Dashnor Kaloci - Si u persekutua familja e Mul Deliut, Bajraktarit te Hotit

Historia tragjike e fisit te famshem te bajraktareve te Hotit e Malesise se Madhe, te kryesuar prej cun Mules te cilet luftuan ne krye te malesoreve kunder serbo-malazezeve.

Ne gjashte prillin e vitit 1939 kur u dha lajmi se Italia fashiste po sulmonte Shqiperine, Mbreti Zog e therriti babane tim Mul Bajraktarin i cili asokohe mbante graden e majorit dhe e caktoi ne detyren e komandantit te forcave ushtarake per mbrojtjen e Vlores. Por ndersa Mul Bajraktari ne krye te forcave te armatosura qe iu dhane nen komande po pergatitej te nisej per ne qytetin e Vlores, u ndryshua urdheri dhe Komanda e Pergjithshme e Mbrojtjes Kombetare qe sapo ishte formuar e caktoi ate me detyren e Komandantit te Batalionit “Deja” te cilit i ishte dhene urdherin per t’u vendosur ne rreze te kodrave te Shijakut ku ishte dhe vija e dyte e rajonit te mbrojtjes.

Babai im Mul Bajraktari ne krye te forcave qe komandonte sipas urdherit te dhene u instalua ne ate vend ku qendroi deri ne pasdreken e shtate prillit ku forcat italiane e thyen qendresen e Batalionit “Deja” i cili ishte i paisur keq dhe me ushtare te mobilizuar ne 24 oret e fundit. Pas disfates qe pesoi batalioni i tij, babai se bashku me disa oficere te tjere u kthyen ne Tirane ku u informuan se Mbreti me Oborrin e tij dhe nje pjese te Gardes ishin nisur per ne Korce”. Njeriu qe flet dhe deshmon per here te pare per “Gazeten”, eshte 72-vjecari Kastriot Bajraktari, djali i madh i nenkolonel Mul Deli Bajraktarit qe rrjedh nga familja e famshme bajraktareve te Hotit dhe Malsise se Madhe te cilet per disa shekuj udhehoqen malsoret e asaj krahine ne luftrat e tyre kundra forcave turke dhe serbo-malazeze. Po cila eshte historia e familjes se Mul Bajraktarit dhe kush ishin pinjollet me te njohur te atij fisi te famshem ne Veriun e Shqiperise? Cilat ishin betejat dhe ngjarjet qe lidhen me emrat e burrave te asaj familje dhe cilat ishin perpjekjet e Krajlit te Malit te Zi dhe Mbretit Aleksander per t’i shmangur ata nga rruga e tyre? Cilet ishin pasardhesit e cun Mules te cilit i ka kenduar pader Gjergj Fishta ne “Lahuta e Malcise” dhe si u persektua familja e nenkolonel Mul Deli Bajraktarit, pinjollit te fundit te kesaj familje qe trashegoi dhe mbajti Bajrakun e Hotit e Malesise se Madhe.

Kush ishte Mul Bajraktari

Mul Bajraktari u lind ne vitin 1894 ne krahinen e Hotit dhe ai ishte femija e dyte nga tre djemte e Deli Metes, qe trashegonte parine e Bajraktarit te Hotit dhe Malesise se Madhe. Mul Delia apo sic njihet ndryshe Mul Bajraktari, femijrine e tij e kaloi aty ne trojet e te pareve dhe mesimet e para i mori ne qytetin e Shkodres ku familja e tij kishte miqesi te madhe me pjesen me te madhe te parise se vendit. Lidhur me te kaluaren e Mul Bajraktarit, i biri i tij Kastrioti, tashme ne moshen 72-vjecare deshmon: “Ne fillimin e vitit 1916 kur Muli nuk ishte me shume se 22-vjec, se bashku me babane e tij Deli Meten dhe 150 malsore te tjere nga paria e Malesise se Madhe u internuan nga austro-hungarezet ne nje kamp afer Vjenes te quajtur Ashah Dynave. Ne ate vend ata qendruan deri ne mbarimin e Luftes se Pare Boterore ne vitin 1918-te, kohe ne te cilen u liruan dhe u kthyen ne Shqiperi. Ne vitin 1919-20-te Mul Bajraktari mori pjese ne Luften e Koplikut bashke me forcat vulllnetare te Malesise se Madhe te kryesuara nga babai i tij Deli Met Bajraktari dhe gjate asaj beteje atij iu vra dhe shoku me i ngushte Luc Nishi.

Mul Delia, Bajraktari qe u arrestua nga gjermanet

Ne pjesen e pare te ketij shkrimi te botuar ne numrin e se dieles, u njohem me nje histori te shkurter te familjes se bajraktareve te Hotit dhe te Malesise se Madhe i njohur ndryshe si fisi i cun Mules i cili eshte i permendur edhe nga Pader Gjergj Fishta ne vepren e tij madhore “Lahuta e Malcise”. Kjo familje e madhe e bajraktareve te Hotit ka qene e permendur gjithmone me fiset e tjera te njohur te Veriut te Shqiperise perkrah Zogolleve Matit, Gjonmarkajve te Mirdites, Kalosheve te Dibres dhe Mulosmaneve te Krasniqes. Nder burrat me te shquar qe ka nxjerre ajo familje qe prej tre-kater shekujsh, permenden Luc Gjori, cun Mula, Deli Meta dhe Mul Deli Bajraktari, te cilet jane te njohur per luftrat e tyre kunder turqve, serbo-malazezeve, italianeve dhe gjermaneve.

Po keshtu babai im Mul Bajraktari asokohe mori pjese dhe ne Luften e Kakarriqit kunder forcave serbo-malazeze te cilat invaduan kufijte veri-perendimore te Shqiperise. Ne vitin 1921 kur plasi revolta separatiste e Mirdites, perkrah forcave qeveritare te komanduara nga Major Preng Jaku qe u derguan per ta shtypur ate, me urdherin e Ministrit te Brendshem Ahmet Zogu aty mori pjese dhe babai im Mul Bajraktari ne krye te forcave vullnetare te nisura nga Malesia e Madhe. Gjate betejave qe u zhvilluan aty mori pjese dhe nje kolonel austriak i cili u plagos rende. Kur e mori vesh kete gje kapidani i Mirdites Gjon Markagjoni, i kerkoi takim Mul Bajraktarit dhe i tha: “Megjithse jemi ne pozicione te kunderta, duke pasur konsideratat ma te larta per fisin e deren e familjes tuej, po ta dorzoj ne besen tende kete kolonel qe te ma percjellesh deri ne Arqipeshkvine e Shkodres”. Muli e mori ne bese kolonelin austriak dhe e percolli deri ne Arqipeshkvine e Shkodres, nga ku me pas ai u dergua per ne Vjene. Per kete nder qe i beri kolonelit austriak, perpara largimit nga Shqiperia ai i dorzoi Mulit ne shenje kujtimi shpaten e tij te cilen familja jone e pati ruajtur deri sa ajo u bastits prej partizaneve. Disa vjet me vone, ne 1925-en, pasi ishte shtypur Kryengritja e Dukagjinit, kryetari i Shtetit Ahmet Zogu e ngarkoi babane tone Mulin qe te shkonte ne Kroin e Bradhe per te kapur Dom Loro Caken i cili konsiderohej nje nga organizatoret kryesore te asaj revolte. Sipas urdherit qe mori nga Zogu, babai shkoi ne zoneen e Dukagjinit ku pasi mblodhi parine e e saj u tha se kishte shkuar aty per te arrestuar Dom Loro Caken, sepse qeveria kishte informata te sakta qe ai strehoej aty. Ndonese kishte marre ate urdher prej Zogut, babai nuk donte ta arrestonte ate dhe foli me te zotin e shtepise ku strehoej Dom Loro Caka duke i thene atij qe ta largonte prej andej pasi ai ishte ne kerkim nga qeveria dhe do vinte dikush tjeter qe ta arrestonte. Kur u kthye ne Tirane, Zogu e therriti Mulin ne Pallat dhe i tha: “Bajraktar, me thuej te drejten pse nuk e arrestove Dom Loro Caken?” Muli iu pergjigj: “Nuk e arrestova se e pashe te arsyeshme se Dom Lora Caka duhej te jetonte dhe ju naltmadheni nuk do te kishit asnje dam prej kesaj”. Pas ketyre fjaleve te babes, Zogu iu pergjigj: “Nuk kam cka me te ba o Bajraktar se te kam mik”, kujton Kastriot Bajraktari takimin e babait te tij Mulit me Zogun pas misionit qe ai i kishte ngarkuar per kapjen e Dom Loro Cakes, organizatorit te kryengritjes se Dukagjinit te vitit 1925 e cila ishte financuar nga ana e Beogradit per rrezimin e Zogut. Karriera ushtarake e Mul Bajraktarit Pas vitit 1925 kur Ahmet Zogu urdheroi Ministrine e Brendshme te nderrmerte aksionin e carmatimit te zonave me te nxehta te Shqiperise, ne krahinen e Dukagjinit ai dergoi Mul Bajraktarin i cili me sjelljet e tija shume te mira e kreu ate detyre me sukses dhe pa asnje incident me banoret e atyre zonave. Pas atij misioni karriera ushtarake e Mul Bajraktarit filloi nje ngjitje te shpejte, per te cilen i biri i tij, Kastrioti deshmon: “Ne vitin 1927 Zogu e transferoi Mulin ne rrethin e Gjirokastres duke e caktuar ne Rojen Mbreterore te Kufirit. Nje vit me vone duke qene ne ate ate detyre, Muli u caktua si perfaqesues i pales shqiptare ne Komisjonin qe u ngrit asokohe per rregullimin e kufirit jugor te Shqiperise me Greqine. Pas perfundimit te asaj detyre ne vitin 1929 Muli erdhi ne Tirane per te ndjekur kursin e organizimit te Rojes Mbreterore te Kufirit, te cilin nen drejtimin e instruktoreve italiane e perfundoi ne vitin 1930-te. Pas mbarimit te ketij kursi dyvjecar Zogu e emeroi Mulin me detyren e Komandantit te batalionit te trete te Rojes Mbreterore te Kufirit ne zonen e Pogradecit dhe Korces. Nga viti 1930 e deri ne vitin 1937 qe babai sherbeu ne kete zone, ai punoi me nje korrektesi shembullore dhe me inisitaiven e tij ngriti kazermen e Leskovikut si dhe disa cezma pergjate kufirit te cilat u sherbenin jo vetem ushtareve qe ishin aty por dhe banoreve te atyre fshatrave kufitare. Aty nga viti 1935 ndersa Muli po udhetonte me kale per nje inspektim ne ate zone kufitare qe mbulonte, ai u be objekt i nje atentati te organizuar nga jugosllavet duke u plagosur lehte ne krah. Atentatoret u kapen dhe gjyqi kerkoi t’i denonte shume rende, por me nderhyrjen e Mulit ata u denuan vetem me nga tre vjet. Babai nderhyri per denimin e lehte te tyre sepse ajo gje ishte kurdisur nga sekretari shqiptar i Legates Jugosllave ne Tirane (Z. P.) i cili u arrestua me pas. Per ate pune shembellore qe beri ne zonen e Pogradecit dhe Korces, Muli u dekorua disa here nga Mbreti Zog dhe iu dha grada e kapitenit te pare”, kujton Kastriot Bajraktari lidhur me karrieren ushtarake te babait te tij Mulit

7 Prill 1939, lufton ne Shijak

Pas nje karriere ushtarake te sukseseshme te Mul Bajraktarit, aty nga fillimi i vitit 1938 Mbreti Zog e transferua ate ne qytetin e Durresit me detyren e komandantit te portit detar ku ai punoi deri ne fillimin e vitit 1939 kur u caktua per te ndjekur kursin e perfeksionimit te oficereve ne Tirane i cili do te drejtohej nga instruktori francez Andrea De Leo. Lidhur me kete periudhe, Kastriot Bajraktari deshmon: “Muli nuk arriti qe ta perfundonte dot kursin e perfeksionimit te oficereve qe u hap ne Tirane ne fillimin e vitit 1939 per arsye se ai u mbyll prej agresionit ushtarak qe Italia nderrmori ndaj Shqiperise. Ne paraditen e gjashte prillit te vitit 1939, Mul Bajraktarit iu ngarkua detyra e komandantit te forcave ushtarake dhe rezerviste per mbrojtjen e Vlores. Por ndersa ai po behej gati qe ne krye te forcave qe komandonte te nisej ne drejtim te Vlores, Komanda e Pergjithshme e Mbrojtjes Kombetare e porsaformuar e ndryshoi urdherin dhe ngarkoi ate me detyren e Komandantit te Batalionit “Deja”, te cilit iu ngarkua detyra luftarake te per tu vendosur ne Kodrat e Shijakut ku ishte dhe rajoni i dyte i mbrojtjes i frontit te luftes. Sipas urdherit te dhene nga komanda eprore, babai im Mul Bajraktari me forcat ushtarake qe komandonte u instalua ne Kodrat e Shijakut ku qendroi deri ne pasdreken e shtate prillit ku forcat e shumta italiane qe zbarkun ne Durres udhetuan ne drejtim te Tiraane duke e thyer qendresen e Batalionit “Deja”i cili ishte i paisur keq nga ana e armatimeve dhe me ushtare te rekrutuar vetem ne 24 oret e fundit. Pas disfates qe pesoi ai batalion, babai se bashku me disa ushtarake te tjere u nisen ne drejtim te Tiranes dhe prej aty ne drejtim te Korces ku ishin nisur me pare karvani i automjeteve qe shoqeronin Mbretin Zog dhe nje pjese te Oborrit Mbreteror”, kujton Kastriot Bajraktari lidhur me agresionin fashist te shtate prillit te vitit 1939 ku babai i tij Muli u caktua me detyren e komandantit te Batalionit “Deja” per te bere rezistence ne Kodrat e Shijakut.

Mbron trojet shqiptare ne Mal te Zi

Me daten nente prill te vitit 1939 kur Ministri i Oborrit i Mbretit Zog leshoi nje komunikate qe te gjithe oficeret e Monarkise dhe nenpunesit te ktheheshin ne vendet e tyre te meparshme edhe Mul Bajraktari me shume oficere te tjere u kthyen ne Tirane. Ne ate kohe Komanda e Pergjithshme e Ushtrise Kombetare Shqiptare e emeroi Mulin me detyren e Komandantit te Rojes se Finances ne qytetin e Durresit. Lidhur me kete Kastriot Bajraktari deshmon: “Edhe pse u caktua ne ate detyre, organet e SIM-it nisen hetimet ndaj tij duke e cilesuar si nje nga oficeret qe kishte kundershtuar me arme zbarkimin ushtarak ne Durres. Ndersa ai ishte futur ne listat e atyre qe do internoheshin te cilat kishin shkuar ne Rome per aprovim, i erdhi urdheri i transferimit per ne Sarande ku ishte caktuar komandant kompanije. Babai u detyrua ta pranonte ate detyre, per arsye se ne ate kohe baben e tij dhe gjyshin tone Deli Met Bajraktarin qe ishte ne moshem 84-vjecare, autoritetet fashiste e kishin internuar ne fshatrat e Beratit. Pas tre muajsh Mulin e therriten ne Tirane ku dhe i komunikuan lirimin nga detyra ushtarake. Ne ate kohe i detyruar nga nevoja ekonomike pasi babai kishte ne ngarkim familjen prej nente vetesh, ai u muar me tregti. Gjate kesaj kohe atij i propozuan qe te sherbente me graden e majorit ne Milici, por ai nuk pranoi. Po keshtu ai refuzoi edhe detyren e Prefektit ne Kosove dhe funksionin e keshilltarit Koroprativ. Aty nga fillimi i vitit 1942 ai ra ne kontakt me persona antifashiste dhe bashke me ta u angazhua qe te organizonin ne nje levizje te Malesise kundra forcave pushtuese italiane. Ne kuader te kesaj levizje asokohe ai pati kontakte te vazhdueshme me Arqipeshkvin e Shkodres Monsinjor Gasper Thacin dhe Pater Anton Harapin. Aty nga fillimi i vitit 1943 forcat cetnike dhe ato partizane te Titos ishin organizuar ne formacione ushtarake te rregullta dhe ishin afruar ne kufijte e Veriut te Shqiperise me synim per te rimarre Ulqinin, Tivarin, Hotin, Tuzin dhe Gruden. Malesia e Madhe duke pasur parasysh Masakren e Bihorit ku u masakruan 5000 shqiptare, u alarmua dhe ne menyre qe te mos perseritej me ajo vendosi qe te mbrohej. Ne mbledhjen qe u organizua ne Malesine e Madhe per kete gje, u caktua Mul Bajraktari si kryetar i saj dhe atu u zgjodh nje delagacion prej 50 vetash qe nen kryesnine e Mulit do te vinin ne Tirane per te kerkuar arme. Pas nje organizimi qe beri Mul Bajraktari, autoritetet italiane i dhane atij 2500 arme per Malesine e Madhe dhe 500 te tjera ia dhane Prenk Calit per mprojtjen e Kelmendit. Ne ate kohe qe Muli mori armet dhe organizoi forcat vullnetare te Malesise se Madhe, ne zonen Rec-Lohje-Rrjoll ishin grumbulluar cetat nacionaliste dhe ato partizane te nacional-clirimtares. Autoritetet italiane i dhane dy here urdher Mulit qe t’i sulmonte ato forca, por ai nuk pranoi me asnje kusht. Ndersa Muli ndodhej ne Tuz, ai iu dha urdher forcave te tija qe te mos luftonin ne zonen e Recit kunder partizaneve e nacionalisteve ku i kishin derguar italianet me force. Si rezultat i refuzimit te forcave qe komandoheshin nga Muli, italianet pesuan disfate ne Rec ku lane 25 te vrare dhe 50 te plagosur. Ne shenje hakmarrje ndaj kesaj humbje, Koloneli Klementis e arrestoi Mulin dhe e mbajti per 20 dite ne burgun e Distrellos nga ku u detyrua ta lironte pas nderhyrjeve te shumta te miqve te tij dhe kerkesave te vazhdueshme te vullnetareve qe Muli kishte nen komande”, kujton Kastriot Bajraktari perpjekjet e babait te tij Mulit ne mbrojtjen e viseve shqiptare ne Mal te Zi te cilat me pas rane perseri ne duart e serbo-malazezeve.

