes etnike, epokës së humanizmit evropian, shekujve të vështirë perandorakë dhe periudhës historike, deri tek bashkëkohësia dhe sezonet politike të sotme.
Sinani veçon se prej fillimit të viteve ‘70, pika ku bashkohet me mendimet e tjera, është se në punën krijuese të Kadaresë nis të qartësohet një dukuri e re: “Veprat e tij gjithnjë e më shumë hyjnë në lidhje të forta me njëra-tjetrën, organizohen në diptikë e triptikë, në trilogji; duke qenë jo vetëm formalisht bashkë nën një titull, por dhe në kushtëzime të forta me njëra-tjetrën. Botimi i fundmë i veprës së plotë të tij, me një pranëvendosje të zgjedhur nga autori vetë, shpesh duke e shpërfillur kronologjinë dhe duke iu përmbajtur kryesisht kriterit të afërsisë a fqinjësisë strukturore, e bën më të dukshme këtë dukuri”.
Kësaj lidhjeje që krijon vepra e Kadaresë në tërësi, i shtohet edhe vëmendja kritike që ofron Mark Marku, i cili në ligjëratën e tij e sheh veprën e shkrimtarit të ndërtuar qysh në fillime mbi alegorinë. “Alegoria shndërrohet në element të rëndësishëm strukturor narrativ të vepër së tij. Ajo është çelësi i leximit për shumë vepra të tij, por njëherësh çelësi i leximit të realitetit politik. Për vite me radhë, leximi alegorik i veprës së Kadaresë ka qenë ndër të vetmet mundësi leximi të realitetit politik dhe ka qenë në fakt leximi më i saktë që i bëhej veprës së Kadaresë”.
Organiciteti i veprës letrare të Ismail Kadaresë, rregullsia në strukturën e përgjithshme të veprës, studiuesi Shaban Sinani dallon ciklet më të qëndrueshme të saj: 1. Cikli i veprave me motiv apo shkas biografinë e shkrimtarit, në pjesën më të madhe edhe vendlindjen, ngjarjet dhe përvojën e jetës vetjake të tij . 2. Cikli i veprave me motive etnografike, identifikuar me romanin “Kronikë në gurë” më pas “Prilli i thyer” etj. 3. Cikli i romaneve me motive mitologjike, shqiptare e klasike, romanet “Përbindëshi”, “Ura me tri harqe” e “Kush e solli Doruntinën”. 4. Cikli i veprave me pretekst jetën e ish-perandorisë osmane, me romanet “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, “Qorrfermani”, “Kamarja e turpit”, “Pashallëqet e mëdha” etj. 5. Cikli romaneve me pikënisje historinë romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. 6. Cikli i veprave me një paralele të dukshme jetën historike-politike bashkëkohore, të cilën Sinani e përmend si një prej cikleve më të debatueshme të veprës së Kadaresë, që janë vëllime poetike si “Përse mendohen këto male” e “Shqiponjat fluturojnë lart”, me “Ëndërr industriale” e “Motive me diell”, por dhe me disa vepra në prozë, për të cilat thotë se “fillimisht të menduara si një trilogji apo “triptiku i sfidave””, si romanet “Dimri i vetmisë së madhe” e “Koncert në fund të stinës”; si dhe triptikun “Vajza e Agamemnonit”, “Pasardhësi” e “Hija”. Ndërsa në dy ciklet e fundit të Kadaresë Sinani përfshin ciklin e letërsisë eseistike si dhe ciklin e letërsisë dëshmuese.
Sipas Sinani kjo ndarje nuk është rastësore, por kanë pavarësi dhe ndërvarësi prej njëra-tjetrës, prerje të përbashkëta dhe mure jo ndarëse. “Megjithëse e organizuar me një disiplinë të tillë, që lexuesit të sotëm gjithë kjo trashëgimi t’i paraqitet si një program i vetëm, vepra e Ismail Kadaresë është e hapur”.
Në gjithë këto argumente, që diskutuara dje, ndoshta për herë të parë Kadare do të shihet nën optikën e një projekti të vetëm artistik. “Vepra e I. Kadaresë mund të shihet si një projekt vetëm artistik, që i ka ruajtur qerthujt e saj si baraspesha të mëdha të yllësisë së vet, me një shpërfillje evidente ndaj ndryshimeve të mëdha e të vogla të stinëve politike dhe të ideologjive sunduese”.
Por ka dhe krisje brenda këtij sistemi të cilat Sinani e sheh si dilemë kur shtron pyetjen:
Kur fillon dyshimi dhe kontestimi në vlerat e sistemit në veprën e Ismail Kadaresë?
“Botimi i “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” në Francë në vitin 1971, dështimi i stinës së shkurtër të liberalizmit në vitin 1972, fushata e egër popullore ndaj romanit “Dimri i vetmisë së madhe” më 1973, ndalimi i poemës “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” më 1975 janë shpallja e zhgënjimit dhe hap pas hapi edhe e konfliktit të shkrimtarit me pushtetet dhe me doktrinën e tyre për letërsinë”. Ndërsa dilemat e “krisjes” në periudhën e lirisë, kur dolën jashtë qarkullimit breza shkrimtarësh, studiuesi Shaban Sinani pohon se projektit të veprës së Kadaresë nuk i shkaktoi asnjë çekuilibrim. Ciklet, thotë studiuesi, vazhdojnë të pasurohen dhe vë përballë sipas rregullsisë që paraqesin veprat: “Kronikë në gur” dhe “Darka e gabuar” - “mund të qëndrojnë pranë njëra-tjetrës pa iu druajtur efekteve të “kohës së përmbysjes”, ashtu si mund të qëndrojnë denjësisht pranë e pranë “Çështjet e marrëzisë” dhe “Koha e shkrimeve”, “Identiteti evropian i shqiptarëve” dhe “Ardhja e Migjenit në letërsi”, “Tri këngë zie për Kosovën” dhe “Krushqit janë të ngrirë”.
Nëse ky projekt ishte i vetëdijshëm te Kadareja, dy studiuesit e mësipërm e pohojnë duke iu referuar talentit të shkrimtarit, por edhe të dhënave të jetës krijuese.
Teza e hapur është se “vetëm në mesin e viteve 1970 Kadare flet për herë të parë për trilogji, triptikë, grupe veprash të ndërlidhura mes tyre dhe kjo është koha kur shkrimtari mund të ketë menduar për pasurimin e cikleve themelorë të veprës së tij”. “Kjo, - thotë Sinani, - ka një ngjashmëri me frymën e shkrimeve biblike, ku e shkuara kushtëzon të ardhmen, ndodhia e re gjen shpjegim prej profecisë së vjetër, e parathëna e një breznie gjen konfirmim në jetën e brezit tjetër”.
