SI I FSHEHËN SERBËT FOTOGRAFITË 150 VJEÇARE PËR SHQIPËRINË

Robert Elsie

Fotografitë e marra nga Vjena të fotografit Josef Sekelit, i cili i ka bërë gjatë vitit 1863 me një ekspeditë austro-hungareze në Shqipërinë veriore, në Kosovë dhe Maqedoni, të udhëhequr nga Johan Georg fon Han, duket se do të mbeten të parat fotografi të bëra ndonjëherë të këtë rajon të Evropës Juglindore, shkruan albanologu i njohur Rober Elsie. Johan Fon Hahn, dijetar gjerman (1811-1869) konsiderohet zakonisht si babai i studimeve të albanologjisë. Ai ka punuar për autoritetet ligjore të Mbretërisë së porsakrijuar të Greqisë. Nga 1843-1847, ai përfaqësoi konsullatën prusiane në Athinë , dhe pastaj transferohen si zëvendës konsull në konsullatën austriake në Janinë, ku ra në kontakt me shqiptarët dhe filloi të mësonte gjuhën shqipe. Hahn e vizitoi tre herë Shqipërinë gjatë viteve të qëndrimit të tij në Janinë dhe mbledhur më shumë informacione mbi historinë shqiptare ,filologjisë dhe folklorit.

Materialet i botoi në tri vëllime Albanesische (Studime shqiptare), Jena 1854, më të cilat ai hodhi themelet për studime shqiptare multi- disiplinore. Ai njihet edhe për vëllimin Griechische und Albanesische Märchen (Përralla greke dhe popullore shqiptare), Lajpcig 1864, dhe ka shkruar për punën që ka bërë me ekspeditat e tij në Ballkan, Reise von Belgrad nach Salonik (Udhëtim nga Beogradi në Selanik ), Vjenë 1861 , dhe Reise durch die Gebiete des Drin und Vardar ( Udhëtimi nëpër rajonin e Drinit dhe të Vardarit), Vjenë 1867, 1869. Udhëtimi i fundit nga gushti deri në nëntor të vitit 1863 ka qenë kur Hahn dhe shokët e tij nisen nga Durrësi dhe Shkodra në bregdetin e Adriatikut deri në lumin Drin duke shkuar për në Prizren në Kosovë, përmes Maqedonisë perëndimore dhe pastaj poshtë lumit Vardar në Selanik (Selanik) në Detin Egje. Interesat e tij për Shqipërinë dhe Ballkanin jugperëndimor ishin të një spektri të gjerë..

Në rrjedhën e këtij udhëtimi përveç kërkimeve etnografike, ai ndoshta padashur hodhi themelet e historisë së fotografisë në Ballkanin jugperëndimor. Ekspedita e 1863-shit rezultoi me një koleksion prej pesëdhjetë fotografish të cilat janë ndër më të hershme të bëra ndonjëherë në rajonin e Ballkanit. Në fillim të viteve 1860, Hahn kishte filluar përgatitjet për ekspeditën deri në lumin Drin, ku ai vuri në dukje se : është më pak i njohur nga të gjithë lumenjtë e Evropës, megjithëse derdhet në Adriatik dhe është vetëm dhjetë milje nga kufiri jugor të perandorak në territorin (Austro – Hungarez)… Më 23 qershor 1863, Hahn i shkroi Akademisë së Shkencave në Vjenë, duke kërkuar një fotograf kompetent që ta shoqëronte dhe bënte fotografi të qyteteve dhe të terrenit malor. Akademia propozoi njëzet e pesëvjeçarin Josef Széleky dhe i vuri në dispozicion fondet e duhura për ekspeditën.

Dr.Jozef Sekeli (1838-1901) lindi në Sümeg pranë liqenit Balaton në Hungarinë perëndimore dhe u shkollua në Szombathely. U diplomua në Universitetin e Vjenës për master në farmaci dhe në vitin 1862 u lauerua me doktoraturë në kimi. Ai dha mësim në universitet për një farë kohe, por pastaj hapi një studio në Heinrichshof pranë Operës së Vjenës. Ai u bë një fotograf profesionist dhe reputacioni i tij u rrit shumë. Në vitin 1867 ai fitoi çmimin e bronztë në Panairin Botëror në Paris (ndoshta me fotografitë e Shqipërisë), dhe në 1878 ai fitoi një medalje argjendi në Paris.

Ekspeditat e Hahn-it nisën nga konsullata e tij në ishullin e Siros, Egje, derisa zbarkoi në Durrës, më 12 gusht 1863. Atje ai vuri re se: “Qyteti nuk ka ndryshuar që prej vizitës sime të fundit, trembëdhjetë vjet më parë, nuk ka as pesëdhjetë banorë më shumë. “Ai udhëtoi duke kaluar lumin Erzen, Ndroq dhe pastaj shkoi drejt veriut duke ecur përgjatë ultësirës bregdetare për në Shkodër. Këtu më 31 gusht 1863, ai u takua me Sekely-n e ri dhe togerin e marinës Hermann von Spaun (1833-1919 ) të cilët kishin arritur nga Tivari. Gjithashtu me grupin ishte edhe miku i vjetër i von Hahn-it , Dr Auerbach , i cili kishte shërbyer nga 1845 e këtej , si mjek i familjes së beut të Vlorës, si dhe prifti françeskan, Angelo Bardhi. Sekely ishte në Shkodër dhe bëri 8 foto shumë spektakolare.

Pa asnjë dyshim ato ishin të parat që ishin marrë ndonjëherë nga qyteti i Shkodrës dhe kështjella e tij e madhërishme. Nuk vonoi shumë dhe për ekspeditën u caktuan dy varka për të shkuar deri në lumin Drin, duke kaluar Dejën, Vjerdhën , Shurdhën, Komanin (që ka dy fotografi) dhe Dukagjinin. Lumi sa vinte ngushtohej e ngushtohej dhe u bë e pamundur që të lundrohej më tej. Sekeli, i cili kishte pajisje të rënda me vete ishte i detyruar të kthehej pas dhe niset në Shkodër me anije, kurse pjesa tjetër e anëtarëve të ekspeditës vazhdoi udhëtimin e tyre përgjatë luginës. Grupi u ribashkua në Prizren, i cili në atë kohë ishte qyteti më i madh në Shqipëri. Prizreni kishte një total mbi 46.000 banorë, prej të cilëve 36.000 myslimanë, 8.000 bullgarë dhe vllehë, dhe 2.000 katolikë. Ai kishte jo më pak se njëzetë e gjashtë xhami, si dhe dy kisha ortodokse dhe një katolike. Shkodra, Durrësi dhe Vlora ishin fshatra krahasuar me të.

Në fillim të shtatorit 1863, Sekeli bëri pesë fotografi të Prizrenit. Duke lënë pas Prizrenin, ekspedita u kthye në Drinin e Zi duke avancuar drejt jugut deri në Dibër. Në këtë rajon, i cili gëzonte një reputacion të dyshimtë, nuk kishin qenë kurrë më parë. Hahn shkruan: “Ashtu siç ishin ne të huaj, ashtu ishte kur u ulëm Lugina e Drinit të Zi midis qytetit të Dibrës dhe pikës ku dy degëve e tij bashkoheshin. Aty pretendohet të jetë një shpellë kusarësh dhe ndaj ajo është shmangur në këtë mënyrë nga fqinjët e saj. “Hahn ka kaluar nëpër rajon pa vështirësi, por ai nuk mund të kuptonte shqipen që flitej nga vendasit. Pasi mbërriti në Dibër më 21 shtator 1863, Sekely bëri vetëm dy fotografi, sepse gjatë kësaj kohe ishte duke luftuar me “makinën fotografike” dhe kutinë e pllakave që kishte sjellë me vete.

Ai kishte nevojë për më shumë kohë, ku i duhej plot një orë e gjysmë për të marrë një pamje shumë romantike të një shkëmbi masiv. Duke ikur nga Dibra ata vazhduan rrugën drejt Strugës në liqenin e Ohrit. Hahn-i ishte i hipnotizuar veçanërisht nga liqeni dhe shqoi trembëdhjetë lloje të ndryshme të peshkut në të. Ata vizituan manastirin e Kalishtës në qytetin e Ohrit me shumë kisha të bukura ortodokse të saj, dhe natyrisht më në fund edhe të famshmin e shekullit të gjashtëmbëdhjetë, Manastirin e Shën Naumit në jug të liqenit. Von Hahn dhe grupi i tij qëndruan gati dhjetë ditë në Ohër, dhe Sekely kishte kohë të mjaftueshme për të fotografuar.

Fotografia e tij e Shën Naumit duket të jetë fotografia e vetme e manastirit, para se ai të shkatërrohej në pjesën më të madhe nga zjarri në vitin 1875. Prej Ohrit grupi vazhdoi rrugën për në Liqenin e Prespës dhe të avancoi në drejtim të lindjes, pikërisht aty ku dukej Manastiri ( Bitola). Kishte ardhur tetori. Manastiri ishte një qytet i madh dhe aty ishte kampi ushtarak i rajonit. Kështu Hahn u mirëprit nga gjenerali osman Faik Pasha, i cili kishte studiuar në Vjenë. Sekely ishte në gjendje që të merrte edhe disa fotografi interesante të një formacioni ushtarak osman përpara kazermave të tyre të mëdha, të ndërtuara në vitin 1839.

Nga Prilepi, ata udhëtuan mbi lumin Vardar për në Veles, ku gjetën një anije dhe mund të lundronin nëpër portën e hekurt të jugut (Demir Kapi ) deri Selanik në detin Egje. Pesë fotografitë të tjera janë marrë atje. Nga Selaniku Hahn dhe Sekely vazhduan rrugën në drejtim të lindjes të Trojës, në Azinë e Vogël. Që të dy, Sekeli dhe Johann Georg von Hahn ishin të vetëdijshëm për kontributin historik të kësaj ekspedite. Ai realizoi fotografinë më të mirë që askush nuk e kishte bërë në këtë fushë “Për fat të keq, botimi i fotografive qëlloi të ishte tepër i shtrenjtë për Akademinë e Shkencave të Vjenës dhe ata i kishin hequr nga botimi Hahn-it një raport të ekspeditës në vitet 1867 dhe 1869. Rezultati ishte që koleksioni i Sekelit që bëri fotografitë më të hershme të ndërmarra ndonjëherë në Ballkanin jugor ra në harresë.