Internohet nga gjermanet

Pas kapitullimit te Italise ndonese Mul Bajraktari mbante detyren e Komandantit te Kufirit Verior me graden e nenkolonelit, si nacionalist qe ishte bashkepunoi ngushte me misionet angleze qe ishin ne Veri per te organizuar rezistencen kunder forcave gjermane. Lidhur me aktivitetin e Mul Bajraktarit ne ate kohe, i biri Kastrioti deshmon: “Duke e ditur influencen e Mulit ne gjithe Malesine, komandanti gjerman i Gestapos, majori Husding qe ishte ne Shkoder i propozoi atij qe ne krye te nje fuqie prej 2500 forcave vullnetare te kryente nje operacion ne Vlore dhe ne Korce, por Muli e refuzoi. Po keshtu ai u therrit ne Tirane ku iu propozua detyra e komandantit te forcave te Operacionit te Dimrit te cilen ai perseri e refuzoi. Pas kesaj me 27 prill te vitit 1944 majori gjerman Hofman Husding nxorri urdherin e arrestimit per Mulin i cili ne fillim u dergua ne Prizeren dhe me pas ne kampin e Prishtines. Pas tre muajve qe e mbajten ne Prishtine, Mulin e derguan ne kampin Kerstoplatz te Vjenes ne Austri, nga ku ai u lirua vetem me nderhyrjen e forcave aleate anglo-amerikane dhe atyre sovjetike. Me pas ai shkoi ne Itali ku qendroi ne kampin e Rexhio-Emilias deri ne vitin 1947. Ne ate kohe me nderhyrjen e Mbretit Zog, bashke me 35 ish-ushtarake te tjere ai u lirua prej andej dhe shkoi ne Siri ku i gjithe grupi i oficereve u inkuadruan ne ushtrine Siriane po me gradat qe kishin pasur ne Shqiperi. Ne vitin 1949 bashke me ushtaraket e tjere ata u pushuan nga sherbimi ushtarak dhe ne ate kohe ai mbeti ne gjendje mjaft te keqe ekonomike. Ne vitin 1951 Shefit i Zbulimit Jugosllav, cedo Mijovic i propozoi Mulit per te shkuar ne Jugosllavi dhe te merrej me organizimin e emigracionit antikomunist qe ai te nderhynte ushtarakisht ne Shqiperi. Pasi u konsultua me Mbretin Zog, Muli iu pergjigj atij me keto fjale: “Me armet dhe me gradat e Jugosllavise une nuk mund ta sulmoj atdheun tim Shqiperine”. Babai im Mul Bajraktari vdiq ne Damask te Sirise ne vitin 1952 dhe vetem pas shembjes se diktatures komuniste, ne vitin 1994, me ndihmen e diaspores shqiptare te SHBA-se eshtrat e tij u sollen ne atdhe dhe sot ato prehen aty ne Hot tek vorret e te pareve tane” , e perfundon rrefimin e tij Kastriot Bajraktari, djali i madh i Mulit i cili se bashku me vellane Melekun e kater motrat Lirien, Bukurien, Teften e Driten vuajten per shume vjet te internuar ne kampet e Myzeqese. Internimi i tyre erdhi pasi regjimi komunist i Enver Hoxhes babane e tyre Mul Deli Bajraktarin e kishte shpallur armik te popullit edhe pse fotografia dhe emri i tij ndodhen edhe sot ne parcelen e ish-te burgosurve te kampit gjerman Kerstoplatz ne afersi te Vjenes.

Familja e cun Mules, prijsit te Hotit e Malesise se Madhe

Nje nga ato familje te medha qe ka nxjerre burra te shquar dhe ka bere emer te madh ne historine e Shqiperise, eshte dhe familja e cun Mules apo sic njihet ndryshe Bajraktari i Hotit dhe i Malesise se Madhe. Qe nga shekulli i XV-te kjo familje ka qene e permendur gjithmone ne Veriun e Shqiperise, perkrah familjeve Zogolli te Matit, Gjonmarkajve te Mirdites, Kalosheve te Dibres dhe Mulosmaneve te Krasniqes. Sipas disa gojdhenave dhe deshmive te ndryshme, historia e kesaj familje apo me sakte e fisit te Bajraktareve te Hotit dhe Malesise se Madhe njihet qe prej dymbedhjete brezash dhe nje nga te paret e trungut te saj ka qene Luc Gjori. Po keshtu thuhet se ky person ishte ai qe fitoi dhe mori parine e Bajrakut te Hotit, te cilen e trashegoi me pas dhe fisi i tij brez pas brezi deri ne mesin e shekullit te kaluar. Luc Gjori e fitoi te drejten te mbante Bajrakun e Hotit dhe Malesise se Madhe pasi u shqua per guxim dhe trimeri te rralle ne Luften e Tivarit ne Malin e Zi. Po keshtu nga pozita e Bajraktarit qe u fitua prej Luc Gjorit, ajo familje kishte te drejte te perfaqesohej ne krye te vendit ne kuvendet e ndryshme qe mbaheshin ne Shqiperine e Veriut dhe bashke me fisin te ishin si udheheqes (flamurtare) ne krye te luftrave qe zhvilloheshin ne ate krahine dhe zonat perreth. Nisur nga te drejtat e detyrimet qe i jepte posti i Bajraktarit shtepise se tij, Luc Gjori krijoi Beslidhjen e Malesise se Madhe per te bere te mundur mbrojtjen e krahines dhe bajrakut te tij nga situatat e veshtira qe krijoheshin here pas here. Nje nga kushtet e para qe u vu dhe u pranua ne ate Beslidhje te krijuar prej Luc Gjorit, ishte dhenia e beses per ndalimin e cdo vrasje, grabitje apo gjakmarrje brenda krahines, gje e cila u mbajt nga te gjitha fiset e Bajrakut te Hotit dhe e gjithe Malesise se Madhe. Pas Luc Gjorit, nje nga figurat me te njohura dhe me te famshem te asaj familje i cili ka bere emer te madh jo vetem ne krahinen e tij por ne te gjithe Veriun e Shqiperise, ka qene dhe cun Mula i cili u lind ne vitin 1818-te. Sipas te drejtes zakonore te sanksionuar ne Kanunin e Maleve, cun Mula trashegoi parine e Bajrakut qe kishte pasur familja e tij dhe u vu ne krye te malsoreve duke i udhehequr ata me trimeri e besnikeri ne luftrat e shumta qe u zhvilluan ne ate krahine kundra forcave serbo-malazeze dhe atyre turke. Po keshtu nga deshmi te ndryshme rezulton se cun Mula te kete marre pjese si ushtar i Perandorise Osmane ne luftrat e Krimese dhe Morese. Nisur nga emri i madh qe krijoi cun Mula ne ate krahine, ne vitin 1878 paria e Hotit dhe e Malesise se Madhe e zgjodhi ate si perfaqesues te saj ne Kuvendin e Lidhjes se Prizrenit qe u mbajt me dhjete qershor te atij viti nen kryesine e Iljaz Pashe Dibres (Qokut). Ne kete kuvend, cun Mules iu caktua edhe funksioni i Komandantit te forcave vullnetare ushtarake per gjithe Malesine e Madhe. Nje nga betejat me te medha qe udhehoqi cun Mula, ku dhe u shqua per guxim e trimeri te rralle, ka qene lufta e Zharnices, ku ai me malsoret vullnetare qe komandonte i theu keqasi forcat ushtarake te rregullta te Krajl Nikolles se Malit te Zi. Po keshtu disa vjet me pas, cun Mula luftoi perseri edhe kundra forcave ushtarake te Perandorise Osmane, kur ajo doli hapur ne favor te Malit te Zi per leshimin e Hotit, Grudes, Plaves dhe Gucise. Nje nga betejat me te njohura qe zhvilloi cun Mula kundra forcave turke, eshte ajo e zhvilluar ne Bajze te Kastratit kundra forcave ushtarake te Bedri Pashes. Gjate asaj beteje cun Mula kerkoi mbeshtetjen e kapidan Hodo Beg Sokolit i cili ishte Komandant ushtarak i Veriut te Shqiperise me qender ne Shkoder dhe ai e furnizoi me armatime te shumta per forcat vullnetare qe cun Mula i mblodhi ne Postribe, Shkrel dhe Kastrat. Thuhet se komandanti i forcave turke Bedri Pasha, duke e pare te pamundur perplasjen me malsoret e udhehequr prej Bajraktarit te Hotit, te cilet ishin te vendosur te luftonin me cdo kush per te mbrojtur tokat e tyre, iu shmang perpjekjes se armatosur dhe i hapi rrugen cun Mules. Kjo ngjarje asokohe beri buje te madhe aq sa u perjetesua edhe ne kenget e folklorin popullor duke u kenduar me lahute nga disa breza. Ne nje nga ato kenge nder te tjera thuhet: “Ku po shkon more cun Mula / Prej Kelmendi sot u ula / Kam marre vesht se m’ashte zane rruga / M’ashte zane rruga me shumice / Prej Kastrati deri ne Kamice”. Nga ato kenge te kenduara prej malsoreve te asaj krahine eshte frymezuar dhe Pader Gjergj Fishta i cili ne vepren e tij madhore “Lahuta e Malcise”, nder te tjera shkruan: “Vjen cun Mula, e vjen Mark Lula / Njeni i Hot e tjetri i Shale / Te rrebte per pushke e te urte per fjale”. Pervec aktivitetit te tij si prijes ushtarak ne krye te malsoreve, Bajraktari i Hotit cun Mula njihej dhe respektohej edhe si burre i urte ne pajtimin e gjaqeve apo ndarjen e gjyqesive te ndryshme jo vetem ne krahinen e tij por edhe me gjere. Po keshtu cun Mula eshte i njohur edhe per kontributin e dhene ne pajtimin ne mes parise se Lezhes dhe bajraktareve te Mirdites ne grindjet e tyre te vazhdueshme per caktimin e kufijve ne mes dy krahinave. Ne ate kohe qe ato grindje ne mes dy krahinave ishin acaruar jashte mase dhe kishin arritur kulmin, kapidani i Mirdites Gjon Markagjoni, me pelqimin edhe te bajraktareve te Lezhes, e therriti cun Mulen, i cili i ndau kufijte duke i lene te kenaqur te dy palet. Thuhet se ato kufij ku i nguli guret cun Mula, vazhdojne te jene edhe sot kufijte qe ndajne dy krahinat e Lezhes dhe Mirdites qe asokohe kishin probleme te vazhdueshme me njera-tjetren. cun Mula vdiq ne vitin 1896 ne moshen shtatedhjetegjashte vjecare dhe u varros me nderime te medha aty ne trojet e te pareve te tij ne krahinen e Hotit. Pas vdekjes se cun Mules nje nga burrat e shquar qe nxorri ajo familje ishte nipi i tij Deli Meta i cili u lind ne vitin 1857. Ashtu si te paret e familjes se tij edhe Deli Meta pjesen me te madhe te jetes se tij e kaloi ne luftra kundra forcave serbo-malazeze. Nga deshmi gojore te shumta thuhet se Deli Meta u be tmerri i serbo-malazezeve nga trimerite qe ai tregoi ne Luften e Qytezes, Nen-Helmesit e Grabanicit. Po keshtu nje nga betejat e famshme ku u shqua Deli Meta ka qene edhe ajo Koplikut ne vitin 1912 kunder forcave serbo-malazeze te cilat kerkonin qe t’ia aneksonin Shkodren Malit te Zi. Ne keto luftime perkrah Deli Metes luftoi edhe i biri i tij Mul Bajraktari, si dhe Luc Nishi qe ishte prej fisit te Dede Gjon Lulit. Pas asaj beteje ne shenje hakmarrje forcat malazeze ia dogjen tri here shtepine Deli Metes ne Hot dhe tri here Krajl Nikolla i Malit te Zi bashke me Mbretin Aleksander i kerkuan atij qe t’ju hapte rruge ne kembim te florijve dhe gradave, gje e cila u refuzua ne menyre kategorike nga Bajraktari i Hotit dhe i Malesise se Madhe. Mbasi Serbija dhe Mali i Zi aneksuan gjysmen e krahines se Hotit, Grudes dhe Tuzin, Krajl Nikolla i Malit te Zi dergoi Ministrin e tij te Jashtem qe ta bindete Deli Meten dhe parine e Hotit qe te firmosnin nje deklarate ku pjesa e mbetur e Hotit te bashkohej me Malin e Zi. Per kete gje Ministri i Krajl Nikolles u propozoj Deli Metes nje shume te madhe me florij si dhe grada te larta, por Deli Meta bashke me parine e Hotit e refuzuan me neveri propozimin e ministrit malazez. Thuhet se gjate nje gostije te zhvilluar ne Pallatin e Krajl Nikolles ku ishin ftuar oficeret me te shquar te Malit te Zi, Krajli i pyeste ata se kush ishin prijsit shqiptare me te rrezikshem qe u paraqisnin atyre probleme serioze. Pas shume pergjigjieve te ndryshme te oficereve malazeze qe jipnin mendimet e tyre, Krajl Nikolla u drejtua te pranishemeve duke u thene: “Une dy vetave ua kam friken: Bajraktarit te Hotit Deli Meta qe eshte myslyman dhe qeveris nje krahine katolike dhe Bajraktarit te Grudes qe eshte katolik dhe qeveris nje krahine myslymane. Sepse ne rast te nje konflikti ata te dy e kane te gjithe popullin me vete”. Me ardhjen e trupave austro-hungarze ne vitin 1916, Deli Meta se bashku me te birin e tij Mul Bajraktarin dhe 150-te burra te tjere nga Hoti dhe Malesia e Madhe u internuan ne Ashah Dynave (afer Vjenes) ku u mbajten deri ne vitin 1918-te kur mbaroi Lufta e Pare Boterore. Pas pushtimit fashist te Shqiperise, konsulli italian Meloni i propozoi dy here Deli Metes qe t’ia ndertonte kullat e djegura ne Hot dhe t’i jepte nje shume te madhe me para, ne kembim te ndjekjes se politikes se tij proitaliane ne ate krahine. Por Deli Meta ia refuzoi ne menyre kategorike ate propozim dhe pas kesaj autoritetet italiane e internuan ate ne fshatrat e Beratit, edhe pse ai ne ate kohe ishte ne moshen 92-vjecare. Deli Meta vdiq ne vitin 1945 dhe trashegimine e Bajrakut te Hotit prej vitesh ia kishte lene te birit te tij Mul Bajraktarit, i cili ishte shkolluar ne Austri dhe gjate periudhes se pushtimit te Shqiperise mbante graden e nenkolonelit.

Dashnor Kaloci - Shkoder 1977, si i gjeti Sigurimi i Shtetit dokumentet e groposura te Klerit Katolik

Deshmia e 70-vjecarit Dom Gjergj Simoni, famullitarit te Bregut te Bunes, i cili ne vitin 1967 fshehu ne shtepine e tij dhjete thase me relike dhe libra te Arqipeshkvise.

Aty nga fillimi i vitit 1967 kur regjimi komunist i Enver Hoxhes nisi fushaten per mbylljen e kishave dhe xhamiave e prishjen e objekteve te kultit, une bisedova me vellane tim, Zef Simonin, i cili ne ate kohe punonte si llogaritar prane Arqipeshkvise, duke i thene se sic po paraqitej situata, ndalimi i fese ishte pune ditesh. Pas kesaj bisede, une shkova tek Arqipeshkvia dhe mbusha plot 20 thase me libra, dokumente e sende te tjera me vlere dhe te gjitha ato i cova naten ne shtepine tone qe ndodhej ne lagjen “Arra e Madhe. Per disa dite me rradhe duke bere gjoja se po prashisja lulet e kopshtit, zgjodha 10 thase me gjerat me me e i groposa aty ne oborr me fshehtesine me te madhe. Por pas 10 vjetesh, ne korrikun e vitit 1977, kur sapo isha kthyer nga Vau i Dejes ku punoja si punetor, disa njerez te Sigurimit me thane qe te paraqietsha ne Degen e Brendshme dhe kur vajta atje, njeri prej hetueseve me tha: “Ne kerkojme disa libra te vjeter ne kopshtin tuej”.
Njeriu qe flet dhe deshmon per here te pare per “Gazeten”, eshte 70-vjecari Dom Gjergj Simoni, nga qyteti i Shkodres qe sherben si meshtar ne fshatin Dajc te bregut te Bunes, i cili rrefen te gjithe historine e jetes se tij plot peripecira dhe ngjarjen e vitit 1977, kur Sigurimi i Shtetit pas pese jave kerkimesh i gjeti ne kopshtin e shtepise se tij te gjitha materialet me me vlere te Arqipeshkvise se Shkodres, te cilat ai i kishte groposur ne pranveren e vitit 1967. Po kush eshte Dom Gjergj Simoni, cila eshte e kaluara e tij dhe perse ai i mori nga Arqipeshkvia dhe i fsheu ne kopshtin e shtepise se tij objektet dhe dokumentet me me vlere te Klerit Katolik te Shkodres dhe si u gjeten ato nga Sigurimi i Shtetit?

