Aleksandër Peçi: Kënga nuk është kioskë, që të krijohet nga çdo teneqexhi

Kompozitori i njohur shqiptar Aleksandër Peçi, renditet ndër emrat që ka dhënë një kontribut të çmuar në krijimtarinë muzikore shqiptare. Ai ka shkruar muzikë simfonike, muzikë të lehtë, muzikë filmash, balete, të cilët janë vlerësuar nga publiku. Në fillimet e tij, kompozitori ndoshta nuk e kishte çuar në mendje se do të zinte vend në radhët e korifenjve të muzikës shqiptare dhe sot pas një karrierë të gjatë autori i sa e sa kompozimeve numëron një trashëgimi të patjetërsueshme muzikore. Në intervistën dhënë për gazetën “SOT”, kompozitori Aleksandër Peçi tregon për koncertet e veçanta me veprat e tij, që do të zhvillohen këto ditë. Në koncerte do të jenë katër vepra të Peçit. "Koncert për piano dhe orkestër", ndërsa më pas do të vijojë m "Lotët e Planetit", "Danci i diellorëve" dhe "Liturgji e Tokës sime", që i është dedikuar Nënë Terezës. Për kontributin e tij në muzikën shqiptare, kompozitorit të mirënjohur për 60-vjetorin e tij do ti akordohet titulli "Mjeshtër i Madh", nga presidenti Bamir Topi.

-Këto ditë ju do të sillni veprat tuaja në dy koncerte për publikun. Çfarë mund të na thoni rreth tyre?
Janë dy koncerte që do të zhvillohen dhe i pari do të jetë në datë 13 tetor në Akademinë e Arteve, që është  një recital i dy artistëve të mëdhenj që unë kam ftuar. Njëri është nga Franca, flautisti francez Pierre Yves Artaud dhe pianisti i njohur grek Dimitri Vassilakis. Do të jetë një koncert me vepra franceze, greke, por dhe me vepra të miat. Koncerti i dytë do të vijë në bashkëpunim me Orkestrën Simfonike të RTSH dhe me një kastë të jashtëzakonshme artistësh shqiptarë dhe të huaj. Dirigjent do të jetë francezi Pierre Strauch, i cili njihet jo vetëm në Francë, por dhe jashtë saj, ku do të jenë dhe dy artistët e tjerë të huaj që unë përmenda pak më lart. Mes artistëve përmend, sopranot Irini Nikolla, Mariana Leka, Rozarta Qevani, aktorja e madhe Roza Anagonosti, që në veprën “Liturgji në tokën time” me tekst dhe dedikuar Nënë Terezës do të recitojë lutjet saj, por do të jetë dhe kori i TOB i udhëhequr nga mjeshtri Dritan Lumshi. Këtu nuk do të jetë një vepër e vetme, por është i veçantë sepse ka si tematikë lutjet e Nënë Terezës dhe “Lotët e Planetit” dhe përmbajtja e këtij koncerti mbështetet në vepra të cilat janë vlerësuar. Në koncert do të jetë dhe zëri i Nënë Terezës, kur ajo erdhi për herë të parë në Shqipëri. Për mua këto koncerte janë të rëndësishme, sepse unë jam i predispozuar të vazhdoj nismën që një grup kompozitorësh shqiptarë filluan në vitet ’90, pas rënies së Murit të Berlinit.

-Nga dita që ju keni mbaruar Akademinë e Arteve e deri më sot, si ka ecur krijimtaria juaj?
Në vitin 1973 unë jam diplomuar në Akademinë e Arteve dhe nuk kam një karrierë të vogël në muzikë. Unë karrierën time artistike do ta ndaja në dy faza. E para deri në vitet ’90, dhe faza e dytë deri sot dhe që do të vijojë. Janë dy faza që nuk kundërshtojnë njëra-tjetrën, por janë një hop dhe një zhvillim normal. Shumë artistë të njohur në botë kanë kaluar gjatë jetës së tyre artistike në disa faza, dhe ka emra të mëdhenj piktorësh të cilët kanë kaluar në disa faza, kështu që unë  e quaj këtë dy brigje normale të të njëjtit lumë.

-Në 60-vjetorin tuaj vjen dhe titulli “Mjeshtër i Madh”. Si ndiheni nga ky vlerësim?
Është një emocion i veçantë, që në këtë stad kulmor të krijimtarisë sime muzikore unë të vlerësohem nga Presidenti i Republikës, pas një propozimi që ka bërë Ministria e Kulturës dhe shoqata “Syri Blu”. Sigurisht që një titull i tillë nuk është produkt vetëm individual por kolektiv, sepse muzika është e tillë. Ju e shikoni që ne punojmë me orkestrantë, dirigjentë, etj. Unë e kam filluar krijimtarinë muzikore në moshën 14 vjeç në qytetin e Sarandës, por jo si pianist, por me një mandolinë. Më pas kam ardhur në Lice dhe ëndrra ime ishte të bëhesha kompozitor dhe kam studiuar në Akademinë e Arteve me emra të njohur si Çesk Zadeja apo dhe emra të tjerë të njohur të muzikës shqiptare.

-A keni pengje në jetën tuaj artistike?
Pengu im është që administratat kulturore duhet të bëjnë më shumë për muzikën shqiptare, dhe në mënyrë të veçantë TOB. Mendoj se organizmat shtetërore duhet të ndihmojnë me donacione më shumë për muzikën shqiptare. Duhet të ndihmohen më shumë artistët dhe formacionet muzikore, dhe që kjo punë të vijojë normalisht mendoj se si Ministria e Kulturës apo dhe Bashkia e Tiranës duhet të kishin një formacion muzikor prej 15-20 artistësh. Ata të jenë stabël dhe të luajnë edhe muzikën që kërkohet sot perëndim. Duhet më shumë vëmendje për muzikën shqiptare.

-Në krijimtarinë tuaj muzikore keni vepra të muzikës klasike, muzikës së lehtë, muzikë filmash, por çfarë mendoni për krijimtarinë muzikore pas viteve ’90. Si ka qenë zhvillimi i saj?
Krijimtaria muzikore është zhvilluar, edhe pse ka shumë probleme në këtë krijimtari. Unë kam shkruar nga të gjitha zhanret muzikore, dhe ajo që unë mendoj se kam bërë mirë është se unë nuk kam qenë thjesht një kompozitor luksi, por jam dhe për popullin. Këtë e them se për derisa unë kam bërë një muzikë filmi si “Gjeneral gramafoni” dhe ai është pëlqyer nga publiku dhe jam nderuar me Kupën e Festivalit, përderisa unë kam shkruar dhe muzikën e filmit “Dasma e Sakos”, ku dhe atje ka vlera të etnosit shqiptar, them se jam një natyrë kompozitori që unë përthyhem në të gjitha zhanret, si muzikë filmi, muzikë të lehtë, muzikën simfonike, këngën dhe baletin.

-Si e shikoni këngën e lehtë shqiptare dhe pse këngët që janë krijuar para disa dekadash e kanë ruajtur publikun?
Kënga është një akt sa emocional dhe profesional. Kam përshtypjen se është një koncept i gabuar për këngën sot. Kënga nuk mund të jetë një çamçakëz që përtypet pesë minuta dhe e hedh, por kërkon emocion profesional. Pse kanë mbetur këngët e Feim Ibrahimit, Agim Krajkës, Limoz Dizdarit, Aleksandër Lalos, Kujtim Laros etj, dhe përgjigja është se janë punuar me emocion dhe profesionalizëm. Këto janë këngë që në thelb të tyre kanë emocionin, ndërtimin, kanë origjinalitet të bulzës motivime dhe kanë profesionin. Më vjen keq që sot kompozitorët profesionistë janë tërhequr dhe ka shumë pak prej tyre. Njerëzit kujtojnë se ashtu si bëhet një kioskë nga dikush që nuk është arkitekt, ashtu mund të bëhet dhe një këngë, por kënga nuk është kioskë. Këngën nuk mund ta ndërtojë çdo teneqexhi, që bën një kioskë.

-E ndërkohë, si do të vijojë më tej krijimtaria juaj artistike?
Krijimtaria do të vijojë, dhe unë jam duke shkruar baletin “Dodona”, që do të vijë në skenë në nëntor të vitit 2012 me një nga koreografët më të mëdhenj gjermanë, por do të jenë dhe emra të tjerë artistësh të talentuar në këtë vepër. Për këtë po bashkëpunoj me MTKRS dhe TOB, Ambasadën Gjermane, dhe mendoj se do të jetë një vepër e rëndësishme dhe për baletin shqiptar, pasi mua më vjen keq që u bënë vite që nuk ka një premierë serioze baleti. 

Intervistoi: Julia Vrapi

Saimir Kumbaro: “Falja e Gjakut” film amerikan, me “Amnistinë” u korrigjua shkelja e rregullave

Përzgjedhja e filmit “Amnistia” për të përfaqësuar Shqipërinë në “Oscar” është përshëndetur nga disa kineastë, duke e vlerësuar këtë zgjedhje si të drejtë dhe mbi bazë të rregullave të vendosur nga akademia e filmit në Los Anxhelos. Regjisori i njohur i filmit shqiptar Saimir Kumbaro, pohon se ky është një vendim i saktë, megjithëse sipas tij kinematografia shqiptare është ende larg të konkurrojë në evenimente të tilla. Në intervistën dhënë për gazetën “SOT” regjisori Kumbaro mes të tjerave pohon se filmi “Falja e Gjakut” ka një regjisor amerikan dhe ai quhet një prodhim amerikan. Sipas tij, përveç tematikës që trajtonte ky film nuk kishte asgjë shqiptare.