Në vitin 1889, trembëdhjetë prej fotografive u shfaqën në vëllimin Makedonien und Alt – Serbien (Maqedoni dhe Serbia e Vjetër) nga Spiridion Gopçeviqi (1855-1936), por ata nuk iu atribuuan Sekelit dhe u lanë pa datuar. Pas kësaj ,koleksioni u zhduk për më shumë se një shekull, për t’u rizbuluar në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë në vitin 2000 nga Mark Cohen. Fotografitë e Jozef Sekelit të Ballkanit Jugor në vitin 1863 në të vërtetë janë të një rëndësie të madhe historike dhe artistike.

Me përjashtim të një portreti të vetëm të rebelit Hamzë Kazazi (1834-1903) të bërë nga Marubi në Shkodër në vitin 1858, ato janë fotot e para të bëra për Shqipërinë.


****

Robert Elsie lindi më 29 qershor 1950 në Vankuvër (Vancouver) të Kanadasë më 29 qershor 1950. Ai ndoqi Universitetin e Kolumbisë Britanike (University of British Columbia), ku studioi për filologjinë klasike dhe gjuhësinë dhe u diplomua më 1972. Po në atë vit, erdhi në Evropë me një bursë studimesh. Robert Elsie vazhdoi studimet e larta në Universitetin e Lirë të Berlinit Perëndimor (Freie Universität Berlin), pastaj në Shkollën Praktike të Studimeve të Larta (Ecole Pratique des Hautes Etudes) në Paris, në Institutin e Dublinit për Studime të Larta (Dublin Institute for Advanced Studies) në Irlandë, dhe në Universitetin e Bonit (Universität Bonn), ku mbrojti doktoraturën për gjuhësi krahasimtare dhe keltologji më 1978. Në atë kohë Instituti i Gjuhësisë i Universitetit të Bon-it kishte kontakte të rralla me studiues nga “Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë” dhe nëpërmjet këtyre kontakteve, ai dhe disa studentë dhe studiues të tjerë patën mundësi të vizitonin Shqipërinë disa herë në kuadër të 'takimeve shkencore' midis Institutit gjerman dhe Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Ai ka marrë pjesë gjithashtu në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Kosovë për disa vite me radhë. Këto udhëtime në fund të viteve 70-të dhe në fillim të viteve 80-të i gjallën një interes të veçantë për Shqipërinë e mbyllur dhe për kulturën e saj të panjohur në botë. Pasi mësoi shqip dhe i thelloi njohuritë e tij në këtë gjuhë, Robert Elsie vendosi t’i kushtohej albanologjisë, fushë në të cilën ai më vonë do të bëhej një ndër ekspertët më të njohur. Elsie është tani autor i më shumë se gjashtëdhjetë librave si dhe të artikujve të panumërt, kryesisht në fushën e albanologjisë.

Në mes të viteve 80-të, Robert Elsie punoi si përkthyes dhe interpret për Ministrinë e Punëve të Jashtme gjermane në Bon. Qysh nga vitet 90-të deri ne fillim të shekullit të 21-të ai ka punuar me profesion të lirë si interpret i shqipes dhe ka marrë pjesë në negociata të nivelit të lartë për qeverinë gjermane, Bashkimin Evropian, Kombet e Bashkuara, NATO-n, Këshillin e Evropës, etj. Që nga viti 2002, ai ka punuar kryesisht për Tribunalin e Hagës ku, ndër të tjera, ka qenë interpret simultan në procesin gjyqësor të Sllobodan Millosheviqit. Robert Elsie është anëtar i Shoqatës së Evropës Juglindore (Südosteuropa-Gesellschaft), anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, si dhe anëtar nderi i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës.

Përmbledhje për Veprat e tij Shkencore

Në fushën e albanologjisë, Robert Elsie i është kushtuar fillimisht letërsisë shqiptare. Ndër botime të hershme të tij janë: Dictionary of Albanian Literature (Fjalor i letërsisë shqiptare), Uestport (Westport), Konektikat 1986, dhe History of Albanian Literature(Histori e letërsisë shqiptare), Boulder, Colorado 1995, në dy vëllime. Kjo vepër e fundit doli në shqip me titullin Histori e letërsisë shqiptare, Pejë 1997, dhe polonisht me titullin Zarys historii literatury albanskiej (Pasqyra e historisë së letërsisë shqiptare), Torunj 2004. Ai ka botuar gjithashtu përkthime letrare në anglisht dhe gjermanisht, siç janë për shembull në vëllimin e UNESCO-s An Elusive Eagle Soars: Anthology of Modern Albanian Poetry (Një shqiponje e arratisur fluturon: antologji e poezisë bashkëkohore shqiptare), Londër 1993; Albanian Folktales and Legends (Përralla dhe legjenda shqiptare), Tiranë 1994; veprat poetike të poetit Migjeni (1911-1938) përkthyer në anglisht në vëllimin Free Verse (Vargjet e lira), Tiranë 1991, dhe në gjermanisht në vëllimin Freie Verse (Vargjet e lira), Idshtajn (Idstein) 1987; një antologji gjermanisht e poezisë shqiptare në Einem Adler gleich: Anthologie albanischer Lyrik vom 16. Jahrhundert bis zur Gegenwart (Si një shqiponjë: antologji e poezisë shqiptare nga shek. 16 deri me sot), Hildës’hajm (Hildesheim) 1988; dhe veprat e poetëve kosovarë Ali Podrimja (l. 1942) në Who Will Slay the Wolf: Selected Poetry (Kush do të vrasë ujkun: poezi të zgjedhur), Nju Jork 2000; Flora Brovina (l. 1949) në vëllimin Call Me by My Name: Poetry from Kosova (Verma emrin tim: poezi nga Kosova), Nju Jork 2001; dhe Eqrem Basha (l. 1948)në vëllimin Neither a Wound nor a Song: Poetry from Kosova(S’është plagë s’është as këngë: poezi nga Kosova), Nju Jork 2003. Këto përkthime janë bërë në bashkëpunim me shkrimtaren kanadeze, Janice Mathie-Heck (Kalgari).

Kritika e tij e letërsisë shqiptare u mblodh dhe u botua në vëllimin Studies in Modern Albanian Literature and Culture (Studime për letërsinë dhe kulturën bashkëkohore shqiptare), Boulder, Colorado 1996, i cili doli në shqip me titullin Një fund dhe një fillim, Tiranë & Prishtinë 1995.

Duke marrë parasysh gjendjen jashtëzakonisht të rëndë në Kosovë, gjendje kryesisht të panjohur në botën e jashtme, ai përpiloi antologjinë e parë të madhe me shkrime për temën e Kosovës në vëllimin 600-faqesh Kosovo: In the Heart of the Powder Keg(Kosovë: në qendrën e fuçisë së barutit), Boulder, Colorado 1997. Pas kësaj botoi edhe një përmbledhje tekstesh historike për Kosovën me titullin Gathering Clouds: The Roots of Ethnic Cleansing in Kosovo and Macedonia, Early Twentieth-Century Documents(Stuhi në horizont: Rrënjët e spastrimit etnik në Kosovë dhe Maqedoni, dokumente të fillimit të shekullit të njëzetë), Pejë 2002.

Në vitet e mëpasshme, Robert Elsie u përqendrua më shumë në fushat e tjera të albanologjisë, si kultura popullore dhe historia. Një ndihmesë e madhe për antropologjinë shqiptare ishte libri i tij Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture (Fjalor i fejës, mitologjisë dhe kulturës popullore shqiptare), Londër 2001, i cili doli në gjermanisht në vëllimin Handbuch zur albanischen Volkskultur (Doracak i kulturës popullore shqiptare), Visbadën (Wiesbaden) 2002, dhe në shqip në vëlliminLeksiku i kulturës popullore shqiptare, Tiranë 2005. Ai botoi gjithashtu Kanunin në gjermanisht, Der Kanun: das albanische Gewohnheitsrecht nach dem sogenannten Kanun des Lekë Dukagjini (Kanuni: E drejta zakonore shqiptare sipas të ashtuquajturit Kanuni i Lekë Dukagjinit), Pejë 2001; dhe në bashkëpunim me Antonia Young (Bradford) dhe Ann Christine Eek (Oslo) botoi studimin antropologjik të fshatit kosovar nga antropologia norvegjeze Berit Backer (1947-1993), Behind Stone Walls: Changing Household Organization among the Albanians of Kosova (Prapa mureve të gurta: ndryshime në organizimin familjar ndër shqiptarët e Kosovës), Pejë 2003. Pas kësaj ai botoi dorëshkrimin e hershëm në gjermanisht të shqiptarit Bajazid Elmaz Doda (rreth 1888-1933), Albanisches Bauernleben im oberen Rekatal bei Dibra, Makedonien (Jeta fshatare shqiptare në Rekën e Epërme pranë Dibrës së Maqedonisë), Vjenë 2007.