Kush eshte Dom Gjergj Simoni

Gjergj Simoni u lind ne 8 dhjetor te vitit 1933 ne qytetin e Shkodres ne nje familje me origjine qytetare, ku te paret e tyre jane vendosur aty tek “Arra e Madhe” qe prej 400 vjetesh. Gjyshi i Gjergjit, Simon Moni, ka qene njeri nder tregtaret me te medhenj te pazarit te Shkodres (Bezistanit) dhe pasurine e tij ai e kishte vene nga tregtia qe bente asokohe me Italine. Po keshtu edhe babai i Gjergjit, Kole Simoni, trashegoi zanatin e te jatit duke u marre me tregti, por jo pasurine qe kishte pasur ai, pasi atyre u falimentoi tregtia dhe familja ra ne varferi te plote. Keshtu ne ate gjendje te mjerushme ekonomike, Kol Simoni dhe bashkeshortja e tij, Gjyste Hugashi, i linden dhe i rriten tre femijet e tyre, Zefin, Gjergjin dhe vajzen e vetme, ciljeten. Lidhur me kete, Gjergj Simoni kujton: “Duke kene se te dy prindrit tane ishin besimtare te devotshem te fese sone katolike, si vellaun tem, Zefin, ashtu dhe mue, na paten cue per me mesue ne Kolegjin e Fretenve, ku ne na pat marre nen kujdestari, Dom Mark Harapi, vellau i Pader Anton Harapit. Por pas ardhjes se komunisteve ne pushtet, si une ashtu dhe vellau Zefi, u detyruem me u fut ne pune te ndryshme per me mbajte familjen e varfer dhe nuk mundem qe te vazhdojshim rregullisht studimet Teologjike, pasi ajo gja kje ndalue prej pushtetit komunist. Por tuj kene te brymosun e te devotshem per fene katolike, si im vella, Zefi, ashtu dhe une, morem fshehtas mesimet fetare nga Dom Mark Harapi e Pader Aleks Baqli. Por vetem im vella, Zefi, ne vitin 1961 mundi me u shugurue mshehtas si meshtar nga Arqipeshkvia e Shkodres, por pa e ushtrue dot ate gje legalisht. Keshtu qe ai u detyrue per me mbarue edhe Institutin e Larte per Gjuhe-Letersi dhe disa kohe pat punue edhe si mesues ne gjimnazet e qytetit te Shkodres. Ndersa une per vite me rradhe deri diten qe kjeshe arrestue, pata punue ne pune te ndryshme si punetor dhe ne Hidrocentralin e Vaut te Dejes”, kujton 70-vjecari Dom Gjergj Simoni, lidhur me te kaluaren e familjes dhe peripecite e tij e te vellait, per te marre fshehtas mesimet fetare nga Dom Mark Harapi e Pader Aleks Baqli.

Letersia, pasioni i vellezerve Simoni

Ne mesin e viteve ’60, Gjergj Simoni vazhdonte te punonte si punetor ne Hidrocentralin e Vaut te Dejes, ndersa i vellai i tij, Zefi, punonte si llogaritar prane Arqipeshkvise se Shkodres. Ndonese se Zefi kishte mundur qe te futej ne pune se mesues i Gjuhes e Letersise ne gjimnazet e Shkodres, prej devotshmerise qe kishte ndaj besimit katolik, ai e kishte lene ate pune bashke me rrogen e mire qe merrte ne Arsim dhe ishte punesuar si llogaritar prane Arqipeshkvise. Por pervec devotshmerise qe te dy vellezerit Simoni, kishin ndaj besmit te fese katolike, ata kishin dhe nje pasion tjeter, letersine dhe si Zefi ashtu dhe Gjergji, vazhdimisht shkruanin poezi dhe tregime te ndryshme, por pa mundur dot qe t’i botonin ato. Lidhur me kete, Dom Gjergj Simoni deshmon: “Pasionin per Letersine, si une, ashtu dhe vellau, Zefi, e kem trashegue nga ish mesuesi yne Dom Mark Harapi, i cili na e pat shti ne gjak ate gja. Edhe pse punojshim gjithe kohen ne pune te randa, une gjejsha mundesine per me u ul e me shkrujte poezi apo tregime te ndryshme. Po keshtu ne ate kohe pata ba dhe nje drame per heroin tone Kombetar, Skenderbeun, pasi ne vitin 1967 do te festohej me madheshti 500 vjetori i vdekjes se tij dhe flitej se do t’u bate nje konkurs ne shkalle vendi se kush kishte shkrue dramen ma te mire per te. Nermjet rrethit tone shoqnor qe vec te tjerash na bashkote dhe Letersia, une kisha shoqni me Frederik Reshpen, me te cilin debatojshe shpesh sepse kishim pikpamje te kunderta per Letersine. Pothuajse pjesa me e madhe e poezive dhe tregimeve qe shkruejsha ne ate kohe, ishin me permbajtje kunder pushtetit komunist dhe nisur nga kjo gja, une nuk mujshe me ia tregue kerkujt ato. Nder poezite ma te spikatuna qe kisha ba asokohet kundra regjimit ne fuqi, ishin ato te titullueme: “Leter Luciferrit” dhe “Mengjeze ne Shkoder”. Tek poezia e pare une satirizoshim Enver Hoxhen dhe tiranine e tij, ndersa tek e dyta nxjersha ne pah mjerimin e madh te punonjsve te qytetit tone, ku midis te tjerash shkrujshe: “Si rete njerzit shperndahen ne pune / S’u qesh kurre buza, ashtu te metun / punojne te heshtun me dhune”. Por jo vetem keto poezi, por edhe te tjerat une jo vetem qe nuk mujshe me i botu, por as me ia tregue kujt, kujton Dom Gjergj Simoni, lidhur me pasionin per Letersine qe kishte ai dhe i vellai, Zefi.

Fshehja e dokumenteve te Arqipeshkvise

Aty nga viti 1967 kur regjimi komunist i Enver Hoxhes nisi fushaten per mbylljen e kishave dhe xhamiave e prishjen e objekteve te kultit, nje nga qytetet qe e ndjeu me teper ate gje, ishte qyteti i Shkodres ku ishte perqendruar edhe qendra e Klerit katolik te Shqiperise. Duke e parandjere ate dhune masive qe po pergatitej te niste ndaj fese, Gjergj Simoni, mendoi qe te bente dicka per te shpetuar c’te mundte nga librat, objektet, sendet dhe dokumenetet me me vlere te Arqipeshkvise se Shkodres. Lidhur me kete, ai deshmon: “Qe ne fillimin e vjetit 1967, u paranje prej gjithkujt se do te fillote nje dhune e madhe naj fese dhe ne vecanti naj Klerit Katolik, te cilin komunistat e kishin shpall si anmikun ma te madh qe kur kishin ardh ne pushtet ne vjetin 1944. Nisur nga kjo gja, aty kah pranvera e vjetit 1967, une bisedova me vellaun tem , Zef Simonin, i cili ne ate kohe punonte si llogaritar prane Arqipeshkvise se Shkodres dhe i thac se e pat kjo pune, pranej te bajshim te pamundunen me shpetue c’te mujshim nga objektet ma me vlere qe kishte atje si dhe librat e dokumentet e ndryshme qe kishte ne biblioteken e arkivin e saj. Pasi dhe Zefi kje ne nji menje me mue, se nalimi i fese ishte pune ditesh, rame dakort qe te shpetojshin prej Arqipeshkvnise gjithcka qe te mujshim. Pas kesaj bisede une shkova tek Arqipeshkvnia dhe me materialet e grumbulluara mbusha plot 20 thase te medhenj, te cilat fshetas, naten, me ane te nje karroce i cova ne shtepine tone qe ndodhej tek “Arra e Madhe” aty ku asht edhe sot. Nder ato thase pata marre sendet qe perdorshim per meshe, veshje te ndryshme, ikona, libra dhe dokumente ma me vlere qe nodheshin aty. Nder to pata marre edhe nje pjese te doreshkrimevet te Dom Mark Harapit dhe te At Benedikt Demes, si dhe te gjitha shkrimet e mija qe kisha ba nder vite. Pasi i pata cue tek shpia dhe i pata fsheh nder lule ne nje cep te oborrit, prej atyne thaseve zgjodha gjanat ma me vlere dhe i mylla ne dhjete thase plasmasi, te cilat i groposa ne nje cep te kopshtit, Ate gja e bajsha mshehtas duke ba se gjoja po punojshe duke rregullue lulet e kopshtit dhe oborrit”, kujton Dom Gjergj Simoni vitin 1967 kur pak kohe para se te niste prishja e kishave dhe xhamiave, ai mori dhe fshehu ne shtepine e tij librat, dokumentet, e disa objekte me vlere te Arqipeshkvise se Shkodres.

Gjetja e dokumenteve nga Sigurimi

Po cili ishte fati i dy vellezerve Simoni pas vitit 1967, kur regjimi komunist i Enver Hoxhes ndaloi ushtrimin e besimeve fetare duke prishur kishat e xhamiat dhe c’u be me dhjete thaset qe kishte fshehur Gjergj Simoni ne oborrin e shtepise se tyre? Lidhur me kete, Gjergji kujton: “Ato thase qe pata mshehe aty, nuk mujti me i gjete kurkush per afro dhjete vjet me rradhe, deri ne vjetin 1977 kur ato rane ne duert e Sigurimit.
Me kujtohet si tani ajo dite e 13 korrikut te atij vjeti ku bate nje i xete i madh dhe une kjesh ule me pushue ne pik te zhegut, pasi sapo isha kthye prej Vaut te Dejes ku punojshe puntor. Aty ka ora tre e pasdrekes ra dere e shtepise dhe une nuk dola me e cil, tuj kujtue se kishin kercite fmia e lagjes. Por ajo gja u nigjue perseri dhe ne dhomen ku flejshe erdhi motra e me tha me dale me e hape se po vinin disa shoke. Ndersa i thashe motres qe une nuk kishim shoke, hapa deren dhe aty pashe nenkryetarin e Deges se Mbrendshme te Shkodres dhe pese vete te tjere. Ata me thane: “A na njeh?”. Une ia ktheva: “Po kush s’iu njeh ju”. Pas kesaj ata hine mbrende dhe qe prej asaj oret e deri ne tete te mbramjes, e kthyene gjithshka permbys tuj kontrollue. Pa pushue asnje minut, per pese ore me rradhe ata kontrolluen deri tek arka e nanes, e aty ka ora tete erdhi dhe nje ushtar me minakerkues per me vazhdue kontrollin. Ndersa po kontrollojshin, njeni prej tyne qe ishte shume i mire, fshehtas shokeve me diftoi se ate dite e kishin arrestua edhe vellaun tim, Zefin, i cili pat nodhe ne Razem. Pak kohe pasi iken ata, erdhi nje person e me tha qe te paraqietsha ne Degen e Brendshme dhe kur shkova aty, njeni prej hetueseve me tha: “Ne kerkojme disa libra te vjeter ne kopshtin tuej”. Une iu pergjigja se aty nuk kishte gja. Ai ngulte kambe se kishte, une i thosha jo, ai vazhdote prape tuj thane po dhe keshtu bame debat nje cop heret. Pas kesaj ai me vuni ne tavoline nji liber ungjillit qe kishin marre ne shpine tone dhe me tha te bajsha be se nuk kishim gja ne oborr te shpis. Une menjehere vura doren mbi ungjill dhe thashe: “Si e basha une ne ungjill, ashtu me vrafte ne rast se kena gja ne kopsht”. Pas kesaj ai me tha: “Ik ne shtepi”. Pak kohe pasi ika ne shtepi, aty erdhen tete police dhe filluen me kontrollue ne oborr. Ai kontroll vazhdoi per pese jave me rradhe ne prezencen time dhe kur i gjeten, ata me thane: “Edhe besimtar, edhe na rrejte”. Une iu thashe: “Ju me pyetet per ne kopsht e jo per ne oborr”. Ndersa e mora persiper se ato i kisha mshe vete, iu pergjigja: “Po ju me pvetet per ne kopsht e jo ne oborr”. Disa ore pasi iken ata, ne shtepi erdhen fshehtas dy oficere policiet te Deges, te cilet nuk hyne nga porta jone, por tuj shfrytezue nje porte tjeter te kojshive me te cilat na shkojshim shume mire. Ata me thane qe te paraqitesha ne Dege dhe kur shkova atje, me futen ne qeli ku me lane te ndryme per nente muaj me rradhe”, kujton Gjergj Simoni arrestimin e tij pas gjetjes se dhjete thaseve me dokumentev e sende te ndryshme te Arqipeshkvise. Po si i gjeti dhe si ra Sigurimi ne gjurmet e tyre? Lidhur me kete Dom Gjergji shprehet se nuk mund te akuzoje asnjeri, pasi jo vetem nuk ka fakte, por “ajo gja tashme asht nje kapitull i myllyn dhe i perket nje kohe te shkueme”.

Gjergji, 10 vjet burg

Pas nente muajve qe Gjergjin e mbajten te izoluar ne qeli, e moren qe andej dhe e cuan tek dhoma ku Sigurimi kishte vendosur thaset qe i kishin gjetur atij ne oborr. Lidhur me kete, ai kujton: “Aty ku kishin jetu Murgeshat Servite, me vune me sistemu dokumentet e gjetuna, sepse librat i kishin cu ne Biblioteke, apo i kishte marre dikush tjeter. Aty me thane qe te dajshe vec shkrimet e mija, e vec ato te Dom Mark Harapit e At Benedikt Demes. Teksa sistemojshe ato, pashe dhe poezine time “Leter Luciferrit” dhe kur shkova ne qeli, mendoja se do me pushkatojshin. Por shpejt i dhashe kurajo vedit duke menue se aty ishin pushkatue sa e sa priften te tjere dhe u gezova se edhe une po bajshe dicka te mire. Per cdo shkrim timin, me therritshin cdo dite per me dhane spjegime ne hetuesi, ndersa per poezine “Leter Luciferit” qe kishte rreth 400-500 vargje, dhashe skjarime prej ores 7 deri ne ora 16. Pas nente muejsh hetuesie, ku nuk me torturuen po me hidhnin droge ne gjelle, me nxorren ne gjyq, i cili u zhvillue me dyer te mylluna ne sallen e Gjykates se Rrethit. Para se me me nxjerre ne gjyq, me vizitoi Dr. Enver Mersini i cili iu tha atyre te Deges: “Ju pakeni dashte me e myte kete djale”. Gjyqi kunder meje filloi naten e madhe te Pashkeve ne prillin e vitit 1977 dhe gjate akt-akuzes te cilen e kishin perkufizue “Agjitacion e propagande te myllun”, me lexuen gjashte poezi ku une aludojshe hapun kunder regjimit. Ndersa poezine “Leter Luciferrit”, nuk e lexuen pasi ajo fliste kunder Enver Hoxhes dhe ata nuk munt ta lexojshin. Kur me kerkuen fjalen e fundit, une iu thac: “Une kerkoj drejtesi”. Ndersa trupi gjykues u terhoq me dhane venimin, disa police me shane duke me thane; prift i poshten. Pas kesaj i thace nje polici qe me kishte shterngue fort prangat, qe te me vinte ne goje nje cigare se i kishe duert e lidhuna. Ai duke me ndezur cigaren, me tha: “Qenke guximtar i madh” dhe une iu ktheva duke i thane: “Ju i masni njerzit me gjatesine e trupit dhe jo me forcen e shpirtit. Kjo eshte e keqja juej”. Pas kesaj trupi gjykues ma denoi me dhjete vjet burg”, e mbyll rrefimin e tij Dom Gjergj Simoni, i cili vuajti plot nente vjet e 19 dite ne kampet e Ballshit, Qafe Barit e Spacit, per faktin e vetem se deshi te ruante objektet e dokumentet me vlere te Arqipeshkvise se Shkodres. Po keshtu vite te gjate burgu vuajti edhe i vellai i tij, Monsinjor Zef Simoni, i cili sot eshte Ipeshkvi i Shkodres. Edhe vete Gjergj Simoni, qe prej vitit 1991, kur u shugurue si i pari meshtar prej Selise se Shenjte, sherben ne famulline e Dajcit te Bregut te Bunes, pa harruar pasionin e tij te vjeter: Letersine.

Dashnor Kaloci - Vrasja tragjike e at Bernardin Palajt, mbledhesit te Eposit te Kreshnikeve

Historia e dhimbshme e klerikut katolik qe u diplomua ne Austri dhe punoi per 20 vjet ne mbledhjen e folklorit ne Veriun e Shqiperise. Deshmia e nipit te tij, Luigj Palok Gjergji.

Vetem nje dite pasi at Bernardini ishte kthyer nga Tirana ku bashke me disa klerike te tjere katolike ishin thirrur ne nje takim nga Enver Hoxha, ate e arrestuan dhe e mbyllen ne nje nga dhomat e Kuvendit te Franceskaneve te cilin Sigurimi e kishte kthyer ne burg. Gjate asaj kohe qe ai mbahej i arrestuar aty, u torturua ne menyren me mizore dhe asnje nga familja jone nuk mundi qe ta takonte dot. Me daten 2 dhjetor te vitit 1946, ne na lajmeruan qe te shkonim tek Kuvendi per ta pare dhe aty vajtem: une me nenen, Lizen dhe gjyshen, Nushen. Ne nuk na lejuan qe te futeshim brenda oborrit te Kuvendit, por na hapen paksa porten e jashteme dhe nga aty pame trupin e Bernardinit te plandosur perdhe me veladonin gjithe gjak te ngjitur per trupit. Njerzit e Sigurimit na thane se ai kishte pasur vdekje natyrale dhe na dhane disa placka dhe sende te tija personale krejt te parendesishme. Ne kerkuam qe te merrnim me vete kufomen e tij per ta varrosur, por ata nuk na e dhane e pas disa minutash na perzune edhe ne nga ai vend”.