-Para disa kohësh bordi i QKK miratoi filmin “Falja e Gjakut” për të qenë kandidatura zyrtare e Shqipërisë në “Oscar” 2012, por ndërkohë ky vendim u hodh poshtë nga akademia e filmit në Los Anxhelos sepse ishin shkelur disa rregulla të akademisë, ndërsa më vonë u miratua nga bordi si kandidaturë zyrtare filmi “Amnistia”. Ju çfarë mendoni?
Po e nis me një parantezë. Ndërrimit i sistemit në vitin 1996 solli dhe krijim e QKK. Ne të gjithë ishim dakord që të krijohej kjo qendër, me idenë dhe shpresën e madhe që do të rritej cilësia e filmit shqiptar, por dhe sasia. Unë isha i pari që kam krijuar shtëpinë filmike “Bunker film” me Pirro Milkanin dhe Liri Begenë, fill pas kësaj u vu re një invazion ku çdo regjisori hapi një shtëpi filmike dhe kjo ishte e ekzagjeruar duke sjellë dhe një ngërç dhe një kategori krijuesish rrinin pasiv, sepse jo të gjithë hyjnë në garë dhe fitojnë. Defekti i dytë është se buxheti që u akordua nga qeveria për kinematografinë ishte shumë i vogël. I gjithë buxheti vjetor që ishte parashikuar për 4-5 filma mezi dilte për një film. Kjo gjë krijoi vështirësi për regjisorët, të cilët deri në vitin 1996 ishin pothuajse të mbyllur. Në ligj më vonë u fut që të bëhej montazhi financiar duke futur dhe shtëpi të huaja kinematografike, gjë që do ti hapte dritë jeshile dhe në Europë filmit shqiptar, pra bashkëprodhimi ose kooproduksioni dhe në fakt pati disa kooproduksione. Por a janë të justifikueshme këto? Për mua nuk janë të justifikueshme, vetëm me disa përjashtime të rralla, përmend këtu filmin “Parrullat”, “Kronikë provinciale”, filmi gjerman “Shqiptari” për të arritur tek filmi “Falja e Gjakut”, që u përzgjodh nga bordi i QKK të përfaqësojë Shqipërinë në “Oscar”. Filmi “Falja e Gjakut” është një prodhim 100 për qind amerikan, ashtu si dhe filmi “L’America” i Xhani Amelios që është 100 për qind italian, apo si filmi i Liri Begesë “Larg nga barbarët”, që është 100 për qind francez. Pra kemi të bëjmë me një produksion ku prezenca e shqiptarëve nga ana financiare nuk është, dhe i vetmi është filmi “Muajt e Mjaltit” i Goran Paskaljevicit, në të cilin ka pjesë Shqipëria. Megjithëse sipas ligjit të kinematografisë, komponentët kryesorë si regjisor, skenarist, kompozitor dhe producent duhet të jenë në masën 70 për qind shqiptarë. Me filmin “Shqiptari”, skenari është gjerman dhe gjysmë shqiptar, regjisori është gjerman, ngjarjet zhvillohen disa ditë në Shqipëri dhe Gjermani dhe quhet film shqiptar, mirëpo nuk mund të quhet film shqiptar, sepse në të gjithë botën quhet një film i Spilbergut, një film i Fatmir Koçit, një film i Saimir Kumbaros dhe nuk quhet një film shqiptar i Xhani Amelios, sepse ai merr automatikisht matrikullën e autorit kryesor të filmit që është regjisori. Mendoj se në Los Anxhelos është vënë re që janë shkelur rregullat dhe e kanë kthyer filmin “Falja e gjakut”, pasi ata kërkojnë të respektohen rregullat, por jemi ne ata që nuk i respektojmë.
-E gjithë kjo bëri që të kishte shumë reagime mes kineastëve shqiptarë, ndërsa mendimet pro dhe kundër nuk kanë munguar gjatë këtyre ditëve? 
Unë nuk e kam parë filmin “Falja e Gjakut”, por kam dëgjuar fjalë të mira për të, por nuk më duket i drejtë vendimi i parë i bordit të QKK, që ky film të përfaqësojë Shqipërinë në Los Anxhelos në seksionin e filmit të huaj. Përveç tematikës, ky film nuk kishte asgjë shqiptare. Siç thashë dhe më parë, filmi mban gjithmonë autorësinë e autorit kryesor dhe në rastin konkret kemi të bëjmë me Joshua Marston, që është amerikan, prandaj dhe “Falja e Gjakut” është film amerikan. Këtu bordi që përzgjodhi herën e parë gaboi, më pas e korrigjoi. Akademia e filmit në Los Anxhelos e ktheu pas filmin “Falja e Gjakut”, sepse e pa që ishin shkelur rregullat. Me përzgjedhjen e “Amnistisë” mendoj se është bërë një zgjedhje e saktë, megjithëse ne nuk jemi ende në atë stad që të konkurrojmë me dinjitet në një eveniment të tillë si në “Oscar” dhe koha e ka vërtetuar këtë. Ne duhet të fuqizojmë fytyrën tonë të vërtetë dhe të tregojmë vlerat tona të vërteta dhe më pas të konkurrojmë.
-Janë disa shtëpi filmike që zhvillojnë aktivitet sot, si i shikoni ato?
Tek ne shtëpitë filmike janë kthyer si agjenci, që i bëjnë të gjitha. Po të shohim ekipin vëmë re që producenti, regjisori, skenaristi janë një dhe kjo gjë e dëmton. Ai që do ti bëjë të gjitha nuk i bën mirë. Një tjetër problem ka të bëjë me regjisorët, të cilët unë nuk di se çfarë bëjnë në botë, por vijnë këtu gjejnë një producent me letra dhe vijnë aplikojnë tek ne dhe fitojnë. Në një kohë kur të gjithë regjisorët e karrierës, duke filluar nga Dhimitër Anagnosti, Kristaq Dhramo, Pirro Milkani, Kristaq Mitro, Vladimir Prifti, Esat Musliu janë aut. Jo se nuk na duan, por nuk na jepet mundësia. Ne brezi i vjetër kemi defekte, dhe unë vetë jam partizan i të rinjve. Duke përfituar nga zemërgjerësia që ka kryeministri jonë vjen një kineast që ka bërë dy filma pak të suksesshëm, por një reklamë të suksesshme si Stan Dragoti dhe e bind kryeministrin që ti japë 250 mijë dollarë për të shkruar një skenar. Kanë kaluar 3 vjet dhe ne nuk kemi asnjë informacion se ku kanë shkuar këto para, në një kohë që me këtë buxhet mund të bëheshin 20 filma me metrazh të shkurtër. Unë mendoj se QKK ka bërë mirë që ka sponsorizuar studentët, gjë që duhet ta bëjë MASH.
-E ndërkohë çfarë mund të na thoni për këtë mori festivalesh, që zhvillohen në vendin tonë?
Kjo është bërë modë dhe asnjë nuk bën festival me paratë e veta. Tek ne bëhen festivale dhe harrohen. Unë nuk jam kundër festivaleve, por mendoj se si fillim duhet të fuqizojmë kinematografinë. Shteti jonë i jep këto para se do të zhvillojë kulturën, por tek ne njerëzit nuk kanë dëshirë të shkojnë në kinema, sepse ne nuk kemi një politikë që në shkolla që të edukojmë artdashës. Unë kam filmuar në disa shkolla në Amerikë dhe atje klasat ishin me projeksion, ku fëmijët merrnin edukime dhe për kinematografinë. Tek ne edhe një sallë që ishte tek “Myslym Shyri” ish kryetari i bashkisë e prishi. Njerëzit kthehen në kinema kur ka kinema.
- Buxheti për filmat në QKK ?
Për fat të keq këtë vit buxheti është pothuajse zero. Para se të vinte Artan Minarolli në QKK, u dhanë shumë projekte pa dallim nga cilësia dhe kur erdhi puna për këto prodhime që duan para, askush nuk ka lekë dhe mendoj se do të arrijë defiçiti-defiçitin. Nuk kanë para për të dhënë për projekte të vogla, dhe jo më për projekte që duan shuma të mëdha.
-E ndërkohë që dhe juve ju është aprovuar nga QKK një projekt për një film dokumentar?
Dokumentari titullohet “Vrasja e demokracisë”. Për herë të parë dhuna ndaj elementit demokrat opozitar antikomunist ka filluar në dhjetor të vitit 1944, më pas në vitin 1945 me gjyqin special të Koçi Xoxes, më pas vijoi me goditjet që hëngri po vetë Koçi Xoxe, dhe të gjitha këto bëheshin nën dirigjimin e Enver Hoxhës. Më pas kemi goditjen tjetër pas vdekjes së Stalinit, dhe kështu me radhë deri tek goditjen që erdhi me vdekjen e Mehmet Shehut. Po të shikojmë historinë e Shqipërisë, kjo është një copë e saj. Dhuna ka shoqëruara popullin tonë me dekada dhe unë do të mundohem të tregoj në një orë film ngjarjet nga viti 1945 deri më 1988. Unë kam xhiruar shumë pak dhe tani nuk kam para për të rifilluar xhirimet, pasi ata më dhanë një paradhënie të vogël më parë dhe sipas kontratës nëse QKK do ketë para duhet të japin pjesën tjetër, por unë kam informacion që QKK nuk ka para.
-Filmat e prodhuar në kohën e diktaturës e ruajnë akoma publikun. Pse vjen kjo sipas jush?
Tek filmat e vjetër futet historia, dekori, kostumografia, ambienti apo dhe faktorë të tjerë të cilët sot nuk janë më. Atje shikojmë Tiranën pa makina, shikojmë sekretarin e partisë në atë kohë si një pëllumb paqeje apo dhe elementë tjerë të kohës, ata filma kanë pasur shumë propagandë. Nuk duhet të harrojmë që disiplina e ashpër e asaj kohe na detyronte që ne të kishim një super korrektesë në prodhim. Unë filmat e mi i kam bërë me shumë qejf dhe kam pasur dhe asistentë të cilët më kanë ndihmuar shumë, megjithatë ne nuk mund të themi që filmat e sotëm janë të dobët, sepse prodhimi i sotëm do kohën e tij të stazhonohet dhe pasi të kalojë një kohë prej 10 vitesh mund të themi se cili film vlen dhe cili jo. Intervistoi: Julia Vrapi

Agron Aliaj: Momenti më i vështirë në jetën time artistike, censura e rolit të priftit në baletin “Cuca e Maleve”

