Metafizika
e vulnetit të mirë
Kategori
të tilla si e mira dhe e keqja janë kategori të trajtuara gjerësisht në
fushat e filozofisë, etikës, psikologjisë, në marrëdhëniet etnike, komunitare,
etj. Ajo që tërheq më tepër vëmendjen në analizën e romanit « Rruga e
Golgotës » të Trebeshinës është padyshim mënyra se si filozofia
i percepton dy kategoritë e mësipërme, pasi siç shprehet edhe At Zef Pllumi: « Me
mjeshtërinë më të madhe të një artisti me këtë vepër autori ka krijuar Epikën e
Filozofisë. »[1]
Kategoria e së mirës bashkëshoqërohet domosdoshmërisht
me gjendjet dhe dukuritë përkatëse, ku gjendet e përfshirë. Një nga këto është
edhe vullneti i mirë, të cilin e ka trajtuar gjerësisht Imanuel Kanti. Sipas
Kantit, është e pamundur të mendohet në botë, e në përgjithësi jashtë saj,
diçka që mund të konsiderohet si e mirë pa kufizime, me përjashtim, vetëm të
vullnetit të mirë.[2]
Pra, vullneti i mirë qenka një e mirë e pakufizuar dhe
për pasojë qenia që mbart në vetvete një vullnet të tillë, nuk ka se si të jetë
drejtuar tjetër veçse nga e mira, në çdo mendim që i formësohet në tru, në çdo
veprim që i ngjizet në tru, apo çdo veprim që rrjedh nga mendimet e tij. Kur ky
vullnet i mirë ekziston si një fenomen veprues në të gjitha gjendjet dhe
situatat që përbëjnë jetën tonë angazhuese, në mbështetje të një ideali të
lartë, qenia si subjekt përjetues është përherë e patjetërsueshme, në detyrat
dhe idealet e veta, pavarësisht klimës ku kërkojnë të vihen në jetë këto ideale
dhe aspirata.
Protagonisti i këtij romani, Gani Tahiri simbolizon pikërisht
këto lloj qeniesh njerëzore, të cilët ishin të ushqyer me ëndrra të mëdha për
lirinë dhe begatinë e këtij atdheu të varfër e të drobitur, Shqipërisë. Ndjenja
e tij e detyrës, ajo që do të sillte në jetë frytet e ëndrrave të tij mbetet
përherë e shenjtë dhe shenjtëria e saj është e vetmja faltore që ai i përkulet
me nderim. Përballë pastërtisë së detyrës së personazhit tonë vendoset një botë
e tërë grackash dhe dredhirash.
Referentët kohorë të tekstit na çojnë
në dimrin e vitit 1943, periudhë kur lufta partizane po shkonte drejt
përfundimit. Atmosfera në Shqipërinë e asaj kohe do të pikëllonte zemrat e
shumë prej atyre partizanëve që kishin luftuar të udhëhequr vetëm nga ideali i
lirisë dhe tradhëtia ndaj tyre e krerëve që do të themelonin më pas Partinë
Komuniste Shqiptare.
« Po !...Ata mund të mësonin diçka dhe jo t’u hipnin këmbëve dhe të bënin ashtu siç po bënin !!!...Sepse në fakt ata nuk dinin ku të vinin në vrapimin e tyre. Pa qenë realisht të thyer në ndonjë betejë, po largoheshin me panik për të shkuar nuk dihej ku !...Ajo ishte një tërheqje e çuditshme, një tërheqje absurde! »[3]
Ndjenja e detyrës ndaj atdheut pranëvendos dy tipe personazhesh: ata që nuk devijuan për asnjë çast prej saj dhe krahun tjetër të personazheve, përkrahësit e Satan-Beut, hajdutit të lavdisë historike.
Protagonisti i këtij romani, si
zëdhënës i i idealeve të tipit të parë të personazheve e habit, e çorodit, e trondit dhe e tmerron njëherësh ajo këngë
tejmase e përvajshme e partizanëve, togfjalëshit që përsëritet plot gjashtë
herë që në paragrafët e parë të veprës, si për të paralajmëruar lexuesin
nëpërmjet dukurisë së metanarrativitetit në vepër, se ndjenja e detyrës, aq
fort e themeluar tek Gani Tahiri, është në antitezë të plotë me ndjenjën e
detyrës, me ndjenjën e detyrës së pjesës tjetër të personazheve.
Protagonisti
nuk lëkundet në asnjë situatë në mendimet e tij, të cilat u paraprihen armiqve
të atdheut dhe ndihmën e dhënë për Forcat Aleate, në çështjen e madhe të paqes
për drejtësi. Figura e ushtarit përfaqëson për Gani Tahirin, atë lloj njeriu, i
cili duhet të vdesë si burrë në fushën e betejës, dhe jo zëri i asaj kënge tejmase
të përvajshme.
Me anë të Gani Tahirit, autori pasqyron me ngjyra të gjalla atë epokë të çoroditur, kur shumë njerëz të mirë, të drejtë e të pastër, qenë luftëtarë e heronj të një kauze aq absurde, e cila pretendonte se vetëm me violencë mund të ndërtohej pallati madhështor i Drejtësisë njerëzore mbi tokë.[4] Në këtë kontekst, protagonisti ynë paraqitet si një hero veprues tepër tragjik, i cili në veprimet e tij nuk zmbrapset para asnjë kompromisi, në kurriz të idealeve të tij, ndërsa misioni që ai kërkon të përmbushë, qëllimi i tij suprem, nuk i justifikon mjetet që ai ka zgjedhur për të mbërritur tek ky qëllim.