Agron Tufa:Disidenca estetike e Kadaresë
Njeriu inteligjent, krijuesi, shpik një përmasë lirie për t’u arratisur dhe, për krijuesin, një liri e tillë arratie është gjuha, - gjuha e veprës artistike. Në kushtet e një survejimi oruellian, censure e spiunimi të shumëfishtë, e vetmja kundërvënie e mundshme është gjuha dhe tipi i ligjërimit artistik. Mendoj se gjuhët e strukturave ideo-logjike totalitare janë uniforme, imponuese dhe përjashtuese për çdo kod tjetër ligjërimor. Premisa se brezi i letrarëve të viteve ’60 do të mund të krijonte një gjuhë tjetër, doli e rreme, pasi poetët dhe shkrimtarët, fill pas prishjes së marrëdhënieve me BS, u rekrutuan rreth propagandës së partisë. Por projektimi i lirisë te shkrimi, krijon pashmangshëm vetëdijësimin për të. Marrëdhënia e pandërprerë me “strehën” e lirisë estetike - gjuhën, sjell gradualisht pjekjen e vetëdijes reflektuese, d.m.th., etikën e shkrimit. I vetmi që e provoi pa konfrontim të hapur politik (pa gjak) këtë kundërvënie estetike ishte Ismail Kadare, i cili krijoi për herë të parë një vepër romaneske pa hero pozitiv, pa protagonistë sekretarët e partisë. Kjo është arsyeja pse ky romani i tij i parë, “Gjenerali i Ushtrisë së vdekur” (1963), lexohet i freskët dhe pa asnjë firo edhe sot, sikundërse krejt vepra e plotë e tij (të cilën e kemi të përmbledhur nga “Onufri” në serinë “jeshile”, - një botim luksoz, rekord deri më tash në standardet e botimit në Shqipëri). Në një relacion për Kadarenë, që ruhet në ish-arkivin e PPSH, dosja 354 e fondit 14 (Dosja K.-Shaban Sinani), provon kontrollin hap pas hapi që ushtronte Sigurimi, veçanërisht ndaj shkrimtarëve të këtij kalibri. Ishte gjithashtu romani ku, siç shprehet Arshi Pipa, “përmbysi ligjet e shenjta të realizmit socialist: Partia kurrë nuk përmendet, tematika socialiste është lënë tërësisht mënjanë dhe heroi i romanit është një gjeneral armik i vendit”. Dhe më tej “Duke përshtatur strategji nga shkrimtarë disidentë sovjetikë, ai vazhdoi të punojë në një mënyrë origjinale të shkruari, e cila minoi realizmin socialist: mënyra alegorike dhe teknika të tjera....”. Madje, Arshi Pipa në parathënien e përkthimit prej tij të “Kronikë në gur” thekson ndër të tjera se Dasma është një përqeshje me lëvizjet revolucionare dhe aksionet komuniste. Pipa zbulon në veprën e Kadaresë psikanalizën frojdiste, deheroizmin, neverinë ndaj realizmit socialist. Parathënia nuk u pranua nga botuesi i romanit, por Arshi Pipa e botoi si artikull më vete në revistën amerikane Tellos (1987).
Letërsia dhe politika në disidencë janë të pandashme. Dukuritë letrare shndërrohen në fakte politike, jo aq për shkak të përmbajtjes së tyre politike, të cilat janë shumë larg prej shprehjes së drejtpërdrejtë, por për shkak se ekzistenca e letërsisë së pavarur, të prirë nga nevojat estetike dhe morale dhe jo nga vullneti shtetëror-partiak, e shkallmojnë sistemin, që përfshin letërsinë në strukturën e pushtetit.
Duke folur për gjuhën e veprave të Kadaresë, si strehë dhe projeksion krijues të lirisë individuale kam pasur bindjen, se tëhuajsimi i parë i Kadaresë nga socrealizmi ka qenë mospajtimi stilistik dhe-estetik. Ky mospajtim të çon pashmangshëm në mospajtimin ndërmjet gjuhës individuale dhe kolektive, jo vetëm në regjimin e Enver Hoxhës, por me çdo lloj regjimi totalitar. “Liria, e çdo lloji qoftë, - fizike apo politike fillon nga gjuha “ - shprehet disidenti rus Andrej Sinjavskij.
Dhe po ajo gjuhë, më saktë, papërsëritshmëria e stilit të ligjërimit, shkrimit (çka dhe përbën objektin e stilistikës), i cili lind mospajtimin, neurozën, vuajtjet dhe në përgjithësi të pengon të jetosh, - nga ana tjetër është po e njëjta gjuhë dhe mundësia më e mirë për të dalë në liri: të bëhesh i pavarur nga pushteti, turma, të dalësh përtej sinorëve të absurditetit.
Paradoksalisht sot, në liri, një përveçim e pavarësim gjuhësor, që të bën ta opozicionosh veten në mënyrë kundërvënëse me shumëçka që s’pajtohesh dot, është tepër e vështirë ta arrish. Që të jesh sot interesant, tjetërmendues, origjinal, i pavarur etj, për këtë nuk të plas kush në burg, nuk ngrihen kolektivisht të të dënojnë me organizata e fronte, por gjithsesi përpiqen që këtë gjuhë të ta vrasin menjëherë, në rrënjë - në stadin embrional apo në fazën e ngjizjes së frutit, maksimumi që në moshën 2-3 vjeçare. Përfytyroni epokën dhe përditshmërinë komuniste në fillimet e shkrimit të Kadaresë (një fjalë goje kjo, po ec e kridhu!), thjesht për të qenë të drejtë me veten në radhë të parë. Pastaj përpiquni të orientoheni nëpër terrinat dhe verbinat e tallazitjes propagandistike. Atëherë them, jo nga “maja e pilafit” të sotëm. Nuk është e njëjta logjikë! Si do të ishte gjuha juaj atëherë? Po forma e burgut dhe e gjyqit tuaj? Atëherë më mirë një burg hapësinor e i pakufishëm me muret prej fantazie e abstraksioni të gjuhës. Sepse sa më e koklavitur të jetë gjuha stilistike, aq më shumë potencial lirie fsheh ajo - liri kuptimesh, ndjenjash dhe asociacionesh. Të flasësh ndryshe prej të tjerëve, do të thotë të mendosh ndryshe. Dhe të shohësh ndryshe. Edhe të ndjesh ndryshe. Dhe mandej fillon të shohësh edhe atë, që nuk e shohin të tjerët. Gjuha origjinale, individuale të çon pashmangshëm në konflikt me pushtetin. Madje edhe nëse ty as të bëhet vonë për politikën. Përndryshe ke të bësh me gjuhën e pushtetit dhe ajo është gjithherë, prej çdo pushteti, gjuhë servile, e sheqerosur dhe lajkatare, sepse kjo është gjuha e kolektivit. Si duket, me kalimin e viteve të para në pikun e luftës së Ftohtë, kjo gjuhë i ngjallte Kadaresë neveri fiziologjike. Prandaj, ai nuk pranon më të shkruajë asnjë krijim letrar konformist, me të cilin të justifikonte se është ende me kolektivin e Lidhjes; nuk pranon të japë taksën e Karontit, asnjë voll të bakërt. Gjuha e tij e ka shpërfillur gardhin e përbashkët. Ajo ka dalë në botë. Gjuha individuale shfrytëzohet, në fillim për të zgjeruar kufijtë e së lejueshmes, mandej, duke fituar siguri, intuitë e terren, për të dalë në një zonë të lirë, vetmitar, me ajër të rralluar, as në qiell as në tokë (vargjet: “Nga supet si ta heq këtë barrë,/ ku ta hedh këtë peshë, si./ Me të s’mund të zbres atje poshtë/ po as lart dot s’e lë kurrsesi”. Pasi ka fituar lirinë e vet, gjuha individuale bëhet mandej mbrojtëse e lirisë tënde. Provokimi lind absurdin - por ajo vetë mandej të mbron ty nga absurditeti i jetës. Kështu gjuha dhe provokacioni estetik mbrojnë dinjitetin tënd njerëzor - kur asgjë tjetër nuk është në gjendje ta mbrojë. Sepse provokimi estetik që ka shkaktuar vazhdimisht vepra artistike e Kadaresë, është një gjuhë jo vetëm e shkrimtarit, por e çdo intelektuali tjetër. Vetëm me anë të këtij provokimi mund të dilet nga kufijtë e së pranuarës. Të provokosh është predikimi i parë dhe i pari instrument i intelektualit në kohë diktature. Kjo nuk është vetëm mbrojtje, por edhe një praktikë normale. Intelektuali nuk mund të shkrihet me gjuhën e pushtetit, të përkëdhelë, por të nxisë shpërthimin dhe të edukojë instinktin e çlirimit të ndërgjegjes.
