Pavijoni i gjenocidit: Dalin foto tronditëse nga Arkivi i Ministrisë së Brendshme

Do të jetë një hapësirë ekspozuese rreth 400 metra katrorë, në katin e dytë të Muzeut Kombëtar dhe e përshtatur për një konceptim të ri të pavijonit të gjenocidit. Në këtë pavijon do të ekspozohen materiale fotografike, dokumente, objekte, por edhe materiale audio-vizive, një pjesë e të cilave të nxjerra për herë të parë nga arkivat

Pavijoni i gjenocidit do të hapet brenda këtij viti. Grupi i punës i ngritur për përmbajtjen, ka siguruar materialin e nevojshëm, që tashmë duhet vendosur në stenda. Do të jetë një hapësirë ekspozuese rreth 400 metra katrorë, në katin e dytë të Muzeut Kombëtar dhe e përshtatur për një konceptim të ri të pavijonit të gjenocidit. Sipas një projekti të hartuar nga inxhinieri Latif Lazimi, në këtë pavijon do të ekspozohen materiale fotografike, dokumente, objekte, por edhe materiale audio-vizive, një pjesë e të cilave të nxjerra për herë të parë nga arkivat. Janë qindra fotografi tronditëse, shumica të nxjerra posaçërisht nga Arkivi i Ministrisë së Brendshme. Janë dëshmi e qartë se çfarë ndodhi me të gjithë ata që i kundërviheshin regjimit. Ngjarjet nisin nga viti 1945, atëherë kur u formuan organet e para të diktaturës komuniste. Teksa kalon nga një fotografi te tjetra (po përpunohen për t’u vendosur në stenda), të kalon një rrëqethje e natyrshme. Salla gjyqesh masive, intelektualë, inxhinierë, madje edhe spiunë që dëshmojnë në gjyq. Pastaj njerëz të vrarë në kufi, viktima të tjera që inspektohen nga grupi i sigurimit, zisi i famshëm me të cilën ndaloheshin e arrestoheshin të dyshuarit, ekzekutime në fushë të hapur, foto rrëqethëse nga spitalet psikiatrike, ku dërgoheshin me forcë të dënuarit, foto nga kampet e internimit dhe punë të detyruara, gra të ekzekutuara, për të mbërritur te koha e stalinizmit në Shqipëri me një sërë parullash që lavdëronin këtë figurë. Bashkangjitur, një sërë dokumentesh e raportimesh nga grupi i sigurimit për ekzekutimet, përpjekjet për arratisje e të dhëna të tjera të mbajtura sekret. Në fakt ka mbi dy vjet që po punohet për ringritjen e pavijonit të gjenocidit që tashmë do të emërtohet “Pavijoni i Gjenocidit dhe Terrorit Komunist”. Vjen i rikonceptuar përsa i përket qëndrimeve që mbahen ndaj kësaj periudhe, por edhe i pasuruar me shumë materiale të reja. Grupi i punës i përbërë nga: Enver Kushi, si kryetar, dhe Sotirulla Hoxha, Fredi Gusho, Sali Kadria, Ilir Gusho, Etleva Demollari, Fatmir Boshnjaku, Kreshnik Hashorva dhe Entela Kasemi si anëtarë, nën konsulencën e Agim Mustës si përfaqësues i Institutit të të Përndjekurve Politikë dhe Kastriot Dervishit, drejtor i Arkivit të Ministrisë së Brendshme, kanë muaj të tërë që punojnë për sigurimin e materialeve që do të ekspozohen. Dy specialistët e muzeut, Enver Kushi dhe Sotirulla Hoxha shprehen se përveç fotografive do të ketë edhe objekte nga të dënuarit apo të ekzekutuarit, ndërkohë që do të ketë edhe materiale zanore dhe materiale që do të bëhen të