Njeriu qe flet dhe deshmon per here te pare per “Gazeten”, eshte 69-vjecari Luigj Palok Gjergji, i cili rrefen te gjithe historine tragjike te dajes se tij, at Bernardin Palajt, klerikut katolik i njohur si nje nga gjurmuesit e mbledhesit me te medhenj te Eposit te Kreshnikeve te Veriut te Shqiperise. Po kush ishte Bernardin Palaj, cila eshte origjina e familjes se tij dhe ku ishte shkolluar ai. Cila ishte veprimtaria studjuese e shkencore e At Bernardinit dhe sa kohe punoi ai ne mbledhjen e Eposit te Kreshnikeve te Veriut e folklorit te atyre trevave qe u njohen dhe u cilesuan si Visaret e Kombit? Perse e arrestuan At Bernardinin dhe cilat ishin rrethanat e vdekjes se tij tragjike ne qelite e Sigurimit te Shkodres?

Bernardini u lind me 22 tetor te vitit 1894 ne fshatin Shllak te Dukagjinit, prej nga eshte dhe origjina e hershme e familjes se tij. Babai i tij, Gjon Palaj, ishte nje rrobaqepes teper i njohur ne te gjithe ate zone dhe njihej si nje nga besimtaret me te devotshem te fese katolike. Ndersa e jema e tij, Maka, ishte nje grua shtepiake qe i ngryste ditet e saj duke u marre me punet e shtepise dhe endjen ne avelmend. Bernardini ishte i parei i femijeve dhe pas tij vinin dhe dy vellezer e nje moter. Lidhur me te kaluaren e tij dhe te familjes, i nipi i tij, 69-vjecari Luigj Gjergji, deshmon: “I vellai i madh i Bernardinit, rreth vitit 1925 iku nga Shqiperia dhe mergoi per ne SHBA, ku u martua me nje vajze me origjine australiane. Ai deri ne fund te jetes se tij banoi ne Bruklin, ku kishte ne pronesi nje hotel me emrin “Juvenilja” dhe nje faramci te madhe ku i punonte e shoqja. Ndersa i vellai i vogel i Bernardinit, Gjon Palaj, mori zanatin e te jatit te tij, duke u bere nje rrobaqepes i famshem. Pjesen me te madhe te jetes se tij e deri ne vitin 1948 kur u nda nga jeta, Gjoni e kaloi ne Tirane duke punuar si rrobaqepes tek i fameshmi, Gjon Laca, qe e kishte puntorine e tij ne shtepine e Kaceleve. Ndersa motra e Bernardinit, Nusha, ka jetuar vazhdimisht ne qytetin e Shkodres dhe eshte njohur si mjeke popullore. Nusha vdiq ne vitin 1953 dhe ajo la dy djem dhe tre vajza, njera nga te cilat, Liza Gjergji, eshte nena ime”, deshmon Luigj Gjergji mbi familjen e At Bernardin Palajt, te cilin e nena e tij, Liza Gjergji, e kishte daje.

Nga Austria ne Dukagjin

Mesmimet e para te fillores dhe te shkolles unike, Bernardini i mori prane Kolegjit te Franceskaneve ne qytetin e Shkodres, ku pasi doli me rezultate te shkelqyera, u dergua per te ndjekur me tej studimet prane Liceut Teologjik ne Salzburg te Austrise. Pasi e mbaroi ate Lice me rezultate shume te mira, ai ndoqi me tej studimet e larta prane Fakultetit Teologjik ne qytetin e Insbrukut. Lidhur me kete dhe karrieren e mevoneshme kishtare te Bernardinit, Luigj Gjergji, deshmon: ” Pas marrjes se diplomes, Bernardini u kthye ne Shqiperi dhe ne vitin 1911 ai u dorzua si frat prane Kuvendit te Franceskaneve ne qytetit e Shkodres. Pasi qendroi per disa vjet prane atij Kuvendi, ne vitin 1918, Bernardinit iu dha e drejta e meshtarit duke u dorzuar si prift dhe pas asaj kohe ai shkoi per te sherbyer ne disa nga famullite e fshatrave me te thella te Malesise se mbi-Shkodres. Aty nga viti 1920, Bernardini u caktua si profesor i gjuhes shqipe dhe latinishtes prane Gjimnazit “Iliricum” te qytetit te Shkodres dhe ne ate kolegj ai bashkepunoi ngushte me drejtorin e saj, Pader Gjergj Fishten, i cili e nxiti ate ne fushen e studimeve mbi doket zakonore dhe folklorin e Veriut te Shqiperise. Ate pune kerkimore dhe studjuese, At Bernardini e vazhdoi gjate gjithe atyre viteve qe sherbeu si profesor prane gjimnazit “Iliricum”, duke bashkepunuar ngushte dhe me mikun e tij, At Donat Kurtin, me te cilin ai here pas here ndermerte ekspedita kerkimore ne fshatrat me te thelle te trevave te Veriut. Ne ato zona te largeta ai bashkepunoi ngushte edhe me rreth 40 famullitare, te cileve iu linte detyra per mbledhjen e Eposit te Kreshnikeve te Veriut dhe dokeve e zakoneve te ndryshme te atyre fshatrave ku sherbenin ata. Po keshtu pervec asaj pune te vazhdueshme kerkimore ne terren qe i zgjati per afro 20 vjet me rradhe, At Bernardini u mor edhe me anen studimore te Eposit te Kreshnikeve dhe aty nga viti 1940 ai filloi botimin e tyre. Ne ate kohe ai se bashku me mikun dhe bashkepunetorin e tij me te ngushte, At Donat Kurtin, botuan ne kater vellime, librin “Kenge kreshinkesh dhe legjenda”, i cili pati nje jehone te madhe dhe u vleresua shume nga personalitetet e letrave te asaj kohe, si Xhuvani, cabej, Dosti, Pader Anton Harapi etj, te cilet e quajten ate vellim: “Iliada shqiptare”. Pas kesaj ne vitin 1942 At Bernardini filloi botimin e studimeve te tij ne revisten “Hylli i Drites” me studimin: “Doke e kanu ne Dukagjin”, e cila vijoi ne disa numra rradhazi, gje e cila u botua edhe ne Rome ne vitin 1944. Nje pjese e madhe e studimeve te At Bernardinit, u botuan ne vitin 1943 edhe ne tekste te ndryshme shkollore. “kujton Luigj Gjergji, lidhur me punen studimore te dajes se tij, At Bernardin Palajt.

Vdekja ne qelite e Sigurimit

Pas vitit 1944, At Bernardini jetoi sa ne Shkoder aq dhe ne Tirane, ku vinte shpesh per te botuar punimet e tija shkencore ne Institutin e Studimeve Shqiptare me te cilin kishte bashkepunuar qe nga koha e Luftes. Punimet shkencore te tij u vleresuan mjaft edhe pas mbarimit te Luftes, ku nje nga studjueset me te fameshme te Eposit shqiptar, rusja Denisckaja, ne nje studim te sajin shprehej me superlativa per te duke thene: “At Palaj eshte njohesi me i thelle i maleve tona”. Mirpo puna e gjate kerkimore e studimore qe At Bernardin Palaj kishte nisur qe ne fillimin e viteve 1920, nuk mundi te vazhdonte me tej, sepse ashtu si pjesa me e madhe e klerikeve katolike edhe ai u godit nga regjimi komunist i Enver Hoxhes. Lidhur me kete, nipi i tij, Luigj Gjergji, deshmon: “Aty nga data 22 tetor e vitit 1946, vetem nje dite pasi At Bernardini ishte kthyer nga Tirana ku bashke me disa klerike te tjere katolke ishin thirrur ne nje takim nga Enver Hoxha, ate e arrestuan dhe e mbyllen ne nje nga dhomat e Kuvendit te Franceskaneve te cilin Sigurimi e kishte kthyer ne burg. Gjate asaj kohe qe ai mbahej i arrestuar aty, u torturua ne menyren me mizore dhe asnje nga familja jone nuk mundi qe ta takonte dot. Me daten 2 dhjetor te vitit 1946, ne na lajmeruan qe te shkonim tek Kuvendi per ta pare dhe aty vajtem: une me nenen, Lizen dhe gjyshen, Nushen. Ne nuk na lejuan qe te futeshim brenda oborrit te Kuvendit, por na hapen paksa porten e jashteme dhe nga aty pame trupin e Bernardinit te plandosur perdhe me veladonin gjithe gjak te ngjitur per trupi. Njerzit e Sigurimit na thane se ai kishte pasur vdekje natyrale dhe na dhane disa placka e sende te tija personale krejt te te parendesishme. Por e verteta qendronte krejt ndryshe, sepse vdekja e tij kishte ardhur nga torturat dhe semundja e tetanozit qe i ishte shpifur atij ato dite nga teli me gjemba qe i kishin lidhur duart. Ne kerkuam qe te merrnim me vete kufomen e tij per ta varrosur, por ata nuk na e dhane e pas disa minutash na perzune nga aty. Qe nga ajo dite ne nuk mesuam dot asnje te dhene se ku e kishin varrosur trupin e tij, por pas pese vjetesh, u hap fjala se At Bernardinin se bashku me gjashte klerike te tjere qe i kishin mbytur ne tortura, i kishin varrosur ne gropen e gelqeres aty ne nje skaj te Kuvendit Franceskan. Po keshtu krahas ketij lajmi ne na thane se trupi i At Palajt ishte groposur ne nje vend me trupin e Dom Lazer Shantojes, brenda murit rrethues te Kuvendit. Por te gjithe keto ishin vetem fjale nga njerez dashamires, sepse faktikisht eshtrat e At Bernardinit familja jone nuk ka mundur t’i gjej dot edhe sot e kesaj dite”, e perfundon rrefimin e tij 69-vjecari Luigj Gjergji, lidhur me dajen e tij, At Bernardin Palaj, nje nga studjuesit me te medhenj te Eposit te Kreshnikeve te Veriut, qe vdiq ne torturat e Sigurimit ne dy dhjetorin e vitit 1946, kur qeveria komuniste e Enver Hoxhes propagandonte zgjedhjet e lira dhe demokratike.

Ernest Koliqi: “At Bernardini ishte “frati i kangvet”

Tri dite ndjeja ne Palc pa fratin, tue e pritun. Rrogtari e rrogtaresha me shikojshin syte per te hetue dhe shpejt per te plotsue ma te voglin deshir t’emin. Kurgja nuk me mungonte n’at qele te paqet. Megjithekete, kallzoj te drejten, ato tri dit pa mikun e dashun m’u duken te gjata. Jo se e urrej vetmin. Perkundrazi shpesh e due dhe e kerkoj si nji gja te lakmueshme. Per ma, qi ajo asht gjtihmone pjellore. Por vetmija e maleve kish fillue me me lodhun; vetmija e nji qytetari midis Malsorve, me te cilet kurr nuk mund te celim, nga shkaku i mendesis rranjesisht te ndryshem, nje marredhanje shfryese shpirtnore. Pritshem me padurim shokun e vjeter, ne vetmin e qeles se Palcit. Shume e rrebte vetmija e maleve. Vetem ata qi e provuen mund te flasin per te. Na qi kemi jetue perjashta, njoftim vetmin e qyteteve te medhaja. Je kret i vetem atje ne mes nji morije njerzish te huej. Ece brryl per bryl me ta, i panjoftun nder te panjoftun, por atje, nder udha te mbarmjes plot drita e levizje e zhurma e kumbime, zemren nuk t’a ndrydhe nji shtrengim i papritur shkretnimi si ne Malsi, ku pra flitet gjuha jote.
Edhe pse nuk flasin me ty, kalimtaret e udhavet te perjashteme te shoqnojne me fytyra te qeshuna, me sympathy gazmore te shikimeve. E ndien veten si nji bote te rregullueme, q’i gjeti mjetet ma te holla me luftue merzin, me zbute ndiejen e tmerreshme te vetmis njerezore, te vetmis tragjike, te shpirtit qi trupi dan, robnues. I verbet, nga njerezit tjere e nga te gjitha sendet: e lenhe, prandej, e shpesh e kandeshme vetmija nder qytete te hueja. Perkundrazi ajo e maleve e rande per ne qytetaret dhe nganjihere dermuese.
Tmeri, merzija e mortshme e vetmis me kapi keqas papritmas nji nate ne Shosh, mbas dy javesh qi kasha banue me qef aty pa kurrnji takim me njerz qyteti. U argtova si perhere n’at mbramje-deri sa ngjaten ngjyrat e prendimit dhe xhixhilloi hylli i pare ne kupe te qiellit, tue ndigjue si muzike te folunit e paster te Malsorve. Si u err, u ngjita n’oden t’ime maje kulles se Nik Gjergjit. E qe, aty, m’u duk shum e zbet, trishtuese, drita e vogel e kandilit me vojguri sjelle me tesha tjera prej Shkodre. Do burra te shtepis, shtrue kambe kryq rreth meje, bsiedojshin. At mbramje nuk me terhiqte biseda e tyne, si te flitshin nji gjuhe te huej qi un nuk kuptojshem. Sa u kujtuen se un dojshem te rrij vetem, ata me shume njerzi zbriten poshte. Niken, qi perpiqej i shkreti t’a largoje me shpoti e gaz merzin t’eme, e nisa jashte me fjale idhnake.
Vobsija e odes, te zit e trenave te tavanit, pabukurija e orendive, terri porsa i davaritun prej flakes dridhese te kandilit me hyne ne shpirt. Deshirova Shkodren, shtepin t’ime qytetare, nji shok qytetar cilindo, per te thye at vetmi kaperthyese. E mbasi keto ngushullime nuk i kishem, e ndjeva veten te mjere, tmeresisht te mjere. Por me kaloi. I lajmuem ndoshta prej Nikes per trishtimin t’im, u ngjit maje kulles plaku i shtepis, Prel Gjoni, me zamare te vet ne dore. Me pershendeti shkurtazi dhe, pa folun asnji fjale tjeter, porsa zu vend larg drites me nji skaj t’odes nisi me i ra zamares me gjashte bira. Mue me pelqej sigurija e tij se me ato tinguj te thjeshte mund te sheronte cdo merzi te shpirtit. Une isha mbeshtete ne psote me krye ne jestek. Mbylla syt e leshova n’at varg tingujsh qi here te holle e te nalte, here te trashe e t’ ulet, mirreshin mbrapa bukurisht tue u gershetue e tue u shkri njani ne tjetrin. Zamarija pertrinte zanet e pyllit, te krojeve te jehonave bjeshkore.
Kur cela syt, pash bri plakut, pro pak ma ne drite, ndjeje dhe ajo per toke, Currlinen, blegtoreshen e re. Heshte e me shikonte me vetulla cue perpjete. Te vona, tue u avite kadale e tue me verejte me nji tute disi qesharake, kethei edhe Nika. Nji nga nji u shtruen prap rrotull meje burrat e shtepis dhe pime duhan e raki se bashku si nder mbramje tjera. Ato casa te shkurte trishtimi midis malesh me bajne te mendoj vetmin e kishtarve, te mesuesve, te nepunsave t’ane qi jetojne nder vise ma te humbuna t’atdheut. Sidomos merzija e gjate dimnore, kur bora per gjashte muej pret cdo marredhanje me qytete, tham do te jete e tmerrshme. Por ndoshta e shumta mesohen. Ata qi nuk mund te mesohen ne shkreti, vuejne, por sigurisht ua lehteson vuejtjen vetedija e nalte e detyres, e misjonit qi n’ato vise vetmitare kryejne.
Une ia qajshem hallin fratit t’em. Famullija e tij asht nji nder ma te largtat e ma te vishtirat. Me kureshte te gjalle pritshem t’a shof aty midis asaj bote t’eger, midis njerzve mali, ate qi njofta dikur bisedat plot vlere e mendehapet ne mes rretheve ma t’arsimeume te qytetit. Edhe frati erdhi.,Buze mbramjeje, ia degjuem shirrjen qi leshoi nga kryet e livadheve. Plot m’a mbushi Me gezim zemren zhapllima e thundrave te kalit, qi zbrite shpejt e shpejt kah qela.
At Bernardin Palaj, famullitar i Mertunit me ndeje ne Palc. At mbramje qi erdhi u kenaqme tue bisedue mbi folkfloren t’one. E, te nesermen, frati me coi ne nji ode te vogel e aty, mbi lepizat e nji rafti te vjeter, me tregoi do turra letrash zverdhue nga moti e tefteresh te trashe. Kanget. Mija kange kreshnikesh e trimnish, mija valle darsmash, poezi shekullore e popullit shqiptar perhere e ngjome, kalue nga goja e breznive ne te sosun n’ ate te breznive ne te kendellun. I shfletuem bashke ato letra e ato teftere te pluhunuem prej kah dilte fryma e nji prendvere s’amshueme. Cikli heroik i Mujit dhe i Halilit i kendue nga rapsodet e Dukagjinit me gjuhe te kulluet e te thekeshme. Po ato kange, po nder varjante ma te ngjyreshme, ma te levizshme te Malsis se madhe, ku kangetaret kane fantazi ma te gjalle. Vallet e Kosoves dhe te Dibres plot njomsi dashunore. Ato te Shestanit e t’Ulqinit me fytyrime detare, te holla e te lemueta. Ato te Bizes, tu Kepi i Rodonit afer Durresit, deliakte plot analogji me trajtat toskenishte.
Nuk e dij se kush pat thane qi gjithkund ne bote poetet kendojne per popullin, vetem ne Balkan populli kendon per poetet. Deri tash per mue poeti ma i madh i Shqipnis asht populli i yne. Kjo e vertete, me shendriti para syve te mendes ne Palc, ne qelen e Fratit te Kangve. Ai, ne vetmin e gjate te malit, i ka vu veshin kanges se pashtershme qi buron shi nga zemra ma e thelle e kombit arbnuer edhe ia ka rrembye harreses. Mbi lepiza te pluhunuene te qeles se Palcit, flen fara e prendvernave te pertardhuna te poezise re shqiptare.

TRADITA-ZAKONORE

Grimca nga “Visaret e Kombit”, vepra madhore e At Palajt

Per here te pare “Gazeta” publikon disa pjese nga punimi i Ate Bernardin Palajt, klerikut te famshem shkodran qe per 20 vjet me rradhe mblodhi dhe botoi Eposin e Kreshnikeve.