Në raport me realizmin socialist dhe komunizmin, Arshi Pipa e ka quajtur “heretik” Kadarenë, duke pasur parasysh se, psikologjikisht dhe estetikisht ai s’kishte pikë lidhje as me komunizmin dhe as me idetë e majta, as madje me ndofarë dogme tjetër. Unë mendoj se “heretizmi” i Kadaresë ka të bëjë vetëm me një adhurim të vetëm, që është karakteristik për shërbëtorët e të vetmit tempull që njohin: letërsia! Dy apo më shumë dashuri njëkohësisht të largojnë t’i jepesh tërësisht objektit të adhurimit, sepse herëdokur ai duhet zgjedhur mes alternativave të tjera. Zgjedhja përcakton dhe indentifikimin. Kjo është arsyeja pse letrariteti i gjuhës së teksteve të tij dallon prerazi dhe thellësisht nga çdo tekst tjetër i bashkëkohësve, aq sa duket se Kadareja i përket një civilizimi radikalisht të ndryshëm me ta. Këtë procedurë të thjeshtë krahasimore mund ta bëjë gjithsecili edhe nga lartësitë e të sotmes.
Këtu është rasti të hapim një parantezë: kurrë dhe në asnjë rast (edhe kur është ngacmuar qëllimshëm) Kadareja nuk e ka deklaruar veten disident. Disidenca vetë është term mbi të cilin janë mbishtresuar kuptime të ndryshme në kohë e koniunktura të ndryshme. Disidenca vetë nuk ka një histori në kuptimin e saj tradicional as në Lindje: nuk ka themelues, teoricienë, data të ndonjë kongresi apo manifeste. Madje është e pamundur të përcaktosh (veçanërisht në etapat e hershme) se kush ka qenë pjesëmarrës i lëvizjeve protestuese. Disidenti që në origjinë të termit shenjon njeriun që u kundërvihet modeleve religjioze, politike dhe artistike. Më vonë kemi historinë e re të termit me realet e komunizmit në Evropën Lindore, por struktura e kësaj kundërvënieje ruhet në politikë, art, shkencë, religjion dhe shkencat shoqërore. Ismail Kadareja nuk e ka pranuar atributin e disidentit, duke pasur parasysh dominantën e tij të kundërvënies së hapët politike në Lindje, ani pse duke filluar nga viti 1989 “Letrat” e tij Presidentit të atëhershëm R. Alia gravitojnë pikërisht në thelbin e këtij kuptimi. Por jashtë çdo dyshimi, me arsyet që parashtruam më sipër, gjuha, stili, alegoria dhe simboli, tërë formacioni letraro-stilistik dhe kuptimor i veprës së Kadaresë të çon pashmangshëm në një përmasë gjithnjë e më koherente të “disidencës estetike”. Ata që lypin më shumë se kaq nga një shkrimtar kërkojnë qiqra në hell. Duke mos u konfrontuar haptazi me diktaturën, disidenca estetike e Kadaresë u mishërua me kundërvënien e gjuhës, modelit dhe stilit letrar, e cila sigurisht projektohet në krejt sistemin e ndjeshmërisë dhe shijes për të bukurën. Shija e së bukurës është më rezistentja në historinë e njerëzimit, pavarësisht karakterit të përkohshëm e nomad të diktaturave. Njeriu reziston me atë çka ka më të çmuar, më vlerën më të spikatur që e përfaqëson. Vepra e Kadaresë është ajo që mbijetoi, diktatura jo! Ky është bilanci, të cilin nuk mund ta bëjë asnjë bashkëkohës i Kadaresë për veprën e vet, në atë lartësi artistike që lyp arti i përjetshëm.
Gjatë këtyre viteve është hedhur shumë mjegull, shumë histori të mistifikuara, shumë thashetheme; shumë misionarë e kanë përndjekur (madje edhe ndërkombëtarisht) individin Kadare me një makth hakmarrës. Psikologjikisht kjo është e shpjegueshme: salierizmi ka ekzistuar në të gjitha kohërat, sepse gjenia gjithmonë sfumon, eklipson, të nxjerr në hije. I gjitha kazani i plehrave të diktaturës herë pas here trazohet për të nxjerrë në sipërfaqe pikërisht produktet e komunizmës, duke ndërtuar keqkuptime, nxitur dhe duke shfrytëzuar skupe mediatike. Psikologjikisht edhe kjo shpjegohet me origjinën e killerave. Kadareja i shqetëson jo vetëm si person, por sidomos shqetësuese bëhet vepra e tij. Ka një thirrje në patosin e këtyre veprimeve, një thirrje që e përkthyer do të shfaqej me habinë e një pengu: “Si na shpëtoi ky?” Por përgjigja është e vetvetishme, retorike: “Triumfi i inteligjencës”!
Ende nuk më ka ndeshur rasti të dëgjoj një shkrimtar a poet me vlera të njëmendta letrare, që të ngrejë pretendime mbi veprën e Kadaresë, por gjithnjë - e kundërta. Si duket solidariteti i mediokërve dhe dështakëve priret gjithmonë drejt një aleance të tillë solidare.
Tashmë që realizmi socialist ka rënë bashkë me dogmën dhe sistemin që e imponoi, tash kur krijuesi është i lirë të matet me aftësinë e vet dhe dhuntinë e Zotit, bëhet edhe më qesharak dhe absurd korri i salieristëve anti-Kadare.