Koreografi Agron Aliaj, sot cilësohet si mjeshtri i skenës shqiptare, ku jeta e tij ishte e destinuar plotësisht t‘i dedikohej artit të bukur të baletit. Për koreografin e njohur, dëshirat dhe qëllimet gjithmonë kanë qenë për të afruar në artin e kërcimit një popull të tërë, duke e bërë që të jetë sa më afër zhvillimit të shijeve të shoqërisë, civilizimit dhe emancipimit që ndodhte me kohën. Edhe pse është 78 vjeç, mjeshtri Agron Aliaj nuk largohet nga opera duke krijuar dhe ndërtuar koreografi të ndryshme që vijnë para publikut të realizuara bukur artistikisht. Së fundi përjetoi një tjetër sukses të tij me veprën “Migjeniana”. Me këtë vepër ai solli dhimbjen dhe poezinë e Migjenit, në kuadër të 100-vjetorit të tij, ku ishte pasqyruar poezia përmes kërcimit dhe muzikës se Gjon Simonit. Në intervistën dhënë për gazetën “SOT”, koreografi Agron Aliaj tregon se të bërit art është një dhunti, ku njeriu ka aftësinë të shprehë botën dhe ndjenjat në tërë vizionin dhe labirintin e jetës njerëzore. Duke folur për jetën artistike, koreografi Aliaj tregon se pas Luftës së Dytë Botërore brezi i asaj kohe arriti të ndërtonte ëndrra për të ngritur botën e re, dhe siç pohon edhe vetë ajo ëndërr e ka nxitur për gjithë jetën. Koreografi ka qenë pjesë e një plejade që ngriti shkollën e baletit, ndërtoi teatrin e operës, trupën e baletit, dhe kjo ishte në sajë të asaj ëndrre që në vogëli, e cila u ngulit te gjithë brezi dhe te mjeshtri i skenës Agron Aliaj. Sot pas disa dekadash, dora e mjeshtrit të baletit ndjehet në çdo pjesë të operës, pasi ai ka vënë në skenë një sërë veprash botërore dhe kombëtare, të cilat janë mirëpritur nga publiku. Vënia në skenë e veprave kombëtare për të është shumë e rëndësishme, sepse siç pohon dhe vetë veprat kombëtare janë me vlera, sepse janë të bazuara në letërsinë e kombit tonë, të bazuara në muzikën e kompozitorëve tanë që ishin një plejadë e tërë. Për mjeshtrin e baletit vështirësitë nuk kanë qenë të pakta dhe shpeshherë i ka mbizotëruar edhe censurës së kohës, duke arritur që të ngjiste në skenë shfaqje baleti që dhe sot njihen për suksesin e tyre.

“Migjeniana” u rikthye në skenën e baletit. Si erdhi këtë herë kjo vepër tek publiku dhe si e vlerësoni ju këtë krijimtari?
Fjalët e fundit që i thashë trupës së baletit para se dilnim në skenë në provën gjenerale ishin: është nder për trupën e baletit dhe për mua si krijues dhe koreograf, është nder për kompozitorin që ka krijuar këtë muzikë, është nder dhe për piktorin, që na u dha rasti dhe fati i madh që të punojmë në një vepër gjeniale të letërsisë shqiptare. Kemi punuar me një dashuri shumë të madhe, sepse vepra e tij të frymëzon për të bërë art që të depërtojë tek spektatori. Migjeni mua gjithmonë më ka emocionuar, jo vetëm me njohjen e jetës shqiptare dhe dhimbjen për vuajtjet e këtij kombi, por njëkohësisht në të gjitha këto ndihet dhe potenca e njeriut, që pas mjerimit vjen dashuria. Tek poezia e tij është një diapazon i gjatë i ndjenjave njerëzore, të dhëna me anë të fjalës shumë të kualifikuar, dhe për mendimin tim ne shqiptarët i jemi borxhlinj Migjenit. Edhe Gjon Simoni ka punuar një muzikë shumë të ndjerë, pavarësisht se u realizua në kohën e realizmit socialist, ai ka ditur ti japi ndjenjën e thellë të njeriut, të jetës. Me muzat që janë në këtë balet ka bërë një muzikë që është shumë e ndjerë dhe kjo ndjenjë kalon në një forcë të madhe të njeriut. Prandaj kemi në këtë vepër dhe kontraste si të varfërisë, por dhe të forcës njerëzore. “Migjeniana” për herë të parë u vu në skenë në vitin 1997 dhe bëri mirë që drejtoria e TOB na sugjeroi këtë balet, sepse ishte një muzikë, që kishte vite që flinte.

- Pasioni për vallen dhe kërcimin lindën tek ju që në vogëli, por sa e vështirë ka qenë për ju që të arrini deri këtu?
Unë isha fëmijë dhe mbarimi i Luftës së Dytë Botërore krijoi tek njerëzit ëndrrën për të ardhmen. Tek unë lindi kjo ëndërr për të vallëzuar. Lëvizja është gjithçka kjo më ka rrëmbyer dhe mua që në moshë të vogël. Kam pasur gjithmonë pasion të madh për të vallëzuar dhe këtë e kam marrë në fillim nga kultura europiane, nga filmat që shfaqeshin që para çlirimit të vendit. Ajo ëndrra për të vallëzuar me filmat romantikë italianë dhe europianë bënë që tek unë të lindte dëshira dhe më pas kjo u konkretizua tek një shkollë e fuqishme, që ishte ajo ruse. Unë studiova nga viti 1950 deri më ’56 në Rusi, ku zhvillimi i një kulture të përgjithshme ndikonte shumë dhe unë kam pasur fat që kam qenë mes kësaj kulture. Ëndrra ishte që me marrjen e kësaj kulture, unë ti shërbeja dhe vendit tim të varfër. E meritonte ky popull të kishte balet klasik dhe kështu u realizua. Në kemi legjenda të jashtëzakonshme, kemi folklor të pasur, jemi populli më i lashtë në Europë, dhe kështu pas mbarimit të shkollës të gjitha këto ndikuan në aktivitetin tim që filloi në Shqipëri.

-Si e kujtoni ngjitjen në skenë me rolin tuaj të parë?
Roli i parë ka qenë princi tek baleti “Arrëthyesi”, por që e kam realizuar në teatrin “Balshoi” në Rusi. Me këtë rol unë kam mbrojtur diplomën.

-Keni një jetë artistike shumë të pasur me shumë vënie baletesh dhe role të ndryshme. E kishit menduar se do të kishit kaq sukses?
Arti nuk ka fund dhe këtë unë e kam ndjerë gjithmonë. Si tek veprat krijuese dhe tek ato interpretuese e kam ndjerë veten gjithmonë fillestar dhe kjo më ka dhënë shumë botë në jetën time. Në çdo rol ka qenë një botë më vete, një personazh në skenë ka qenë një botë, një histori, dhe këto kanë ndikuar shumë që më pas unë arrita të krijoj vepra baleti shqiptare. Unë kam punuar me një kënaqësi të jashtëzakonshme, sepse edhe aty ku ka pasur influencë ideologjia unë kam parë të mrekullueshmen cucën e maleve, duke mësuar fëmijët malësorë për hapjen e kulturës, ose për të mbrojtur dinjitetin e gruas, dhe kjo me anë të personazheve që kishte vepra. Më vonë kam marrë nga historia Gjergj Elez Alinë, që është një legjende e mrekullueshme dhe sa herë që shfaqet më ngjall krenarinë kombëtare dhe më duket sikur i përshtaten fjalët: “Shqipëri moj e bukura Shqipëri, ti ke pas ken një zonjë e rand burrat e dheut të thërritnin nanë”. Është misioni i çdo shqiptari që të punojmë atje ku kemi punën, me të vërtetë e meriton kjo Shqipëri me këtë pasuri të jashtëzakonshme. Historia ka qenë e dhimbshme dhe ne të brezit të vjetër na takon të themi që shekulli i ri është i shqiptarëve dhe i Shqipërisë, dhe duhet ta bëjmë ashtu si kanë dashur rilindësit tanë. Kanë qenë legjendat, historia jonë që më ka frymëzuar. Kam bërë baletin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Delinën”, “Lumi i vdekur”, “Bashkimi me Kosovën”, si dhe shumë vepra të tjera dhe gjithmonë në krijimtarinë time artistike më ka udhëhequr ndjeja kombëtare. Edhe  kur kam vënë balete klasike si “Zhizel”, ku në Milano ne kemi dhënë 9 shfaqje, edhe atje unë ndjeja ndjenjën kombëtare, sepse tregonim se Shqipëria ka art brenda.

-Mes shumë veprave që keni vënë në skenë, cili ka qenë kulmi i artit koreografik me trupën  e baletit?
Ka qenë baleti “Liqeni i Mjelmave”. Ishte një kulm i artit koreografik, ndonëse kostumet u morën në teatrin e Romës ato u bënë shqiptare sa kohë u dha shfaqja.

-Cili ka qenë momenti më i vështirë në jetën tuaj artistike?
Jeta ime ka kaluar shumë bukur, por arti koreografik ka shumë vështirësi. Momente të vështira kam kaluar në kohën e monizmit, sepse na sugjeronim dhe lëvizjet dhe në shumë mbledhje isha i detyruar të argumentoja se nuk është kështu, ku kritikohej në ato vite dhe kolegu im Panajot Kanaçi. Mbaj mend kur nuk u kuptua baleti “Cuca e maleve”, sepse ishte prifti ai që dominonte. Unë nuk mund të punoja në mënyrën e artit kinez, pozitivët-pozitivë dhe negativët-negativë, ajo lufta e cucës së maleve me priftin ishte e fuqishme. Ishte viti 1970 kur në këtë koreografi u ndryshuan disa gjëra, dhe aty priftin e interpretonte Albert Janku, që ka lozur me dinjitet shumë role, por dhe në atë rol ai mbronte fenë dhe kjo bënte që shfaqja të ishte shumë interesante, sepse ishte përplasja e dy ideologjive.

-Ju vetë kë rol veçoni në karrierën tuaj?
Ndër vite kam interpretuar shumë, por unë veçoj rolin e Paganinit tek vepra me të njëjtin titull, me koreografi të Panajot Kanaçit dhe me muzikë të Rrahmaninov. Ishte viti 1959, kur kjo vepër u vu në skenë dhe kam marrë shumë emocione në karrierën time artistike.

-A keni pengje në jetën tuaj artistike ndër vite me baletin?
Kam një peng. Ne jemi një shtet i vogël, i varfër dhe nuk bëjmë shumë për artin koreografik sepse kërkon shpenzime, por kam dëshirë që të vë në skenën e baletit shqiptar veprën “Vajza e faraonit”. Është një nga baletet klasikë, që rrallë i kanë skenat botërore. Ky balet është mbi “Liqenin e Mjelmave”, “Bajaderën” dhe do një trupë të madhe, por që ne në bashkëpunim me Shkollën e Baletit mund t’ia arrijmë. Vepra do një dekor të fuqishëm dhe ngjarja zhvillohet në Egjiptin e Lashtë dhe do shumë kërcimtarë dhe balerinë.
-Çfarë mendoni sot për të rinjtë e baletit, të cilët edhe në skena të botës po prezantohen denjësisht?
Kam një sadisfaksion të madh kur shikoj se mbi 100 artistë shqiptarë debutojnë në skenat më të mëdha të botës dhe ata janë të shkollës shqiptare. Kanë dalë nga kjo shkollë dhe nga baleti shqiptar. Në TOB u ndërtua një shkollë e fortë dhe ata janë djem dhe vajza të talentuara që kanë dalë nga shkolla shqiptare, e cila për mua është ndër më të mirat.