Në fushën e historisë, me të cilën është marrë më shumë gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shekullit të njëzetë, Elsie ka botuar – në bashkëpunim me Robert Dankoff (Universiteti i Çikagos) – dhe ka përkthyer nga osmanishtja pjesët e veprës Sejahatname të udhëtarit osman Evlija Çelebi (1611-1683) që flasin për trevat shqiptare: Evliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions (Evlija Çelebi në Shqipëri dhe në viset fqinje), Lajdën (Leiden) 2000, libër që doli edhe në shqip në vëllimin Evlija Çelebiu në Shqipëri dhe në viset fqinje, Tiranë 2008. Përveç kësaj, ai zbuloi dhe botoi dorëshkrimin e historisë së parë të Shqipërisë, të shkruar prej priftit llazarist francez, Jean-Claude Faveyrial (1817-1893), Histoire de l’Albanie (Histori e Shqipërisë), Pejë 2001, që doli në shqip në vëlliminHistoria - më e vjetër - e Shqipërisë, Tiranë 2004. Elsie zbuloi dhe botoi gjithashtu dorëshkrimin në gjermanisht të albanologut hungarez, baronit Franc Nopça (Franz Nopcsa, 1877-1933) në Reisen in den Balkan (Udhëtime në Ballkan), Pejë 2001, që doli shqip në vëllimin Udhëtime nëpër Ballkan, Tiranë 2007. Në bashkëpunim me Bejtullah Destanin (Londër), ai botoi ditarin e poetit dhe piktorit të njohur anglez, Edward Lear (1812-1888), në vëllimin Edward Lear in Albania: Journals of a Landscape Painter in the Balkans (Edward Lear në Shqipëri, ditari i një piktori pejsazhesh), Londër 2008, që doli shqip në vëllimin Edward Lear në Shqipëri: ditar udhëtimesh, 1848-1849, Tiranë 2008. Gjithashtu u botua një përmbledhje tekstesh të hershme historike për Shqipërinë, përkthyer nga gjuhë të ndryshme, Early Albania: A Reader of Historical Texts, 11th-17th Centuries (Shqipëria e hershme: antologji e teksteve historike, shek. 11-17), Visbadën (Wiesbaden) 2003.

Duke qenë se Shqipëria dhe Kosova vazhdonin të ishin relativisht të panjohura nga masat e lexuesve perëndimorë, Elsie botoi dy manualë informativ për këto vende: Historical Dictionary of Albania (Fjalor historik i Shqipërisë), Lanham, Maryland 2004; dhe Historical Dictionary of Kosova (Fjalor historik i Kosovës), Lanham, Maryland, 2004, të cilët, me gjithë titullin ‘historik’, janë vepra informative të përgjithshme.

Përsëri në fushën e letërsisë, Elsie botoi një vëllim të ri të historisë së letërsisë, më të përmbledhur dhe më të shkurtër, në vëllimin Albanian Literature: A Short History, Londër 2005, që doli në shqip në vëllimin Letërsia shqipe: një histori e shkurtër, Tiranë 2006. Ai ka bërë edhe përkthime të tjera letrare, prapë me Janice Mathie-Heck: vepra të zgjedhura të këngës epike të veriut në vëllimin Songs of the Frontier Warriors: Këngë Kreshnikësh, Albanian Epic Verse (Këngë kreshnikësh, poezia epike shqiptare), Uaukonda (Wauconda), Illinois 2004; tregime të shkrimtarëve të veriut, Ernest Koliqi (1903-1975) dhe Migjeni, në vëllimin Tales from Old Shkodra: Early Albanian Short Stories (Rrëfime nga Shkodra e vjetër: tregime të hershme shqiptare), Pejë 2004; vepra të përmbledhura poetike të Visar Zhitit (l. 1952) në The Condemned Apple (Molla e dënimit), Los Anxheles 2005; antologjinë e parë në anglisht të prozës bashkëkohore shqiptare në vëllimin Balkan Beauty, Balkan Blood: Modern Albanian Short Stories(Bukuria e Ballkanit, gjaku i Ballkanit: tregime bashkëkohore shqiptare), Evanston, Illinois 2006; romanin e Fatos Kongolit (l. 1944) The Loser (I Humburi), Brixhend (Bridgend), Uells 2007; veprat poetike të Azem Shkrelit (1938-1997) në vëllimin Blood of the Quill: Selected Poetry from Kosovo (Gjaku i penës: poezi të zgjedhur nga Kosova), Los Anxheles 2008; një antologji të plotë historike të poezisë shqipe Lightning from the Depths: An Anthology of Albanian Poetry (Se fund’i ujit vetëti: antologji e poezisë shqipe), Evanston, Illinois 2008; romanin e Ornela Vorpsit (l. 1968) The Country Where No One Ever Dies (Vendi ku nuk vdes askush), Shampejn (Champaign), Illinois 2009; dhe përkthime të mëtejshme të poezisë gojore në librin e Anna Di Lellio-s The Battle of Kosovo, 1389, An Albanian Epic, (Beteja e Kosovës, 1389, një epos shqiptar), Londër 2009.

Projekti më ambicioz letrar i Robert Elsie-t është sigurisht përkthimi në anglisht (në bashkëpunim me Janice Mathie-Heck) nga gegnishtja i eposit të madh letrar të Atit Gjergj Fishta (1871-1940), The Highland Lute: The Albanian National Epic (Lahuta e Malcis: eposi kombëtar shqiptar), Londër 2005, një vepër me 30 këngë dhe 15,613 rreshta. Rishfaqja në dritë e këtij eposi, të ndaluar për vite me radhë nga regjimi komunist në Shqipëri, u prit me gëzim, sidomos në veriun e vendit.

Robert Elsie e ka mrekulluar edhe bota e fotografisë së hershme shqiptare. Në këtë fushë ai ka botuar dy albume të mëdha: Dritëshkronja: Fotografia e hershme nga Shqipëria dhe Ballkani, Prishtinë 2007, i cili përfshin fotografitë e para të bëra ne Shqipëri (pesëdhjetë fotografi të fotografit vjenez Jozef Sékeli (Josef Székely) nga viti 1863), dhe koleksionet e baronit Franc Nopça, të Bajazid Elmaz Dodës, të albanologut austriak Maksimilian Lamberc (1882-1963), dhe të ushtarakëve të misionit ushtarak holandez të viteve 1913-1914. Ai ka botuar gjithashtu në një vëllim trigjuhësor – anglisht, frëngjisht, shqip, të fotografive të para me ngjyra në Shqipëri dhe në Kosovë, që janë autokromat e koleksionit Albert Kan (Albert Kahn) në Paris, me titullin Shqipëria dhe Kosova në ngjyra 1913, Tiranë 2010.

Së fundi janë botuar për herën e dytë, të përditësuar dhe dukshëm të zmadhuar: Historical Dictionary of Albania (Fjalor historik i Shqipërisë), Lanham, Maryland 2010, me 660 faqe; dhe Historical Dictionary of Kosovo (Fjalor historik i Kosovës), Lanham, Maryland 2010, me 451 faqe. Këta dy libra janë përkthyer edhe shqip.

Me gjithë se puna studimore dhe, si pasojë, botimet e Robert Elsie-t janë përqendruar kryesisht në albanologji, ai ka botuar edhe vepra të tjera: Dialect Relationships in Goidelic: A Study in Celtic Dialectology (Marrëdhëniet dialektore në goidelishten: një hulumtim në dialektologjinë keltike), Hamburg 1986; dhe antologjitë poetike The Pied Poets: Contemporary Verse of the Transylvanian and Danube Germans of Romania(Poetë të shumëngjyrshëm: poezia bashkëkohore të gjermanëve të Transilvanisë dhe të Danubit në Rumani), Londër 1990; dhe An Anthology of Sorbian Poetry from the 16th-20th Centuries (Antologjia e poezisë sorbe nga shek. 16-20), Londër 1990, si dhe një përkthim në gjermanisht të poetit të njohur grek Konstantin Kavafis (1863-1933) në vëllimin Konstantinos Kavafis: Das Gesamtwerk, griechisch und deutsch (Konstantin Kavafis: Veprat e plota, greqisht dhe gjermanisht), Zyrih 1997.

Vendi që zë Robert Elsie ndër radhët e albanologëve është rritur edhe më shumë pas viteve 1990-të me faqet e tij të njohura të internetit, të cilat i japin botës të dhëna të hollësishme për Shqipërinë dhe shqiptarët. Përveç faqes së tij personale www.elsie.de, Robert Elsie ka faqet: www.albanianhistory.net, e cila ofron një gamë të gjerë tekstesh dhe dokumentesh të historisë shqiptare; www.albanianlanguage.net, e cila përmban regjistrime zanore të më shumë se 150 të folmeve të shqipes nga dhjetë shtete, të incizuar kryesisht nga vetë Elsie, si dhe zërat e disa figurave të njohura shqiptare të së kaluarës; www.albanianliterature.net, që ofron koleksionin më të madh botëror të letërsisë shqiptare përkthyer në anglisht; www.albanianphotography.net, ku ndodhen koleksione të ndryshme të hershme fotografike nga Shqipëria dhe Kosova; dhe www.albanianart.net, që përmban një prezantim të artit pamor shqiptar (piktura e hershme shqiptare, veshje popullore etj.).