Ideja e luftës si një çmenduri njerëzore u përcillet lexuesve përmes figurës së Evangjelistit, i cili është zëdhënësi kryesor i zërit autorial në romanin «Rruga e Golgotës». Themi pra, se Gani Tahiri na paraqitet si një figurë e dyfishtë: nga njëra anë me një vullnet të mirë, të pandryshueshëm, çka dëshmon ekzistencën e një karakteri të drejtë, dhe nga ana tjetër heroizmin tragjik, i cili i merr këto ngjyrime, në sajë të idesë, se ajo që duket drejtësi dhe barazi nuk mund të ngrihet mbi themele gjaku.
Vullneti i mirë mbetet i
patjetërsueshëm, si dashuri e pakufishme ndaj atdheut, ndërsa ky vullnet ndaj
luftës si veprimtari shfarosëse njerëzore nis të tronditet kur bindet se
idealet e Partisë Komuniste, jo vetëm që nuk binin aspak erë atdhe, por ishin
pikërisht ato që kishin shkatërruar në shpirtërat dhe zemrat e njerëzve të
thjeshtë shumë balanca.
Dashuria, barazia dhe vëllazëria që kishte brumosur
fryma komuniste në Shqipëri ishte e tillë vetëm në dukje, kurse nën lëkurën e
saj kjo dogmë fshihte autokracinë dhe shtypjen e njeriut nga njeriu.
Qenia pëson transformime të përshkallëzuara falë bashkëudhëtimit të tij me Evangjelistin, i cili, krahas zërit autorial është shkaktari kryesor i tronditjes së pavetëdijes së Gani Tahirit. Episodi i dorëzimit të robërve nga ana e tij, me justifikimin që ishin njerëz të varfër, të futur në rrugë nga udhëheqësit e tyre të ligj, tregon tronditjen e parë të vërtetë të vetëdijes së tij.
Ai ka nisur të mendojë në këto çaste se shpesh njerëzit i klasifikojmë në
miq dhe armiq nga ideologjia që ata përqafojnë dhe janë këto ideologji që
përçajnë miqtë e madje edhe familjarët, duke i çuar pashmangshëm drejt luftërave
vëllavrasëse. Megjithatë protagonisti gjen forcën të ngrihet mbi ideologjitë
dhe të vazhdojë përpjekjet për lirinë e atdheut të tij të drobitur.
Në këtë
pikë vullneti i mirë që ai mbartte mbetet një cilësi karakteri e adhurueshme.
Sipas Kantit: «Edhe sikur për ndonjë mosfavor të veçantë të fatit, ose për
shkak të ndonjë natyre njerkë dorështrënguar, vullnetit t’i mungonin tërësisht
mjetet për të arritur synimet e veta, ky vullnet do të shkëlqente për vetveten
si një thesar; si diçka që mbart vlerën e plotë të tij në vetvete»[5].
Natyra njerkë dorështrënguar, në këtë rast mjeti i
gabuar që qenia ka zgjedhur, është rruga e luftës. Kjo e fundit, nënkupton
në këtë tekst një çmenduri njerëzore pa anë e fund, ndaj, nëse vullneti
i protagonistit, i cili shkëlqen me të vërtetë si një thesar me pakompromentimin,
besën dhe drejtësinë, si cilësi të karakterit të tij prej ushtari të vërtetë,
do të bashkohej me mjetet e duhura, atëherë gjithçka do të ishte krejt ndryshe.
Autori
dënon tërrthorazi krahas ideologjive vëllavrasëse si komunizmi, edhe ideologji
të tjera, të cilat çojnë në shuarjen e jetëve njerëzore. Kështu Evangjelisti
bën këtë arsyetim:
“Unë mendoj që, po të jetë se të gjithë refuzojnë t’i prekin armët, po të refuzojmë t’i marrim ato në dorë, Kush do të mbetej për të vazhduar luftën?”.[6]
“Unë mendoj që, po të jetë se të gjithë refuzojnë t’i prekin armët, po të refuzojmë t’i marrim ato në dorë, Kush do të mbetej për të vazhduar luftën?”.[6]
Gani Tahiri dhe Evangjelisti përshkojnë të njëjtën rrugë me këmbët e tyre, por jo me kokat; ata kanë të njëjtin qëndrim final, të njëjtat dëshira supreme, dhe të njëjtat synime[7].
Rrugët e lirisë janë nga më të ndryshmet, por duke qenë
se liria mbart në thelbin e saj humanizmin, dhe humanizëm do të thotë dashuri
për Njeriun, atëherë kjo liri që ngrihet mbi mohimin njerëzor nuk është liri e
vërtetë, por një përçudnim i atij morali që predikon Bibla përmes Evangjelistit.
Gjatë rrugëtimit tekstual shohim se vetëdija e këtij të fundit nis të projektohet
tek protagonisti.
Njeriu që është parë në fillimet e romanit prej Gani Tahirit
veçse si një tuhaf, dëgjohet befas prej tij me shumë vëmendje, ndonëse ai nuk
bie dot dakord me ato çka ai predikon. Gani Tahiri
paraqitet që në fillim si i ndryshëm nga personazhet e tjerë me të cilët e
bashkon e njëjta ideologji komuniste. Zemra e tij i përmban dozat e humanizmit,
derisa ai nuk e pranon urdhërin e prerë për pushkatimin e Evangjelistit,
vetëdijes së tij të munguar, si do të shohim përgjatë fabulës së romanit.
Mirëpo ky humanzëm i Gani Tahirit është i drejtuar vetëm bashkëkombasve të vet,
shqiptarëve, ndërsa tjetri (gjermanët) vështrohet prej tij si i huaj dhe armik.