E marrim nga një pikëvështrim tjetër çështjen dhe le të arsyetojmë me vlerat e përjetshme të letërsisë. Supozojmë se jemi në vitin 3000. Bashkëkohësi i këtyre viteve hipotetike do të komunikojë me vlerat artistike, me tekstet e shkrimtarëve. Ai as do t’ia dijë nëse Kadare ka qenë shtatlartë apo shtatshkurtër, tullac apo me flokë, i martuar apo beqar, koprrac apo bujar. Këto janë gjëra jashtëletrare. Por ky bashkëkohës jam i sigurt se ka për të lexuar (ashtu siç lexohen sot) romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Përbindëshi”, “Breznia e Hankonatëve”, “Kronikë në gur”, “Pallati i ëndrrave”, “Ura me tri harqe”, “Viti i mbrapshtë”, “Kush e solli Doruntinën?”, “Pashallëqet e mëdha”, “Çështje të marrëzisë” si dhe një dyzinë romanesh, novelash, tregimesh dhe poezish të tjera. Dhe zor se do t’i njohë një vistër salierësh të sotëm. Kjo është ligjësia e përjetshme e letërsisë që bën të lexohen sot edhe Virgjili, edhe Dantja, edhe Shekspiri, edhe Gëtja, edhe Selini, edhe Hamsuni, edhe Brehti, edhe Paundi, edhe Brodskij, etj. Letërsia nuk ka vend për gjykime e paragjykime konjukturale, ajo është e vetëmjaftueshme me faktin që ajo ose është, ose nuk është. Gjuha shqipe diti t’i rezistojë stinës së thatë të komunizmit nëpërmjet instrumentit të saj më besnik, shkrimtarit.
Nëse dyshoni: Lexoni librat!
Dje, në Ministrinë e Kulturës u ndanë çmimet vjetore të letërsisë. Sabri Hamitit iu dha çmimi i madh për veprën e tij “Poetika shqipe”, në roman Ramiz Gjini, në prozën e shkurtër Ridvan Dibra dhe në poezi Arjan Leka, Visar Zhitit për “Letërsia e dënuar”, përkthyesi i shqipes në gjuhë tjetër, Joachim Röhm etj. Prurjet e këtij viti në letërsi, kryetari i jurisë, Agron Tufa, thotë se e kanë çuar letërsinë në një dinamikë të re letrare, ku romani dëshmon për një sistem të konsoliduar letrar, ndërsa për çdo dyshim që shkakton polemika e debate të përvitshme për këto çmime, Tufa e komenton si integritet moral, duke thënë prerë:
Si për t’u prirë e mbyllur gojën të gjitha debateve që shoqërojnë gjithmonë çmimet që ndan Ministria e Kulturës për letërsinë, kryetari i jurisë, shkrimtari Agron Tufa, ka sfiduar dje çdo polemikë të mundshme që mund të ndodhë, duke u shprehur: Morali për dyshimet: lexoni librat!
Çmimet e letërsisë nëse janë politike ose jo, edhe ministri i Kulturës Ferdinand Xhaferaj e ka përmbyllur duke thënë se Ministria e Kulturës është për të ndjekur politika, ndryshe nga ajo që po trazon këto ditë vendin, bëhet fjalë për politika kulturore kombëtare.
Kjo ka qenë ana zyrtare, për herë të parë e artikuluar aq prerë si për t’u dhënë fund aludimeve partiake, dhe politike që shkojnë si çmim për autorët fitues, ndonëse kontributi i tyre vjen në dinamikën e veprës, letërsisë.
Aq më keq kur këto çmime përndiqen edhe si situate klanore, deri në paranoja shkatërrimi mes autorëve me njëri-tjetrin. Dhe gjithë fajin sigurisht e ka sërish politika, jo ajo për kulturën kombëtare. Në të kundërtën mendimin jashtë këtij konteksti do ta kishim më prezent deri në imponimin intelektual të asaj çfarë po kalon vendi ynë. Por këto çmime të letërsisë nuk dëshmojnë se mungon ky mendim, por thjesht indiferencën e saj! Nuk do të ndodhte kjo gjë po të ishim 100 vjet më parë, kur plejada e viteve ‘30 ishte modeli më ideal për trashëgiminë e mendimit. Ka qenë i vështirë perceptimi i çmimeve dje pa këtë kontekst të koherencës politike në vend. Sikur balerina e ftuar për të kërcyer mes tyre, mu në turinjtë e shkrimtarëve më aktivë në vend, edhe që prisnin me ankth, çmim, të mos dëshmonte këtë frakturë dhimbjeje, tensioni, gjymtimi të lirisë në moment më fatal që po kalojmë.
***
Letërsia e vitit që lamë pas dëshmon për dinamikë të re. Ata që ankohen se nuk ka maja, nuk ka autorë shqiptarë, nuk i lexojnë prurjet e reja. Letërsia ka nevojë për dinamikë dhe me këtë përmbyllje për prurjet e 2010-s, kryetari i jurisë, Agron Tufa, së bashku me jurinë të përbërë nga poeti Bardhyl Londo, studiuesja Persida Asllani, shkrimtari Virgjil Muçi dhe Balil Gjini – kanë listuar fituesit.
Çmimi i Madh i Letërsisë për vitin 2010 i është dhënë shkrimtarit dhe studiuesit Sabri Hamiti me veprën "Poetika shqipe", e motivuar nga juria: “Për studimin dhe interpretimin e letërsisë shqipe si një tërësi organike me kodet dhe strategjitë e saj të ligjërimit, nën dritën e teorive dhe hulumtimeve moderne, origjinale dhe bashkëkohore”. Hamiti ka qenë prezent në marrjen e çmimit, duke tradhtuar ndoshta për herë të parë nga ndjeshmëria e tij intime, si nostalgji por gati dhe si fund të asaj pune që është lajmëruar nga vepra e tij, se e ka mbyllur kapitullin me përpjekjen sublime për të sistemuar letërsinë e shekullit të tij letrar. Gati në mënyrë solemne ai është shprehur dje: “Miq të vjetër e të rinj, me ardh në Tiranë kur ta afrojnë kolegët dhe bashkëkohësit është nder… jam nis nga Prishtina me temperaturë -10 gradë, dhe mbërrita në +10 gradë… !” Hamiti e ka folur për një lidhje “të përhershme dhe të përjetshme” me shqipen, se letërsia është shpëtim me shumë se mbrojtje, dhe më shumë njohje: ekzistim. Për këtë çmim nuk thuhet se ka pasur kandidatura të vëna në diskutim, ndonëse libri i tij “Poetika shqipe”, ishte në listën e “zvogëluar” të jurisë për kategorinë kritike dhe teorinë letrare.
Çmimi "Petro Marko" për vitin 2010 iu dha shkrimtarit Ramiz Gjini me romanin "Bibollasit", motivi: “Për risitë letrare që sjell në regjistrat stilistikë të narracionit dhe për konceptin karnavalesk dhe groteskun në paraqitjen e përditshmërisë së shoqërisë sonë, të deformuar nga traumat diktatoriale e postdiktatoriale”. Autori jeton në Nju Jork dhe fjala që solli në ceremoninë e djeshme thjesht ishte: “Pavarësisht nga çmimi, fakti që isha në garë, më ka bërë shkrimtar”. Prurjet në roman janë parë si tendenca më dinamike e letërsisë duke ndarë konkluzionin se mund të flitet për një konsolidim të sistemit letrare, që Tufa e ka paralajmëruar se letërsia po funksionon si sistem zhanresh, pavarësisht se mungon teoria dhe kritika letrare. Rrethi më i ngushtë i garës ka pasur 7 vepra pretendente deri në finale, si romani "Goja e botës" i Zija Çelës, romani "Terxhumani" i Idlir Azizit, romani "Hotel Arbëria", i Mehmet Krajës, romani i Rudi Erebarës "Vezët e thëllëzave", romani i Lindita Arapit, "Vajzat me çelësa në qafë" dhe romani i Ahmet Dursun "Pena e gardianit".