Para pak kohesh, ne faqet speciale te rubrikes “Dossier”, zuri vend nje shkrim i gjate per At Bernardin Palajn, nje nga kleriket kateolike nga Malesia e Shkodres, i cili vdiq nen torturate e Sigurimit te Shtetit, ne 2 dhjetor te vitit 1946. At Bernardin Palaj kishte lindur ne vitin 1896 ne fshatin Shllak te Dukagjinit dhe pasi kishte marre mesimet e para ne Kolegjin Franceskan te qytetit te Shkodres, ishte diplomuar per Teologji ne Insbruk Te Austrise. Pas mbarimit te Studimeve ai u kthye ne vendlindjen e tij ku u caktua profesor i Historise ne Liceun “Illiricum” dhe krahas asaj pune, per afro 20 vjet me rradhe ai u mor me mbledhjen e Eposit te Kreshnikeve te Veriut te Shqiperise, si dhe me doket e zakonet e ateyre krahinave. Per ate pune voluminoze qe i zgjati per me shume se dy dekada, At Bernardini angazhoi edhe me shume se 40 famullitare qe sherbenin ne ateo vise te thella dhe bashke me At Donat Kurtin, i mblodhi dhe i sistemoi ato ne kater vellime te vecanta, te cilate njihen ndryshe si “Visaret e Kombit”. Ne shkrimin e meposhtem, ne po botojme vetem nje pjese te vogel nga ajo veper madhore, te titulluar “Malesia e Madhe dhe Bjeshket”, te cilen At Palaj e pate mbledhur e shkruar se bashku me At Kol Ashten. Ky material na u dorzua per botim ne dorshkrim, nga 69-vjecari, Luigj Palok Gjergji, qe eshte nipi i klerikut te famshem, Palaj.

Malesia e Madhe dhe Bjeshket

“Popullsia e ketyre trevave malore, natyrshem, ne rrjedhen e jetes ka ardhur gjithnje duke u shtuar, e si pasoje e ketij fenomeni edhe toka ka ardhur duke u copetuar gjithnje e me shpesh ne ngastra, e meqe kjo sillte qe as me blegtori nuk mund te perballohej ndikimi i shtimit te popullsise, banoret e ketyre trevave e pane te udhes te dyndeshin per t’i hapur rriskun vetes, familjeve te tyre, duke zbritur ne fillim ne Nen Shkoder, per te siguruar buken e dimrit, sic i thone malesoret e kesaj ane: Sa me kalue balten e dimnit, por me pas shume prej tyre u vendosen pergjithmone aty. U shperngulen pra prej trojeve te tyre, toka teper te varfera per t’u vendosur ne tokat plla te Bregut te Bunes, Trushit, Velipojes dhe bregut te Matit ku vune edhe pasuri. Megjithe kete burim fatlum pune e pasurimi, keta malesore qe ishin mesue me jetue me ajer te shendetshem, tani rane ne nje situate te veshtire persa i perket klimes se disfavorshme per ta, klime mocalishte, plot mushkonja e cila i detyroi qe gjate veres te ktheheshin ne vendlindje, ndersa vjeshten, dimrin e pranveren ta kalonin duke punuar ne viset e Nen Shkodres. Keshtu u krijua karvani ose sic i thone malesoret coja. Karvanet beheshin te organizuar duke i thirrur njeri-tjetrit, kur ishin gati me u cua: “O mik kur po coheni / Gati jemi kur te don”. Thirrje kjo karakteristike malesore qe per fat te keq disa, per te njollosur malesoret i quanin “fise te egra nomade” gje qe nuk eshte e vertete se malesori ka pasur shtepine e plangun e vet ne verri e te bamen ne bjeshke. coja ka patur bukuri poetike: Gjithsecili e ka patur me gezim ate dite. Banoret e Nen Shkodres pashmangesisht deshironin ta mesyjne bjeshken me ajer te paster e me bukuri natyrore. Karvani apo curja nuk eshte pune e lehte sepse donin shpenzime e pergatitje, megjithate behesh me ngazellim. Koha e karvanit caktohej me pare, me marreveshje duke mos i bere askujt padrejtesi ne shfrytezimin e kullotave. Se c’kerkohej per kete e kishte te qarte kushdo qe merrte pjese ne karvanin e cojes. Sigurimi i miellit per shtegtim, e per sa kohe qe do te qendronin ne bjeshke, sigurimi i bulmetit; eneve te gatimit saj vi, taleret (kopajat) per te mbushur caprat me maze, enet me gjalpe e mjeshkavine etj. Vec ketyre edhe rrobat e shtresat, gunat e fjetjes, ngarkoheshin ne mushka. Merreshin edhe qente e hekurave per te ruajtur mallin e vathen, si dhe pushka me fisheke kunder ujqerve dhe harushave. I pari karvanas ishte gjithmone i zoti i shtepise qe udhetonte ne kale i veshur me cakcire e xhamadan, ku ne jelek varej rrefana e argjende e sahatit “serk-isuf” e ne koke mbante qeleshen. Pas saj vinte cobani i berreve me pushke pas krahut duke u prire dhenve e duke u bertitur ogicave e pas cobanit vinte bagetia e trashe me kuaj, pra, te ngarkuara me ene shtepiake e ushqime, shtroje e rroba trupi. Femijet udhetonin ngarkuar mbi gomare me kosha. Grate u grahnin kuajve dhe tek-tuk mbanin ndonje foshnje te kerthinjte ne krah. Karvani udhetonte heret ne mengjes per te perballur vapen e dites dhe ndalesat per t’u ushqyer i benin ne vende ku i rrihte hieja dhe ku drekonin me buke qe e percillnin me qumeshtin e bagetive qe i milnin rruges per te mos u prishur gjiri i bagetise nga kullota e qumeshtit. Qumeshtin qe u mbetej nuk e shperdoronin por ua falnin shtepive para te cilave u binte rruga. Udhetimin sipas vapes here e benin naten dhe diten pushonin prane ndonje kroi apo hieje pemesh e lisash, nen mriza. Bjeshken e mesynon Malesia e Nen Shkodres dhe te Mbi Shkodres. Ajo e Nenshkodres karvanin e ka patur me te gjate se udhetonin 1 jave e bile edhe mbi 10 dite deri ne Bjeshke. Ketyre nenshkodrakeve te rene ketu nga Malesia e Madhe shpesh u kanosej malarja qe edhe u jepte vdekjen. Kunder malarjes perdornin “barin e etheve” bime me shkop te holle 30 cm me nje tufe lulesh te kuqe ne maje. Kete bime e thanin dhe e pinin si caj. Edhe kunder vrerit (te vjellurave) perdornin nje bime qe kishte nje kercell 50 cm, te gjate, rritej ne shkembenj e kishte lule te verdha ne maje. Kjo bime nxjerr nje leng te bardhe si qumeshti qe quhet rriedhce e cila perdoret vetem 3 pika ne nje mase te paket sheqeri qe duke e ngrene te pastron te vjellurit (vrerit). Karvanet qe niseshin nga zona e Nenshkodres kalonin neper ure te Bacallekut ku ne kohen e Turkut paguhej gjymryku per te hyre ne Shkoder e mandej rruga vazhdonte per ne Koplik, Bajze, Rrapsha e Hotit, Kelmend, Vermosh e ne Guci. Ata qe Bjeshken e kishin ne krah te Shales-permbi Rrogan, binin neper Koplik ku pershkonin fushen e Zhajes e pas kendej vijonin tek prroi i Thate, Shkrel, Ducaj-Zagore, neper Boge kah Shtegu i Dhenve, neper Theth, Rrogan e ne Valbone. Njeri prej konaqeve qe i ka ra kesaj rruge ka qene edhe shtepia me ze e Lum Mirae (Mirajve) nga Selcka. Kur Malesia binte ne Guci, tellalli leciste lajmin:”Prej dites se diele e deri te merkuren tjeter te javes qe vjen, mos me leshue kush gje te gjalle gjate rruges qe udhetojn malesoret, se del Malsija ne Bjeshke!” Ky lajm sherbente per te mos u perziere tufat e bagetive te vendalive me ato te malesoreve. Atekohe rruga e malesoreve ka ra neper krejt bregun e djathte te lumit Gercar-afer Vermoshit deri ne Guci. Kjo porosi e tellallit ka qene ne fuqi deri ne vitin 1919. Kur malesoret arrinin ne Guci secili ka kaluar ne bjeshken e vet.

Tokat e Malesise

Sot ka mjaft malesore qe dine per secilen bjeshke se e kujt ka qene. P.sh. Tom Pjetri prej Vukli, 80 vjecar, Zef Lulashi prej Kikci 85 vjecar e Zef Doda prej Nikcit 85 vjecar, qe jane marre tere jeten me blegtori, deshmojne: 1)Vizitori e Brazda e Vezirit kane qene te Dede Gjo Nike Sykut prej Selce. 2) Zeletina mbi Nakute e Bori i Kolines mbi Vuthaj te Ded Cokut prej Selce 3) Golezhi mbi Andrejevice, i Kacel Turkut, bajraktar i Nicit. 4) Zeletina (pjesa tjeter) Gjon Sokolit prej Nikcit. 5. Grebeni – Dush Ules prej Nikci. 6. Lipovica-Kol Precit nga Selca. 7. Bistracica, e Nikoll Mekut prej Vuklit. 8. Popadija, e Nik Tomes prej Vuklit. 9. Vollushnica e Zef Camit dhe e Pretash Zogut prej Vukli. 10. Gerbaja e Kel Vates prej Vuklit. 11. Dromodoli mbi Decan i Keqa Lukes prej Vuklit. 12. Loxhija mbi Peje, e Prel Kol Rrasit prej Nikcit. 13. Smilojonica, mbi Beran (Ivangrad) e Vate Petrashit me vllazni. 14. Potkobilla, mbi Plave, e Cak Dedes prej Vukli. 15. Liqeni i Shtrazes, mbi Shale i Prek Pellumbit prej Vuklit. 16. Pecokeqi mbi Shale i Kol Shytit prej Nikcit. Boga qe shkon ne Kelmend ka pasur bjeshken e vet ne te dy anet e bajrakut, ne lindje me majen e Dashit ne krye e ne veri me Bjeshket e namuna. Maja e Dashit per Bogen eshte naltue si te ishte “Ora e Bajrakut” me rreth 2000 m lartesi nga deti dhe eshte i teri shkemb gjigandesk. Aty kalohet vetem neper nje shteg te vetem. Vete Maja e Dashit eshte livadh alpin me bar deri ne gju. Bjeshkataret e Boges binin ketu kur bari vesitej me fort, shtrine e shterpnimin. Kjo behej se nga vesa e barit shtrrima e shterpnimi nuk kishin nevoje per uje. As egersirat nuk depertonin ketu se shtigjet mbylleshin aq lart sa egersira nuk mund t’i kapercente.

Bjeshket e Kelmendit

Kelmendi ka pasur bjeshket e veta ne Bjeshket e Namuna, rreth Plaves e Gucise mbi Decan, mbi Peje, mbi Andrijevice e mbi Beran (Ivangrad), Hoti, Gruda, Kastrati, Shkreli, Trijeshi e Koja, per cka dihet, nuk kane pasur hise por ne paste dale kush per hatrice. Kjo pjese tjeter e Malesise qe permenda me lart, ka pasur bjeshket e veta: Hoti ka dale ne Velecik, te ndare ne hise te ndryshme ngastra), sipas bajraqeve: Brushtulla, Kopita, Gropa e Ahit, Shtjerri, Bjezhgazhi, Lugu i Shakujve, Mala e Pshises etj. Gruda pa pasur Jeshnicen mbi Vermosh, por duke u vrare me fqinjet i eshte dashur te shesin Bjeshken per te paguar gjaqet, keshtu qe ka mbetur pa bjeshke. Ne kohen e sotme, pra, e vetmja njesi Bajraku, Gruda, nuk ka Bjeshke. Kastrati bjeshken e vet e ka patur ne Velecik, te ndare sipas bajraqeve: Drugomir, Fushe e Zeze, Krenashdol e Lqeth. Edhe Shkreli ka patun bjeshket e veta mbi Shkrel nga Lindja, nder te tjera, me ze Korrila e Shkrelit, si dhe kah Veleciku-Vrithin, Rranxat e Vrithit dhe Troshanet e Vrithit, por do pasur parasysh se qekur i ra Hoti permes kufirit, kesaj ane iu keput edhe Bjeshka ne Velecik, keshtu qe Traboini e Drumja kane per bjeshke cemerin, Bukuviqin kah Tebanat e Vuksanas. Per t’u furnizue me uje kane pasur Gezojt shpelle 20 m e thelle ku permes shkallesh te gurta i afroheshin ujit per t’u furnizuar. Edhe Korita dikur ka qene e Hotit, por ja hoqen dore. E Hotit ka qene edhe Smutigorja e vellezerve Gjelae (Gjelajve) permbi Vermosh, por mbeti pa te, sepse, edhe sot shihen vorret e Hotjaneve ne ato brigje: burra, gra, femije te mbytur, e pra qysh atehere Hoti nuk ka dale me ne ato bjeshke. Ne baze te kallezimeve te burrave te moshuar te Shkrelit, paraqitja e bjeshkeve te kesaj pjese te Malesise se Madhe, ka qene: 1. Zagora: Nje pjese te Fushe-Zezes dhe pjesen e Draganit. 2. Vrithi: Troshanin, nje pjese Fushe-Zeze ne Glecan Graban. 3. Dedajt: Brushkullin dhe nje pjese te Koriles. 4. Bzhezh cek Dedajt: Korile, Gryke Lugje, Negovan. 5. Xhajet: Draganine. 6. Ducajt: Kamshallin dhe Breg-Beqen e pak Gryke – Lugje. 7. Majat: Mshitel e pak Gryke-Lugje. Gruda deri diku e ka zevendesuar bjeshken, qe nuk e ka pasur, me freskine e njomesine e Lumit Cem qe e pershkon permes Gruden. Shume shtepi te Grudes jane ulur ne Lug te Cemit e kane kalur pjesen me te nxehte te veres.

Trimeria e Vuksan Gela

Ne Grude beheshin shume fiku e rrushi. Vendalite kesisoj nuk mund t’ia kthenin shpinen vendit te vet. Ka pasur edhe shume gje te gjalle e sidomos dhen. Po si shteruan keto dhen? Duke i dhene doberzana bjeshkatareve ne Pyll te Madh, afer Liqenit te Shkodres ku kishte kullote e uje boll, por meqe ketu nuk ishte vend i shendoshe bagetia jepej sic thame per 3 oke djathte per krye berriplle, ose sipas marreveshjeve nga me te ndryshmet. Dberzanat (te perzanat) jane edhe nga Dita e Shen Antonit deri per Shengjon. Ne Grude kemi nje rast tjeter; Veziri i Shkodres i nxori ne Bejleg nje rival te tij, por duke mos i besuar vetes, kerkon nje burre trim qe t’i dale ne dyluftim armikut te vezirit. I pari i Grudes i asaj kohe, Vuksan Gele Ivezaj, meqe ishte i plakur, vendosi shprehjen:”Eh, i shkreti une, me ka lane kemba e dora se i kisha dale ne bejleg hasmit te Vezirit”. Njeri nga djemte e Vuksanit e garanton te jatin qe te rrije pa merak se do ta kryente vete kete dyluftim, dhe, fitoi ndaj rivalit te Vezirit. Vuksani kerkoi Dimoshen ne fushe per verri dhe Vermoshin per Bjeshke, Dheun e Zi si dhe Pyllin e Madh deri tek liqeni i Shkodres!â? Thuhet se Vuksan Gela, para se te vdiste, porositi me goje djemte e vet duke u thene:”Keni me me varrosun ne Maje te Sukes se Grudes ku kemba e kalit te turkut nuk ka me mujte me ma shkelun vorrin!”. “Edhe sot ky varr eshte aty ku porositi Vuksan Gela e per cdo vit i kujtohet emri dhe i behen ritet fetare”.

Rudina Llazari - “Nji komb qi lindet ka nevoje per fatosat qi desin. Por fatosat qi desin nuk kane c’te bajne ne nji komb qi i harron dhe i perbuze”.

Keshtu do te shprehej drejtuesi i revistes “Hylli i Drites” At Gjon Shllaku ne numrin 3-4 te kesaj reviste. “Tjeterkund, njerezit e idealit, ne u mbytshin per se gjalli nderohen per se dekuni. Nder ne ata mbyten dy here; edhe harohen”. Apostrofime ne dukje te thjeshta, parandjenja dhe profeci qe tingelluan deri vone si teper te trishta. Ne mengjesin e zymte, te vrenjtur dhe me shi shkodre te 4 marsit 1946 zemrat e shkodraneve u dridhen nga bresherite e automatikeve dhe jehonat qe vinin nga Zalli i Kirit vendi i namun ku pushkatoheshin “mekataret” kohes se kuqe. Nen plumbat e skuadres ekzektutuese rane njeri pas tjetrit perdhe trupat e 7 te denuarve me vdekje nder te cilet 4 ishin klerike katolike. At Gjon Shllaku qe njeri nder ta. Nuk ishte hera e pare qe ne te zbardhur te drites ne qytet te degjoheshin te shtime te tilla me ushtime te “xanun” si ato qe bien ne mish njeriu. Ne zakonin e fituar rishtazi pushkatimet e heretikeve beheshin ne oret e para kur njerezit ishin ende ne shtroja. Pas pushkatimit zakonisht trupat e te vde****e liheshin ashtu njeri mbi tjetrin si te ishin thase plehu ne dispozicion te qytetareve per tere diten. Ne muzg te nates ashtu grumbull sic ishin hidheshin ne nje grope te perbashket qe mbulohej mire mundesisht te mos mund te dallohej me. Ky qe fati qe parandjeu ne harresen e tij edhe At Gjon Shllaku. “Ne nesre se bashku edhe me nji koleg temin shkume kinse per me shetite, kah vedni i pushkatimit me qellim qe te vertetojme se ku i kishin voprrue. Kurrkund shenje grope dhe as dheu te cuem rishtaz. Ma vone merrme vesh se gropen e kishin cele naten, afer shtratit te lumit, ne zall qe e mbulon lumi mbas shinave. Dheun teprice e kishin trete dhe gropen e kishin rrafshue me kujdes me fundrri te qytetit: teneqe, kutija zhele ne menyre qe te mos dukej sheje dhe as gjurme per krimin e kryer”. Keshtu shprehet ne kujtimet e tij per At Gjon Shllakun Pal Duka-Gjini.
Ne Shkoder At Gjon Shllaku njihet si nje nder me intelektualet klerike klatolike. Filozof, gazetar, profesor, at Shllaku njihet edhe politikan. Ne historine e mendimit demokristian At Gjon Shllaku thuhet te jete i pari kryetar i Partise Demokristiane Shqiptare. Madje duket se kjo ka qene edhe nje nder shkaqet kryesore qe e cuan ate drejt fundit dhe rrokames te pashmangshme. Regjimi nuk mund te pranonte ne rrjedhen e kohes ata qe ishin ne oponence ideologjike me te. Le qe per njerez te tille si At Gjon Shllaku ishte i majtueshem fakti se qe prift dhe qe bente pjese ne nje elite te zgjedhur intelektualesh.