ekspozueshme përmes projektorëve dhe monitorëve. Në këtë pavijon të rikonceptuar do të ketë një sërë zërash të trajtuar më vete, ndërkohë që për herë të parë do të vijnë dëshmi nga spitalet burgje dhe spitalet psikiatrike, për ekzekutimin e grave, për shkatërrimin ekonomiko-financiar të vendit, nga kampet e punës, stalinizmi në Shqipëri dhe nga vend-ekzekutimet. Këto të fundit do të vijnë përmes një serie fotografish të realizuara në këto vitet e fundit. Në këto 20 vite, shumë familjarë të të ekzekutuarve, në bazë të informacioneve që kanë mundur të sigurojnë, kanë ndërmarrë nisma personale për të gërmuar në vendet që mendohet se janë përdorur për të ekzekutuar të dënuarit, me shpresën për të gjetur skeletet e familjarëve. Specialistët shpjegojnë se i gjithë materiali i grumbulluar po seleksionohet për t’u ekspozuar në stenda të veçanta, që shënojnë edhe një moment të caktuar. Sipas Sotirulla Hoxhës do të vendosen rreth 30 stenda në katin e dytë të Muzeut Kombëtar, ku punimet për realizimin e një strukture të përshtatshme për ekspozim, janë në përfundim. “Është menduar të ndjekim një linjë historike-kronologjike, që zë fill me fillimet e terrorit komunist në vitet 1943-‘44 e do të mbyllet me rrëzimin e monumentit të Enver Hoxhës. Do të përdorim një pjesë të materialeve të pavijonit të mëparshëm, por edhe materiale të reja. Kanë kaluar 15 vjet nga ngritja e pavijonit të gjenocidit në vitin 1996 dhe që atëherë kanë ndryshuar shumë gjëra, ka ndryshuar edhe koncepti për muzeologjinë”, shprehet Enver Kushi, kryetar i grupit të punës së ngritur për hartimin e përmbajtjes së pavijonit të ri të gjenocidit. “Ideja është që të kemi një linjë ekspozuese të papolitizuar që të trajtojë ngjarjet historike të viteve 1945–‘90”, shprehet Sotirulla Hoxha, muzeologe dhe anëtare e grupit të punës. Çdo material që përbënte ish-pavijonin e gjenocidit, i ndërtuar në vitin 1996, u zhvendos në magazinën e institucionit në kuadrin e një projekti rikoncpetimi propozuar nga ish-drejtori Kasëm Biçoku. Ideja është që të krijohet një linjë ekspozuese të papolitizuar që të trajtojë ngjarjet historike të viteve 1945 deri në 1990. Pjesë e këtij pavijoni të rikonceptuar do të jetë edhe një kënd që do të shërbejë si një minikinema. Në disa monitorë të vendosur brenda dhe jashtë pavijonit do të transmetohen dokumentarë, kronika dhe intervista të kohës, që përmbajnë materiale për gjenocidin e terrorin komunist në Shqipëri. Për herë të parë do të dëgjohen edhe procese gjyqësore me zë. Një bibliotekë e vogël do të jetë me botime mbi materiale e kujtime që të burgosurit e diktaturës kanë shkruar gjatë kohës së qëndrimit në burgje. Gjithsesi, edhe ky pavijon nuk e përfaqëson diktaturën në të gjitha elementët e saj dhe nuk jep një informacion të plotë për çfarë ka qenë ajo periudhë. Në një intervistë të mëparshme për gazetën, drejtori Luan Malltezi pranoi se në Muzeun Kombëtar do të pasqyrohet periudha e komunizmit me të gjitha dimensionet, por kjo i mbetet një momenti të dytë.