-A vazhdon sot shkolla shqiptare të ruajë atë traditë të fortë, që ka pasur para shumë vitesh, ku dolën dhe shumë të talentuar?
Shkolla vazhdon të jetë e fortë dhe unë e ndjek dhe Shkollën e Baletit dhe Akademinë e Arteve, dhe talente ka. Kemi rezultate dhe ne jemi vend i talenteve, por duhet më shumë kërkesa nga ana pedagogjike. Duhet më shumë kujdes për këtë plejadë pedagogësh që ne kemi, si nga ana financiare dhe kushtet që ata punojnë. Shkolla e Baletit është një perlë kombëtare që të nderon, si për folklorin, modernen dhe baletin klasik. Ne e kemi këtë dhe duhet të dimë ta mbajmë, të investojmë. Mendoj se Shkolla e Baletit mund të bëhet shumë mirë një akademi, sepse të krijosh një balerin klasik nuk është e lehtë, duhet shumë punë dhe mund.

-Ju thatë që kemi talente, por dhe ju jeni një ndër emrat më të vlerësuar në baletin shqiptar. Në rininë tuaj sa ushtroheshit për të realizuar rolet?
Unë gjatë jetës sime kam bërë vetëm punë, paradite nga ora 9.00 deri në 14.00 dhe pasdite nga ora 18.00 deri në 21.00, por aman kam marrë dhe shumë kënaqësi. Kjo punë më ka bërë që ta dua më shumë natyrën, njeriun. Unë sot jam në pension dhe vazhdoj të ndjek arritjet e baletit si të vendit tonë ashtu dhe jashtë.

-Në vitin 1945 ju nisët karrierën tuaj, ndërkohë që vijoni dhe sot në skenë. Shumë dekada, por ju ka lodhur e gjithë kjo punë me artin?
Një miku im më solli një fotografi të viti 1946, ku unë isha me Belul Hatibin dhe me valltarët pionierë. Unë kam hyrë në art në vitin 1945, dhe që nga ajo kohë kanë kaluar shumë vite. Kam qenë në shumë turne botërore, dhe jam vlerësuar me disa çmime. Jeta artistike nuk më ka lodhur, por më ka dhënë vetëm kënaqësinë, të bukurën. Vijoj ti bie pianos dhe të merrem me pikturë. I kam jetuar gjërat më të bukura të jetës. Vajza ime është pianiste, djali kompozitor, jam bërë pesë herë gjysh. Vajza është në Itali, ndërsa djali pedagog në Spanjë. Për mua në art ose duhet të jesh ose nuk duhet të jesh dhe aq më tepër në balet që duhet një vëmendje absolute, duhet fiziku dhe emocioni.

-Çfarë mendoni sot për TOB?
Me këto kushte që ne kemi, e shikoj në një grafik lëvizës shumë të kënaqshëm. Ka premiera pa fund dhe kjo është një forcë e madhe e drejtorit Zhani Ciko, që e bën këtë. Unë kam vetëm një vërejtje, repertori. Misioni i teatrit nuk është vetëm artistik, por dhe edukues. U desh 50 vjet që të edukohej një brez me dëshirën dhe dashurinë për muzikën, baletin, vallen popullore dhe pas viteve ’90 shumë u larguan dhe erdhën të tjerë që ishin më pak të përgatitur për këtë lloj gjinie. Janë rritur breza të rinj dhe nga TOB duhet edukuar  dhe kjo bëhet me një repertor stabël, sigurisht duke pasur dhe këtë qarkullim shumë të mirë, por të jetë dhe repertori.

-Jeni një nga pesë themeluesit e shkollës së baletit, si ndiheni nga ky fakt?
Kjo ka një dramë më vete. Kur studionim në Moskë ne kishim ëndërr që të kishim dhe një shkollë në Shqipëri. Sapo erdhëm në vitin 1957 ne hapëm një kurs pranë TOB dhe donim që Shqipëria të kishte shkollë baleti. Ne bënim luftë të tmerrshme me ministrat që të hapej kjo shkollë dhe të mos ishte vetëm një kurs. Ata na thoshin, që Shqipëria ka ekonominë, ushtrinë dhe ju na thoni për shkollë baleti, mirëpo ne nuk i dinim këto të tjerat dhe donim vetëm baletin. Pas shumë luftërash na lejuan që afër Liceut Artistik të hapnim një degë, dhe më vonë sërish luftë që u hap shkolla e baletit, që është një pasuri kombëtare dhe për mua duhet të kthehet një akademi. Baleti është arti i së bukurës, i shpirtit të bukur, i shprehjes së bukur, i ndjenjave të bukura, prandaj jam shumë i kënaqur që merrem me këtë lloj arti, siç duket ka qenë dhe premisa ime shpirtërore dhe e lindur.

Koreografia e mjeshtrit Agron Aliaj
Pasioni për vallen dhe kërcimin lindën që në vogëli tek Agron Aliaj. Krijimi i grupit të valleve në Shtëpinë e Pionierëve në vitin 1946, në Tiranë, nën drejtimin e mjeshtrit Panajot Kanaçi ishte një nxitje për të. Ai është ndër të parët solistë të Filarmonisë Shqiptare (1948). Studimet e larta i kreu në shkollën koreografike, pranë Teatrit Akademik të Moskës (1950-1956). Emërohet solist i parë i trupës së baletit të Teatrit të Operas dhe Baletit, ku realizoi me nivel të lartë artistik e interpretativ disa kryerole të literaturës së baletit kombëtar dhe atij botëror. Aktiviteti artistik pasurohet me veprën e tij krijuese koreografike. Pas realizimit të shumë valleve dhe numrave koncertore, është autori i shumë baleteve kombëtare, si: "Cuca e maleve" (1970), "Tokë e pamposhtur" (1977), "Para stuhisë" (1982), "Plaga e dhjetë e Gjergj Elez Alisë", "Halili dhe Hajria" (1966), si dhe baletet klasike "Zhizel" (1988), "Don Kishoti" (1990), "Romeo dhe Zhulieta" (1996), "Hirushja" (2002), "Katedralja e Parisit" (2003), "Liqeni i Mjelmave" etj. Është nderuar me Çmimin e Republikës dhe mban titullin e lartë “Artist i Popullit”.

Intervistoi: Julia Vrapi

Si e përjetuam brenda qelive sihariqin e vdekjes së Enverit

Në ditën e varrimit të Enver Hoxhës binte shi. Por në anën tjetër të realitetit kishte vetëtima. Pjesa e errësuar e tunelit nuk shpresonte asnjë xixëllimë drite, apo shprese, pavarësisht, se kolona kryesore që kishte mbajtur arkitekturën e krimit, kishte rënë. Dhe për të hapur krejtësisht katalogët e asaj periudhe historike, ne iu drejtuam disa njerëzve të shquar të këtij kombi që dikur thirreshin me emrin “armiq”. Por ata janë një pjesë e gjallë e mozaikut të lavdisë dhe rezistencës kundër të keqes. Sepse shumë të tjerë, gjatë ndeshjes me përbindëshin e diktaturës, kanë vdekur.

Ndërsa të tjerë, janë arratisur dhe si për të dëshmuar se e keqja nuk ka fund, një pjesë e madhe janë çmendur në burgjet shqiptare, duke mos qenë në gjendje të konvertojnë me fjali shprehëse, barbarinë që u ushtrua ndaj tyre.

Adem Allçi
“Dita e vdekjes së diktatorit Enver Hoxha ka qenë një ditë fatlume dhe e gëzueshme, për të gjithë ish të përndjekurit politikë, në burgjet e Shqipërisë”. Kjo ishte deklarata e djeshme e njeriut që prej vitesh sintetizon simbolin e rezistencës kundër tiranisë. Duke folur për këto momente, Allçi vijon të tregojë se atë ditë në mjediset e burgjeve politike pati një lëvizje të jashtëzakonshme zyrtarësh dhe delegatësh të ardhur nga jashtë. Bënin orë pas ore mbledhje të zgjatura, me ish të burgosurit politikë. “Kjo ndodhte sepse ata donin që të mos të na linin kohë të gëzoheshim, por të na e zinin plotësisht, kohën me konferenca e mbledhje të pafundme, në mënyrë që ne të mos i shprehnim dot hapur dhe lirisht, njëri-tjetrin, entuziazmin që na kishte mbërthyer”, thotë ai. Megjithatë, sipas Allçit, kjo ndihej nga shkëlqimi i syve të këtyre njerëzve të kryqëzuar pas hekurave, vetëm për fajin e vetëm, se ata nuk e donin diktaturën dhe e kishin kundërshtuar atë. Dhe për këtë arsye secili prej tyre kishte organizuar barrikadën e vet të rezistencës, qoftë duke kundërshtuar, ose , qoftë duke tentuar arratisjen, në mënyrë që pas ikjes të mos dëgjonin më, çmenduritë dhe lajthitjet e presidiumeve komuniste.“Ne, kujtuam se pas vdekjes së Enverit, gjithçka do të ndryshonte shpejt, por nuk ndodhi ashtu”, thotë me dëshpërim, Adem Allçi. Sepse, sipas tij, “Ramiz Alia montoi një sistem kriminal, po aq të rrezikshëm dhe kriminal, sa i pari, por iluzionet e të përndjekurve politikë kishin pasur nevojë për një çengel shprese”. Dhe ditë pas dite, shpresat po veniteshin. Në horizontin gri, të universit shqiptar me sa dukej ishte shfaqur një tigër i ri, por këtë radhë me lëkurë lepuri. Ose, ndofta një lepur që kishte marrë në dorë perandorinë e përbindëshit. Ishte Ramiz Alia. Duke lëvizur ingranazhet dhe valvolat e krimit, ai trembi dalëngadalë ëndrrat e shqiptarëve që kishin shpëtuar nga muri i pushkatimit dhe që kërkonin melhemin e rigjenerimit. Por pikërisht, tek këto skema perverse, të njeriut që donte të përhapte me deklarata imazhin e një demokrati, por që urdhëronte ngritjen e trikëmbëshave, ndodhej bomba me sahat e së ardhmes. Kjo bombë mund të shërbente për të hedhur në erë të keqen, por Ramizi bëri të kundërtën. Me atë bombë, ai i bëri atentat së nesërmes, duke afruar në politikë, njerëzit që vuanin nga ethet e pushtetit dhe servilët më të bindur të sistemit, të cilët ndjenin që larg aromën e rimesos së kolltuqeve.