Edhe kur shqiptarët
mund të gabojnë, veprimi i tyre justifikohet; ata janë fajtorë pa faj. Optikë
vështrimi kjo me të cilën nuk shihen kurrë të huajt. Është kjo mungesë
perceptimi që e pengon protagonistin t’i gjykojë luftërat nën frymën e
Evangjelistit dhe nga ana tjetër janë po këto doza humanizmi ndaj të ngjashmëve
të vet që e bëjnë këtë tip ushtari komunist të jetë i ndyshëm prej komunistëve
të vërtetë.
Evangjelisti do të arrijë të trondisë mjaft gjykime të protagonistit, por kurrsesi nuk do të shkulë dot prej tij mendimin, se kauza e luftës për liri është një kauzë e gabuar.
Mjetet paqësore për mbjelljen e lirisë janë një koncept i papërtypshëm
për mënyrën e tij të të gjykuarit. Ideja e dashurisë si forcë e madhe jetësore
ka shumë kuptime në këtë vepër, ajo vjen herë si dashuri ndaj atdheut, herë si
dashuri ndaj vajzës, herë si dashuri ndaj gjithë species njerëzore, e herë si
dashuri kundrejt Zotit. Dashuria e parë ka tejmbushur zemrën dhe shpirtin e
protagonistit. E dyta refuzohet për shkak të detyrës dhe ideologjisë dhe kur
kuptohet se ato janë veç një mashtrim, zemra e kthen sërish drejt altarit të
dashurisë, aty ku e pret e përmalluar gruaja e tij e vogël.
Dashuria e tretë
ndihet vetëm për të ngjashmit, ndërsa dashuria për Perëndinë nis të perceptohet
si një frikë, dhe referuar Shkrimeve të Shenjta, ku shkruar është për frikën si
fillimi i njohjes së Zotit[8], themi se qenia sapo ka nisur ta rrokë dashurinë
hyjnore. Këtë njohje, zemra e shqetësuar e Gani Tahirit, nis ta zbulojë, teksa
pyet veten, se, ç’është ajo gjë që
shkaktonte atë frikë të madhe, kur shpirti ishte i përjetshëm dhe trupi nuk
ishte gjë tjetër veçse diçka si një lëkurë e flakur gjarpri[9].
Koncepti
i së keqes
Transformimi i protagonistit nga një përkrahës i
ideologjisë komuniste në një kundërshtar të hapur të saj vjen
pashmangshmërisht, pasi tek kjo ideologji ai sheh zbatimin e atyre parimeve, të
cilat janë absolutisht kundër të mirës, si dhe lindjen e një fjale, që më vonë
do të bëhej baza e një shteti diktatorial: tradhëtisë. Gani Tahiri e ndjen më
së pari në vetvete tradhëtinë dhe kjo është pikërisht magja ku ngjizet
tragjedia. Vetjet e Gani Tahirit kanë dalë njëra kundër tjetrës dhe në këtë
konflikt të paarsyeshëm për hir të ideologjisë, qenia ndjen se ka humbur
burimet e tij jetëdhënëse.
Ndjenja e dashurisë mes tij dhe gruas së vogël përbën elegjinë më të madhe të këtij romani. Vetja e protagonistit të përkushtuar karshi detyrës triumfon fillimisht ndaj asaj vetjeje që përjeton dashurinë e vajzës, si ndjenjën më të pastër dhe sublime.
Kjo është gjendja mendore dhe shpirtërore kur ideologjia që i ka
pushtuar vetëdijen dhe pavetëdijen është shndërruar në parimin jetik të tij.
Prandaj edhe i largohet dashurisë. Në këtë pikë mund të themi se dashuria për
ideologjinë është njëfarësoj një dashuri më e madhe se ajo për vajzën.
Po të
rrëmojmë edhe më thellë në lidhjen mes ndërgjegjes së protagonistit dhe ideologjisë
arrijmë drejt përfundimit se një platformë politike që merr përsipër të
manipulojë qeniet njerëzore në atë farë feje, sa të përcaktojë se ç’është e
mirë dhe ç’është e keqe jo vetëm në politikë, por edhe në ndjenjat shpirtërore,
atëherë themi se ajo hedh bazat e një dehumanizimi rrënqethës, duke skalitur në
këtë ndërgjegjje superioritetin e një klase njerëzish, ndaj gjithë të tjerëve,
inferiorëve, të pavlefshmëve, vetëm e vetëm se janë kundër ideologjisë
komuniste.
Domethënë se Satan beu krijon individin Zot dhe individin skllav
përmes luftës së klasave. Individi skllav është e ligjshme të luftohet, ndërsa
zotërit e vegjël, jo vetëm se janë më të mirët pa kurrfarë arsye, por kanë legjitimitetin
absolut të sundojnë politikisht, për shkak të vlerave, të cilat i mbartin vetëm
se quhen komunistë. Delir profanësh dhe zotërim vlerash nga frymorë që nuk mbartin
asnjë cilësi njerëzore. Zotër të vegjël që në çdo gjë dhe mbi gjithçka kanë
vetëm vetveten.
I gjithë ky egocentrizëm merr emrin “ndjenja e detyrës”, e cila nuk mund të lihet në asnjë kohë dhe për askënd, pasi është më e shenjtë se nëna, babai …madje edhe Zoti! Është ai lloj besimi mjeran dhe ata lloj besimtarësh që siç thotë At Zef Pllumi: “hidhnin kem e thimjan në altarin e “Zotit të Ri”, “Satan Beut”.
Satan beu është ai që dikton kë duhet të kesh mik e kë duhet të kesh armik, kë
duhet të dashurosh dhe kujt duhet t’i largohesh, çfarë ëndrrash duhet të
shohësh, e cilat duhet t’i shmangësh, sepse të gjitha këto bëjnë pjesë në
ndjenjën e atdheut karshi Atdheut dhe Partisë.