Ti hajn i Atdheut

Poemë nga ELIDA BUÇPAPAJ

Ti hajn i Atdheut

na e vodhe Atdheun

me gjithë çatinë e qiellit e llampat e yjve mbi të

e tash retë e mallit derdhin rrebeshe rebelimi

Ti hajn i Atdheut

na bëre ta presim agimin

aty ku nuk na njeh as guri, as druri, as dielli e hëna

Ti hajn i Atdheut

na i vodhe jetët tona

trupëzimin e zakonshëm

të bijëve me Atin

që mbjell e rrit farën

pavarësisht kësaj,

Atdheu jemi ne

pa ne 3 milionë të ikurit

Atdheu është pa sy e gjymtyrë

pa ne 3 milionë të dëbuarit

Atdheu s’ka si të jetë Atdheu

Ti hajn i Atdheut

që ia këpute krahët

e ia thave shpirtin

që e le Atdheun me sytë nga rrugët

deti e qiejtë

që i kthejnë bijtë si turistë

bijtë e Atdheut nuk janë turistë

ata janë kocka dhe zemra e Atdheut

Atdheu pa ata

asht Atdhe i hajnave

jo i shqiponjave

ne jemi shqiponjat

kemi dy krena

lindur prej ankthit e mallit mbërthyer

që e jetojmë ndarjen me Atdheun

si nëpër balada

jemi edhe atje

edhe këtu

edhe këtu edhe atje

njëkohshëm

Ti hajn i Atdheut

që i ke mbushur xhepat

me qiellin e shqiptarëve,

me detin dhe rërën e shqiptarëve,

me pyjet dhe me ajrin e shqiptarëve,

sidomos me kohën e shqiptarëve

të ikur sa më larg lukunisë të hajnisë,

kuçedrës me shtatë krerë

që ua ka hajnuar

jetën shqiptarëve

brenda dhe jashtë Atdheut

Ti hajn i Atdheut

që na e vodhe detin tonë, tokën tonë, ajrin tonë, frymën tonë,

e na detyrove të marrim ikën nga Atdheu

që na detyrove t’i lindim e rrisim fëmijët larg Atdheut

që na detyrove t’u mbetemi borxh fëmijëve Atdheun

ti llum i Atdheut

ti fundurrinë e Atdheut

ti mallkim i Atdheut

të zëntë përfund

pesha e mallit e shqiptarëve që i dëbove nga Atdheu

të djegtë e shkrumboftë zjarri i mallit i shqiptarëve

që ti ua hajnove Atdheun

ti hajn i Atdheut

mos prit të të falim,

të të mëshirojmë

ne bijtë e vërtetë të Atdheut

harrikanët e dëbuar për t’u harruar

që ti hajn i Atdheut na urren

sepse ne pranuam ikjen

por kurrë jo

që ta rripnim,

ta lëndonim e hajnonim Atdheun

ti që je llumi

ne që jemi drita

Ti hajn i Atdheut

mos bë sikur s’na njeh

mos i përdor prostitutat debile

të injorimit

sepse ne jemi fytyra dhe shpirti i pastër i Atdheut

Ti hajn i Atdheut

Atdheu është yni me gjithçka që ka

edhe kur jemi ikur prej tij

ikja e largimi na e shton ethen e kthimit

sepse rrënjët tona shtrihen si rrënjët e lisit mitik

në gjithë trupin e Atdheut

ato na mbajnë të lidhur me Atdheun

rrënjët tona

ti hajn i Atdheut nuk i hajnon dot

sepse po t’i prekësh me kthetrat e tua të zeza

ato kthehen në gjarpërinjtë e shenjtë që na i ruajnë e mbrojnë themelet

e ty hajn i Atdheut të lidhen pas qafës

as dashurinë për Atdheun

ti hajn i Atdheut nuk e prek dot

dashuria nuk është para e pistë

sikur je ti i pistë

dashuria e Atdheut

as nuk shitet apo blihet

dashuria për Atdheun

që ti nuk do ta njohësh dot kurrë

eshtë supreme

dhunti veç për bijtë e vërtetë të Atdheut

dashuria dhe malli jonë

për Atdheun

i ngjan shkëmbijve të Alpeve

është e kahershme, e kahmotshme,

dashuria jonë për Atdheun

është e plotfuqishme,

është pasuria jonë e patundëshme

që ka peshën e Atdheut

askush nuk na e ndalon dot

ta duam Atdheun

të jemi pjesë e Atdheut

kudoqofshim

kësaj apo asaj bote

aq më pak ti hajn i Atdheut

që nuk do ta njohësh dot kurrë këtë ndjenjë hyjnore

se çfarë do të thotë të duash Atdheun!

SI MBET PA “TITUJ” GJAKOVA ?!

Nga Fritz RADOVANI:

1946 KUVENDI POPULLOR TIRANË

●ISHTE 1946...As vetë Gjakova nuk e dinte ku kishte hy në një rrugëparrugë në Tiranë. Po ecte tue mendue por, pa e dijtë ku po e nxjerrë rruga! Ju ndalue jo ma larg se 4 a 5 ml para Tij një veturë dhe zbriti prej saj Tuk Jakova... U pershndet me Gjakoven dhe e ftoi në një shtëpi aty afer ku banonte Tuku. I prini Tuku dhe Gjakova shkoi mbas Tij... Sigurisht, simbas zakonit i erdhën kafet... Filloi një bisedë e ngrohtë mes tyne.

Pak ditë perpara ishte shpallë edhe fitoria e Qeverisë komuniste në votimet e 2 Dhjetorit.

Gjakova po ndigjonte Tukun tue tregue suksesin e fitores së zgjedhjeve... Mandej filloi me i shpjegue Gjakovës sesi, shumë shpejtë tek selia e Kuvendit Popullor do të ngrihej një Monument i atyne që kanë punue per “Fitoren e Socializmit në Shqipni”... (Tuku, po hapte një bisedë ma shumë per me ngacmue Gjakoven, per me e ba me folë...)

Gjakova po veshtronte Tukun, dhe mbasi Tuku perfundoi fjalen e pyeti: “Emnat që do të shkrueni aty tek Monumenti, janë vetem të deputetëve komunista, apo edhe të tjerë ?

– Jo, i tha Tuku, aty janë edhe ata që kanë luftue per “demokraci e socializem”...

– Atëherë, i tha Gjakova, aty kishe me dashtë me u vue edhe emni em!

Tuku buzqeshi dhe i tha: “Gjakovë, ti as ke luftue dhe as ke punue per socializmin...”

Gjakova i preu fjalen dhe i tha: “Tuk, qyshë se keni ardhë në Tiranë, të gjithë shka jeni komunista, asnjëni nuk keni prekë as punë as pushkë me dorë, ju po, mbledhje partije e gjyqe kunder “armiqëve të popullit” nder kinema... Emni em duhet me kenë aty, unë të pakten kur më ka pyet kush se shka domethanë fjala Demokraci, ua kam shpjegue, po ju o Tuk, as nuk ua shpjegoni kujt se, as, nuk e keni nder mend me e ba demokracinë...”.

●Para se me dalë Gjakova, Tuku mori në telefon dikend dhe i tha: “Jepni personit që do të vij aty me ngrenë dhe paisnje me rroba nga magazina e juaj!”... I shpjegoi Gjakovës një rrugë ku ishte një qender policije, ku Gjakova, shkoi dhe mori veshmbathje dhe ushqehej aty me policët e asaj zonë tri herë në ditë... Spaletat dhe kapelë nuk i mori...

Mbas një jave Gjakova erdhi tek Tuku i veshun me rrobat e veta të vjetra si perpara...

Kur hyni mbrendë Tuku e shikoi me vrejtje, po Gjakova nuk e la me fillue biseden...

– Shiko Tuk, i tha Gjakova, prej Teje falemnderës, po unë, qyshë dje nuk shkoj ma aty as me hanger as me u veshë, njohë e pa njohë, më ndalojnë njerzit në rrugë dhe më thonë: ●“Po edhe ti o Gjakovë, paske kenë spijuni i Haxhi Lleshit e Koçi Xoxës ..?!”

Tuku u mundue me ia mbushë mendjen se “nuk ka rendsi se ke perfitime, le t’ thonë ata çka të duen... ti shiko interesin tand !”, po Gjakova, doli dhe as nuk u duk ma andej...

●Kështu, edhe Gjakova, mbeti pa tituj dhe vdiq edhe “pa u dekorue” e pa perfitime...

As mbas vitit 1992 Presidentët tanë nuk janë kujtue fare as per Gjakoven, as shokët e Tij!

Ndersa, per Shyqyri Qokun me shokë, “ka dekorata dhe shperblime krimesh me thes”!!

            Melbourne, Gusht, 2017.   

“Babai i turqve”,Mustafa Kemal Atatürk origjina e largët shqiptare

“Babai i turqve” kjo është ajo që do të thotë Ataturk dhe ishte titulli që iu dha Mutafa Qemalit për arritjet e tij si udhëheqës dhe shtetformues i shtetit të ri turk. Pavarësisht se ai la gjurmë në historinë botërore si shtetformues dhe politikan por ai ka spikatur edhe në fushën ushtarake.

Gjatë Luftës së Parë Botërore ai ndaloi zbarkimet britanike në Galipoli (plan i hartuar nga Uinston Çërçilli) duke i shkaktuar kështu Perandorisë Britanike disfatën më poshtëruese në Luftën e Parë Botërore dhe jo vetëm që kjo e bëri një hero kombëtar por u rëndit gjithashtu edhe si një nga gjeneralët më të jashtëzakonshëm të Luftës së Madhe.

Figura e krijuesit të shtetit turk, Mustafa Qemal Ataturk ka dalë jashtë korrnizave të zakonshme dhe është kthyer në mit dhe kult, një kult individi i pranueshëm dhe i ligjshëm jo vetëm nga adhuruesit e vendit të tij, por edhe të miliona njerëzve të tjerë në botë që aspirojnë për një shtet të së drejtës.

Ai qëndron hijerëndë dhe dinjitoz në një vend të veçantë dhe të privilegjuar të historisë së Turqisë, të historisë botërore, pse jo edhe asaj shqiptare me të cilën e lidh origjina e tij jo e largët prej gjak shqiptari.

Edhe vetë shteti turk e ka kthyer me ligj fyerjen e kujtimit të tij në krim, në vepër penale. Në çdo 10 nëntor ora e Turqisë ndal disa sekonda në nderim të Ataturkut, që vdiq në vitin 1938.

Ashtu siç kemi dëshirë ne, që shumë personalitete politike të shkencës dhe artit të vendeve të tjera që kanë patur ndonjë origjinë të largët shqiptare, t’i quajmë shqiptarë, për Mustafa Qemalin studiuesit dhe historianët tanë janë treguar të rezervuar dhe ua kanë lënë të huajve të flasin për këtë fakt.

Pothuajse të gjithë biografët që janë marrë me jetën dhe veprën e Qemal Ataturkut, nuk e anashkalojnë, përkundrazi e theksojnë origjinën e tij shqiptare. Edhe pse jo me largësi ekstreme nga ato gjenetike shqiptare. Musta Qemali ka ruajtur gjithmonë respektin për shqiptarët dhe Shqipërinë.

Ai gëzonte të gjitha cilësitë e një shqiptari në administratën otomane. Ishte realist, plot me energji edhe i zhveshur nga skrupujt. Ndryshe nga shumë politikanë të lindjes, atij nuk i shijonin aspak kompromisi dhe llomotitja.

Pse shqipëtar?