Çmimi "Mitrush Kuteli" iu dha shkrimtarit Ridvan Dibra me vëllimin me tregime "Në kërkim të fëmijërisë së humbur", motivuar nga juria: “Për teknikat narrative të përvojës së gjallë, të rikuptimësuara në korniza kompozicionale dhe paradokset semiotike me kohën”. Dibra ka qenë prezent dje, duke u shprehur: “Falënderoj jurinë për çmimin, por nuk e di në është libri më i mirë, por të shkruarit e tij më ka dhënë çaste paqeje, mirësie, shpresoj këtë edhe për lexuesit”. Me Dibrën për prozën e shkurtër kanë qenë tre pretendentë për këtë çmim, Uran Butka me "Dora e shtetit" dhe Ramiz Gjini me "Posta që sjell era".
Çmimin "Lasgush Poradeci" juria e vendosi për poetin Arjan Leka me poemën "Ndreqje gabimesh", për monologun e subjektit poetik përmes imazheve metafizike e meditative si rrugë komunikimi maksimal me trajtat e rrëshqitshme të femrës në të gjitha rolet e saj. Ndërsa fjalët e Lekës, që ka provuar çmimin pak vite më parë çmimin e Ministrisë së Kulturës, për romanin, ishin: “Është një gëzim që këmbehet dhe të tjerë pas nesh do fitojnë. Autori e ka mendjen tek vepra dhe jot e çmimi. Kjo është fitore e përkohshme. Në gjininë e poezisë, rrethi i të përzgjedhurve si gjithmonë ka qenë më i gjerë, me fituesin Arjan Leka në renditje pretendentë ishin poezia e Zef Zorbës në përmbledhjen "Buzë të ngrira në gaz", Petrit Nika me "Qenia brenda enës", Preç Zogaj me "Nuk ndodh asgjë veç dashurisë...", Anna Kove me "Djegë ujërash" dhe Zimo Krutaj me vëllimin "Hojëza fryme".
Çmimi "Faik Konica” iu dha një studiuesi me emër jo fort të rrahur në qarqet letrare të Tiranës, Anastas Kapuranit, me veprën studimore "Migjeni, ose parathënie e dyzuar", që u vlerësua “për prurjen bashkëkohore ne mendimin kritik për veprën e Migjenit dhe hapjen e diskursit shkencor mbi krijimtarinë e tij”. Një çmim e lidhur me veprën edhe për shkak të vitit të Migjenit. Në këtë kategori për kritikën dhe teorinë letrare, emri i Kapuranit është vendosur mes pesë veprave pretendente studimi i Eldon Gjikës "Cikli filozofik i Lasgush Poradecit", studimi "Poetika shqipe" i Sabri Hamitit, studimi i Behar Gjokës "Shkrimtaria e Martin Camajt" dhe "Satira e Fishtës në epikë" e Lisandri Kolës.
Çmimi "Gjergj Fishta" iu dha shkrimtarit Visar Zhiti, për librin eseistik "Panteoni i nëndheshëm", e motivuar “për sjelljen e një mendimi analitik e sistematik mbi veprën letrare të shkrimtarëve të ndaluar e të burgosur nën diktaturën komuniste, të cilët nuk patën fatin të komunikonin me lexuesin e tyre, por provuan tragjedinë e dyfishtë si njerëz e si krijues”. Zhiti, pas një eksperience diplomatike jashtë vendit, i pranishëm dje në ceremoni tha se libri i tij është “për gjithë atë letërsi të dënuar, për përpjekjen për më shumë liri, dhe më shumë shpresë”
Çmimi "Fan Noli" iu dha përkthyeses Saverina Pasho me romanin "Ishulli i mundshëm" të shkrimtarit provokativ francez Michel Houellebecq, “për gjetjen e pasforcuar të ekuivalencës stilistike e sintaksore në një shqipe të pasur, të gjallë e dinamike”.
Prezente dje, përkthyesja u shpreh: “Puna që bëj është një kontribut modest”.
Ashtu si poezia, edhe përkthimet e vitit që lamë pas, kanë pasur prurjen më të madhe, ndërsa rrethi i pretenduesve ka qenë jo fort i ngushtuar: Ardian Klosi me "Proza e shkurtër e Kafkës", Aristidh Ristani me "Loja e rruzareve prej qelqi" të Herman Hese, Jonila Godole me "Elegji Duine", poemë e Rajner Maria Rilke, Aristotel Spiro me "Vepra poetike" e Konstandin Kavafis, Mimoza Hysa me romanin e Margaretë Mazantinit "Të vish në jetë" dhe përkthyesi i ndjerë, Dritan Çela për "Kryeveprat" e Dino Buxatit.
Çmimi "Jusuf Vrioni" iu dha përkthyesit të njohur Joachim Röhm, “për kontributin e gjithanshëm e të shumëçmuar në përkthimit dhe promovimit e dhjetëra shkrimtarëve dhe veprave të letërsisë shqipe në gjuhët dhe kulturat gjermane”. Përkthyesi nuk kishte ardhur në Tiranë për të tërhequr çmimet, por bashkëshortja e tij lexoi letrën për këtë nderim, ku ndër të tjera tregoi lidhjet e përkthyesit jo vetëm me gjuhën por dhe kulturën e jetën shqiptare. Por mesazhi me domethënës prej përkthyesit rebel Joachim Rohm ka qene edhe në kontekst politik, që askush nuk guxoi ta shprehte dje se “përcaktuese për një popull nuk janë zhvillimet politike, por kulturore”.
Çmimi “At Donat Kurti” që ndahet për letërsinë për fëmijë iu dha një emri të ri, 16-vjeçarit, Joni Boçari me romanin "Bor-for ose provat e Askanos", “për gjuhën e gjallë dhe imagjinatën lojacake në krijimin e realiteteve të magjishme e fantastiko-shkencore”.Shkrimtari Virgjil Muçi, që i dorëzoi medaljonin, tha se Boçari ka rigjallëruar romanin fantastiko-shkencor. “Ky çmim është shtysë dhe kurajo për të vazhduar me vepra të tjera”, ka thënë pas asnjë hezitim, fituesi i “At Donat Kurtit”.
Ndërsa, i fundit çmim që promovon autorë më të rinj, “Migjeni” iu dha poetes debutuese, Manjola Brahaj me vëllimin "Vajtimi i Kalipsosë", për gjuhën e pasur dhe imazhet befasuese, në një konceptim modern të strukturës semantike dhe vargut të përpunuar. Pretendentë për çmimin e debutuesit, Brahaj pati përballë të riun Arti Lushi me librin "Humus".
Violeta Murati
Si për t’u prirë e mbyllur gojën të gjitha debateve që shoqërojnë gjithmonë çmimet që ndan Ministria e Kulturës për letërsinë, kryetari i jurisë, shkrimtari Agron Tufa, ka sfiduar dje çdo polemikë të mundshme që mund të ndodhë, duke u shprehur: Morali për dyshimet: lexoni librat!
Çmimet e letërsisë nëse janë politike ose jo, edhe ministri i Kulturës Ferdinand Xhaferaj e ka përmbyllur duke thënë se Ministria e Kulturës është për të ndjekur politika, ndryshe nga ajo që po trazon këto ditë vendin, bëhet fjalë për politika kulturore kombëtare.