Ndjenja e detyrës qëndron shumë
më lart se të gjitha dashuritë të marra së bashku. Kjo lloj ndjenje është një
konotacion shumështresor, e cila mbart në brendi dashurinë për vetveten,
përcaktimin e superioritetit të Gani Tahirit si komunist dhe mbrujtjen me
parime jo të drejta, të vajzës që ai dashuron, si edhe të fisit të saj.
Po edhe
sikur ndjenja e detyrës, të ishte fare e pastër, pa kurrfarë egocentrizmi
përbrenda, ajo sërish nuk mund ta çonte qenien në mohimin e dashurisë, pasi si
e shpjegon Imanuel Kanti: “as rrëmimi më i kujdesshëm i ndërgjegjes nuk arrin
të kuptojë se çfarë qëndron jashtë themelit të detyrës, mund të kishte vepruar
mbi ne me aq forcë që të na shtynte drejt këtij apo atij veprimi të mirë që na
ka kushtuar aq shumë sakrificë, e megjithatë prej këtij nuk mund të nxjerrësh
me siguri përfundime, se realisht ndonjë impuls i fshehur i dashurisë për
vetveten ka qenë shkaku i vërtetë përcaktues i vullnetit, pas fasadës kulluese
të idesë së detyrës”.[10]
Fasada e kulluar e idesë së detyrës e mrekullon vetëm
për pak Gani Tahirin. Pastaj kur zbulon tradhëtinë ndaj çdo parimi të shprehur
më fjalë të bukura dhe hipokrizinë e atyre që kërkojnë theror koka njerëzish të
pafajshëm.
Tronditja që shkakton hapja e syve tek qenia është tepër e fuqishme. E para gjë që ëndërron pas kthjellimit është dashuria e tij e braktisur. Kur egocentrizmi vyshket dhe nis të shohë tek njerëzit shpirtin dhe jo parimet, protagonisti rilindet për së dyti.
Megjithatë, duhet theksuar tek ai do të vazhdojnë të
jetojë deri në fund parimet e një vullneti të mirë, të cilat e shtyjnë të
paramendojë një atdhe të lirë dhe një Shqipëri republikë.
Ndjenja e detyrës
ndaj Partisë Komuniste i shtrin aq thellë tentakulat e saj në ndërgjegje, saqë
nuk e lë protagonistin të ëndërrojë dhe meditojë për dashurinë.
Kur kjo ndjenjë
fashitet ai merr frymë lirisht dhe rikthen në zemër gruan e tij të vogël.
Vdekja e saj e papritur do ta përmbysë përfundimisht protagonistin, si për të
treguar se janë ngjarjet shpirtërore ato që duhet të përcaktojnë fluturimin në
qiejt e dashurisë apo rënien prej tyre.
Po kur tragjedia e humbjes nuk shkaktohet nga ndonjë shkak natyral, por ideologjia komuniste, e cila gjeneron përherë veç pashpirtshmëri, atëherë ç’mund të thuhet?
Sipas Kierkegaardit, kur duan të jenë të pashpirt flasin me fjalë të thjeshta, sepse nuk janë në gjendje të përdorin ato fjalë që përdor vetë mjeshtri i tyre.[11]
Kështu, kur protagonisti është në prag të pashpirtshmërisë,
shohim se ka një fjalor me të vërtetë të varfër, ndërsa kur çlirohet prej
prangave të saj, fjalët e tij janë me tharm jetësor, pasi mjeshtri i tij është
Evangjelisti, zëdhënësi i të vërtetave hyjnore dhe jo pasuesit e “Satan Beut”.
I vetmi justifikim i këtyre pasuesve për gjithçka janë fjalët: “Ti a nuk je anëtar partie. Ti e di se një
anëtar partie është i detyruar të japë llogari për të gjitha ato që ka bërë?”[12].
Transformimi i plotë i Gani Tahirit ndodh kur ai i largohet pashpirtshmërisë, duke e shpallur veten si jokomunist, por ushtar të thjeshtë që do të japë llogari vetëm përpara Kombit dhe Atdheut.
E mira nënkupton natyrshëm rigjetjen e lirisë, çlirimin, shpëtimin.[13] E kundërta e lirisë gjeneron si e keqe. Ajo për të cilën përpiqet Gani Tahiri është të qenit një ushtar i lirisë, por, nëse kjo liri duhet arritur me ndihmën e armëve dhe luftës është një kauzë që vihet në pikëpyetje nga autori, përmes Evangjelistit. Kemi këtu ndarjen e asaj që është e mirë dhe e keqe për gjykimin njerëzor dhe asaj që është e mirë dhe e keqe për gjykimin hyjnor.
Prandaj themi se në romanin “Rruga e Golgotës” autori ka
krijuar epikën e filozofisë dhe në këtë kontekst Gani Tahiri është po ai Promete
mitologjik, por i palidhur që lufton me forcë vigane kundër njerëzve, kundër
botës, kundër vetes, vetëm e vetëm për me gjetë Drejtësinë mbi tokë. Vetëm e
vetëm për me gjetë veten, atdheun dhe Zotin e vërtetë.[14]
Katharsisi
përmes vizioneve
Romani
“Rruga e Golgotës” nis me një atmosferë mbytëse që në rreshtat e tij të parë,
ku vdekja është klima mbizotëruese. Një boshësi permanente, e cila e vendos
lexuesin përpara zbërthimesh psikologjike të realizuara mjeshtërisht, aspak të
zakonta për traditën e prozës shqipe.
Ndonëse përsosja e shpirtit është nje
temë gjerësisht e rrahur, në shumicën e rasteve, ajo është trajtuar në optika
krejt të përkundërta, në krahasim me optikën që servir ky roman. Konvertimi i
protagonistit, nga një qenie ateiste në një qenie që pranon ekzistencën e Zotit
kalon në një rrugë plot shtigje të ngushta e dilema të mëdha.