Nga ana e babait, Ali Riza Efendi, Ataturku ishte shqiptar. Ai rridhte nga familja Canka dhe gjyshi i Ataturkut nga ana e babait, Pirush Canka, jetonte në fshatin Steblevë të Dibrës së Madhe (12 km larg Librazhdit dhe 23 km larg Struges) përpara se të migronte për në Selanik (Qyteti më i lulëzuar pas Stambollit në Perandorinë Osmane), Greqi në 1861.

Ata i zotëruan tokat e tyre në Dibër deri më 1945 kur komunistët erdhën në pushtet. Edhe sot egziston ara e Cankajve, prone e gjyshit te Mustafait. Përsa i përket anës së nënës, Zybejde Hanim, ajo ishte nga Selaniku por është supozuar, ashtu siç e kujtojnë vendasit në Selanik se dhe familja e saj vinte diku nga Shqipëria e Jugut. Babai i Ataturkut vdiq kur ai ishte vetëm 7 vjeç.

Babai dhe mamaja e Ataturkut, Ali Riza Efendi dhe Zybejde Hanim.

Ai u quajt Qemal nga një mësuës matematike në Manastir. Duke qënë se Mustafa shkëlqente në mësime, mësuesi i tij, Qemali e quajti “qemal” që në arabisht do të thotë i përkryer. Gjatë viteve 30’ me krijimin e shtetit të ri turk ai u regjistrua në kartën e identitetit me emrin Qemal Ataturk.

Në ndarjen territoriale gjatë komunizmit, vendasit në Steblevë pretendojnë se Ataturku pagoi një shumë të hollash për të ndërtuar çezmen pranë fshatit Terzicë, Steblevë, në fshatin e gjyshit. Origjina e tij shqiptare mbështetet edhe nga fakti se afro 14 familje nga Stebleva (trevë shqipfolëse) kanë migruar për në Selanik gjatë vitit 1861 duke mos e bërë shpërnguljen e familjes së Ataturkut një rast unik.

Kemi disa dëshmi që vërtetojnë origjinën si dhe admirimin e Ataturkut për shqiptarët.

Një djalosh nga Dibra që jetonte në Stamboll dëgjoi përfektin e Stambollit të fyente shqiptarët. Ai pasi e vru u kap nga autoritet dhe u dënua me vdekje. Miqtë e tij iu lutën Ataturkut t’i kursente jetën. Pasi i dëgjoi me kujdes ai iu tha: “ Ai nuk do të vritet, por duhet të shkojë në ekzil”.

Gjatë 1926 Dail Ereqi dhe Gjelë Agushi nga Stebleva, që punonin si muratorë në Stamboll. Ata e takuan Mustafa Qemalin gjatë rinovimit të një xhamie në qytet. Ata nuk e dinin kush ishte ai në atë kohë. Ai i vlerësoi për punën duke i përgëzuar se xhamia dukej më e bukur seç ishte para luftës, më pas i pyeti se nga ishin. Ata u përgjigjën nga Shqipëria, dhe më pas i pyeti nga cili rajon. Njëri tha nga Golloborda dhe tjetri nga Stebleva. Më pas ata panë se Mustafa nxorri një bllok shënimësh nga xhepi.

“Edhe unë jam nga atje, Stebleva. Gjyshi im më la trashëgimi Conkojca Ograda (fushat në Conko, një term i përdoruar nga administrata bullgare për të regjistruar tokat). Pra ju duhet ndonjë gjë?- vazhdoi ai.” Më pas ata i thanë se punonin emigrantë prej vitesh në Turqi, në kushte shumë të mjerushme. Menjëherë pas kësaj Mustafa urdhëroi autoritetet që tu jepnin shtetsinë turke si edhe dy qëndra banimi. Të cilat ishin “ më të mira se vetë shtëpitë e turqve”.



Një histori tjetër e kohës vjen kur një grup shqiptarësh po deportoheshin nga Turqia. Pasi i hodhi një sy listës Mustafa Qemali mori stilolapsin dhe e shkruajti emrin e tij në krye të listës. Sekretati i tij nuk e kuptoi se pse e bëri këtë dhe pasi e pyeti, Mustafa iu përgjigj “ E vendosa emrin në krye sepse edhe unë jam shqiptar”. Më pas urdhri u anullua.

Babai i Qemal Stafës, kolonel Hasan Stafa, kishte njohje dhe miqësi me Mustafa Qemalin. Ai ishte më origjinë nga një fshat fqinj i Steblevës, Zanun në Dibër. Ishin shokë të ngushtë dhe i kryen studimet ushtarake në Manastir. Dhe më vonë në Stamboll. Kur Shqipëria deklaroi pavarësinë e saj. Mustafa Qemali iu lut Hasan Stafës që të rrinte në Turqi që të forconte ushtrinë Turke.

Por rrugët e tyre u ndanë. Në shenjë respekti për miqësinë e tyre të vjetër Hasani i vuri emrin djalit të tij Qemal, Qemal Stafa (Një nga themeluesit e Partisë Komuniste shqipëtare).

Një rrëfim na vjen nga konsulli i Shqipërisë në Turqi në vitet 1920’, Nezir Leskoviku: “Kur isha në Tiranë duke biseduar me shokët në një lokal pranë Sahatit, na u afrua një ish-oficer i ushtrisë turke që kishte shërbyer në gardën e Qemal Ataturkut. Një ditë Ataturku i kishte kërkuar oficerit që ti sillte kalin, por ai u nevrikos dhe tha “ Eyer?” . Oficeri i hutuar nuk e dinte se çdo të thoshte “eyer”. Më pas Ataturku i tha: “ Shalën ku e ka?”. Më pas oficeri i tha se në atë moment e kuptova se ai fliste shqip.

Një tjetër fakt bindës se Mustafa Qemali ishte shqiptar, na vjen nga një diplomat nga Kolonja, Asaf Xhaxhuli. Kur ai i paraqiti letrat kredenciale Mustafa Qemalit filloi t’i lexonte ato në frëngjisht. Ataturku e ndërpreu dhe i tha: “Të lutem, mos më fol frëngjisht, por turqisht ose shqip, se unë kuptoj mirë edhe shqip”.

Gjithashtu njerëz thojnë se Mihal Grameno dhe Bajo Topulli (Aktivistë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare) u takuan me Mustafa Qemalin në Selanik dhe të tre floën shqip.

Ne vitin 1984, ne kuadrin e 60 vjetorit te formimit te shtetit te ri turk, u hap ne Pallatin e Kultures ne Tirane, nje ekspozite kushtuar Turqise moderne dhe arkitektit te ketij shteti modern Ataturkut. Edhe ne pemen e gjenezes se familjes se Qemal Ataturkut vertetohet origjina e tij shqiptare dhe vendlindja e tij ne Selanik. Ciceroni i ekspozites shtetas turk me origjine kosovare pohoi nen ze se Ataturku eshte me origjine nga Dibra e Shqiperise, tregon Ramazan Hoxha, autor i librit: ‘Stebleva, histori dhe figura’.

Zoti i ri i Turqisë e shkëputi Turqinë nga e kaluara dhe kjo do të ishte tërësore në të gjitha fushat: kushtetuese, juridike, fetare, politike, sociale dhe kulturore. Ataturku u tregua tepër energjik në luftën e tij kundër strukturave dhe traditave të vjetra. Dukej se ai po e shkundte fort popullin e tij për ta zgjuar më mirë e për ti hapur sytë drejt dritës perëndimore. Kjo prirje e tij drejt oksidentalizmit mund të jetë influencuar nga vizita e tij nëpër Europën perëndimore, citati i tij i famshëm përsa përket kësaj eksperience vijon: “Ka shumë kultura por vetëm një qytetrim, ai Evropian”.

Ky pra ishe Mustafa Qemal Ataturku “Babai i Turqve” në venat e të cilit rridhte gjak shqipëtar. Deri në vdekjen e tij më 1938, Ataturku kishte mundur ta nxirrte popullin turk nga letargjia e tij shekullore. Nën drejtimin e këtij përsonaliteti, me origjinë jo të largët gjenetike shqiptare, “i sëmuri i Evropës” ishte kthyer në një shtet të fortë e me qytetrim perëndimor.

François-Marie Arouet - Volteri për Skënderbeun

-

Më 21 nëntor 1694, lindi François-Marie Arouet, emri i penës, Volter; përfaqësues kryesor i Iluminizmit, shkrimtar, historian, filozof jashtë filozofisë konvencionale, i njohur për satirën, kritikën ndaj fesë si institucion, përkrahës i tolerancës fetare dhe për ndarjen e kishës nga shteti, shkrimtar me dhunti të shumta, duke prodhuar vepra në pothuajse çdo formë letrare: dramë, poezi, roman, ese, vepra historike e shkencore.

Ai shkroi më shumë se 20 mijë letra dhe mbi 2 mijë libra dhe pamflete. Volteri ishte mbrojtës i hapur i lirisë së shprehjes, përkundër pasojave nga ligjet dhe censura e rreptë e kohës. Për shkrimet e tij satirike, ai shpesh u dënua me burgim ose mërgim. Volteri ishte kritik i ashpër i traditës fetare, që pengon lirinë individuale të besimit – por ai nuk thoshte se ishte kundër idesë së një qenie supreme. Volteri arsyeton se ekzistenca e Zotit nuk është çështje besimi, por arsyeje, dhe se të gjithë njerëzit janë vëllezër, ndërsa janë krijesa të njëjta nga i njëjti Zot. Sa për skllavërinë, Volteri e kritikoi ashpër, por në anën tjetër, u përpoq të shpjegojë se racat e ndryshme kishin origjina të veçanta prandaj nuk mund të ishin të njëjta ose të barabarta. Volteri shpesh është akuzuar për anti-semitizëm edhe pse shumica e kritikave të tij në fakt i drejtohen Biblës, dhe jo Judaizmit në veçanti. Volteri gjithashtu shkroi drama, prozë dhe poezi. Kandidi është puna e tij më e famshme në prozë, ku ai kritikon filozofinë e Gottfried Ëilhelm Leibnizit mbi optimizmin metafizik nëpërmjet naivitetit të Kandidit, personazhi kryesor, i cili pas përjetimit të një fatkeqësie, refuzon të jetë optimist pa patur arsye për të qenë i tillë.