Allçi dhe letra e ngushëllimit
Por e keqja nuk njihte limite të shkallëzimit të vet. Sipas Adem Allçit, “kjo e keqe, atë ditë të vdekjes së Enverit shpalosi një përmasë ogurzezë, e cila të trondit edhe kur përmendet, tani, 26 vjet më vonë. Pra, sot kur dëgjon rrëfimin e Allçit, njeriu nuk ka se si të mos rrënqethet nga përmbajtja e ligjëratës së tij. “Atë ditë në kamp na erdhën ca zyrtarë që na kërkuan të bënim një telegram ngushëllimi për Nexhmije Hoxhën. Ky telegram pak, a shumë duhej të kishte këtë përmbajtje: “Ne, të burgosurit politikë, ju shprehim ngushëllimet tona për vdekjen e bashkëshortit tuaj dhe udhëheqësit të nmadh e të lavdishëm të vendit tonë. Me këtë rast, ne, ndihemi shumë të pikëlluar dhe e ndajmë këtë pikëllim me të gjithë Shqipërinë, si edhe me familjen tuaj të nderuar”. Ky ishte projekti i letrës që do t’i dërgohej Nexhmijes atë ditë. Por Adem Allçi i tha, “jo”, një turpi të tillë. “Nëse ne do të pranojmë të firmosim këtë letër atëherë të gjitha sakrificat tona dhe i gjithë vetëmohimi i këtyre viteve do të konsiderohet i pavlefshëm”, u tha ai shokëve. Dhe duke vijuar bashkëbisedimin me ne, Allçi vijon: “Ne nuk mund ta pranonim kurrë atë turp, sepse e dinim fare mirë, se ajo letër e bardhë, në të ardhmen do të konsiderohej si një njollë e zezë, për rezistencën tonë”, shprehet ai. Nga ana tjetër duke hedhur me rrëmbim penelatat e urrejtjes mbi portretin e diktaturës, ai ruan tonet e qeta për intelektualët dhe njerëzit e thjeshtë: Unë nuk kam asnjë inat me ata”, përfundon ai.

Kurt Kola
“Me ish të burgosurit politikë të Burrelit ka ndodhur një fenomen i çuditshëm, sepse ne, e kishim parashikuar vdekjen e Enver Hoxhës, shumë kohë para se t’i vinte dita”. Kështu, e nis rrëfimin e tij, kreu i ish të përndjekurve, Kurt Kola, i cili tregon se, rastësia bëri që edhe në mëngjesin e asaj dite prilli, të burgosurit politikë ta merrnin vesh vdekjen e Enverit, përpara se këtë gjë ta mësonte komanda e burgut. Duke zbërthyer kasafortën e kujtesës, ai tregon një e nga një detajet e këtij misteri. “Atë ditë në orët e mëngjesit, ndryshe nga ditët e tjera, altoparlanti, filloi të jepte muzikë me këngët patriotike të grupit të Korçës. Dhe pas mbarimit të tyre, radioja nisi menjëherë muzikë funebër, duke e prishur ritualin e përditshëm. Atëhere, ne i thamë njëri-tjetri: “Paska ngordhur qeni”, pohon Kola duke shtuar se: “Dhe nisëm të diskutojmë për të gjitha këto, ndërkohë, që dhoma jonë me numër 5, u bë shumë shpejt një parlament i vogël debatesh mbi të gjitha ato, që paramendonim se mund të kishin ndodhur. Natyrisht, pati obsione të ndryshme, por gjithsesi, për një gjë ishim krejt të bindur: diktatori kisghte cofur”. Më tej Kurt Kola e vazhdon rrëfimin e tij në këtë mënyrë: Duke bërë këto bisedime në dhomë, papritur polici i burgut na dëgjoi, se çfarë po thoshim. Dhe menjëherë, ai shkoi dhe raportoi në komandën qendrore se, “të burgosurit thonë, që Enver Hoxha ka vdekur”. Natyrisht, të gjithë drejtuesit ngritën supet sepse askush prej tyre nuk ishte informuat në ato orë të mëngjesit. Por më vonë kur gjërat u kristalizuan, ndodhi ajo që pritej. Komanda urdhëroi që të na mbyllnin 20 ditë në dhoma izolimi, pa dalë fare. Gjatë këtyre ditëve ne diskutonim dhe mendonim se çfarë ndryshimesh priteshin nga politikanët e tjerë që kishin mbetur dhe sidomos debati kryesor ishte për Ramiz Alinë. Në fillim shpresuam, por brenda disa ditësh u zhgënjyem dhe e kuptuan se edhe Ramizi ishte një pasardhës i kazanit të plehrave, komuniste. Sepse, ai që në fillim nisi me deklaratat e tij për ditën e Enverit, për javën e Enverit, muajin e Enverit e kështu me radhë. Pra, ne, nuk kishim asnjë hije dyshimi, se ky frikacak dhe ky i paaftë, do të vazhdonte rrugën e babait të tij shpirtëror. Ndërkaq, duke folur për shokët e dhomës, si Sherif Merdanin, apo për ata të dhomës tjetër, si Daut Gumeni, Pjetër Arbnori etj, Kurt Kola shprehet se “të gjithë ne, arritëm në një përfundim unik: “Te Ramiz Alia, Shqipëria nuk mund të kishte asnjë lloj shprese për ndryshime demokratike”.

Simon Miraka
“Kur vdiq diktatori Enver Hoxha ne, vazhdonim dënimin në Gjuz, të Lushnjes. Gjithçka e kishim marrë vesh nëpërmjet stacionit italian të radios dhe më vonë, pamë helikopterët që lëviznin vazhdimisht, si edhe vumë re shtimin e numrit të oficerëve dhe ushtarakëve”. Ky është një fragment i rrëfimit të kreut të ish të përndjekurve politikë, Simon Miraka, i cili e vijon tregimin e tij, duke thënë, se, në ato moment, të gjithë të dënuarit dhe të internuarit provuan emocione gëzimi. “Të gjithë u gëzuam, sepse kishte vdekur një kriminel”, vë në dukje ai. Gjithashtu, Simon Miraka thotë se “po atë ditë zyrtarët dhe oficerët na mblodhën në një si gjoja ceremoni mortore, për vdekjen e sekretarit të Parë. Por aty, ata vunë re se askush prej nesh nuk po qante dhe se askujt prej nesh nuk po i dhimbsej vdekja e diktatorit. Prandaj, njëri prej oficerëve tha: “Ne po flasim, por këta nuk po qajnë”. Dhe duke u shkëputur nga detajet e asaj dite prilli, Simon Miraka paraqet para audicionit të sotëm arsenalin e shpresave të mëdha që rilindën në ato çaste tek ish të përndjekurit politik. Por menjëherë, pyetjeve që mund të lindin, Miraka i jep vetë përgjigje duke thënë: “Në fakt ne, shpëtuam prej diktatorit dhe shpresuam për ndryshime demokratike, por papritur ramë në një diktaturë të re, njëlloj të rrezikshme dhe vrastare sa ajo e para. Pra, sipas tij, me vdekjen e diktatorit nuk vdiq edhe diktatura, por ndodhi e kundërta. Diktatori u zëvendësua nga një tjetër dhe kështu që vuajtjet e shqiptarëve vijuan me të njëjtat parametra. Aq e vërtetë ishte kjo, saqë vetë Simon Miraka, është ridënuar përsëri, për motive politike, pikërisht, në vitin 1989, atëherë kur gjithkush mendonte se diktatura komuniste ishte në grahmat e fundit të vdekjes klinike. Megjithatë, ridënimi i Mirakës tregoi qartazi te ai dhe tek njerëzit e tjerë, se gëzofi i përbindëshit mund të ndërrohej, por agresiviteti dhe barbaria e tij, mbeteshin njëlloj të rrezikshëm sa edhe më parë.