Kjo ka qenë ana zyrtare, për herë të parë e artikuluar aq prerë si për t’u dhënë fund aludimeve partiake, dhe politike që shkojnë si çmim për autorët fitues, ndonëse kontributi i tyre vjen në dinamikën e veprës, letërsisë.
Aq më keq kur këto çmime përndiqen edhe si situate klanore, deri në paranoja shkatërrimi mes autorëve me njëri-tjetrin. Dhe gjithë fajin sigurisht e ka sërish politika, jo ajo për kulturën kombëtare. Në të kundërtën mendimin jashtë këtij konteksti do ta kishim më prezent deri në imponimin intelektual të asaj çfarë po kalon vendi ynë. Por këto çmime të letërsisë nuk dëshmojnë se mungon ky mendim, por thjesht indiferencën e saj! Nuk do të ndodhte kjo gjë po të ishim 100 vjet më parë, kur plejada e viteve ‘30 ishte modeli më ideal për trashëgiminë e mendimit. Ka qenë i vështirë perceptimi i çmimeve dje pa këtë kontekst të koherencës politike në vend. Sikur balerina e ftuar për të kërcyer mes tyre, mu në turinjtë e shkrimtarëve më aktivë në vend, edhe që prisnin me ankth, çmim, të mos dëshmonte këtë frakturë dhimbjeje, tensioni, gjymtimi të lirisë në moment më fatal që po kalojmë.
***
Letërsia e vitit që lamë pas dëshmon për dinamikë të re. Ata që ankohen se nuk ka maja, nuk ka autorë shqiptarë, nuk i lexojnë prurjet e reja. Letërsia ka nevojë për dinamikë dhe me këtë përmbyllje për prurjet e 2010-s, kryetari i jurisë, Agron Tufa, së bashku me jurinë të përbërë nga poeti Bardhyl Londo, studiuesja Persida Asllani, shkrimtari Virgjil Muçi dhe Balil Gjini – kanë listuar fituesit.
Çmimi i Madh i Letërsisë për vitin 2010 i është dhënë shkrimtarit dhe studiuesit Sabri Hamiti me veprën "Poetika shqipe", e motivuar nga juria: “Për studimin dhe interpretimin e letërsisë shqipe si një tërësi organike me kodet dhe strategjitë e saj të ligjërimit, nën dritën e teorive dhe hulumtimeve moderne, origjinale dhe bashkëkohore”. Hamiti ka qenë prezent në marrjen e çmimit, duke tradhtuar ndoshta për herë të parë nga ndjeshmëria e tij intime, si nostalgji por gati dhe si fund të asaj pune që është lajmëruar nga vepra e tij, se e ka mbyllur kapitullin me përpjekjen sublime për të sistemuar letërsinë e shekullit të tij letrar. Gati në mënyrë solemne ai është shprehur dje: “Miq të vjetër e të rinj, me ardh në Tiranë kur ta afrojnë kolegët dhe bashkëkohësit është nder… jam nis nga Prishtina me temperaturë -10 gradë, dhe mbërrita në +10 gradë… !” Hamiti e ka folur për një lidhje “të përhershme dhe të përjetshme” me shqipen, se letërsia është shpëtim me shumë se mbrojtje, dhe më shumë njohje: ekzistim. Për këtë çmim nuk thuhet se ka pasur kandidatura të vëna në diskutim, ndonëse libri i tij “Poetika shqipe”, ishte në listën e “zvogëluar” të jurisë për kategorinë kritike dhe teorinë letrare.
Çmimi "Petro Marko" për vitin 2010 iu dha shkrimtarit Ramiz Gjini me romanin "Bibollasit", motivi: “Për risitë letrare që sjell në regjistrat stilistikë të narracionit dhe për konceptin karnavalesk dhe groteskun në paraqitjen e përditshmërisë së shoqërisë sonë, të deformuar nga traumat diktatoriale e postdiktatoriale”. Autori jeton në Nju Jork dhe fjala që solli në ceremoninë e djeshme thjesht ishte: “Pavarësisht nga çmimi, fakti që isha në garë, më ka bërë shkrimtar”. Prurjet në roman janë parë si tendenca më dinamike e letërsisë duke ndarë konkluzionin se mund të flitet për një konsolidim të sistemit letrare, që Tufa e ka paralajmëruar se letërsia po funksionon si sistem zhanresh, pavarësisht se mungon teoria dhe kritika letrare. Rrethi më i ngushtë i garës ka pasur 7 vepra pretendente deri në finale, si romani "Goja e botës" i Zija Çelës, romani "Terxhumani" i Idlir Azizit, romani "Hotel Arbëria", i Mehmet Krajës, romani i Rudi Erebarës "Vezët e thëllëzave", romani i Lindita Arapit, "Vajzat me çelësa në qafë" dhe romani i Ahmet Dursun "Pena e gardianit".
Çmimi "Mitrush Kuteli" iu dha shkrimtarit Ridvan Dibra me vëllimin me tregime "Në kërkim të fëmijërisë së humbur", motivuar nga juria: “Për teknikat narrative të përvojës së gjallë, të rikuptimësuara në korniza kompozicionale dhe paradokset semiotike me kohën”. Dibra ka qenë prezent dje, duke u shprehur: “Falënderoj jurinë për çmimin, por nuk e di në është libri më i mirë, por të shkruarit e tij më ka dhënë çaste paqeje, mirësie, shpresoj këtë edhe për lexuesit”. Me Dibrën për prozën e shkurtër kanë qenë tre pretendentë për këtë çmim, Uran Butka me "Dora e shtetit" dhe Ramiz Gjini me "Posta që sjell era".
Çmimin "Lasgush Poradeci" juria e vendosi për poetin Arjan Leka me poemën "Ndreqje gabimesh", për monologun e subjektit poetik përmes imazheve metafizike e meditative si rrugë komunikimi maksimal me trajtat e rrëshqitshme të femrës në të gjitha rolet e saj. Ndërsa fjalët e Lekës, që ka provuar çmimin pak vite më parë çmimin e Ministrisë së Kulturës, për romanin, ishin: “Është një gëzim që këmbehet dhe të tjerë pas nesh do fitojnë. Autori e ka mendjen tek vepra dhe jot e çmimi. Kjo është fitore e përkohshme. Në gjininë e poezisë, rrethi i të përzgjedhurve si gjithmonë ka qenë më i gjerë, me fituesin Arjan Leka në renditje pretendentë ishin poezia e Zef Zorbës në përmbledhjen "Buzë të ngrira në gaz", Petrit Nika me "Qenia brenda enës", Preç Zogaj me "Nuk ndodh asgjë veç dashurisë...", Anna Kove me "Djegë ujërash" dhe Zimo Krutaj me vëllimin "Hojëza fryme".