Duke shkruar për historinë, Volteri sfidoi konceptin mbizotërues të kohës së tij, se historiografia duhej të merrej me ngjarjet e mëdha politike, ushtarake dhe diplomatike; Volteri thotë se theksi duhet vënë në kulturë, art, shkencë, zakone dhe u përpoq për të shkruar një histori të botës mbi këto baza.

Kjo vihet re edhe në “Ese mbi edukatën dhe shpirtin e kombeve” lidhur me heroin kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbe, për të cilin Volteri shprehet me konsideratat më të larta, duke thënë se nëse perandorët bizantinë do të kishin vepruar si Skënderbeu, rënia e Kostandinopojës nuk do të kishte ndodhur. Në esenë e tij, Volteri analizon rezistencën çerek shekullore të shqiptarëve kundër perandorisë osmane; dhe argumenton se faktorët themelorë të fitoreve të Skënderbeut janë dy; 1) shqiptarët janë popull luftarak. 2) Shqipëria është vend malor dhe se mos-përulja është veçori e banorëve të maleve.

KAPITULLI PËR SKENDERBEUN

Një luftëtar tjetër i famshëm, të cilin nuk di si ta quaj, osmanli apo të krishterë, pengoi përparimin e Muratit dhe prej kohësh u bë ledhi i të krishterëve kundër fitoreve të Muhametit II: flas për Skënderbeun, lindur në Shqipëri, pjesë e Epirit, vend i shquar që nga kohët e quajtura heroike, dhe nga kohët vërtet historike Romake.

Emri i tij ishte Jean (Gjergj) Kastriot.

Ishte djali i një despoti, ose i një princi të këtij vendi, domethënë i një princi vasal; sepse fjalë për fjalë despot do të thotë zot shtëpie; madje është paksa e habitshme, se si kjo fjalë prej kohësh e ndryshoi kuptimin në despotik, ç’ka u vishet sundimtarëve që bëhen absolutë.

Gjergj Kastrioti ishte ende fëmijë kur Murati, shumë kohë përpara betejës së Varnës për të cilën do të flas, u mor prej Shqipërisë pas vdekjes së atit të tij Kastriot.

Ai e rriti këtë fëmijë, i vetmi që mbeti nga katër vëllezërit. Burimet turke nuk thonë asgjë që këta katër princër u therorizuan prej Muratit për hakmarrje.

Nuk është për t’u habitur që mizori të tilla ishin në karakterin e një sulltani që abdikoi dy herë kurorën dhe nuk ka të ngjarë që Murati t’i kushtonte dhembshuri dhe besimin e tij atij për të cilin ushqente një mëri të paqetësueshme. Ai e sajdiste atë dhe e mbante pranë tij gjatë betejave.

Gjergj Kastrioti u dallua aq tepër sa sulltani dhe jeniçerët i dhanë emrin Scanderbeg, që do të thotë Aleksandri i Madh, (le seigneur Alexander).

Së fundi miqësia fitoi mbi politikën. Murati i besoi komandën e një ushtrie kundër despotit të Serbisë, që ishte radhitur me të krishterët duke i shpallur luftë sulltanit, dhëndrit të tij; kjo përpara abdikimit të tij.

Skënderbeu që në atë kohë s’ishte veçse njëzetvjeçar, sheshoi planin të mos kishte më zot mbi kokë dhe të mbretëronte. Qëlloi të kalonte pranë fushimit të tij sekretari që mbante vulën e sulltanit.

Ai e ndaloi, i vuri hekurat dhe e shtrëngoi të shkruante e të vuloste një urdhër për sundimtarin e Krujës, kryeqytet i Epirit, që t’ia dorëzonte qytetin dhe kështjellën Skënderbeut. Pasi siguroi urdhrin, e vrau sekretarin dhe suitën e tij.

Më 1443 marshoi mbi Krujë, sundimtari ia lëshoi postin pa vështirësi. Po atë natë ai u tha trupave shqiptare me të cilët mbante lidhje të fshehta, të afroheshin. Sundimtarin dhe garnizonin e theri. Me luftëtarët e vet ai e fitoi gjithë Shqipërinë.

Shqiptarët mbahen si luftëtarët më të mirë të këtij vendi.

Skënderbeu i udhëhoqi me zotësi dhe diti të krijonte avantazhe nga terreni i thyer dhe malor, aq sa me pak trupa ia doli të ndalonte çdo herë ushtritë e shumta turke. Myslimanët e shihnin si besëthyes; të krishterët e adhuronin si hero, i cili duke mashtruar armiqtë dhe zotërit e tij, rimori kurorën e babait të vet, ç’ka e meritoi me guximin e tij. Po ta kishte mbrojtur Skënderbeu Kostandinopojë, rënia e saj nuk do të kishte ndodhur.

Pastrimi i situatës verbale

Sa më përket mua, kam maninë e çuditshme e të rrezikshme, në çdo lëndë, të filloj nga fillimi (d.m.th, nga fillimi im individual) atë që sapo ka filluar, të ribëj një rrugë të tërë, sikur kaq e kaq të tjerë të mos e kishin përshkuar ndërkaq. Kjo rrugë është ajo që na ofron apo na imponon gjuha.
Në çdo çështje dhe para çdo shqyrtimi bazë, unë vështroj te gjuha; e kam zakon të eci sipas mënyrës së kirurgëve që, së pari, pastrojnë duart dhe përgatisin fushën operatore. Është ajo që unë e quaj pastrimi i situatës verbale. Ju kërkoj ndjesë për këtë shprehje, që përqas fjalët dhe format e kuvendimit me duart e veglat e një kirurgu.

Mëtoj se duhet të bëjmë kujdes në takimet e para të një problemi me mendjen tonë. Duhet bërë kujdes me fjalët e para që shqiptojnë një çështje në mendjen tonë. Një çështje e re fillimisht është në gjendjen e fëmijërisë brenda nesh; ajo bëlbëzon: gjen veçse terma të huaja, krejt të ngarkuara me vlera dhe asociacione rastësore; ajo është e detyruar t’i huazojë.
Por, që këndej, ajo e sheh dhe e shtrembëron në mënyrë të pandjeshme nevojën tonë të vërtetë. Pa e ditur, ne heqim dorë nga problemi ynë zanafillor dhe besojmë, më në fund, se kemi zgjedhur një opinion krejt tonin, duke harruar se kjo zgjedhje është ushtruar veçse mbi një tërësi opinionesh që është vepra, pak a shumë e verbër, e pjesës tjetër të njerëzve dhe rastësisë.
Nddh po njëlloj me programe partish politike, ku asnjëri nuk është (dhe s’mund të jetë) ai që do t’i përgjigjej saktësisht ndjeshmërisë dhe interesave tona. Nëse ne do zgjidhnim njërin program, do bëheshim atëherë, pak nga pak, njerëzit që i duhen këtij programi dhe kësaj partie.

Paul VALERY

Ideja e poezisë shpesh i kundërvihet asaj të mendimit, sidomos të “mendimit abstrakt”. Thuhet “poezi dhe mendim abstrakt”, siç thuhet e mira dhe e keqja, vesi e virtyti, e ngrohta dhe e ftohta. Shumica, pa e vrarë shumë mendjen, besojnë se analizat dhe puna e intelektit, përpjekjet e vullnetit dhe saktësisë ku angazhohet mendja, janë të papajtueshme me atë naivitet burimor, atë pasuri shprehjeje, atë hir e atë fantazi që e dallojnë poezinë dhe që na bëjnë ta njohim qysh nga fjalët e saj të para. Nëse gjendet thellësi te vepra e një poeti, kjo thellësi duket se është e një natyre krejt të ndryshme nga ajo e një filozofi a shkencëtari. Ka nga ata që arrijnë deri aty, sa të mendojnë se edhe mendimi për artin e vet, rreptësia e arsyetimit të zbatuar në kulturën e trëndafilave, s’mund të bëjnë tjetër veçse ta dëmtojnë një poet, meqenëse objekti kryesor dhe më i hijshmi i dëshirës së tij duhet të jetë komunikimi i përshtypjes së një gjendjeje që po lind (e që po lind lumturisht) emocionin krijues që, përmjet habisë dhe endjes, më në fund të mund pafundësisht ta shpëtojë vjershën nga çdo përsiatje kritike e mëtejme.

1.
Është e mundur që ky opinion të përmbajë diçka të vërtetë, ndonëse thjeshtësia e tij më bën të dyshojë për origjinën e tij shkollore. Kam përshtypjen se ne e kemi mësuar dhe përqafuar këtë antitezë pa u menduar dhe se tani e gjykojmë krejt të ngulitur në mendjen tonë, në gjendjen e një kontrasti verbal, sikur ajo të përfaqësonte një marrëdhënie të pastër e reale mes dy nocioneve të mirëpërcaktuara. Duhet shtuar se personazhi përherë i ngutur për përfundim, të cilin ne e quajmë mendja jonë, ka një dobësi për thjeshtësinë e këtij lloji që ia japin të gjitha letërsitë, për të formuar disa kombinime e gjykime, për të shpalosur logjikën e vet, për të zhvilluar burimet e veta teorike, për të bërë, si përfundim, zanatin e tij mendor në mënyrë sa më të shkëlqyer që të jetë e mundur. Megjithëse ky kontrast klasik dhe i kristalizuar nga gjuha më është dukur gjithmonë shumë brutal, në të njëjtën kohë shumë i rehatshëm, për të mos më cytur në shqyrtimin nga sa më afër të vetë gjërave.