Besim Ndregjoni
Njëri nga drejtuesit kryesorë të ish të përndjekurve politikë, Besim Ndregjoni, e shikon në një optikë tjetër, vdekjen e diktatorit Enver Hoxha. “Krimi i këtij krimineli nuk qëndronte vetëm tek barbaria që ai tregoi ndaj të përndjekurve dhe të dënuarve politikë, por tek shkatërrimi total që i bëri të gjitha segmenteve të shoqërisë shqiptare”, shprehet ai. Pra, duke reflektuar fisnikërinë e një njeriu të mençur, Ndregjoni, vë në dukje se po të ishte fjala vetëm për vuajtjet e tij personale, ato edhe mund t’i linte në harresë, ndofta edhe duke i falur. “Por Enver Hoxha ushtroi aktivitetit e tij kriminal mbi të gjithë popullatën shqiptare, duke masakruar jetën dhe ë ardhmen e një kombi të tërë”, shprehet ai. Më tej, duke e fokusuar gjykimin e tij tek vdekja e Enver Hoxhës, Ndregjoni sqaron se në atë kohë, ai vetë ishte në një moshë të pjekur për t’i analizuar fenomenet politike dhe sociale. “Unë atëherë isha rreth 35 vjeç dhe e kuptoja fare mirë se bisturia komuniste kishte prerë të gjitha organizmat e shëndosha të shoqërisë shqiptare, duke montuar ngado varfërinë, persekutimin dhe mungesën e shpresës. Pikërisht, këtu qëndron sipas tij, tendenca gjakpirëse e diktatorit,iI cili kurrsesi, nuk mund të trajtohet si një palaço cirku, që luan rolin e budallait”. Ai nuk mund të gjykohet si një budalla, por duhet gjykuar nga historia si një përbindësh”, shton Ndregjoni. Por në këtë kontekst, duke folur për vdekjen natyrale të Enver Hoxhës, Ndregjoni tregon se ish-të përndjekurit nuk e dëshironin kurrsesi këtë vdekje të paqtë në krevat dhe mes njerëzve të afërt. “Diktatorë të tillë e kanë vendin në burg, ose në murin e pushkatimit duke çuar në vend të drejtën universale për fundin e kriminelëve. Ne donim një gjyq popullor, ose ushtarak për këtë kriminel ku të dëshmoheshin të gjitha padrejtësitë dhe krimet historike që ai i bëri prapa shpine vendit të tij. Dhe pastaj, në bazë të masës së këtyre krimeve ai duhet të merrte dënimin e merituar sipas ligjit”, shprehet Ndregjoni. Ndërsa lidhur me lotët e intelektualëve të dikurshëm shqiptarë që qanin rreth arkivolit të Enverit, duke derdhur tonelata lotësh, Ndregjoni tregohet i butë duke thënë: “Përveç disa bashibozukëve të Komitetit Qendror, apo ithtarëve të tyre, Enver Hoxhën nuk e donte njeri tjetër në Shqipëri. Ndërsa, lotët e intelektualëve, nuk ishin gjë tjetër veçse tregues i faktit, se këtu jetonte njeriu i dyzuar. Pra, ishte formuar struktura e njeriut të ri, komunist, i cili nuk ishte gjë tjetër veçse një qenie dyfytyrëshe që mund ta ndryshonte në çast optikën e vet. Gjithë epiqendra e arkitekturës së Enver Hoxhës ishte projekti i formalizmit, dhe hipokrizisë. Dhe duke iu drejtuar lexuesve të gazetës “Sot”, ai thotë: “Mos harroni se disa vite më pas, ata që dikur e duartrokisnin fort, me fjalët Parti-Enverfilluan të brohorisnin ndryshe duke thënë Enver-Hitler”. Pra, sipas Ndregjonit shfaqja e steriotipeve të intelektualëve hipokritë që qanin para arkivolit të Enver Hoxhës ishte pjesë e skenarit të formalizmit, ku nuk çmohej thelbi i gjërave por dukja e tyre. Dhe në optikën e ish të përndjekurve sipas Ndregjonit, nuk kishte asnjë element iluziv që ushqente shpresë tek Ramiz Alia. “Unë ju dëshmoj juve se gjatë vizitës së Ramiz Alisë në Veri, pushteti komunist vrau dhe vari në litar, dhjetra njerëz, arrestoi 700 qytetarë dhe internoi 500 familje. Pra, kjo skemë makabre e përsëritur me dhjetra herë në Shqipëri, i kishte zhdukur të gjitha elementët e shpresës tek ish –të përndjekurit.
Më tej, Ndregjoni tenton t’i bëjë një radioskopi lëvizjes së sotme politike në Shqipëri duke thënë: Sot në vendin tonë nuk ka të majtë dhe të djathtë, Por vetëm krijesa dështake të dala nga një parti- mëmë e cila është partia e Punës e Shqipërisë. Në këtë mënyrë ai kërkon nga bashkëkohësit e vet që ata t’i japin fund iluzioneve për triumfin e një demokracie solide, përderisa në krye të politikës do të qëndrojnë figura të tilla të paqëndrueshme.

Si e përjetuan ballistët ditën e vdekjes së Enverit. 
Ballistë u gëzuan për vdekjen e diktatorit por nuk patën iluzione, nëse nuk rrëzohej I gjithë sistemi. Kështu shprehet kryeballisti Alimadhi, i cili nënvizon se në ato 50 vite të diktaturës janë pushkatuar, dënuar, apo internuar me mijra shqiptarë dhe kjo tregon se ballistët nuk besonin se puna mund të ndreqej, kollaj nëse ngrehinës komuniste nuk i vihej buldozeri. Shumë ballistë ishin burgosur e internuar, shumë të tjerë ishin pushkatuar dhe një pjesë tjetër kishin emigruar. Ndërsa vdekja e Enver Hoxhës, nuk jepte shpresa të qarta nëse krimbi komunist nuk shtypej krejtësisht. Ndërsa në lidhje me intelektualët që u kthyen në vajtimtarë të Enver Hoxhës, ballistët mendonin se gjithmonë Shqipëria e ka pasur problem këtë gjë. Disa intelektualë, sipas ballistëve janë shtirur dhe i kanë shërbyer çdo lloj diktature në Shqipëri. Për këtë ai thotë: “Shikoni ditëlindjen e Dritëro Agollit, ku të gjithë i silleshin me nderime. Po a ka pasur komunist më të betuar se Agolli e Kadare, në këtë vend, ku tani hiqen si disidentë. Kur janë bërë disidentë vallë. Nga ana tjetër kemi rastin e Kristo Frasherit i cili është nderuar me titullin “Nderi i kombit”. Ai është një ndër 200 komunistët e parë, dhe këta janë turpi i këtij kombi”, përfundon kryeballisti. 

16 Tetor 1985, si e përjetuan të përndjekurit vdekjen e Enverit dhe të pathënat e Sulo Gradecit

Pas ceremonisë së varrimit, nisi gara e servilizmit të individëve për t’u treguar sa më të zellshëm në lidhje me respektin ndaj Enverit. Kudo nëpër shkolla filluan të bëheshin lulishte në formë ylli, ku shkruhej emri i tij, organizatat e shumta të fatosave, pionierëve, universiteti i Tiranës, fabrika e uzina të ndryshme morën gjithashtu emrin e tij. Në ato ditë dëshpërimi, ku dukej se Shqipëria kishte marrë plagë të parigjenerueshme, u zhvillua një konkurs i heshtur apo i pashpallur letrar midis emrave më të mëdhenj të letërsisë shqiptare. Në këtë  “konkurs” paraqiteshin krijimet më të mira poetike për Enver Hoxhën.

Ato botoheshin në Zërin e Popullit”, apo edhe në gazetat e tjera. Midis këtyre poetëve  spikatën sidomos, figurat më të shquara, plot virtuozitet dhe talent. Ndërkaq redaktorët e gazetave shfrytëzuan kohën e duhur për të botuar nga dy tri herë poezi të ndryshme për dhimbjen kombëtare, plot fantazira dhe figura letrare. Ndërkohë talentët e rinj të asaj kohe që sot janë bërë figura të njohura të politikës dhe jetës shoqërore rrinin me fletore në duar, tek dera e redaksive për t’i mbushur mendjen redaktorëve lidhur me botimin e një poezive të vetme. Për hir të së vërtetës, në këtë garë krijuesish, poezia e Dritëro Agollit spikati artistikisht mbi të tjerët, pavarësisht nga ngulmimi i Kadaresë dhe Fatos Arapit për të fituar simbolikisht çmimin e parë. Diku më tutje rrinte i xhelozuar Xhevahir Spahiu, poezia e të cilit bënte një garë serioze me atë të Bardhyl Londos, por midis gjetjeve artistike padyshim, që befasia e Koçi Petritit, kishte një rrezatim tjetër. E gjithë kjo garë shurdhuese për të shprehur zellin ndaj diktatorit, ishte para së gjithash një garë mbijetese. Askush në Shqipëri nuk kishte ndonjë rrugë të ndërmjetme që t’ia hidhte zyrtarëve mediokër duke folur me dy kuptime. Në rastin e vdekjes së Enverit, dykuptueshmëria nuk mund të llogaritej. Ndërkaq, në Kinostudio nisi gara e regjisorëve të filmit dokumentar për të realizuar xhirimet e tre filmave të tillë Brenda një viti. Dy prej këtyre filmave i morën 2 regjisore femra, dhe njërin, atë më kryesorin e morën dy regjisorë që punonin vazhdimisht së bashku. Për hir të së vërtetës filmi i tyre u vlerësua nga zyrtarët e lartë, duke marrë edhe nga një shpërblim. Por ndërkaq gara më e madhe po bëhej në artet figurative dhe sidomos në skulpturë. U hapën disa konkurse për përfaqësimin e figurës së Enver Hoxhës në qytetet, Tiranë, Gjirokastër, Korçë, etj, ku padyshim projektet e paraqitura kapnin standardet e kulminacionit. Në këtë garë mbijetese askush nuk mbeti prapa të tjerëve. Madje, gjatë diskutimeve para varrimit, disa propozonin variantin e muazoleumit, por më vonë pas kundërshtimeve të byroistëve njerëzit e ulën dozën e servilizmit. Madje në njërën prej mbledhjeve të kinostudios, ku një regjisor i njohur përsërit kërkesën për ta futur Enverin në Mauzoleum, Foto Çami që ishte i pranishëm ulëriti brutalisht duke thënë: A nuk e kuptoni se vendvarrimi i tij, është pjesa e amanetit që na la”. Gjatë atyre ditëve, Sabri Godo ngjiti shkallët e Lidhjes së Shkrimtarëve duke kërkuar nga Dritëro Agolli, që atij t’i jepej e drejta e botimit të biografisë së Enver Hoxhës. Por Nexhmije Hoxha ishte kundër. Ndërkaq, kërkesa e Godos për shkrimin e këtij libri nuk buronte shumë nga dashuria e tij për Enverin, por ndofta nga kureshtja për të njohur thellësinë e krimit të bërë. Nga ana e vet, Ismail Kadare planifikoi një libër të posaçëm për Enverin, përveç disa librave të tjerë që kishte botuar më parë. Brenda një kohe të shkurtër, arti shqiptar u mbulua me preokupimin e krijimtarisë për Enver Hoxhën. Natyrisht shumica e atyre që u krijuan në atë periudhë, për të mos thënë të gjitha ato që u prodhuan nën këtë frymë rezultuan si skarcitete. Por në lëmin e skulpturave, rezultati ishte më i prekshëm. Përkohësisht monumentet e Enverit bllokuan pamjet e qyteteve që lidheshin me veprimtarinë e tij, por më vonë rezultoi se bronxi kishte shkuar dëm. Sepse bustet e tij, së bashku me ato të Stalinit përfunduan në magazinat e skrapit, ose u bashkuan me bustet e Hitlerit dhe Duçes të cilat qëndronin në Kinostudio dhe mbetën pa pronar. Gjithashtu zhvillimi i dramaturgjisë rifilloi t’i rikthehej figurës së tij, Drama e njohur “Komunistët”, u rivu në skenë dhe pati suksese rekord. Çdo natë salla ishte plot. Në muzikë, këngët për Enverin ishin gjithashtu të pranishme, por gjithmonë jashtë konkurrimit festivalor. Kjo ndodhte sepse këngët për të ishin nga më mediokret. Ndërkaq, udhëheqësit e rinj komunistë filluan të silleshin si shërbëtorë të bindur ndaj Nexhmije Hoxhës. Lidhja e Kadaresë me të vejën e Enverit ishte një lidhje që funksionoi për keq, por gjithsesi ishte një lidhje që nuk vazhdoi gjatë. Regjisorët dhe skenaristët e  filmave vrapuan për të paraqitur projekte skenarësh, por pranimi i tyre vështirësohej nga niveli i ulët. Në anën tjetër, varfëria po shtohej dhe shpresa po venitej. Universi shqiptar po bindej se Ramiz Alia nuk e mbante dot peshën e reformatorit, prandaj një pjesë e intelektualëve e humbën besimin tek ai. Dukej se frika po shuhej dhe diktatura po zbulohej me lakuriqësinë e vet. Ramiz Alisë po i numëroheshin ditët e drejtimit të shtetit. Ndërsa kryeministrit Adil Çarçani po i afrohej skleroza e pleqërisë, ndërkohë që Shqipëria ishte vendi me mesataren e moshës më të re në Europë.