Hyjnorja, nis të
kërkojë birin e saj të humbur, Gani Tahirin, përmes dy rrugëvve që zgjaten paralel
me njëra tjetrën; përmes pranisë fatlume të Evangjelistit, predikuesit të paqes
dhe vëllazërimit në botë, si edhe përmes vizioneve të fuqishme, për nga
realizmi tronditës i domethënieve të tyre, të bëjnë të mendosh se ndodhesh
përpara një parabolë të vërtetë biblike.
Jo më kot At Zef Pllumi shprehet: “Vizionet e shumta të shkrimtarit në Rrugën e Golgotës janë aq të fuqishme, të nalta, të frymëzueme, si ato të nji apokalipsi”.[15]
Të tërheq vëmendjen fakti se prifti françeskan nuk i
etiketon këto vizione si “vizione të protagonistit”, por “si vizione të
autorit”. Besoj se jo pa qëllim, ai e zhvendos këtë proces shpirtëror,
psikologjik e hyjnor nga personazhet tek autori. Është e njohur shprehja e
shkrimtarit francez Andre Gide, sipas së cilës, një shkrimtar mund të jetë i
suksesshëm duke shkruar në veprat e tij, çdo gjë që i ndodh atij vetë në jetë,
mjafton që të flasë për vetveten në vëtë të tretë dhe jo në vetë të parë.
Cila
është lidhja në rastin konkret? Asnjë shkrimtar nuk do të rrëfente me kaq
përpikmëri përsosjen e shpirtit përmes vizioneve, nëse nuk do t’i kishte
përjetuar vetë ato. Shkrimtari mund të jetë pafundësisht psikolog në paraqitjen
e botës së shkrimtarit, mendimeve të tij më të thella, anëve më të errëta të
pavetëdijes njerëzore, por s’mund të jetë kurrsesi kaq i përsosur në një
shpalosje të tillë të shpirtit njerëzor, sa të depërtojë në luhatje të tilla të
së pandërgjegjshmes, nëse luhatje të tilla s’do t’i kishte provuar më parë në
veten e vet.
Po si përjetohen nga protagonisti Gani Tahiri këto vizione
hyjnore, rrëfimet gojore të të cilave vijnë përmes fjalëve të Evangjelistit?
Romani nis më një atmosferë mbytëse, ku disa herë përgjatë tekstit kemi përdorimin e togfjalëshave; simfoni kakofonike kompozuar nga vetë djalli dhe kënga tej mase e përvajshme e ushtarëve, të cilët teksa marshojnë ngjajnë si hije, ndërsa kënga e tyre ka diçka që vjen nga ferri, diçka që të kujton vdekjen.
Vdekja pra, si klimë mbizotëruese ndihet
që në zanafillë të rrëfimit dhe do të rikthehet sërish me të njëjtat trajta, në
apokalipsin tokësor të personazheve, në fund të veprës. Veçse perceptimi për të
(vdekjen), do të kalojë nëpër një trajektore të tillë, e cila shkon në përpjesëtim
të drejtë me pranimin që qenia i bën thelbit hyjnor.
Në një roman tjetër, i
cili nuk do të shenjonte përsosjen e shpirtit në fjalët si: ferr, hije, simfoni
kakofonike, Djall,[16] etj, nuk do të ishin tjetër veçse një gjendje amullie
dhe pikëllimi të skajshëm, ndërsa në një roman të tillë, jo rastësisht të
pagëzuar “Rruga e Golgotës”, këto sema nuk janë thjesht artific letrar, por të
marra së bashku duke formësuar kështu alegorinë e botës së përtejme.
Fantazmagorinë e ferrit në tokë. Pushtimin e shpirtërave njerëzorë nga djalli,
i cili i shtyn të vrasin pas krahëve njëri tjetrin.
Alegoria e ferrit shpaloset që në fjalinë e parë të romanit, me simfoninë që dirigjohet prej qoftëlargut dhe mjerimin shpirtëror të partizanëve, qenie të cilët, për të fituar lirinë, duhet të vrasin qenie të tjera. Qeniet njerëzore kërkojnë liri duke braktisur rrugën e Zotit. Braktisje kjo që është bërë edhe nga kryeengjëlli i Zotit, Luçiferi, i cili nga mbajtës drite dhe dirigjues i korit të engjëjve që adhuronte Perëndinë, shndërrohet në djall dhe përjashtohet përjetësisht nga mbretëria qiellore, meqënëse në zemrën dhe mendjen e tij kishin zënë folë mendime të papastra.
Ai (Luçiferi) ëndërrontë të ngrihej në madhështi mbi vetë
Zotin e ushtrive. Trebeshina krijon alegorinë e muzikës kakofonike të djallit
në këtë tekst, duke shfrytëzuar intertekstin biblik. Është kjo një muzikë që
nuk ndjell gjë tjetër veç vdekjes, pasi jeta prej nga mund të marrë notat e
saj, gjendet në Qiell. Mirëpo Luçiferi prej largimit nga koha dhe hapësira e
përjetësisë nuk do të jetë më kurrë Luçifer.
“Salltaneti yt ka
rënë në Sheol tok me tingujt e harpave të tua; poshtë teje shtrihet një shtrat
me krimba dhe krimbat janë mbulesa jote.
Vallë, si ke rënë nga qielli, o Luçifer, bir i Agimit? Vallë si të hodhën përtokë ty që i hidhje poshtë kombet?