2.
Poezi, mendim abstrakt. Kjo thuhet menjëherë e menjëherë besojmë se kemi thënë diçka mjaftueshëm të qartë e mjaftueshëm të saktë për të bërë të mundur vajtjen më tej, pa qenë nevoja e kthimit prapa në përvojat tona; për të ndërtuar një teori a për të ngritur një diskutim duke e përdorur këtë kundërshti, kaq joshëse për nga thjeshtësia e saj, si pretekst, argument dhe lëndë. Dikush, madje, mund të ndërtojë një metafizikë të tërë – të paktën një “psikologji” ë tërë – mbi këtë bazë dhe të bëjë një sistem të jetës mendore, të njohjes, krijimit e prodhimit të veprave të mendjes, pasojë e pashmangshme e së cilës do ishte e njëjta zhangëllimë terminologjike, që i pat shërbyer për zanafillë...
Sa më përket mua, kam maninë e çuditshme e të rrezikshme, në çdo lëndë, të filloj nga fillimi (d.m.th, nga fillimi im individual) atë që sapo ka filluar, të ribëj një rrugë të tërë, sikur kaq e kaq të tjerë të mos e kishin përshkuar ndërkaq. Kjo rrugë është ajo që na ofron apo na imponon gjuha. Në çdo çështje dhe para çdo shqyrtimi bazë, unë vështroj te gjuha; e kam zakon të eci sipas mënyrës së kirurgëve që, së pari, pastrojnë duart dhe përgatisin fushën operatore. Është ajo që unë e quaj pastrimi i situatës verbale. Ju kërkoj ndjesë për këtë shprehje, që përqas fjalët dhe format e kuvendimit me duart e veglat e një kirurgu.
Mëtoj se duhet të bëjmë kujdes në takimet e para të një problemi me mendjen tonë. Duhet bërë kujdes me fjalët e para që shqiptojnë një çështje në mendjen tonë. Një çështje e re fillimisht është në gjendjen e fëmijërisë brenda nesh; ajo bëlbëzon: gjen veçse terma të huaja, krejt të ngarkuara me vlera dhe asociacione rastësore; ajo është e detyruar t’i huazojë. Por, që këndej, ajo e sheh dhe e shtrembëron në mënyrë të pandjeshme nevojën tonë të vërtetë. Pa e ditur, ne heqim dorë nga problemi ynë zanafillor dhe besojmë, më në fund, se kemi zgjedhur një opinion krejt tonin, duke harruar se kjo zgjedhje është ushtruar veçse mbi një tërësi opinionesh që është vepra, pak a shumë e verbër, e pjesës tjetër të njerëzve dhe rastësisë. Nddh po njëlloj me programe partish politike, ku asnjëri nuk është (dhe s’mund të jetë) ai që do t’i përgjigjej saktësisht ndjeshmërisë dhe interesave tona. Nëse ne do zgjidhnim njërin program, do bëheshim atëherë, pak nga pak, njerëzit që i duhen këtij programi dhe kësaj partie.

3.
Çështjet e filozofisë e të estetikës janë errësuar gjithnjë e më tepër nga sasia, diversiteti, antikiteti i kërkimeve, rrahjet e mendimeve, zgjidhjet që janë prodhuar në rrethin e një fjalori shumë të kufizuar, ku çdo autor i shfrytëzon fjalët sipas prirjeve të veta, saqë tërësia e këtyre punimeve më jep përshtypjen e një lagjeje, në Botën e Poshtme, të rezervuar në mënyrë të veçantë për mendimtarët e thellë. Aty ka Danaida, Iksionë, Sizifë që punojnë përjetësisht për të mbushur fuçi pa fund, për të ngjitur shkëmbin që rrëzohet, d.m.th. për të ripërcaktuar të njëjtën duzinë fjalësh, kombinimet e të cilave përbëjnë thesarin e Njohjes Spekulative.
Më lejoni t’u shtoj këtyre konsideratave paraprake një vërejtje të fundit dhe një ilustrim. Ja vërejtja: ju keni vëzhguar, sigurisht, faktin e çuditshëm që një fjalë e caktuar, që është krejt e qartë kur ju e dëgjoni apo e përdorni në ligjërimin e përditshëm, e që nuk i jep shkas asnjë vështirësie kur ajo merr pjesë në shpejtësinë e një fjalie të zakontë, bëhet si me magji e kokolepsur, hyn në një qendrueshmëri të habitshme, i prish gjithë përpjekjet për përcaktim, sapo ju e nxirrni nga qarkullimi për ta shqyrtuar më vete dhe përpiqeni t’i gjeni një kuptim, pasi ia keni hequr funksionin e saj të çastit. Është pothuajse komike të pyesësh veten se ç’do të thotë tamam një term që e përdor çdo çast me kënaqësi të plotë. Për shembull: ndal fjalën kohë në fluturim e sipër. Kjo fjalë ishte absolutisht e tejpashme, e përpiktë, e ndershme dhe besnike në shërbimin e saj, për aq sa ajo luante rolin e vet në një fjalim, e që ishte shqiptuar nga dikush që donte të thoshte diçka. Por ja tek e shohim krejt të vetme, të rrëmbyer nga flatrat. Ajo hakmerret. Na bën të besojmë se ka më shumë kuptime sesa përdorime. Ishte veçse një mjet dhe ja tek u bë thelb, u bë objekt i një dëshirë të frikshme filozofike. Ajo shndërrohet në enigmë, në hon, në sfilitje të mendimit... Ndodh po kështu me fjalën jetë dhe me çdo fjalë tjetër.
Kjo dukuri, lehtësisht e vëzhgueshme, them se ka marrë një vlerë të madhe kritike.
Çdo fjalë, secila fjalë që na lejon të kapërcejmë aq shpejt hapësirën e një mendimi e të ndjekim shtysën e idesë që e ndërton vetë shprehjen e saj, më duket si një nga ato dërrasat e lehta që hedhim në një gropë a mbi një të çarë mali, për të mbajtur hapat e njeriut që ecën mbi të, por pa rënduar, që kalon pa u ndalur – e sidomos, që nuk argëtohet duke vallëzuar mbi dërrasën e hollë për të provuar qendrueshmërinë e saj!.. Përndryshe, ura e brishtë menjëherë lëkundet ose thyhet dhe gjithçka humb në thellësi. Këshillohuni me përvojën tuaj dhe do të shihni se ne i kuptojmë të tjerët dhe kuptojmë veten veçse falë shpejtësisë së kalimit tonë nëpërmjet fjalëve. Nuk duhet aspak të peshojmë mbi to, poqese nuk duam të shohim se si kuvendimi më i qartë shpërbëhet në enigma dhe iluzione.

4.
Por si i bëhet për të menduar – dua të them për të rimenduar, për të thelluar atë çka meriton të thellohet, – nëse e mbajmë ligjërimin si qenësisht të përkohshëm, siç është i përkohshëm kambiali bankar apo çeku, çka quajmë “vlerë” e të cilit kërkon harrimin e natyrës së tij të vërtetë, që është ajo e një cope letre në përgjithësi e pistë? Kjo letër ka kaluar nëpër njëqind duar... Dhe fjalët kanë kaluar nëpër njëqind gojë, nëpër njëqind fjali, nëpër aq e aq përdorime e shpërdorime, saqë përkujdesjet më të zgjedhura janë të domosdoshme për të shmangur një pështjellim tejet të madh në mendjet tona, midis asaj që ne mendojmë e rrekemi të mendojmë dhe asaj që fjalori, autorët dhe, në fund, gjithë raca njerëzore, qysh nga zanafilla e gjuhës, duan që ne të mendojmë.
Do kem kujdes të mos besoj tek ajo çka termat poezi dhe mendim abstrakt më sugjerojnë me t’u shqiptuar. Por do vështroj brenda vetes. Do kërkoj aty vështirësitë e mia të vërteta dhe vëzhgimet reale të gjendjeve të mia të vërteta, do gjej aty racionalen dhe irracionalen time; do shoh se mos kundërshtia e pohuar ekziston dhe në ç’mënyrë ekziston në gjendje të gjallë. Rrëfej se e kam zakon të dalloj në problemet e mendjes ato që do t’i kisha shpikur e që shprehin një nevojë realisht të ndier nga mendimi im, dhe të tjerat që janë probleme të tjetërkujt. Përmes këtyre të fundit (të themi 40 për 100) që më duket se nuk ekzistojnë, që janë veçse dukje problemesh: unë nuk i ndiej. Sa i përket atyre që mbeten, ka më shumë që më ngjan se janë shpallur keq... Nuk them se kam të drejtë. Them se po vështroj brenda vetes çka ndodh, kur përpiqem të zëvendësoj formulat verbale me vlera dhe domethënie joverbale, që janë të pavarura nga gjuha e përdorur. Gjej aty shtysa e imazhe naive, produkte të papërpunuara të nevojave dhe të eksperimenteve vetjake. Është vetë jeta ime që çuditet dhe është ajo që duhet të furnizojë, nëse mundet ta bëjë këtë, përgjigjet e mia, sepse vetëm në kundëveprimet e jetës sonë mund të qëndrojë gjithë forca, sikundër nevojshmëria, e së vërtetës sonë. Mendimi që rrjedh nga kjo jetë, nuk përdor disa fjalë, të cilat i duken të mira veçse për përdorim të jashtëm, as disa të tjera të cilave nuk u duket fundi, e që mundet veçse ta mashtrojnë për fuqinë dhe vlerën e tij të vërtetë.