Sulo Gradeci: Ju rrëfej episodet e fundit me Enverin

Sulo Gradeci, ish drejtuesi i lartë i njësisë së truprojave të Enver Hoxhës, ka folur për gazetën “Sot”, duke rrëfyer dy nga detajet e kujtimeve të fundit që kanë lidhje me ish-sekretarin e parë. Në një farë mënyre, të dy fragmentet e kujtimeve të Gradecit kanë lidhje me pasionin e Enverit për artin. Në rastin e parë, Enveri i ka kërkuar atij fotografi nga lagjet e Gjirokastrës dhe në rastin e dytë, ai ka nisur të këndojë labçe dhe i vetëm brenda, në dhomë ku gjendej i sëmurë rëndë.

Zoti Sulo, çfarë mbani mend nga ditët e fundit të Enver Hoxhës?
Ato ishin ditë të mbushura me tension dhe me shumë emocione tronditëse. Gjendja e tij po keqësohej dhe dukej se mjekët nuk mund të ndryshonin dot asgjë në ecurinë e sëmundjes. Në këto momente, sigurisht që ndjeheshim shumë të pikëlluar për të.
Cila ishte biseda e fundit që bëtë me të?
Ishin disa të tilla. Mbaj mend se në njërën prej këtyre ditëve të fundit më thirri dhe më pyeti: Ku janë mjekët”? Unë iu përgjigja: Janë këtu, pranë nesh|. Dhe ai më pyeti prapë: çfarë thonë mjekët për mua, mos vallë më dinë se nuk mund të shërohem më”? Dhe pastaj vazhdoi: Por unë do të shërohem shpejt dhe do të bëhem mirë, sepse e ndjej veten të fortë akoma. Veçse kam një hall”. Çfarë halli|. E pyeta unë. Dhe ai mu përgjigj: Unë dua disa pamje fotografike nga lagjet e Gjirokastrës. Më ka këputur malli për Gjirokastrën por tani nuk mund të shkoj atje. Do shkoj kur të bëhem më mirë, por tani dua disa fotografi të qytetit tim. Prandaj, të lutem ma plotëso këtë dëshirë”. Patjetër i thashë unë
Si vazhdoi më tej biseda juaj?
Pastaj ai më këshilloi të mbaja shënim emrat e lagjeve, nga i donte fotografitë, ndërsa unë i shënoja në një letër. Dhe pas bisedës me të, unë thirra profesionistët e njohur të fotografisë, duke i sqaruar se çfarë duhet të bënin. Ata shkuan në ato lagje të Gjirokastrës dhe e kryen më së miri detyrën e tyre. Të gjithë mbetëm të kënaqur, por sidomos Enveri. Ai kishte një dëshirë dhe një mall të paparë për të vizituar Gjirokastrën në ato ditë të vështira të sëmundjes së tij, por mjekët nuk e lejonin të udhëtonte. Dhe kjo gjë ishte e natyrshme për atë periudhë.
Po tjetër, çfarë keni biseduar me të? 
Një nga episodet e fundit që mbaj mend dhe që nuk e kam treguar asgjëkund, ka lidhje me një këngë për Vlorën.
Çfarë kënge?
Atë ditë gjendja e tij ishte e keqësuar, por ai kishte gjithmonë një arsyetim dhe perceptim të qartë të fenomeneve. Tani thonë plot thashetheme për gjoja probleme të gjendjes mendore, por këto janë broçkulla. Enveri asnjëherë, nuk e humbi ekuilibrin mendor, sepse kishte reflekse mjaft të sakta.
Çfarë ndodhi atë ditë?
Ne po qëndronim jashtë derës së dhomës, por po ndiqnim me kujdes çdo lëvizje të tij. Dhe në atë moment Enveri po qëndronte pranë dritares. Ne qëndronim në një heshtje të plotë dhe nuk lejonim askënd të bënte zhurmë. Në atë çast, Enveri ia mori një kënge me zërin e tij të njohur. Ishte një këngë labçe të cilën ai e kishte pasur qejf gjithmonë. Dikur e këndonte bashkë me Demir Zykon, bilbilin e muzikës popullore, të cilin e merrte në makinë gjatë udhëtimeve. Dhe këndonin të dy bashkë. Mbaj mend se me Demir Zykon kishte qejf të këndonte edhe këngën e njohur popullore “Mbeçë more shokë, mbeçë”. 
Pra, çfarë ndodhi kur ai nisi të këndonte në dhomë?
Ai filloi me një zë melodioz, por natyrisht pak të pikëlluar. Sepse edhe vetë kënga ishte e tillë: Ajo fillonte me fjalët: O Adriatik i mjerë/ pse sjell dallgë dhe këtë herë”? Pastaj Enveri vazhdoi: “Pse sjell dallgë edhe furtunë, Vlorën dhe Karaburunë ta zunë”, etj, etj. 
Po ju si vepruat në atë çast?
Ne na u mbushën sytë me lot nga mallëngjimi. Dhe qamë. Por nga njëra anë edhe gëzoheshim që ai në atë gjendje mjaft të rëndë, po këndonte. E kishte mundur diagnozën e sëmundjes dhe kishte gjetur forca të rikthehej tek pasioni i tij muzikor për këngën popullore. Ne na vinte mirë edhe për faktin tjetër se ai i mbante mend fare mirë fjalët e tekstit të këngës. Pastaj, një ditë tjetër më thirri përsëri dhe më tha disa gjëra të tjera.
Çfarë gjërash?
Nuk mund t’ua them të gjitha, për arsyen e vetme se unë së shpejti do të nxjerr librin tim të kujtimeve. Tani besoj se është koha e duhur që të publikoj të gjitha të pathënat e mia, sepse koha po ikën dalëngadalë dhe këto ngjarje nuk mund t’i mbaj të fshehura, tek vetja ime. Do t’i publikoj shumë shpejt dhe mendoj se njerëzit do t’i presin me ngrohtësi. Kjo epokë është një pjesë e jetës sonë të përbashkët.

Ceremonia e varrimit të Enverit
Menjëherë pas lajmit të vdekjes së Enver Hoxhës, Sulo Gradeci dhe organizatorët e varrimit të tij thirrën dy grimierët më të mirë, njëri nga Kinostudio Shqipëria e Re” dhe tjetri nga Radiotelevizioni shqiptar. Arsyeja ishte e thjeshtë, ata do t’i bënin maskën e vdekjes, udhëheqësit shqiptar. Pastaj nisi zia kombëtare. Uzinave, shkollave ndërmarrjeve dhe punëve bujqësore iu vu dryni. Gjatë atyre ditëve të zisë askush nuk punonte. Ishte përmbysur nota. Në sheshin Skënderbej shiriti i gjatë i njerëzve që shkonin nga Pallati i Kulturës deri në Presidencë, për të bërë homazhet e rastit, shkelte mbi “rrëkenjtë” e lotëve, që kishin mbushur bulevardin. Në rresht ishin të gjithë bashkë, oficerë e kooperativistë, punëtorë dhe intelektualë, mësues dhe nxënës shkollash, prindër dhe fëmijë. Të gjithë përpiqeshin të mbani njëri tjetrin, duke e lehtësuar nga të qarat, por ndërkaq secili prej tyre mezi mbante veten e vet. Në këto homazhe spikatën fytyrat e njohura të intelektualëve shqiptarë, disa prej të cilëve mbanin shirita të zinj, në krah, duke luajtur edhe rolin e dezhurnit që mban rregull. Ato ditë, distanca nga sheshi tek universiteti kërkonte dy orë për t’u kaluar.

Sot, përvjetori i Enver Hoxhës, Enver Hoxha, një reformator apo një kriminel

Sot është përvjetori i ditëlindjes së Enver Hoxhës, i cili është njeriu që e ndau universin shqiptar në dy mendime të kundërta, për të. Disa e quajnë komandant legjendar, apo udhëheqës popullor, ndërsa disa të tjerë e cilësojnë thjesht, një “vampir”. Në Shqipëri ka 21 vjet që përvjetori i ditëlindjes së tij, përshkruhet nga indiferenca e përgjithshme zyrtare, por edhe nga organizime periferike të komunistëve që e mbajnë akoma në shtëpi fotografinë e tij. Sot, tek varri i tij në Sharrë natyrisht nuk do të mungojnë kurorat e luleve nga mbështetësit e tij, por as mallkimet e njerëzve të thjeshtë të këtij universi, të cilëve ai i shkatërroi fatin e jetës. Mbi varrin e tij, gjithashtu, sot është përgatitur një fjalim ceremonial, por zhurma e altoparlantëve nuk e mbulon dot ngashërimin e nënave fatkeqe, dhe ulërimat e fëmijëve jetimë, që u rritën pa baballarë dhe pa nëna, sepse urdhri i Enverit i pushkatoi ose i vari ata me litar, pa kryer asnjë faj. Kjo ndodhi në 45 vitet e diktaturës më të tmerrshme të historisë europiane, gjatë gjysmëshekullit të dytë, ku emri i Enver Hoxhës brohoritej me barazvlershmërinë e një shenjtori dhe njëkohësisht urrehej, apo krahasohej me rrezikshmërinë e një gjarpri. Në këtë mënyrë, në këtë përvjetor të lindjes së tij, redaksia e gazetës “Sot”, ka hapur faqet e saj, për të analizuar gjëmën e 45 viteve të kaluara, ku shpesh rigjenerimi i jetës njerëzore me anë të projekteve urbane, shoqërohej me tegelin e plumbave të qepura nga skuadra e pushkatimit, në gjokset martire të atyre që guxuan të kundërshtonin, ose të atyre që nuk bënë asnjë faj. Fatkeqësia e tyre kishte të bënte vetëm me faktin se ata u ndodhën aty në një moment të gabuar, kur oreksi i gjaksorit kërkonte kurbanë. Por gjithashtu, duke evidentuar kartotekën e krimit, nuk duhet harruar edhe fakti tjetër pozitiv që ka të bëjë me zhdukjen e analfabetizmit, zhdukjen e gjakmarrjes, rigjenerimin e shërbimeve mjekësore, garancinë e punësimit, etj, etj. Tolstoi, thotë se “kur bën gjysmën e parë të rrugës njeriu mendon për atë që ka lënë prapa, ndërsa kur ai bën gjysmën e dytë të rrugës mendon për atë që do të gjejë përpara”. Aktualisht, ne jemi në një konfuzion.