Ti thoshnje në zemrën tënde:“Unë do të ngjitem në qiell, do të ngre fronin tim përmbi yjet e Perëndisë: do të ulem mbi malin e ansamblesë në pjesën skajore të veriut:
do të ngjitem mbi pjesët më të larta të reve, do të jem i ngjashëm me Shumë të Lartin”.[17]
Prandaj drita mungon anekënd atmosferës së ngjarjeve dhe kështjella (zakonisht simbol madhështie) e partizanët (sypatrembur në krejt letërsinë e soc-realizmit) paraqiten si hije në përshkrimet e këtij romani. Asgjë tjetër, përpos braktisjes së vazhdueshme.
Evangjelisti, i cili për çudinë e Gani Tahirit,
mbetet bashkë me grupin a partizanëve në shi, alegorizon atë se besimi
(Perëndia) është ai që mbetet, kur gjithçka tjetër të tradhëton. Mbretëria e gjumit është pushtuar
gjithashtu nga lloj lloj demonësh. Kjo botë pavetëdijeje fsheh bërthamën e
vërtetë të luftës titanike që zhvillohet gjithmonë përgjatë shekujve ndërmjet
Pambarimit dhe Hiçit, Ujkut dhe Qingjit, të Drejtës dhe së Shtrembrës[18].
E Drejta dhe e Shtrembra vijnë përmes ëndërrimit si një e folur me shembëlltyrë, për ngjarje që ende s’kanë ndodhur. Në këtë këndvështrim, këto ëndrra të personazhit, vijnë si ëndrra profetike. Në ndryshim nga vizionet, të cilat përvijojnë raportin mes Pambarimit dhe Hiçit, rrugë nëpër të cilën Gani Tahiri nis t’i afrohet mundimshëm esencës hyjnore.
Ëndrrat hyjnore alegorizojnë diktaturën komuniste dhe kufiri mes sarkazmës dhe groteskut anon më tepër nga ky i fundit. Referentët tekstorë në ëndrrat e preotagonistit, nëpërmjet të cilëve realizohet grotesku janë; Zoti i Ri ose Satan Beu, Mbretëria e Yllit të Lavdishëm, dhe Froni i Artë që vezullon vetëtimthi.
Në këtë Front të Artë do të ngjitet Zoti i Ri ose Satan Beu.
Grotesku servir “të drejtën” e atyre njerëzve, të cilët duan të bëhen edhe
zotër të ëndrrave të të tjerëve. Dashur pa dashur, edhe ëndrrat e Gani Tahirit
janë pushtuar prej të vërtetave të hidhura që në gjendjen zgjuar do të fillojnë
të përmbushen një nga një.
Në
këtë realitet do të lindin qeniet e dehumanizuara, të cilat do t’i falen
idhullit të tyre tokësor, Satan Beut. Ne Shkrimet e Shenjta, Mesia simbolizohet
me yllin e mëngjesit[19], ndërsa në këtë tekst, përmes një simbolike të përmbysur
dhe notash sarkatike rrëfimtari hipotetik deshifron delirin e Zotit të Ri.
Zhveshja deri në konotacionin më të pastër na çon drejt yllit komunist. Në këtë
kontekst, ky Zot i Ri është po aq i mallkuar sa ç’ishte Luçiferi, një mbartës i
vërtetë errësire.
Për me tepër që flet në një gjuhë, e cila në rrafshin social
ngjiz një tradhëti kombëtare. Satan Beu flet në gjuhën serbe.
Mes ëndrrave profetike dhe vizioneve apokaliptike “jetojnë” ëndrrat e Evangjelistit, pikërisht ato që Gani Tahiri i quan në fillim përralla. Për sa kohë i merr si të tilla, ai nuk ndjen kurrfarë ankthi në gjendjen zgjuar. Ky ankth nis t’i lindë gjatë gjumit. Sa më shumë parabola biblike zbërthen Evangjelisti, aq më shumë qenia fillon t’u largohet maktheve të ëndrrave parathënëse, ose aq më shumë këto ëndrra largohen prej Gani Tahirit. Në këto çaste, ai nis të meditojë rreth vizioneve. Pra, predikimi jo i drejtpërdrejtë i Evangjelistit shërben si një katalizator për ta nxjerrë atë nga realiteti djallëzor (plazmuar mes ëndrrash profetike) drejt hapësirave qiellore (vizioneve).
Qenia lëkundet pandërprerë mes Hiçit dhe Pambarimit. Ndodh të shkëputet prej Hiçit dhe kjo gjë zbërthehet nga një nëntekst tepër i maskuar, kur nga përralla, ëndrrat e Evangjelistit i quan legjenda të mbetura nga kohët e lashtësisë.
Kalojmë kështu një hop cilësor në perceptimin e qenies për hyjnoren, duke qenë
se përrallat janë thjesht krijime fantastike, ndërsa në legjenda mbishtresa
fantastike është e vendosur mbi një shtrat të vërtetë. Kjo tronditje në
perceptim do të pasohet nga luhatje të tjera, ku trajektorja më e përgjithshme
vjen sipas këtij grafiku:
Agnosticizëm
Ateizëm Agnosticizëm
Po le të kthehemi pikë së pari në
kohën kur perceptimi i qenies i kalonte madje edhe kufijtë e ateizmit. Është
koha kur reflektimi për vdekjen e tjetrit nuk ekziston asfare, ndërsa
reflektohet vetëm për vdekjen e vet, si një armik, kur vjen ora që ajo do të të
mundë.
“Vdekja është mëse
e natyrshme për njeriun, por është e tmerrshme agonia e atij që vdes duke qarë
me lot të hidhur, i munduar dhe i lebetitur, duke u përpëlitur në kthetrat e
armikut vdekje”[20].