Çmimi "Faik Konica” iu dha një studiuesi me emër jo fort të rrahur në qarqet letrare të Tiranës, Anastas Kapuranit, me veprën studimore "Migjeni, ose parathënie e dyzuar", që u vlerësua “për prurjen bashkëkohore ne mendimin kritik për veprën e Migjenit dhe hapjen e diskursit shkencor mbi krijimtarinë e tij”. Një çmim e lidhur me veprën edhe për shkak të vitit të Migjenit. Në këtë kategori për kritikën dhe teorinë letrare, emri i Kapuranit është vendosur mes pesë veprave pretendente studimi i Eldon Gjikës "Cikli filozofik i Lasgush Poradecit", studimi "Poetika shqipe" i Sabri Hamitit, studimi i Behar Gjokës "Shkrimtaria e Martin Camajt" dhe "Satira e Fishtës në epikë" e Lisandri Kolës.
Çmimi "Gjergj Fishta" iu dha shkrimtarit Visar Zhiti, për librin eseistik "Panteoni i nëndheshëm", e motivuar “për sjelljen e një mendimi analitik e sistematik mbi veprën letrare të shkrimtarëve të ndaluar e të burgosur nën diktaturën komuniste, të cilët nuk patën fatin të komunikonin me lexuesin e tyre, por provuan tragjedinë e dyfishtë si njerëz e si krijues”. Zhiti, pas një eksperience diplomatike jashtë vendit, i pranishëm dje në ceremoni tha se libri i tij është “për gjithë atë letërsi të dënuar, për përpjekjen për më shumë liri, dhe më shumë shpresë”
Çmimi "Fan Noli" iu dha përkthyeses Saverina Pasho me romanin "Ishulli i mundshëm" të shkrimtarit provokativ francez Michel Houellebecq, “për gjetjen e pasforcuar të ekuivalencës stilistike e sintaksore në një shqipe të pasur, të gjallë e dinamike”.
Prezente dje, përkthyesja u shpreh: “Puna që bëj është një kontribut modest”.
Ashtu si poezia, edhe përkthimet e vitit që lamë pas, kanë pasur prurjen më të madhe, ndërsa rrethi i pretenduesve ka qenë jo fort i ngushtuar: Ardian Klosi me "Proza e shkurtër e Kafkës", Aristidh Ristani me "Loja e rruzareve prej qelqi" të Herman Hese, Jonila Godole me "Elegji Duine", poemë e Rajner Maria Rilke, Aristotel Spiro me "Vepra poetike" e Konstandin Kavafis, Mimoza Hysa me romanin e Margaretë Mazantinit "Të vish në jetë" dhe përkthyesi i ndjerë, Dritan Çela për "Kryeveprat" e Dino Buxatit.
Çmimi "Jusuf Vrioni" iu dha përkthyesit të njohur Joachim Röhm, “për kontributin e gjithanshëm e të shumëçmuar në përkthimit dhe promovimit e dhjetëra shkrimtarëve dhe veprave të letërsisë shqipe në gjuhët dhe kulturat gjermane”. Përkthyesi nuk kishte ardhur në Tiranë për të tërhequr çmimet, por bashkëshortja e tij lexoi letrën për këtë nderim, ku ndër të tjera tregoi lidhjet e përkthyesit jo vetëm me gjuhën por dhe kulturën e jetën shqiptare. Por mesazhi me domethënës prej përkthyesit rebel Joachim Rohm ka qene edhe në kontekst politik, që askush nuk guxoi ta shprehte dje se “përcaktuese për një popull nuk janë zhvillimet politike, por kulturore”.
Çmimi “At Donat Kurti” që ndahet për letërsinë për fëmijë iu dha një emri të ri, 16-vjeçarit, Joni Boçari me romanin "Bor-for ose provat e Askanos", “për gjuhën e gjallë dhe imagjinatën lojacake në krijimin e realiteteve të magjishme e fantastiko-shkencore”.Shkrimtari Virgjil Muçi, që i dorëzoi medaljonin, tha se Boçari ka rigjallëruar romanin fantastiko-shkencor. “Ky çmim është shtysë dhe kurajo për të vazhduar me vepra të tjera”, ka thënë pas asnjë hezitim, fituesi i “At Donat Kurtit”.
Ndërsa, i fundit çmim që promovon autorë më të rinj, “Migjeni” iu dha poetes debutuese, Manjola Brahaj me vëllimin "Vajtimi i Kalipsosë", për gjuhën e pasur dhe imazhet befasuese, në një konceptim modern të strukturës semantike dhe vargut të përpunuar. Pretendentë për çmimin e debutuesit, Brahaj pati përballë të riun Arti Lushi me librin "Humus".
Violeta Murati
Shqipëria, marrëzia jonë e përbashkët
“Në emër të Zotit, çfarë bëni?!”
Në 21 janar isha atje, pranë tyre. Pashë edhe një herë shqiptarin, atë shqiptar
që kisha lexuar ndër vite, ndër shekuj. Ishte aty, po ai, i njëjti, pa më të voglin dallim dhe ndryshim. Ishte po ai i, së paku, kohës së Skënderbeut, i shpalljes së pavarësisë, i 1913-s; ishte po ai, që dëboi me armë Princ Vidin; ishte po ai, që bëri Revolucionin e Qershorit të 1924-s; ishte po ai, që gjuajti ndaj Ahmet Zogut; ishte po ai i luftës vëllavrasëse të ‘44-s; ishte po ai i krimeve të tmerrshme të komunizmit; ishte po ai që vrau Arben Brocin në ‘90-n; ishte po ai, që dogji Shqipërinë në ‘97-n; ishte po ai që pushtoi Kryeministrinë në ‘98-n.
Në një qiell të hapur dhe pa re, befas shkreptijnë rrufetë e marrëzisë sonë kolektive, të asaj marrëzie që kishim hamendësuar se e kishim flakur diku në skutat e errëta të subkoshiencës.
Por jo! Libidoja jonë kolektive shfaqet (këtë herë jo seksuale, siç mendonte Frojdi), duke nxjerrë prej nesh pjesën tonë më të errët, më të brendësuar, më të fshehtë, më të dhunshme, më meskine, më shtazarake, duke nxjerrë prej nesh marrëzinë tonë.
Isha aty për të përjetuar marrëzinë e një grupi ndaj një tjetri, isha aty për të parë përballjen e ca pabuksave me disa rrogëtarë të mjerë, që çdo fund muaji mendojnë për datën e hedhjes së rrogave, për të kuptuar armiqësinë tonë të përbashkët, divorcin me çdo lloj vlere, me çdo lloj ndjenje humane dhe flirtimin tonë përfundimtar me Djallin, me të keqen, perversen, arrogancën, hakmarrjen.
Isha aty për të kuptuar mangësitë tona, moskulturimin tonë, hendeqet e ëndërritjeve tona mes ideales dhe realitetit, atij realiteti që jemi të destinuar ta përjetojmë përditë, ta vuajmë, ta shkatërrojmë në përditësinë tonë dhe sërish ta rindërtojmë në hamendësimet tona.
Atë të premte isha atje, mes tyre, mes halleve dhe problemeve të tyre, isha mes paditurisë së tyre, injorancës së tyre, isha mes përdorimit të tyre në mënyrën më të keqe nga një grup tjetër (që ndiqte çdo lëvizje të tyre nga përtej perdja), isha mes arrogancës së tyre, isha mes mosndjesisë së tyre, isha mes lukunisë së tyre, isha mes verbërisë së tyre, asaj verbërie që me të drejtë Saramango përshkruan tek “Verbëria” e tij, edhe pse verbëria e asaj dite ishte e zezë, ashtu si, përgjithësisht, është verbëria, e jo e bardhë, përkundrejt asaj që Saramango na rrëfen.