Eruditi qe mbeti ne histori

Te vjetrit e kujtojne shume mire, megjithese ai nuk eshte me qe nga fillim marsi i vitit 1946. Duke kujtuar takimin e pare te tij me at Gjon Shllakun, At Zef Pellumbi tregon “Ishte nje burre i ri , rreth te tridhjetave, por i plakun para kohe. I shkurter, i thate, i zbehte, me nji pale syze te zeza qe i mbulonin gjysen e fytyres qe qeshte”. Jo i bashem ne trup. Me shume i mesem se i gjate. Me nje paraqitje te pervuajtur. Fytyre e nje frati te zakonshem qe pamjes te jashtme nuk i jep as rendesi dhe as peshe. I kendshem ne te folur dhe plot njerezi. Fytyren dhe formen e kokes karakteristike te rraces ilire. Ballin te shpervjelur dhe floket te ralle. Keshtu e mbajne mend ne kujtimet e tyre ata qe e njohen at Gjon Shllakun. “Dinte me u mbajte ne shoqni dhe ne cdo ambjent a rend shoqnuer, ruente te pacenueshem dinjitetin e meshtarit, zotnise e filozofit prakticien dhe sociologut pasurine e nji kulture te hapet dhe te thelle. Kishte nje mbamende te forte dhe refleksive. Lexonte shume dhe shka lexonte e thandronte ne mendje me kollajsi te cuditshme” thote per te Pal Duka-Gjini. Njohes i shkelqyer i filozofeve me te permendur te kohes italiane franceze dhe gjermane ngo ku duket se ka derivatuar edhe nje fare interesi i tij qe mbase per momnetet kur u shfaq mund te quhej i imponuar per politiken. I gatshem per te diskutuar mbi cdo ceshtje te diturise njerezore dhe letrare. Dinte te sillej me te gjithe pavaresisht se kishte parapelqim intelektualet dhe te zgjuarit e kohes. Megjitheate filste perzemersisht njesoj me te gjithe. Ne Shkoder kujtohet miqesia e tij me doktor Shiroken i cili ne bisede me te edhe kur vinte rasti te perdotre terminologjine e ngushte te zhargoneve te shkences humane te njeriut. Po keshtu mbahet mire ne mend edhe nje episod tjeter. Gjate nje vizite te nje gupi albanologesh italiane ne Shkoder At Gjon Shllaku eshte i zoti i shtepise. Ne listen qe kerkohet te behrt per nje dhurate me libra At Shllaku verteton te qenit njeri erudit dhe me kulture dhe shije letraro-ditunore. At Goni ne Liceun franceskan ku jepte mesim konsiderohej si profesori me i pergatitur. Ne kohen e vet thuhej se ishte njeriu me i larte i kultures shqiptare. “E kam pase profesor ne liceun “Illyricum” dhe na jepte mesime ne fiziko-kimi, ne frengjisht dhe ne ekonomine politike. Ishte profesori me simpatik. Ne klase na fliste per marrjen e Bastijes, qe ndryshoi boten. E kuptonim na?.. Sigurisht qe jo…” thote at Zef Pllumi.

Ne drejtimin e “Hyllit te drites” aftesia e padre Gjonit spikati shkelqyeshem. Shpejt revista u shnderrua ne nje forum kombetar me pjesmarrje te personaliteteve me te shquara te kultures si E. Cabej, L. Mirdita, K. Naraci, F. Alkaj, P. Kacnari etj. Ai mblodhi rreth vetes pendat me te mprehat te kohes. Ne vatren qe inicioi Fishta i madh, ku u shkri platforma e nje Shqiperie te lire dhe te perparuar, u ulen ne kuvend si dikur pleqt e kanunit dhe dhe shkrimtaret e rinj te krishtere ose jo, por gjithmone adhurues te nje Zoti. Ai pranoi ide moderne e perparimtare, por pa ia shamnge parimeve kristiane e kultures shqiptare. Ne vitin 1945 intelektualet shkodrane organizuan konfrencen per krijmmin e Shtepise te Kultures. “U ftua edhe Pader Gjoni gje qe ai e perqafoi me entuziasem. Ne ate konference qe e zgjodhi Pader Gjonin kryetar nderi ai mbajti fjalimin perurues, fjalim qe do te mbetet i paharruar per auditorin e asaj dite” thote keshtu Zef Zorba. Te gjithe e njihnin Padre Gjonin dhe ishin te bindur se me nismetar te tille, kultura ekonomia dhe arti do te lulezonin ne Shqipaerine e pavarur.

Per fe e per atdhe

Ne lajtmotivin e klerikeve eshte e njohur edhe jeta e martirizuar per fe dhe per atdhe. Nje jete te tille pati edhe martir qe njihet me ermin Gjon Shllaku. I lindur ne Shkoder, djep te kultures dhe qender te kristianizmit ai pati emrin Kole ne pagezimin e tij. Ende i vogel hyri ne kolegjin Franceskan. Ne tetor te 1922 shugurohet prift dhe filloi jeten rregullatre duke nderruar edhe emrin e pagezimit ne Gjon. Diplomohet ne Hollande dhe Belgjike ne Univeristetin e Levain ndersa ne France ne Universitetin e Sorbones dhe kryen edhe nje kurs per gazetari cka do te jete nje nder synimet e tij kryesoere ne drejtimin e Revistes “Hylli i Drites”. Simbas tradites se Franceskanizmit ne Shqiperi dhe si pasoje e edukates te fituar nga te medhenjte me zhgun Bardhi, Gjecovi, Harapi dhe Fishta Rrota qe ishin mesuesa ne shpirt dhe ne zemer Padre Gjoni ndikoi tek te rinjte jo vec njdenjat fetare, por edhe kulturen e shendoshe dhe ndjesite kombetare. Edhe etij si eterve te Provinces Franceskane i dha jete binomi “Pref fe dhe per atdhe”. Ajo qe e dallon ne misionin e tij meshtarak e franceskan asht penda dhe shkrimi. Ketu dha provat e pare te nje zotesije te ralle dhe te nje talenti te vecante. Shkroi pak sespe koha e shkurter e aktivitetit te tij dhe rrethanat e veshtira te me te cilat u gjet ne momentet qe hyri ne radhet e shkrimtareve.

Mallkimi i kuq dhe politika e fese

Ne vitin 1946 per kleriket e krishtere ne Shqiperi shenohet akti i pare dramatik i asaj tragjedie e cila dalengadale do ta conte kishen e ketij vendi ne asgjesim te plote te cdo shprehej te jashtme te besimit. “Dite e me teper rendoheshin rete e zymta qe lajmeronin stuhi e shterer ne. Me kujtohet si sot trishtimi qe na kishte mbulue te gjitheve dhe me ka mbete ne medn gjendja shpirterore e Pader Gjonit” tash me takon mu, por mjerisht s’jam as i pari as i mbrami. Te lutemi qe Zoti te na jape force dhe zemer per te perballuar martirizimin” thote keshtu Pal Duka Gjini. Akuzat qene gati. Ai ishte me ideale demokristiane. Sipas disa treguesve ne fund te vitit 1945 qe dukur ne Shkoder Sejfulla Maleshova. Thuhet dhe madje eshte e dokumentuar qe ai te kete biseduar me Pader Gjon Shllkaun per krijimin e nje Partie Demokristiane. Keto ishin argumentet qe u sollen ne gjyin farse ndaj priftit te nderuar. Nje nga perkthyeset ne sherbim te Enver Hoxhes tregon se ka degjuar nje bisede te Hoxhes me nje ambasador jugosllav. “E mbytem Pader Anton Harapin e me kete kemi plagose per deke Klerin Katolik. Sipas rrefimit te gruas, serbi i eshte pergjigje “Po! Po! keni ende gjalle pader Gjon Shllakun i cili peshon shume. Duhet sipas porosise te qeverise seme te zhdukni Shllakun dhe te shkaterroni ne kul dhe themel cerdhen e klerit katolik ne shkoder”.

Ate e morren ne shkurt te vitit 1946. E nxorren nga mesimi ndersa jepte mesim. Madje nuk ksih arritur te shkruante as temen ne regjister te klases. Ate nate ne Radio Shkodra u dha lajmi se “Krimineli Gjon Shllaku qe kape duke kaluar kufirin per t’u arratise”. Qe nga ai moment ai nderroi sallen e mesuesit me dhomen e torturave. “Kur ne te tjeret kryem mesimin ne dhjete minuta ne goje te secilit kaloi fjlala. E pat edhe Pdar Gjoni” tregon Duka Gjini. Tani P. Gjoni bashkohej me viktima te tjera ne prijte ne nxirren ne ne arenen e koloseut te Rozafes. Shtonte rreshtin e P Dajanit dhe te Pader Faustinin anetar te organizates antipopullore “Bashkimi Shqiptar”. Mbi te binte edhe akuza e te qenit si kryetar u PDK ne fillimet e saj. Ne gjyq pati nje avokat te guximshem dhe te persosur Myzafer Pipen. Ky ishte ish-student i tij, e njihte personalitetin e Pader Shllakut dhe nuk e pati te zorshme edhe mbrojtjen megjithese pati pasoja prej tij. Sipas kujtimeve te Pal Duka Gjinit, Myzafer Pipa ka pranuar te mbroje Pader Gjonin dhe ne nje koment tha “Shka mund te beje juristi ku s’ka ligje dhe sa drejtesi? Si mund te mbroj nje njeri ne kje se ne kohe para se te provhet jo faji i tij asht i denuem?”. Nje gjyq tragjikomik. Pader Gjoni denohet me vdekje. Akuzat te planifikur nga lart paraqiten Pader Gjonin si ideologun dhe krijuesin e PDK-se, organizatorin dhe udheheqesin e “Bashkimit Shqiptar”. Fajtor per vdekje jo vetem si kundershtar regjimi por edhe si kriminel dhe njeri i demshem per popullin dhe kombin. Denimi me vdekje kishte ardhe prej kohe nga Tirana zyrtare. Pas kesaj ekzekutimi eshte i padiskutueshem.

Si u formua ne Shkoder “Perpjekja Shqiptare”

Historia e levizjes antikomuniste ne Liceun e Shkodres e rrefyer nga nje prej ish-gjimnazisteve te saj. Si u krijuan grupimet e ndryshme dhe cfare aksionesh kryen

Deshmia e 73 vjecarit Ahmet Bushati: “Gjate viteve te para te pasluftes ne gjimnazin e qytetin tone u krijuan disa grupe antikomuniste si organizata “Perpjekja Shqiptare”, qe e kryesonte Bardhosh Dani, grupimi Social-demokrat me Mark Shllakun etj., te cilat kryen dhe aksione konkrete. Nga viti 1945 deri ne 1953 u arrestuan e u burgosen gjashtedhjete gjimnaziste, nga te cilet u ekzekutuan Bardhosh Dani, Brahim Derguti, Mark Caca dhe Asim Rusi”

Gjate viteve 1945-1953 ne Liceun e qytetit te Shkodres apo sic u quajt me vone gjimnazi i shtetit, u krijuan disa grupe antikomuniste te cilet e kryen veprimtarine e tyre si ne ambinetet e asaj shkolle ashtu dhe jashte saje. Kjo levizje antikomuniste e cila ne vitet e para te pasluftes hodhi baza te forta ne ate gjimnaz jo vetem qe nuk ka pasur nje udheheqje te vetme, por grupet e ndryshme qe u krijuan here pas here aty nuk kane pasur fare lidhje me njeri-tjetrin E vetmja gje qe i ka bashkuar te gjitha ata, ka qene urrejtja ndaj komunizmit”, Njeriu qe flet dhe deshmon per here te pare per “Gazeten”, eshte 73 vjecari Ahmet Bushati, ish-Kryetari i Keshillit Bashkiak te Shkodres ne vitet 1992-1996 dhe ish-nxenesi i atij gjimnazi i cili ne vitet e para te pasluftes u kthye ne nje bastion te Levizjes Antikomuniste.

Vete Bushati i cili gjate kohes qe studjonte ne bankat e atij gjimnazi, ka marre pjese ne ate levizje dhe ka qene nje nga organizatoret kryesore te rinise nacionaliste te asaj shkolle, pranon te rrefeje nje pjese te vogel nga historia e saj, duke sjelle ne kohe disa nga ngjarjet e asaj periudhe te cilat i ruan ende te fresketa ne kujtesen e tij.

“Perpjekja Shqiptare”

Levizja antikomuniste ne Liceun e Shkodres e cila e ka zanafillen qe nga periudha e Luftes, vazhdoi edhe me pas nga viti 1945 e deri ne 1953 kur u arrestuan dhe pjestaret e grupit te fundit antikomunst me nxenesit qe kishin dale nga ajo shkolle. Lidhur me kete levizje e cila rifilloi ne gjimnazin e atij qytetit (pak kohe pas mbarimit te Luftes) me krijimin e organizates “Perpjekja Shqiptare” qe kryhesohej nga Bardhosh Dani dhe Ethem Bakalli, Bushati kujton: “Ne tetorin e vitit 1947 ne shtepine e Nihat Bakallit ne qytetin e Shkodres u formua nje organizate antikomuniste e quajtur “Perpjekja Shqiptare”, cila kryesohej nga Bardhosh Dani dhe Ethem Bakalli. Per formimin e asaj organizate une u njoftova nga Bardhosh Dani i cili pasi me takoi me tha: Ahmet, na jena te rinj e pa ekseriencen e duhur, e kena nevoje me na drejtue dikush. Mua me ka shkue mendja te ti”. Pas fjaleve te Bardhosh Danit une hezitova qe t’i pergjigjesha menjehere dhe per te fituar kohe nisa ta pyes per veprimtarine qe kryenin ata. Pasi ai me foli gjere e gjate rreth veprimtarise se tyre, me tregoi dhe per nje vendim qe ata kishin marre ato dite, i cili kishte te bente me shkruajtjen e disa parrullave kunder pushtetit ne muret e gjimnazit. Une ia kundershtova ate aksion, sepse ata do te zbuloheshin nga Sigurimi i Shtetit, i cili kishte njerzit e tij ne gjimnaz dhe si rezultat i kesaj do te deshtonte i gjithe misioni qe ata i kishin vene vetes. Mbas keshillave te mija Bardhoshi u bind dhe me premtoi se se paku perkohesisht nuk do e kryente ate aksion. Pas kesaj bisede me Bardhoshin, une pranova te bashkepunoja me te dhe grupin e tij, por i vura disa kushte. Se pari une nuk pranova te isha ne rolin e Kryetarit te Grupit dhe i kerkova qe asnjeri nga antaret e grupit te tij, te mos e mesonte asnjehere lidhjen qe kisha une me te. Pas ketij kompromisi, une u bera nje nga kordinatoret kryesore qe mbaja lidhjet ne mes nxenesve te gjimnazit dhe kryetarit te atij grupimi qe ishte Bardhosh Dani. Per ta shtrire aktivitetin e asaj organizate edhe ne qytete te tjera, une bisedova me Xhevat Qukun, te cilit i rekomandova Ramazan Kthupin nga Durresi (Sigurimi nuk arrti ta zbulonte asnjehere), qe ta zgjeronte grupin ne ate qytet, por lidhjet e mija me Bardhosh Danin nuk ia tregova. Mbas pak ditesh nga takimi qe pata me Bardhoshin, ne muret e gjimnazit te Shkodres u gjeten te shkruara me boje te zeze parullat “Poshte Komunizmi”, “Jashte rrebelet” etj. Pas kesaj une mora takim menjehere me Bardhoshin dhe i thashe se pse e kishin bere ate gje, por ai mu justifikua, duke me thene se nuk kishte pasur mundesi qe t’i ndalonte dot shoket per ate veprim, ngaqe ata ishin pergatitur shpirterisht per ate gje. Pasi nuk kishin kaluar as kater-pese dite nga ajo dite, ndodhi ajo qe une e kisha paralajmeruar Bardhoshin: u arrestuan dy shoket e mi, Remzi dhe Xhevat Quku e bashke me ta dhe Osja, vellai i vogel i Xhevatit,” kujton Ahmet Bushati ate periudhe kur u formua organizata antikomuniste me emrin “Perpjekja Shqiptare”.