Në këtë monolog, subjekti ka lënë mënjanë ëndrrat për
liri e idealet atdhetare dhe shfaq anën e tij thjesht njerëzore, atë frikë
përpara hiçit, që hedh përherë rrënjë në shpirtin dhe qenien e çdo qenieje
humane. Mirëpo në një subjekt njohës të Perëndisë, kjo frikë zbehet shumë.
Gani
Tahiri, jo vetëm që e shtron çështjen në mendjen e tij, se vdekja është ajo që
do të të mundë, mendim që të shpie në pambarimin e asgjësë, por nuk llogarit
vdekjet e të tjerëve (gjermanëve), të cilët do të shuhen me asgjësim fizik nga
vetë ai. Konceptimi i qenies do të ndryshojë kryekëput, në çastin kur pranon
Zotin si shpëtimtarin e tij, por përpara se të mbërrijmë në këtë dlirësim të
shpirtit të tij, le të analizojmë luhatjet në skemën e mësipërme.
Gani Tahirin e
mundojnë ëndrra të çuditshme, të cilat nuk kanë të bëjnë as me ëndrrat
profetike, as me ëndrrat-vizione, por sipas Evangjelistit, janë fund e krye
herezi. Megjithatë, po sipas Evangjelistit, Gani Tahiri do ta sigurojë më në
fund mëshirën dhe përkrahjen e Atit të Shenjtë, pasi ai është i çiltër në
dyshimet e veta.
Agnosticizmi
(besimi në një fuqi të mbinatyrshme të papërcaktuar konkretisht) shfaqet në
pjesën e tretë të romanit, e cila përmban nëntitullin Prej Yjeve në Tokë. Para se rrëfimi të zhvillohej në këtë hapësire
(yje-tokë), nënpjesa e mëparshme mbante titullin Fjalë dhe Plumba.
Dy atmosfera krejtësisht të kundërta, të cilat
përcaktojnë ndryshueshmërinë e mendimeve të protagonistit. Në hapësirën e parë
rrëfimore (të dytën për romanin), ai nuk ndjen
kurrfarë ankthi për misionin që kish marrë përsipër të kryente, por në çastin
kur ndodh tradhëtia e krerëve të lartë (sikurse i ishte paralajmëruar në
ëndrrën profetike), dhe ai nuk ndihet hero edhe kur del fitimtar në betejë,
madje shtron pyetjen se ç’eshte kjo luftë, ankthi nis ta pushtojë dalëngadalë,
fare pakuptuar. Është kjo arsyeja që pas nëntitullit Fjalë dhe Plumba vjen nëntitulli Prej Yjeve në Tokë.
Tashmë, brenda vetes, ai nis t’u japë të drejtë fjalëve të Evangjelistit. Por krenaria njerëzore e mban ende të ngushtuar zemrën e tij. Ndaj përpëlitet mes një besimi të papërcaktuar, thuajse kozmik dhe mureve të ateizmit.
“Oh yjtë e mi, yjtë e mi! Ndofta Evangjelisti ka të drejtë! Ne do të bënim mirë sikur të qëndronim tek hapësira e parë ku mund të arrinte arsyetimi ynë i varfër.., ose e gjithë kjo është.., Një përrallë!”[21].
Krenaria e sedrës së heroit nis të zbutet pak nga pak dhe me gjithë mohimet e vazhdueshme të rrëfimeve të Evangjelistit (këtu alegori e krishtërimit), ai bindet se ekziston një vullnet tjetër përmbi vullnetin njerëzor, një forcë e mbinatyrshme, ku arsyetimi njerëzor nuk mund të mbërrijë dot. Këto luhatje në mënyrën e të menduarit çojnë drejt një reflektimi fare të ndryshëm mbi vdekjen.
“Asnjë nuk e di se ku pushojnë të vdekurit dhe kjo na mbush me një trishtim që nuk ka anë dhe fund”[22].
Trishtimi i qenies i hap horizonte të reja dyshimit për ç’ka ka besuar deri më parë si të vërtetë. Qëndrimet e tij ndaj fjalëve të Evangjelistit janë të skajshme; nga pranimi se arësyetimi njerëzor është i varfër, në kënvështrimin se çfarë ai thotë janë përralla, nga përralla të vërteta, në të vërteta edhe shumë më bindëse. Retorika për vëllazërimin, paqen, lirinë dhe luftën e përbotshme i duket një retorikë shumë e varfër dhe boshe.
Në këtë stacion rrëfimor shihen nga protagonisti edhe vizionet më të fuqishme.
Jemi tek lufta mes Ujkut dhe Qengjit. Ujku si simbol i djallit, luftës dhe
Qengjit, në kuptimin që shfaqet në parabolat biblike. Për ta kuptuar më mirë
këtë gjë le t’u referohemi Shkrimeve të Shenjta.
“Pastaj pashë Qengjin që rrinte në këmbë në mal të Sionit, dhe bashkë më të ishin njëqind e dyzetë e katër mijë njerëz, që e kishin të shkruar mbi ballin e tyre emrin e tij dhe të Atit të tij”.[23]
“Ata do të luftojnë kundër Qengjit dhe Qengji do t’i mundë, sepse ai është Zot i zotërve dhe Mbret i mbretërve; dhe ata që me të janë të thirrur, të zgjedhur dhe besnikë”[24].
Qengji simbolizon Mesian, Jezu Krishtin, Shpëtimtarin e njerëzimit dhe këto vizione tregojnë se Gani Tahiri është i thirrur dhe i zgjedhur, ndërsa besnikëria e tij ka filluar të ngjizet vrullshëm. Ai po ndriçohet prej yllit të vërtetë dhe jo prej mbretërisë së yllit të rremë, Satan beut. Ankthi i qenies ka marrë të tilla përmasa, sa në shpirt e mundon orë e çast marrëdhënia me gruan e tij të vogël. Jo në kuptimin e një marrëdhënieje të thjeshtë mashkull-femër, por shumë përtej kësaj.