Atë të premte isha në familjet e tyre, pranë nënave, bashkëshorteve, fëmijëve, motrave, vëllezërve të tyre. Shihja në vështrimet e tyre frikë dhe ankth, ndërsa zemrat e tyre kishin ndalur dhe ishin përqendruar atje, tek ata, në sheh.
Isha atje për të parë se si nuk duhet të jemi, për t’u thënë se si kemi qenë dhe për t’i ndalur, për t’i bindur, për t’i thirrur: “Në emër të Zotit, çfarë bëni?!”
Atë të premte i dhashë të drejtë marrëzisë së Don Kishotit për mënyrën e tij të ndryshimit të botës, i dhashë të drejtë utopizmit të Marksit, me tezat e tij idealiste për shtetin ideal, i dhashë të drejtë Odin Mondvalsenit, i cili nuk e kishte aq keq që pretendonte se ishte danez, ndërsa, me lot ndër sy, krijova një hendek të pakapërcyeshëm me vetjen shqiptare.
Në 21 janar isha atje, pranë tyre. Pashë edhe një herë shqiptarin, atë shqiptar
që kisha lexuar ndër vite, ndër shekuj. Ishte aty, po ai, i njëjti, pa më të voglin dallim dhe ndryshim. Ishte po ai i, së paku, kohës së Skënderbeut, i shpalljes së pavarësisë, i 1913-s; ishte po ai, që dëboi me armë Princ Vidin; ishte po ai, që bëri Revolucionin e Qershorit të 1924-s; ishte po ai, që gjuajti ndaj Ahmet Zogut; ishte po ai i luftës vëllavrasëse të ‘44-s; ishte po ai i krimeve të tmerrshme të komunizmit; ishte po ai që vrau Arben Brocin në ‘90-n; ishte po ai, që dogji Shqipërinë në ‘97-n; ishte po ai që pushtoi Kryeministrinë në ‘98-n.
Në një qiell të hapur dhe pa re, befas shkreptijnë rrufetë e marrëzisë sonë kolektive, të asaj marrëzie që kishim hamendësuar se e kishim flakur diku në skutat e errëta të subkoshiencës.
Por jo! Libidoja jonë kolektive shfaqet (këtë herë jo seksuale, siç mendonte Frojdi), duke nxjerrë prej nesh pjesën tonë më të errët, më të brendësuar, më të fshehtë, më të dhunshme, më meskine, më shtazarake, duke nxjerrë prej nesh marrëzinë tonë.
Isha aty për të përjetuar marrëzinë e një grupi ndaj një tjetri, isha aty për të parë përballjen e ca pabuksave me disa rrogëtarë të mjerë, që çdo fund muaji mendojnë për datën e hedhjes së rrogave, për të kuptuar armiqësinë tonë të përbashkët, divorcin me çdo lloj vlere, me çdo lloj ndjenje humane dhe flirtimin tonë përfundimtar me Djallin, me të keqen, perversen, arrogancën, hakmarrjen.
Isha aty për të kuptuar mangësitë tona, moskulturimin tonë, hendeqet e ëndërritjeve tona mes ideales dhe realitetit, atij realiteti që jemi të destinuar ta përjetojmë përditë, ta vuajmë, ta shkatërrojmë në përditësinë tonë dhe sërish ta rindërtojmë në hamendësimet tona.
Atë të premte isha atje, mes tyre, mes halleve dhe problemeve të tyre, isha mes paditurisë së tyre, injorancës së tyre, isha mes përdorimit të tyre në mënyrën më të keqe nga një grup tjetër (që ndiqte çdo lëvizje të tyre nga përtej perdja), isha mes arrogancës së tyre, isha mes mosndjesisë së tyre, isha mes lukunisë së tyre, isha mes verbërisë së tyre, asaj verbërie që me të drejtë Saramango përshkruan tek “Verbëria” e tij, edhe pse verbëria e asaj dite ishte e zezë, ashtu si, përgjithësisht, është verbëria, e jo e bardhë, përkundrejt asaj që Saramango na rrëfen.
Atë të premte isha në familjet e tyre, pranë nënave, bashkëshorteve, fëmijëve, motrave, vëllezërve të tyre. Shihja në vështrimet e tyre frikë dhe ankth, ndërsa zemrat e tyre kishin ndalur dhe ishin përqendruar atje, tek ata, në sheh.
Isha atje për të parë se si nuk duhet të jemi, për t’u thënë se si kemi qenë dhe për t’i ndalur, për t’i bindur, për t’i thirrur: “Në emër të Zotit, çfarë bëni?!”
Atë të premte i dhashë të drejtë marrëzisë së Don Kishotit për mënyrën e tij të ndryshimit të botës, i dhashë të drejtë utopizmit të Marksit, me tezat e tij idealiste për shtetin ideal, i dhashë të drejtë Odin Mondvalsenit, i cili nuk e kishte aq keq që pretendonte se ishte danez, ndërsa, me lot ndër sy, krijova një hendek të pakapërcyeshëm me vetjen shqiptare.
Subscribe to:
Comments (Atom)
Çfarë ndodhi më 1 nëntor 2025?
Serbia ka heshtur lidhur me raportimet se një serb është plagosur dhe rrëmbyer nga Xhandarmëria serbe në territorin e Leposaviqit, në veri...
-
Genci Gora NË SHKOLLË TEK SHTRIGA Shkarko falas Begzat Rrahmani VALËT E GURRËS Shkarko falas Mehmet Bislim...
-
Search inside image Shkruan Akademik prof.dr.Flori Bruqi, PHD Search inside image Pak biografi për t’mos ju ardhtë mërzi…. Search inside ...
-
Akademik Prof. Kujtim Mateli Pak histori derisa nisa t ë shkruaj librin “E vërteta për Dodonën dhe Epirin” (Pjesa e parë e para...
-
Kërko brenda në imazh Vrasja e Haki Tahës dhe heshtja e turpshme Haki Taha, u lind n...
-
Shkruan Akademik Flori Bruqi, PHD. Në historinë e popujve të Evropës, vështirë se mund të gjendet ndonjë popull që...
-
"Zëra nga burime të nxehta" mbetet një libër i veçantë i shkrimtarit Sabri Godo . Ai vjen për të dëshmuar se ka autorë dhe vepr...
-
Organizatorët e protestave antiqeveritare në Serbi kërkuan nga presidenti serb, Aleksandar Vuçiq, që të paraqesë planin e tij për Kosovën ...
-
Shkruan Akademik Prof. Dr. Flori Bruqi, PHD AAAS. Në Arkivin Qendror të Shtetit, Tiranë, në Fondin 144 – Koleksioni i hartav...
-
Kërko brenda në imazh Nga Flori Bruqi Ismail Kadare (28 janar 1936 - 1 korrik 2024) ishte akademik, politikan, ish-deputet i Kuvendit Popull...
-
Kush është Koço Kokëdhima ? Koço Kokëdhima nga Qeparoi i Himarës është njëri ndër biznesmenët më të pasur dhe të suksesshëm në...