Veprimtaria e Organizates

Po cili ishte aktiviteti qe organizata antikomuniste “Perpjekja Shqiptare” zhvilloi me pas dhe kush ishin personat qe moren pjese ne aksionet qe kreu ajo? Lidhur me kete Ahmet Bushati kujton: “Veprimtaria e organizates antikomuniste “Perpjekja Shqiptare” e cila u krijua nen drejtimin e Bardhosh Danit u zhvillua e shumeanshme dhe mjaft e dendur e aksioni i pare qe kryen antaret e saj, ishte ai shkruajtjes se parrullave antikomuniste ne muret e gjimnazit. Boja me te cilen u shkruan ato parrulla, u pergatit nga Mysret Muka ne dyqanin e Visho Barbullushit. Pas ketij aksioni, Sigurimi i Shtetit ra ne gjurmet e asaj organizate nepermjet njerezve te tij dhe si rezultat i kesaj u arrestuan nje pjese e antareve te atij grupimi antikomunist qe perbehej kryesisht nga maturantet. Pas ketyre arrestimeve situata ne gjimnazin tone u acarua aq shume nga survejimet e Sigurimit, saqe organizatoret kryesore qe e drejtonin ate, u detyruan qe veprimtarine e tyre antikomuniste ta zgjeronin dhe ta zhvillonin jashte mureve te asaj shkolle. Keshtu ne janarin e vitit 1948 me ndermjetesine e Viktor Lukes, kjo organiztae u lidh ngushte me grupin social-demokrat qe kishte si kryetar te saj Mark Shllakun. Ate kohe duke e pare situaten teper te acaruar nga ndjekjet dhe survejimet e Sigurimit te Shtetit, Bardhosh Dani me dy shoket e tij Brahim Dergutin e Mark Cacen vendosen qe te kalonin kufirin dhe te arratiseshin nga Shqiperia. Keshtu ne janarin e vitit 1948 teksa ata ishin duke kaaluar kufirin, u rrethuan nga forcat e ndjekjes dhe mbeten te vrare te tre. Kjo vrasje e demtoi rende organizaten “Perpjekja Shqiptare” e cila ne ate kohe u detyrua te riorganizohej per te zgjedhur njerzit qe do te merrnin drejtimin e saj dhe mbledhjet per kete gje u zhvilluan here pas here ne shtepite e Alfons Radovanit dhe Viktor Lukes. Mbas riorganizimit qe beri ajo organizate, filluan te behen dhe aksionet e para te cilat konsistuan ne shtypjen dhe shperndarjen e trakteve te ndryshme ne te cilat propagandohej kunder regjimit komunist qe ishte vendosur ne Shqiperi. Trakti i pare qe shtypi dhe shperndau kjo organizate, ishte ai me rastin e 28 nentorit 1948, trakti i dyte u shtyp nje vit me vone ne 28 nentorin e 1949-es dhe i treti u shtyp ne shtate prill te vitit 1950. Ne traktin e trete qe u shtyp nga ajo organizate, ne mes te tjerash thuhej: ” 29 nentori i vitit 1944 i cili festohet nga komunistet si dita e clirimit te Shqiperise, nuk ka ndonje ndryshim te madh nga dita e shtate prillit te vitit 1939 kur Shqiperia u sulmua dhe u pushtua nga Italia fashiste”. Ne ate kohe keto trakte u shtypen me makinen e shkrimit te Mergim Danit, por me qe makina e tij nuk mund t’i perballonte dot ne te gjitha rastet qe kishte nevoje ajo organizate, u mendua dhe per nje makine shkrimi tjeter dhe per gjetjen dhe sigurimin e saj u caktuan Zef Vila dhe Agostin Dema. Keta te dy arriten ta gjejne makinen e shkrimit duke e marre ate fshehtas ne Drejtorine e Muzeut te Shkodres dhe me pas e nisen menjehere per ne Mirdite tek Gjon Marka Ndoj. Keto trakte qe vazhdimisht konceptoheshin nga Et’hem Bakalli, shperndaheshin me pas per ne Shkoder, Kelmend, Mirdite e Tirane dhe nje nga personat qe e kryente ate pune, ishte Ndoc Ljarja, i cili ne ate kohe ishte nxenes ne Teknikumin “7 Nentori” ne Tirane. Organizata “Perpjekja Shqiptare” ne ate kohe mundi qe te shperndante ne malesite e Shkodres elegjine kushtuar Prek Calit te cilin e kishte sjelle prej fshatit Vukel, Zihni Baja qe ishte mesues atje. Mbas disa kohesh nga dita e krijimit te asaj organizate, u arrestova dhe une dhe perfundova ne hetuesine e Shkodres. Gjate kohes qe isha ne burg mesova se Bardhosh Dani e kishte nderprere per disa kohe mbledhjen e grupit dhe veprimtarine e tij, por kjo nuk kishte zgjatur shume sepse ai e rifilloi perseri ate duke u thene antareve te grupit: “Perderi sa ne nuk po pesojme gja, tregon se Ahmet Bushati po reziston ne hetuesi, e na duhet te vazhdojme punen qe kena nise”, kujton Ahmeti ate kohe kur Bardhosh Dani e rifilloi perseri aktivitetin e tij antikomunist me organizaten “Perpjekja Shqiptare”.

Anetaret e organizates

Po kush ishin personat qe moren pjese ne organizaten antikomuniste “Perpjekja Shqiptare” dhe cili qe fati i tyre? Lidhur me kete Ahmet Bushati deshmon: “Studentet qe u grupuan ne ate organizate si ne kohen qe drejtohej nga Bardhosh Dani ashtu dhe pas vrasjes se tij, ishin: Ismail Baruti, Gjon Mark Ndoj. Viktor Luka, Et’hem Bakalli, Nihat Bakalli, Mergim Dani, Rrok Jubani, Xhevat Gjyrezi, Nexhip Osmani, Bardh Shiroka, Njazi Uruci, Injac Kujxhia, Ferit Myftia, Pjerin Vata, te cilet u arrestuan te gjithe ne periudha te ndryshme kohe dhe u denuan me burg. Kurse pjestaret e asaj organizate qe ne ate kohe munden te arratiseshin ishin: Zef Hila, Ali Llukaci dhe Lec Vasia. Po keshtu pjestare te asaj organizate qe u arrestuan me pas ishin dhe Ramadan Lumani dhe Rrik Prendushi, kurse Karlet Luka u internua familjarisht. Nga pjestaret e organizates qe munden te shpetonin pa u arrestuar ne ate kohe ishin: Agustin Dema, Sheuki Anamali, Sheuki Mati, Gjovalin Ujka, Rrik Kraja, Ramadan Sokoli, Shefik Jubica, Beqir Sukniqi dhe Hilmi Hoxha. Po keshtu u perjashtuan nga shkolla antaret e asaj organizate si Terezina Baba. (nje nga vajzat me te shquara te “Perpjekja Shqiptare”) Emil Prenushi, Suzana Kraja, Gjovalin Koci, Kolec Simoni, Rrik Kraja, ciljeta Simoni, Gjystina Kapedani, Alfred Marashi, Gjyljana Misloci, Madalena Misloci, Lali Glasovi, Albina Marashi (vajza e Llesh Marashit) Anica Maloku, Terezina Dajci, Gjina Dajci, Rexhina Kola e Marjeta Kici. Gjate asaj kohe pervec veprimtarise qe kryenin keta pjestare te organizates “Perpjekja Shqiptare”, ne gjimnazin e shtetit kishte dhe disa konviktore te cilet ishin te lidhur ngushte me Partine Komuniste dhe e kryenin me devocion punen e saj si P. F.,K.O., A.U. etj”, kujton Ahmet Bushati antaret e organizates antikomuniste te gjimnazit te Shkodres.

Grupet e tjera dhe profesoret

Po si vazhdoi me tej levizja antikomuniste ne gjimnazin e Shkodres dhe a u krijuan grupe te tjera pas arrestimit te antareve te grupimit “Perpjekja Shqiptare” ?Lidhur me kete Ahmet Bushati deshmon: “Edhe pas arrestimit te nje pjese te madhe te atyre nxenesve qe benin pjese ne organizaten antikomuniste “Perpjekja Shqiptare”, levizja antikomuniste ne gjimnazin tone nuk e pushoi aktivitetin e saj. Ne ate kohe krahas asaj organizate ne qytetin e Shkodres vepronte dhe grupimi Social-demokrat qe e udhehiqte Mark Shllaku i cili me pas u arrestua dhe u denua me vdekje. Po ne ate grup ne ate kohe bente pjese dhe Kolec Pikolini i cili ishte i lidhur me te arratisurit qe ndodheshin ne malet e Mirdites. Koleci u kap dhe pasi u denua me vdekje, denimi iu kthye ne burg te perjetshem. Me pas ai u arratis nga burgu dhe nga Shqiperia e perfundoi ne SHBA. Po keshti si pjestar i grupimit social-demokrat ishte dhe Martin Shyti i cili ndonese mundi qe te arratiset nga hetuesia, nuk e fitoi dot lirine sepse u vra nga kufitaret ne zonen e Oblikes teksa ishte duke tentuar te arratisej jashte vendit. Nje nga pjestaret e tjere te ketij grupimi ka qene dhe Martin Camaj i cili pasi u arratis nga Shqiperia per ne Jugosllavi, u vendos ne Gjermani ku dhe fitoi fame te madhe si shkrimtar. Nga pjestaret e tjere te ketij grupimi ka qene dhe Isa Beqiri i cili u arrestua dhe vuajti ne burg. Pas grupimit social-demokrat u krijua dhe nje grup tjeter antikomunist i cili nuk u zbulua dot nga organet e Sigurimit te Shtetit dhe antaret e tij ne ate kohe nuk u arrestuan. Ne perberjen e ketyre grupeve ishin Pjeter Filipi (Arbnori) Adnan Muka, Gjovalin Preka e Bep Jubani. Pas ketyre grupi i fundit qe do te zbulohej ishte ai i vitit 1953 me Ali Spahise dhe Llesh Topallin. Ky grup qe perbehej nga ish-gjimnaziste te Shkodres, shenoi dhe fundin e grupeve anrikomuniste te gjimnazit te Shkodreste cilet luftuan per tete vjet me rradhe pa e nderprere aktivitetin e tyre per te bere te mundur rrezimin e komunizmit ne Shqiperi. Nga gjithe vepritarria tetevjecare e ketyre grupeve antikomuniste qe dolen nga rradhet e gjimnazisteve shkodrane, u arrestuan dhe perfunduan burgjeve te regjimit komunist mbi gjashtedhjete nxenes dhe kater te tjere si Bardhosh Dani, Brahim Derguti, Mark Caca dhe Asim Rusi dhane jeten. Po keshtu gjate gjithe veprmtarise antikomuniste tetevjecare qe kryen studentet e gjimnazit tone, nje ndihme te madhe patem edhe nga profesoret tane te nderuar si Preng Kacinari Qemal Dracini, Prof Fundo, Kol Alimhilli, Gasper Jakova, Hydajet Ceka, Kole, e Ndoc Kamsi, Filip e Gjina Ndoci, Menduh Agolli, Abdyl e Eqerem Rusi, Adem Bazhdari, Zyhdi Sokoli, Tomor Dani (Sekretar i shkolles) etj.”, perfundon rrefimin e tij mbi levizjen antikomuiniste te gjimnazit te Shkodres, Ahmet Bushati, nje nga ish-nxenesit e asaj shkolle te fameshme qe sic thone shkodranet” I ka lene emen te mire vetit” Po cila eshte e kaluara e Ahmet Bushatit dhe e familjes se tij fisnike teper te njohur ne qytetin e Shkodres? Cili eshte aktiviteti i tij antikomunist dhe si i kaloi ia shtate vitet e burgut nen tortura pa iu nenshtruar askujt? Lidhur me keto Ahmeti nuk pranon te rrefeje per “Gazeten” duke u shprehur se per ate ka shkruar gjate ne librin e tij te botuar kohet e fundit te cilin e ka titulluar “Ne gjurmet e nje ditari”.

Pashko Gjeci: “Si e bera Danten te flase shqip”

Historia e dhimbshme e nje prej kolloseve me te medhej te letrave shqipe, i cili perktheu Komedine Hyjnore dhe Odisene. Diplomimi ne Rome dhe burgosja nga komunistet

Nuk do te shpreheshim fare gabim po te thonim se jane te paket ata intelektuale shqiptare apo dhe njerez te letrave te cilet e dine se perkthyesi i famshem i “Komedise Hyjnore”, qe perben nje prej kryeveprave te letersise boterore, apo me sakte njeriu i cili e beri Dante Aligerin dhe Homerin te “flisnin shqip”, quhet Pashko Gjeci. Gjithashtu nuk do ta tepronim aspak po te shtonim perseri se jane te paket ata shqiptare qe e dine se ai njeri, eshte ende gjalle, sa vjec eshte dhe se ku jeton.

Madje per t’i dhene fund ketyre hamendjeve dhe per t’i qendruar asaj cka thame me lart, flet dhe ky fakt: Profesorin e famshem te lauruar per Filozofi e Letersi ne Universitetin e Romes, ish shokun e bankes te Qemal Stafes, nxenesin e Pader Gjergj Fishtes, kolegun e mikun e ngushte te Eqerem cbabejt, Henerik Lacajt, Mark Demes dhe Fejzi Dikes, nuk e njihnin as banoret e shkalles se tij, ndonese prej me shume se 20-vjeesh ai jeton se bashku me zonjen e tij ne ate apartament fare te vogel, ne katin e pare tek “Shallvaret”. Te habitur nga portreti dhe fiziku qe na u shfaq ne aparencen e njeriut qe na uroi mirseardhjen, as nuk e kishim menduar kurre se ai per te cilin interesoheshim dhe kishim perfytyrime nga me te cuditeshmet, ishte vete Pashko Gjeci qe po takohej me ne! Pas prezantimit dhe duke i treguar qellimin e vizites sone, Pashko Gjeci na u pergjigj jo pa humor: “Te jeni te sigurte se do ju deftoj cfare me kujtohet”. Ndonese tashme ne moshen 85-vjecare dhe teper i lodhur nga peripecite e streset e nje jete plote dallge e shterngata, kollosi i letrave shqipe me fizik shtateshkurter e me portret prej fisniku, i quajtur Pashko Gjeci, hera-heres na befason me memorjen e tij brilante dhe humorin e holle te shkodranit teper intelekt, qe pervec te tjerave, eshte shkolluar dhe ne Kolegjin e Jezuiteve.

Ne banke me Qemal Stafen

Pashko Gjeci u lind ne vitin 1918 ne qytetin e Shkodres dhe familja e tij ne ate kohe banonte tek “Arra e madhe”. Babai i Pashkos quhej Gasper dhe ne ate kohe ai kishte hapur nje dyqan te vogel fare prane shtepise se tij, me te cilin siguronte jetesen. Pas vdekjes se babait dhe nje motre te vogel te quajtur Nikolina, Pashko mbeti vetem me nenen e tij dhe motren tjeter Margariten. Pasi mbaroi shkollen fillore me rezultate shume te mira, ai u regjistrua ne Kolegjin e Jezuiteve, te cilen nuk arriti ta mbaronte pasi ne ate kohe u mbyllen shkollat fetare. Lidhur me kete, Pashko Gjeci deshmon: “Pas mbylljes se Kolegjit te Jezuiteve te gjithe ne vazhduam mesimet ne gjimnazin klasik te shtetit po ne qytetin tone te Shkodres. Ne ate kohe une kisha shok te ngushte Qemal Stafen me te cilin rrinim ne nje banke. Po keshtu pervec Qemalit, ne klasen tone kishim dhe Nikolla Shurbanin, Xhemal Brojen, Kol Ashten, Arshi Pipen dhe Lazer Radin, me te cilet gjithashtu kam pasur nje shoqeri te madhe. Qemal Stafa dhe Arshi Pipa dallonin nga te gjithe ne shoket e klases per zgjuarsi dhe inteligjence, e Qemali ka qene nxenesi me i mire qe kam njohur ne jeten time. Ndersa une shkelqeja kryesisht ne lenden e letersise pasi qe i vogel isha i dhene pas saje, isha shume i dobet ne vizatim te cilat m’i benin te tjeret e une i dorzoja si te miat. Ne ate kohe mesuesi qe kishim me perzemer une dhe Qemali, ishte Pashko Geci, i cili na jepte greqishten e vjeter dhe latinishten. Ne fillim ai me kishte ne patronazh vetem mua per te me mesuar greqishten e vjeter, por me duke me pasur mua shok te ngushte, dolen vullnetare dhe Qemali me Nikolla Shurbanin e te tre arritem ta mesonim ate gjuhe. Profesor Pashko Geci, m’i blinte librat dhe per te mos me ofenduar se nuk kisha leke t’ia paguaja, m’i fiste ne banke. Pak kohe para mbarimit te Liceut, Qemali u largua nga klasa jone se familja e tij u transferua ne Tirane”, kujton Pashko Gjeci vitet e gjimnazit klasik te Shkodres ku mesonte se bashku me Qemal Stafen.