5.
E, pra, kam vëzhguar te vetja gjendje të tilla, që mund t’i quaj poetike, meqë disa syresh kanë përfunduar së mbrami në vjersha. Ato janë prodhuar pa ndonjë shkak të dukshëm, duke nisur nga ndodhi të rastit; janë shtjelluar sipas natyrës së tyre dhe, për pasojë, e kam gjetur veten, për njëfarë kohe, të mënjanuar nga regjimi mendor më i udhakuar. Pastaj jam rikthyer në këtë regjim shkëmbimesh të zakonta mes jetës e mendimeve të mia, kur rrethi u mbyll. Por ndodhte që një vjershë qe bërë dhe që cikli, në kryerjen e tij, linte diçka pas vetes. Ky rreth i mbyllur është rrethi i një akti, që duket sikur ka ngritur dhe rimëkëmbur së jashtmi një fuqi të poezisë.
Herë të tjera kam vëzhguar se si një ndodhi jo më pak domethënëse shkaktonte – apo dukej se shkaktonte – një hulumtim krejt të ndryshëm, një shmangie të një natyre dhe rezultati krejt tjetër. Për shembull, një përqasje e beftë idesh, një analogji më kapte, siç bën të mprehtë veshin një kushtrim në mes të një pylli dhe i drejton potencialisht gjithë muskujt tanë, që ndihen të bashkërenduar, drejt ndonjë pike të hapësirës mes thellësisë së gjethurinave. Por këtë herë, në vend të një vjershe, çka kapej prej meje ishte një analizë e këtij ndijimi intelektual të menjëhershëm. Nuk ishin aspak vargje ato që shkëputeshin pak a shumë lehtësisht gjatë kësaj faze, por ndonjë parashtrim që ishte i destinuar të trupëzohej përmes zakoneve të mia të të menduarit, ndonjë formulë që, tash e tutje, duhet të shërbente si instrument për kërkime të mëtejshme.(Alket Çani )

Njohje me poezinë e re shqipe

Nga Pandelis Bukalas, Kathimerini

Nëse arti është një nga ata pak emra kryesorë të një populli që përcaktojnë elementët e pasaportës së tij, arti i fjalës në veçanti, i kultivuar qoftë apo anonim, ndoshta mund të cilësohet si emri kryesor i tij, gjersa përbën një esencë të pasur përvojash, ndjenjash dhe perceptimesh. Letërsinë shqipe në prozë e identifikojmë, mbase në mënyrë përkufizuese, me shkrimet e Ismail Kadaresë, një sërë romanesh të të cilit janë përkthyer prej kohësh në greqisht. Kurse poezia shqipe është një vis i panjohur, i paeksploruar, ashtu si edhe gjuha shqipe; u bënë shumë vite qyshkur me mijëra shqiptarë mërguan në Greqi, jetojnë midis nesh, punojnë për ne, megjithatë gjuha e tyre vazhdon të mbetet e mbyllur, me një tingull të padëshirueshëm për veshët tanë – asnjë fjalë e saj, asnjë përshëndetje, nuk ka kaluar në gjuhën tonë.
U jam mirënjohës disa antologjive për ato pak, shumë pak gjëra që kam mësuar mbi poezinë shqipe, vargjet e parë të së cilës u shkruan në vitin 1592 nga prifti ortodoks Lekë Matrënga, në Sicili, ku, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, patën gjetur strehim një numër i madh shqiptarësh për t’i shpëtuar zemëratës otomane, kurse si stacion i rëndësishëm i saj vlerësohet viti 1836, kur De Rada, me disa vargje nga Pindari për epigraf, botoi «Këngët e Milosaos», ku, i frymëzuar nga lufta çlirimtare e grekëve, shpallte se «Erdhi dita e Arbërit, / doemos do vdesim / në shtrat, në mos rënçim / në prag të shtëpive tona». Për sa i përket poezisë popullore, një shije të mirë prej saj e jep vëllimi i vjetshëm «Dikush këndon përbri nesh: Antologji e poezisë popullore shqipe» (përkthyer nga Thoma Sterjo, me pasthënie të Ismail Kadaresë, shtëpia botuese «Roes», kurse poezia e minoritetit, me çastet e saj të mira e të këqija, zë vend në librat «Këngë popullore nga Epiri i Veriut» të Panajot S. Fotiot dhe Niko V. Litit (shtëpia botuese «Nefeli», 1995) dhe «Këngë popullore nga minoriteti grek» të Vasil Nikës (shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë, 1988). Një prezantim shumë të mirë me poezinë e kultivuar shqipe na e mundëson përmbledhja «Emos – Antologji e poezisë ballkanike» (botim i revistës «Anti», 2006), gjashtëdhjetë faqe të së cilës përmbajnë poezi nga poetët më të mëdhenj shqiptarë të shekujve XIX dhe XX (Jeronim De Rada, Naim Frashëri, Gjergj Fishta - që e kishte Palamasin poet të dashur, Fan Noli, Lasgush Poradeci – përkthyes i Majakovskit, Migjeni, Martin Camaj – vepra e të cilit ishte ndaluar deri në vitin 1990, Fatos Arapi, Dritëro Agolli, Ismail Kadare, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Xhevahir Spahiu) në përkthimin e Andrea Zarballait, Pano Çukës dhe Thoma Sterjos.
Nëse vëllimi «Emos» përbënte «letrën rekomanduese» të themeluesve të poezisë shqipe, «Antologjia e poezisë bashkëkohore shqipe», e hartuar nga poeti Romeo Çollaku, është një njohje, qoftë edhe e shpejtë, me peisazhet e letërsisë së sotme të këtij vendi. Janë përzgjedhur, pra, me nga katër poezi secili, shtatëmbëdhjetë poetë, që janë lindur pas vitit 1964 dhe u shfaqën në skenën letrare pas vitit 1990. Dymbëdhjetë prej tyre janë burra (Arben Dedja, Arian Leka, Virion Graçi, Agron Tufa, Çelo Hoxha, Idlir Azizi, Ilir Belliu, Parid Teferiçi, Gentian Çoçoli, Romeo Çollaku, Alket Çani, Ervin Hatibi) dhe pesë gra (Luljeta Lleshanaku, Olimbi Velaj, Lindita Arapi, Linditë Ahmeti, Ledia Dushi). Shumë prej tyre kanë dhënë edhe vepër përkthimore, duke shqipëruar poetë të huaj, ndër të cilët edhe grekë (Seferis, Elitis, Ricos, por edhe Safo, poezi të së cilës ka përkthyer Linditë Ahmeti, që u lind në Prizren të Kosovës dhe jeton në Shkup, ku edhe ka studiuar greqishte të vjetër dhe latinisht).
Që të qëndrojmë tek një tipar (jo edhe aq) i jashtëm i poetëve të përzgjedhur, shumë prej tyre, jo vetëm kanë studiuar në vende të tjera, por ose e kanë kaluar një pjesë të jetës jashtë Shqipërisë ose vazhdojnë të jenë të vendosur në Itali, Angli, Bullgari, SH.B.A, Francë e Greqi, ku jeton autori i antologjisë, Romeo Çollaku, i cili, me punën e tij, vepron si mbartës me drejtim të dyfishtë, si hallkë lidhëse.
Megjithatë, në ndryshim me prozën e re shqipe, tek poezitë e përzgjedhura nuk spikatin gjurmë të shumta nga mërgimi vetjak apo ai masiv, që karakterizon Shqipërinë pas periudhës së Enver Hoxhës, dhe, në qoftë se jo e vetmja, padyshim referenca më e qartë mbi këtë temë shfaqet tek vargjet e mëposhtëm të Lindita Ahmetit: «vuajtja / është asimetria / në fytyrat e rregullta / të shqiptarëve të heshtur / të cilët i dalloj së largu / edhe pa i njohur / e i përshëndes në njërin / nga qytetet simetrike të europës». Nuk vihen re referenca retrospektive (qëndrime kritikë, satirikë, përçmues apo të tjetërllojshëm) mbi fatin e vendit nën sundimin e Hoxhës, kur dogma despotike e realizmit socialist kishte sjellë ose prodhimin masiv të vargjeve që ngrinin kultin e udhëheqësit (midis tyre edhe disa këngë «neopopullore» të pakicës greke, «këngë popullore për ndërtimin e socializmit», siç janë emërtuar në vëllimin e sipërpërmendur «Këngë popullore nga minoriteti grek», ku na bien në sy vargjet «Gjithë gëzim e gjithë hare / dorë për dore zënë / shkojmë përpara ku na prin / Enveri, Partia nënë» ose autocensurën dhe heshtjen ose protestën e tërthortë nëpërmjet vargjeve alegorikë. «Partia», thotë me hidhërim Romeo Çollaku në parathënie, «duke hedhur një nga një në erë të gjitha urat e komunikimit me botën e jashtme, i kishte prerë rrugën depërtimit në Shqipëri të gjithë atyre librave që do të dëmtonin interesat e saj, kryesisht poezisë bashkëkohore, e cila, për shijet e instrumenteve të censurës – e, në mënyrë të veçantë, për qëllimet e saj – ishte tepër e errët. Nga ana tjetër, ishte ndaluar qarkullimi i një pjese të madhe të letërsisë tradicionale shqiptare. Kështu, të veçuar sa nga rrymat europiane po aq edhe nga tradita, shumë letrarë të asaj kohe, donin s’donin, thurnin vargje të lumtur për udhëheqësin, për Partinë, për fitoret e vazhdueshme të socializmit dhe për të rinjtë që njiheshin vetëm në fabrika apo në fushat me grurë».
E çliruar nga regjimi mbytës, i cili e pat izoluar jashtë kontinentit të letrave europiane, poezia shqipe mëton të përshkojë sot distanca që nuk u përshkuan në kohën e tyre dhe në mënyrë fiziologjike. Duke iu gëzuar pikërisht lirisë së formës dhe asaj të përmbajtjes, si dhe duke synuar të rilidhet me botën e jashtme, duket se ajo nuk i ka për zemër «temat e mëdha», «ndjenjat e mëdha», qëndrimet gjëmimtare, dhe u bën bisht fjalëve të mëdha që, në kësi rastesh, lindin pothuajse detyrimisht. Ajo i bën bisht gjithashtu vetës së parë shumës, që u plagos keqazi gjatë diktaturës, dhe zgjedh vetën e parë njëjës duke rrëfyer zëulët sekuenca shpirtërore dhe jo duke sajuar ilustrime të gjera. Pjesa më e madhe e poetëve të përzgjedhur ndodhet ende ca më parë a ca më pas se gjysma e rrugës dhe nuk është çudi që poezia e tyre nuk e ka atë saktësinë e etërve. Sidoqoftë, si një gjest prezantues me një gjuhë të panjohur poetike dhe paçka se katër poezi nuk janë të mjaftueshme për të krijuar një ide të saktë mbi një shkrimtar, Antologjia e Romeo Çollakut i shërben me modesti qëllimit të saj. Veç gjithë të tjerave, na detyron të lëmë mënjanë stereotipet tona të dashura që ushqejmë për fqinjët dhe bashkëqytetarët tanë, për «vagabondët».