Kujtimi i gruas së tij të vogël i është
kthyer në një makth të vërtetë. Sa më shumë ankth, aq më shumë ndjeshmëri.[25]
Kur qenia nuk është prekur ende prej Shpirtit të
Shenjtë, duke qenë në pashpitshmëri, ajo nuk ndjen ankth, pasi është shumë i
pashpirt për të ndjerë ankthin. Qëndrimi i tij i parë ndaj vajzës është krejt
indiferent, ndërsa i mbrami (pas shuarjes së saj fizike) e përmbys
përfundimisht protagonistin. Kjo përmbysje shenjon rilidhjen e tij me botën e
ankthit dhe prekjen e tij prej Shpirtit të Shenjtë.
Në stacionin rrëfimor Toka e premtuar shohim se qenies i shfaqet zbulesa e vërtetë, i premtohet shpëtimi përmes Jezusit. Ai, Mesia, është Toka e Premtuar për të. Zbulesa i vjen pasi është bindur përfundimisht se jeton në një botë të turbulluar ideologjikisht, dhe se nuk mund t’i quash si armiqtë e tu, njerëzit e futur në rrugë të gabuar nga udhëheqësit e ligj.
Pra, në logjikën e Gani
Tahirit zënë vend të tjera perceptime në lidhje me konceptin e së drejtës dhe
jo së drejtës. Në këtë raport, në gjykimin e Evangjelistit, ai ka arritur të
jetë më i denjë në sytë e Zotit, pasi ka arritur të arsyetojë me një logjikë të
tillë që të mos arrijë të vrasë jetë njerëzore. E drejtë kjo që, sipas
Shkrimeve të Shenjta nuk i jepet asnjë të vdekshmi. Është vetëm Perëndia që
krijon jetë dhe i gjykon këto jetë.
Sa më drejtë gjykon Gani Tahiri, aq më i thellë është ankthi i tij. Protagonisti shndërrohet i gjithi në ankth, pasi përjeton humbjen e së dashurës. Kulmi i ankthit mbjell atë frikë të madhe, pa të cilën nuk mund të njihet dot Zoti.
“Ç’ishte ajo gjë që i shkaktonte atë frikë të madhe kur trupi nuk ishte gjë tjetër veçse diçka si një lëkurë e flakur e një gjarpëri?”.
Pikërisht atëherë kur dëshiron me gjithë shpirt që ky ferr mbi tokë të marrë fund, vjen edhe vdekja tokësore e protagonistit, si rruga më e shkurtër për në Qiell. Që të arrinte të depërtonte në thelbin e gjithçkaje që predikonte Evangjelisti, Gani Tahirit i duhet të provojë vuajtje të patregueshme njerëzore, dredhira dhe gracka, humbje njerëzish të shtrenjtë, thika pas shpine, me pak fjalë një simfoni të tërë kakofonike të kompozuar nga vetë Djalli. Rruga e Golgotës është rruga që ndjek vetë ai vetë dhe përtej asaj që bëhet kurban prej dishepujve të Satan Beut, ai pati fatin të shihte me sy të shqyer të Vërteta të Epërme, të cilat donin ta rilindin në një kohë dhe hapësirë tjetër shpirtin e tij mëkatar.
[1] At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës,
Parathënie në Rruga e Golgotës,
Humanitas, Tiranë 1992, f.5.
[2] Imanuel Kant, Themelimi i zakoneve shoqërore, Ajsela
Koka, Botimet Dritan Tirana, Tiranë 2004, f.61.
[3]Kasëm Trebeshina, Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë
1992, f.10.
[4] po aty, f.5-6.
[5] Imanuel Kant, Themelimi i zakoneve shoqërore, Ajsela
Koka, Botimet Dritan Tirana, Tiranë 2004, f.63.
[6] Kasëm Trebeshina, Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë
1992, f.45.
[7] At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës, Parathënie
në Rruga e Golgotës, Humanitas,
Tiranë 1992, f.6.
[8] Bibla, Fjalët e Urta 1;7.
[9] Kasëm Trebeshina, Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë
1992, f.146.
[10] Imanuel Kant, Themelimi i zakoneve shoqërore, Ajsela
Koka, Botimet Dritan Tirana, Tiranë 2004, f.82.
[12] Kasëm Trebeshina, Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë
1992, f.124.
[13] Sorren
Kierkegaard, Koncepti i
ankthit, Plejad, Tiranë 200, f.121.
[14] At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës, Parathënie në Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë 1992, f.6-7.
[15] At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës,
Parathënie në Rruga e Golgotës,
Humanitas, Tiranë 1992, f.7.
[16]Shkruar kjo fjalë me gërmë
të madhe madje.
[17] Isaia 14: 11-14.
[18] At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës,
Parathënie në Rruga e Golgotës,
Humanitas, Tiranë 1992, f.6.
[19] Në Shkrimet e Shenjta
shkruhet: “Unë, Jezusi, dërgova ëngjëllin tim, për t’ju dëshmuar për këto gjëra
nëpër kisha. Unë jam Rrënja dhe pasardhja e Davisit, ylli i ndritshëm i
mëngjesit.
Bibla, (Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e Re)
, “Shoqëria biblike shqiptare”, Tiranë, 2009, Zbulesa: 22:16.
[20] Kasëm Trebeshina, Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë
1992, f.12.
[21] po aty, f.60.
[22] po aty, f.64.
[23]Bibla, (Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e Re) , “Shoqëria biblike
shqiptare”, Tiranë, 2009, Zbulesa 14:1
[24] po aty, 17: 14
[25] Sorren
Kierkegaard, Koncepti i ankthit, Plejad, Tiranë 200, f.79.