Prof.dr.Skënder Gjinushi: Ballistët u fshehën ferrave, partizanët dolën në ballë të rrezikut

Partizanët folën atëhere, kur duhej, nëpërmjet grykës së mitrolozëve, ndërsa ballistët u fshehën”. Në këtë mënyrë, kreu i Partisë Socialdemokrate, Skënder Gjinushi, hidhet menjëherë, në mbrojtje të luftës partizane, duke theksuar se: “Nuk ka pasur luftë civile, por vetëm luftë çlirimtare”.

Zoti Gjinushi, periudha e vitit 1939-44, ishte luftë civile apo çlirimtare?

Këtë nuk e përcaktoj unë. As politika shqiptare dhe as historianët e ndryshëm që dalin sot e japin lloj lloj versionesh. Këtë e ka përcaktuar vetë heroizmi dhe vetmohimi i partizanëve shqiptarë, të cilët u renditën me vetëdije të plotë në krahun e bllokut antifashist dhe çlirimtar. Ndërsa, në lidhje me zbulimet historike unë do të thosha se ka aq histori, sa ka edhe historianë. Pra, askush nuk e ndalon një individ-historian që të japë versionin tij mbi këtë problem. Prandaj, nuk dua të bëj asnjë koment mbi atë që kanë thënë të tjerët në rubrikën e hapur tek gazeta juaj. Por karakteri i luftës së popullit tonë gjatë viteve 1939-44 është i qartë sepse fashistët na pushtuan dhe lufta ishte çlirimtare, antifashiste. Kjo ndodhi edhe në shumë vende të botës, prandaj lufta e partizanëve tanë u njoh nga vendet e koalicionit.

Pse goditeshin forcat e Ballit Kombëtar, nga partizanët dhe komunistët?

Mos harro se po të fshihesh ferrave do të godasin. Në këtë mënyrë një pjesë e ballistëve u fshehën dhe u mbuluan me turp. Natyrisht, bëhet fjalë për atë pjesë që bashkëpunoi me okupatorin dhe që pas luftës, nuk dinte ku të futej.

A jeni krenarë për luftën dhe për pjesëmarrjen e babait tuaj në këtë luftë?

Natyrisht, që jam krenar. Unë e quaj veten të privilegjuar nga fati, në lidhje me prindërit e mi. Po të lija mënjanë modestinë do të thosha se me babanë tim krenohet e gjithë zona, madje i gjithë vendi, ashtu siç krenohet edhe me luftëtarët e tjerë sypatrembur dhe idealistë të kombit tonë.

Çfarë mendoni për ata njerëz që bashkëpunuan me okupatorët?

Kjo kategori njihet në të gjithë botën. Në rradhë të parë dua t’u them një gjë: Që të marrësh pjesë në luftë kundër okupatorit, në rradhë të parë duhet të jesh trim dhe njeri me ndjeshmëri tepër të lartë për traumat e pushtimit, që kalon vendi yt. Ndryshe, ke edhe një mundësi të dytë.

Cila është kjo mundësi?

Kjo është, që frikacakët mund të bashkohen me pushtuesit. T’u shërbejnë atyre dhe t’u fshijnë edhe çizmet me statusin e shërbëtorit. Pastaj, t’ia mbathin ose të ngrenë lloj-lloj justifikimesh për indiferencën, apo që ta themi më shkoqur, për tradhtinë antikombëtare. Por në luftë, ka vetëm një shprehje që i mbart brenda të gjitha ato që do ndodhin më vonë.

Cila është kjo shprehje?

Shprehja është “o fol tani, ose hesht përgjithmonë”. Pra, ose, merr mitrolozin dhe lufto për kombin tënd, ose më vonë, mbylle gojën, se nuk vlejnë justifikimet.

Ju mendoni se babai juaj ka zgjedhur rrugën e duhur, në momentin e duhur?

Unë nuk mund të flas për babanë tim, por atë e kanë zgjedhur mijra e mijra shqiptarë të cilët sollën lirinë, që u vadit me gjakun e 28 mijë dëshmorëve. Ata dëshmorë përbëjnë sot, një kurorë lavdie dhe nderi për Shqipërinë.

Çfarë do të thoshit ju, nëse sot në tabelat e rrugëve hiqen emrat e dëshmorëve dhe vihen emrat e ballistëve apo nacionalistëve?

Atëhere, nga drejtoria e Policisë rrugore do të kërkoja edhe një tabelë tjetër, për ndalim qarkullimi, ku aty të shkruhet: “Mos kaloni këtu se mund t’ju shtypë makina”. 

Pse u bashkua me ballistët Ilir Meta?

Nuk është në traditën e skraparasve, sepse gjatë luftës ballistët thyen kokat në Skrapar, por pas kaq vitesh na del një pronje syerrur dhe na bashkohet me ta. Me sa dimë, Skrapari e ka quajtur djalë të tij, Ilir Metën, por ai harroi vendlindjen e traditat e Skraparit dhe nuk e njeh më për prind. Ai i mashtroi skraparllinjtë, sa u mori votën e u fut në politikë, siç kanë mashtruar ballistët gjatë luftës. Kur e panë që s’ fitonin dot me luftë, nisën mashtrimet. Në gjurmët e tyre ecën edhe ballisti i ri, Ilir Meta. Është bërë mjeshtër në gënjeshtra e mashtrime, është bërë servil, sa mund të ketë hequr ndonjë vertebër, vetëm për një të shkretë karrige. Kur bëri aleancë me ballistët, Iliri ka dhënë një deklaratë të çuditshme: “Nga ne nuk vjen kurrë prishja e qeverisë”. Ç’do të thotë kjo? Le ta shkelë Berisha me këmbë, le ta djegë Shqipërinë, le t’i bëjë dhe menderen në kokë, ai nuk luan nga istikami i ballistëve. Me ç ‘shikojmë Ilir Meta me pazvanët e tij, do ta ketë studiuar para se të bënte koalicion strategjinë që përdori Balli gjatë luftës, pa u bashkua me ta. Na premtoi se do të merrte nja 40 deputetë në zgjedhjet e vitit 2009, por me të vjedhur mezi i mori katër. Në zgjedhjet e fundit të pushtetit vendor, deklaroi se do të merrte 100 komuna e 20 bashki, por me të vjedhur e me para mezi mori nja 7 a 8. Si e pa që nuk mori dot bashkinë e Beratit e të Kuçovës, siç deklaroi në një emision televiziv, nisi nga mashtrimet, për të gënjyer këshilltarë socialistë e të merrte Kryetarin e Qarkut Berat. Këtë manovër mashtruese përdori edhe në Fier e Vlorë. Por pushteti nuk mbahet e merret me mashtrime se një ditë del kallaj dhe mbetesh hurup.Çfarë bëri Balli gjatë luftës? Unë nuk kam qenë në luftë, por në arkivin e Beratit kam gjetur nja dy dokumente që tregojnë mashtrimin e tyre. Nga mezi i qershorit 1943 në fshatin Radësh, vete një letër nga këshilli i fshatit Çerenisht, ku shkruajnë “Jemi të lidhur si mishi me thuan, por na ka turbulluar Muharrem Kapllani, i cili ka ardhur disa herë dhe na thotë të kthehemi me Ballin, se dhe Radëshi është me ne. Na duket e pabesueshme prandaj, u dërguam Hasan Taren të merremi vesh”. Dhe Radëshi i përgjigjet: “Mos u besoni fjalëve të gënjeshtarëve e fytyrave tradhtare. Radëshi është i vendosur si një shkëmb graniti që s’ka armik ta kthejë nga rruga jonë”. Të njëjtën gjë ka bërë Xhelal Staravecka kur u kthye me Ballin si Iliri. Ai vajti në Radësh dhe tha: “Partizanët do të bashkohen me ballistët, prandaj bindini dhe ata që nuk duan”. Edhe në Krastë e Backë bënë të njëjtën gjë, por ata u thanë: “Shporruni këtej sa s‘ është vonë e mos hidhni miza në popull, se do t’u hanë ju”. Thonë këndej nga ne, se djalë të mirë të bën babai dhe unë kam dëgjuar që Iliri ka një baba të mirë, por si duket nuk e dëgjon dhe i bëri skraparasit perrende, perrende. Nuk e di nëse është e saktë, po flitet se edhe në kohën e Zogut paska qenë një farë Veiz Xhindi, që i ka dhënë votën Zogut. Dhe tani na del një i ashtuquajtur skraparas, me emrin Ilir Meta, i cili vdes për një çikë karrige dhe bashkohet me ballistët. Karrigia nuk merret me mashtrime, as me të paguar ca rrogëtarë militantë, që kanë në themel interesin e çastit. Një ditë, kur t’ i drejtohet greminës antiburri i Skraparit, sepse këmba i ka shkarë, janë ata të parët që do ta shtyjnë drejtë të tatëpjetës. Ata s’ kanë pikë respekti për Partinë, sepse kurrë nuk e kanë lexuar programin e saj, por as Ilirin nuk e kanë në refene, duan vetëm karrige. Po Partia nuk mund të ketë prokopi me karrigexhinj. Ata që lëvizin, siç lëvizi Iliri nga një parti në tjetrën, janë vetëm bravarë, që shkojnë e bëjnë zarare nëpër “arat” e botës dhe ikin sërish. Si mund të jetë e qëndrueshme një Parti, kur ka interesaxhinj të paqëndrueshëm? Unë nuk kam dëgjuar e parë skraparas dredharak si Ilir Meta e Veiz Xhindi me Xhelal Staraveckën. Skraparasit e vërtetë kanë bërë vend në histori, me të cilët është mburrur i gjithë kombi. Vërtet kanë qenë e janë të varfër, po shtëpinë e kanë mbajtur gjithmonë të pastër si dëbora në majën e malit Tomorr. Haram e pastë bukën e Skraparit të varfër ky mengene, që e ngjyen kafshitën në çdo pjatë!