Student i Filozofise ne Rome

Pas mbarimit te gjimnazit klasik te Shkodres me rezultate shume te mira, ne vitin 1938 Pashko Gjeci fitoi nje te drejte studimi per te ndjekur studimet e larata ne Itali. Lidhur me kete ai kujton: ” E drejta e studimit per ne Itali m’u dha vetem ne saje te rezultateve qe kisha arritur ne gjimnazin e shtetit dhe Ministria e Arsimit me akordoi vetem nje burse shume te vogel qe mezi mund t’i perballoje nevojat e jeteses. Por une nuk kisha rruge tjeter dhe isha mjaft i kenaqur qe do te shkoja te studjoja ne Fakultetin e Filozofise te Universitetit te Romes. Kete kenaqesi ma shtonte me teper fakti se bashke me mua ishin dhe Kol Ashta, Lazer Radi e Luigj Ljarja. Gjate asaj periudhe qe vazhdoja studimet ne Rome, une fillova perseri te perktheja nga latinishtja apo te shkruaja ndonje poezi te vogel. Poezine dhe perkthimet i kisha pasion qe nga bankat e Liceut te Shkodres dhe ato qe shkruaja i botoja ne revisten “Cirka” apo “Shkendia”. Me kujtohet se asokohe une pata shkruar dhe nje artikull per Pader Gjergj Fishten lidhur me “Lahuten e Malsise”, te cilen ma botuan ne “Hylli i Drites”. Pasi doli revista une se bashku me disa shoke te tjere shkuam dhe ia cuam Pader Gjergjit ne studion e tij. Pasi e pa artikullin, Pader Gjergji pyeti: “Kush eshte ky qe paska shkruar per mua?” Ndersa une qendroja pa folur dhe i turpshem ne fund te dhomes e shoket i treguan se isha une, ai tha: “Ajo grimca atje paska shkruar gjithe kete artikull?” Keshtu deshira dhe pasioni qe kisha per poezine e perkthimet, nuk mu shua as ne Itali dhe ato qe shkruaja i nisja per t’i botuar ne Shqiperi. Fakultetin e Filozofise dhe Letersise e perfundova ne vitin 1943 me rezultate te larta dhe mora graden Doktor i Shkencave. Nisur nga ato rezultate mua me ofruan qe te qendroja si asistent profesor prane atij Fakulteti, por une refuzova dhe u ktheva ne Shqiperi. Deshiren per t’u kthyer ne Shqiperi ma nxiti akoma dhe me shume ish-Ministri i Arsimit, Ernest Koliqi, i cili ne ate kohe kishte ardhur ne Itali per te marre pjese ne ceremonine e dorzimit te diplomave tona. Koliqi me tha: “Kthehu ne Shqiperi te japesh kontributin tend”, kujton Pashko Gjeci lidhur me diplomimin e tij ne fakultetin e Filozofise ne Rome, ku i ofruan te qendronte si asistent-profesor.

Kthimi ne Shqiperi e burgosja

Pas diplomimit ne Itali, ne vitin 1943 Pashko Gjeci u kthye ne Shqiperi dhe Ministria e Arsimit e asaj kohe e emeroi si profesor te letersise dhe latinishtes ne gjimnazin e Shkodres, ku ai kishte qene vete nxenes pak vite me pare. Edhe gjate kesaj periudhe e deri ne mbarimin e luftes, pervec mesimdhenies ne ate gjimnaz, Pashko u muar perseri me perkthime te cilat i sillte dhe i botonte ne Tirane ne revisten “Shkendia”. Pas ardhjes se komunisteve ne pushtet, Pashko vazhdoi te jepte mesim prane atij gjimnazi deri nga mesi i vitit 1945 dhe me pas ai u transferua ne qytetin e Durresit, ku do te fillonte dhe kalvari i vuajtjeve te tij. Lidhur me kete, Pashko Gjeci deshmon: “Gjate asaj kohe qe punoja si mesues i letersise ne qytetin e Durresit, une kisha miqesi te ngushte vetem me familjen e Jusuf Vrionit, te cilet si shume familje te tjera nga Tirana i kishin internuar atje. Ne ate kohe pervec mesimdhenies, isha zgjedhur dhe kryeja edhe funksionin e Kryetarit te Lidhjes se Shkrimtareve dhe Artisteve per degen e Durresit. Nuk e di se si ndodhi, por mbaj mend se atje me arrestuan, gjoja si i implikuar ne nje organizate e cila kishte per qellim te permbyste me dhune pushtetin komunist ne Shqiperi. Kjo gje ishte e gjitha e sajuar nga Sigurimi i Shtetit, ashtu si dhe ajo organizate per te cilen akuzohesha se beja pjese, pasi une nuk isha marre asnjehere me politike. Ne ate kohe perpara meje arrestuan dhe Arshi Pipen po me te njejten akuze sic me kishin arrestuar mua. Gjyqi me denoi me pese vjet burg te cilat i bera kryesisht ne Durres dhe ne keneten e Maliqit ku na dergonin muajt e veres. Puna atje ishte teper e rende dhe cfilitese, por une munda ta perballoja ate dhe gjithe burgun, pasi isha i ri”, deshmon Pashko Gjeci, lidhur me arrestimin e tij dhe denimin me pese vjet burg, akuze e cila ishte krejtesisht e sajuar nga Sigurimi i Shtetit.

Perkthimi i Dantes e Homerit

Pas lirimit nga burgu, Pashko Gjeci u kthye ne qytetin e tij te lindjes ne Shkoder, ku e priste nena dhe motra. Lidhur me kete periudhe ai deshmon: “Si ish i burgosur politik e kisha te pamundur qe te filloja pune si mesues dhe ne ate kohe mezi u rregullova ne nje pune krahu. Pas dy tre vjeteve ne ate pune, me lejuan qe te largohesha nga vendlindja ime dhe me sollen ne qytezen e vogel te Fushe-Krujes, ku u emerova si mesues ne shkollen shtatevjecare. Ne ate shkolle ku une dhashe mesim per tre vjet me rradhe, ishim gjithsej kater mesues dhe aty une vendosa qe te perktheja poetin e famshem italian Dante Aligerin, poezite e te cilit une kisha filluar qe t’i perktheja qe kur isha 17-vjec ne bankat e Liceut te Shkodres. Qe nga ajo kohe pervec Dantes, une kisha dobesi edhe per Leopradin dhe Safon, poezite e te cileve i mbaja gjithnje me vete. Perkthimin e “Komedise Hyjnore” te Dantes, une e mora persiper per arsye se ai ishte perkthyer edhe ne Bashkimin Sovjetik, e perkthyesit te saj i ishte dhene cmimi “Stalin”. Per perkthimin e saj une shfrytezoja oret e para te megjezit para se te fillonte mesimi dhe cdo dite hidhja ne leter nga kater vargje ne gjuhen shqipe. Disa prej ketyre vargjeve, ne mos gaboj ato te “Ferrit”, une ia tregova mikut tim te ngushte Llazar Siliqit, i cili i botoi menjehere ne revisten “Nentori”. Ndonese ato u pelqyen mjaft dhe u vlersuan nga shume njerez dashamire, kritika e asaj kohe heshti, sepse nuk mund te shkruante per nje ish te burgosur politik. Meqense i kisha vene detyre vetes qe ta perktheja me cdo kusht Danten, vazhdoja te punoja cdo dite dhe kishte raste qe per nje varg me duhej tre kater dite pune. Pasi kisha perkthyer mijra vargje ne ato tre vjet, kater vargjet e fundit i kam perkthyer nje dite te shtune kur tre koleget e mi kishin shkuar ne Tirane. Ato i mbarova aty rreth ores kater te megjezit dhe kur i mbarova, mu duk se u hap dera e prej aty doli Dantja e me la vetem”, kujton Pashko Gjeci ate cast kur mbaroi se shkruari ne shqip nje nga kryeveprat e letersise boterore, “Komedine Hyjnore” te Dante Aligerit.

Vleresimi nga Enver Hoxha

Pasi e mbaroi se perkthyeri poetin e famshem italian, Pashko Gjeci u konsultua me mikun e tij te ngushte Llazar Siliqi, i cili i sugjeroi qe t’i bente nje leter Enver Hoxhes, ku t’i parashtronte te gjitha problemet qe kishte. Per kete Pashko Gjeci kujton: “Ne ate kohe i shkrova nje leter Enver Hoxhes, ku i beja te ditur se kisha ne dore perkthimin e “Komedise Hyjnore” te Dante Aligerit dhe se per perfundimin e saj kisha nevoje qe te studjoja ne Biblioteken Kombetare ne Tirane dhe te konsultohesha me kolege e studjues, per t’u marre mendimet. Pas asaj letre Enver Hoxha dha urdher qe une te transferohesha ne Tirane, ku te me behej dhe pashaportizimi. Kur erdha ne Tirane, ne fillim qendrova tek familja e djalit te xhaxhait, Ernest Gjecit dhe me pas mora nje dyqan te vogel me qera aty prapa Lidhjes se Shkrimtareve, te cilin e adaptova per banese. Ne ate kohe me ndihmen e Llazar Siliqit, Shtepia Botuese “Naim Frasheri” e botoi te plote perkthimin tim “Komedia Hyjnore”. Pas asaj pata pergezime te shumta nga miq e shoke, sic ishin profesori im Pashko Geci, Mark Dema, Henerik Lacaj dhe sidomos nga profesor Eqerem cabej, i cili me vinte shpesh ne shtepi”, kujton Pashko Gjeci lidhur me peripecite qe kaloi per te botuar perkthimin e Dantes, qe u be i mundur vetem ne saje te nderhyrjes se Enver Hoxhes. Pasi “Komedia Hyjnore” pa driten e botimit ne gjuhen shqipe, Pashkon e sistemuan me pune si profesor ne Universitetin e Tiranes, ku ai dha lenden e latinishtes deri sa ajo u hoq nga programi mesimor ne fillimin e viteve 70-te. Ne ate kohe Pashkon e derguan si redaktor ne Shtepine Botuese te Librit Shkollor, ku ai dhe doli ne pension ne vitin 1977. Nga ajo kohe ai kujton me respekt miqesine me kolegun Llazar Siliqi, por dhe ate me nxenesin e tij Pellumb Xhufi, per te cilin shprehet: “Ka kene nje nga nxenesit me te mire dhe me te sjellshem qe kam pasur”. Per kontributin qe Pashko Gjeci kishte dhene ne perkthimin ne gjuhen shqipe te dy prej kryeveprave te letersise boterore, ne vitin 1979 me porosoi nga lart u urdherua Komiteti Ekzekutiv, qe t’i jepte atij nje apartament banimi. Por gabimisht autorizimi i shtepise iu dergua Pashko Gecit, i cili hyri ne shtepine e re. Kur shkuan per t’i kerkua falje Pashkos per gabimin e bere, ai iu tha: “Le ta gezoje Pashko Geci ate shtepi dhe nuk ben me ia marre, sepse ai ka kene profesori im ma i mire”. Qe nga ajo kohe, kur Pashko Gjeci refuzoi te merrte shtepine, qe gabimisht ia kishin dhene ish-profesorit te tij, ai banon aty ne ate apartament te vogel, (tip bodrumi) tek “Shallvaret” dhe pret qe te shohin driten e botimit disa nga perkthimet e tij, si “Fausti” i Getes, “Hamleti” i Shekspirit, “Andromaka” e “Atalia” te Rasinit, te cilat ai nuk i kujton se kujt ia ka dhene per botim.

PERKTHYESI I RRETHUAR NGA HARRESA

Pashko Gjeci, te sfidosh duke heshtur

Tamtamet e mediave nuk rane dy jave me pare, edhe pse perkthyesi me i madh i gjalle i gjuhes shqipe kishte 84-vjetorin e lindjes. Askush nuk trokiti ne apartamentin, te pallatet e Shallvareve, ku ngrys ditet Pashko Gjeci. Per te bota e ketushme ka perenduar prej kohesh, rron vetem ne kujtesen e tij. Prej vitesh nuk e kujton me askush, as shoqeria e as miqte e dikurshem. E harruan qe kur ra ne burg, e gjithnje i venin rralle e me rralle. I vetmi qe grishte harresen ishte Eqerem cabej.
Sot shumkush e di ne anen tjeter te vdekjes. Ne kete harrese me 7 qershor festoi edhe lindjen e tij. Megjithese kurre tamtamet nuk kane rene per te, Pashko Gjeci ben pjese nder ata intelektuale qe nuk e la veten te rrembehej nga ai pesedhjetevjetesh ndeshjesh te felliquara ne emer te pushtetit.
I rrethuar me heshtje endi shkronje pas shkronje udhen drejt perjetesise. Ndryshe nga shume njerez qe rreken te ecin duke u zvarritur ne emer te ****eres, Pashko Gjeci kurre nuk e beri kete. Vepra qe ai krijoi e ngjiti ne majen e Olimpit te letersise shqiptare, edhe pse nuk eshte zvenitur kurre me lavde dhe cmime. Pergjate dyzet vjeteve ka jetuar ne nje dhome shume te ngushte, siper apartamentit te tanishem. Aty ka perjetesuar emrin e tij, megjthese ne ngrysje te kesaj jete nuk ndihet mire me shendet. Kete askush nuk e di. Ashtu sic pak vete e dine qe “Komedia hyjnore” erdhi nga Pashko Gjeci.

Ferrparajsa e Pashko Gjecit

Perkthimi ka qene kurdohere ai i thjeshti, qe s’i gjendej muze ne Parnas qe t’i behej krah. Ne kete forme ka ardhur dhe Dantia ne gjuhen shqipe. Me sa duket cdo njeri qe pas le nje emer te mire ka nje fat te ciditshem. Kur e arrestuan me 4 shtator te vitit 1947, ” per fajin pjesemarrje ne grup kunder pushteti”, Pashko Gjecin e kycen per tre muaj ne nje dhome izolimi. Me tu mbyllur porta metalike, pas shpines se tij drita mbeti perjashta. Ne ditet e para, i mbeshtjelle nga kundermimi i lageshtires nuk arrinte te perceptonte hapesiren. Kurr terri nisi ta mbeshtjelle, endi me emer shpirterat e ferrit. Edhe pse jo plotesisht e botur, vepra e perkthyer e Pashko Gjecit nuk shkohet lehte neper duar. Madje edhe vete Noli nuk mori persiper te perkthente Danten. Nasho Jorgaqi thote se “i bere propozim Nolit por ai nuk e mori persiper”. E ndersa Pashko Gjeci e shqiperoi nga qelite e ferrit te diktatures komuniste.

Kush eshte Pashko Gjeci

Lindi ne Shkoder me 7 shtator te vitit 1918. Mbaroi shkollen e Jezuiteve si dhe gjimnazin Jezuit ne qytetin e lindjes. Nga pedagoget kujton me nderim te madh Eqerm cabejn, Pashko Gecin. Qe ne moshe te re, aty nga viti 1934, perktheu disa poezi te poetit italian, Xhakomo Leopardi. Ne shkolle meson mire italisht, me pas ne gjimnaz, greqishten e vjeter dhe latinishten, gjuhe ne te cilat perktheu mrekullite e letersise boterore. Ne vitin 1938, me gjysme burse te siguruar nga qeveria e asja kohe, regjistrohet ne Fakultetin e Letersise dhe Filozofise ne Rome. Pashku gjithnje kujton me kenaqesi leksionet e prof. Ernest Koliqit edhe pse shoqerimi me te do te kushtonte ne atedhe 5 vjet burg . Me 15 korrik te viti 1942 diplomohet Doktor ne Letersi. Pas kthimit ne atdhe, me 4 shtator 1947, ndalohet me akuzen “Pjesemarrje ne grup kunder pushtetit”. Ne lirim e trasferojne ne Fushe Kruje ku punoi shume gjate per perkthimin e “Purgatorit” dhe te “Parajses”. Kur Noli nuk e mori persiper perkthimin e Dates ne prag te 700-vjetorit te poetit te madh, ata te shtepise botuese iu drejtuan serish Pashko Gjecit. Keshtu qe ne vitin 1960 u botua kantiku i pare, ajo pjese e pare e komedise “Ferri”. Vepres nuk u be ndonje jehone e madhe. Por ish-drejtori i shtepise botuese ne ate kohe, Nasho Jorgaqi, thote se shqiperim te tille mund te bente vetem Pashko Gjeci. Menjehere pas botimit te “Komedise hyjnore” nisi te perkthente “Odisene”. Te gjitha honoraret e “Komedise” i harxhoi ne ato ece-jakjet Tirane-Durres. A thua se ishte ne ndjekje te Homerit per te krijuar “Odisene” ne shqip.

Nasho Jorgaqi: Jemi te padrejte ndaj Pashko Gjecit

Perkthimi i Dantes ishte nje ngjarje jo vetem per letersine, por edhe per kulturen tone kombetare. Duhet t’i jemi mirenjohes ketij perkthyesi shume te zotin, por teper modest. Megjithese ka sjelle ne shqip kryeveprat e letersise boterore, kurre nuk u kujdes per emerin e tij. Ne heshtje te plote, ashtu ne vetmi perktheu vepren me te veshtire te letersise, qe edhe Noli nuk e mori persiper. Ashtu ne vetmi te plote e gjeje shpesh Pashkun tek perseriste trecinat e Dantes. Duhet t’i jemi mirenjohes Pashko Gjecit, madje prej vitesh jemi treguar te padrejte me te. eshte ne nderin e Ministrise se Kultures te nderoje Pashko Gjecin, tani qe eshte ende gjalle.

Edmond Tupja, Pashkun do ta krahasoja me Nolin

Pashko Gjeci ka sjelle ne shqip mrekullirat e greqishtes se vjeter. Kete nuk e ka bere dhe s’ka per ta bere njeri tjeter. Pashku me perkthimet qe u ka bere kryeveprave te letersise boterore ka dhene nje kontribut te jashtezakonshem ne letersine shqiptare. Ne fushen e perkthimeve eshte nder me te miret, une do ta krahasoja me Nolin. Per ate cfare i ka lene letersise shqiptare mendoj se do te ishte ne nderin e Ministrise se Kultures dekorimi i Pashko Gjecit. Mendoj se kete duhet ta beje tani ne menyre qe Pashko Gjeci te mos kete fatin e Vedat Kokones dhe Isuf Vrionit te cilet u dekoruan pas vdekjes. Ne fakt ky eshte nje paradoks shqiptar, sepse me shume jane te huajt qe njohin vlerat tona se sa ne vete. Pershembull, te dy perkthyesit qe permenda jane vleresuar me pare nga te huajt e me pas nga ne. Keshtu qe them se eshte ne nderin e Ministrise se Kultures te respektoje figura te njohura te letrave shqipe. Megjithese edhe pa kete respekt te istitucioeve, Pashko Gjeci ka endur ne vetmine e tij emrin qe i siguron perjetesine.