Akademia e Shkencave, ceremoni për Agollin

Përvjetori i shkrimtarit dhe akademikut Dritëro Agolli do të festohet edhe në Akademinë e Shkencave. Në bashkëpunim me Ministrinë e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, sot, në orën 9:00, në sallën “Aleks Buda” do të mbahet një takim jubilar. Ndonëse nuk ka një program të detajuar, njoftohet se në këtë veprimtari do të marrin pjesë edhe përfaqësues të institucioneve qendrore të shtetit dhe të kulturës shqiptare. Miq e kolegë të tij do të flasin për jetën dhe veprën e shkrimtarit. Dritëro Agolli gjatë këtyre viteve ka qenë i shkëputur nga krijimi letrar, por aktiv me mendimin e tij.

Dritëro Agolli: Botohet libri me intervistat e jetës

Oliverta Lila

Shkrimtari mbush sot plot 80 vjeç. Në këtë përvjetor i kushtohet një takim jubilar në Akademinë e Shkencave, ndërsa Universiteti Europian i Tiranës, një libër me intervista të përzgjedhura, ese dhe polemika gjatë 50 viteve jetë si dhe një ekspozitë fotografike

Dritëro Agolli mbush sot plot 80 vjeç. Me pamjen gjysmë të përhumbur pas fjollës së cigares, mendohet një çast e pastaj flet ngadalë. Kjo është pamja që kujtoj nga takimet e fundit me shkrimtarin, që më shumë se kurrë më parë është i pranishëm me mendimin e tij për çështje thelbësore që shqetësojnë shoqërinë shqiptare. Pikërisht këto mendime, thënë prej tij në intervista të shumta, do të vijnë në një botim kushtuar shkrimtarit. Pas titullit “Honoris Causa”, Universiteti Europian i Tiranës boton një libër me intervistat e zgjedhura të Dritëro Agollit ndër vite. Me titullin simbolik: “E kam penën e mprehtë, mendjen e kthjellët”, marrë nga një prej intervistave të tij, pritet që sot të dalin kopjet e para. Janë rreth 50 intervista, polemika e ese që nisin nga viti 1961 deri në ditët e sotme. Libri do të promovohet nesër pasdite, ora 18.00, në UET, shoqëruar me një ekspozitë fotografike kushtuar shkrimtarit me momente të shkëputura nga jeta studentore dhe veprimtaritë ndër vite. Mehmet Gëzhilli, botues e njëkohësisht mik i Agollit, i cili është marrë me përzgjedhjen e intervistave, tregon se ato janë një rrugëtim jo vetëm në jetën e shkrimtarit, por edhe të shoqërisë shqiptare. “Kjo është një sipërmarrje e drejtuesit të UET-së, Henri Çilit dhe stafit të tij për t’ia kushtuar këtë libër shkrimtarit në përvjetorin e lindjes, pas dhënies së titullit. Ndoshta këtë gjë u takonte ta bënin universitetet e tjera ku ai ka dhënë mësim me vite të tëra dhe ka përgatitur shumë studentë. Nuk duhet të harrojmë se Agolli ka pasur një lidhje të ngushtë me studentët, veçanërisht me ata që u ngritën për demokraci në vitin ’90. Në Kongresin X, pasi Dritëro Agolli mbaroi fjalimin, shumë konservatorë ulëritën, por ata që e rrethuan ishin studentët të cilëve u dha mesazhin më të rëndësishëm: mos e harxhoni kot kohën. Për botimin e këtij libri ne kemi rilexuar shumë intervista që Dritëro Agolli ka dhënë në gazeta, televizion e radio, dhe jo vetëm në Shqipëri. Gjetëm fillimisht rreth 250 intervista, nga të cilat seleksionuam 90, për të arritur në versionin përfundimtar të botimit me rreth 45-50 intervista, të cilat pasqyrojnë jetën e shoqërisë shqiptare. Gjen në to një humanizëm të veçantë, ka filozofi, letërsi, art, gjuhë, kritikë shumë të sertë, por nuk ka kurrë hakmarrje dhe urrejtje. Dritëro Agolli e ka thënë gjithnjë fjalën e tij”, - tregon Gëzhilli. Sipas tij, janë kujdesur që të shmangnin intervistat që përsërisnin njëra-tjetrën, për të sjellë në këtë mënyrë një vështrim origjinal mbi shkrimtarin. Pjesë e librit janë edhe rreth 5-6 shkrime polemika të botuara në vitet ’60, të ashpra për kohën. Janë polemika për problemet e artit, letërsisë, ‘Eposin e Kreshnikëve’, për estradën dhe mbi të gjitha për problemin e zhvillimit të letërsisë, ku brezi i viteve ‘60 po ndeshej mes konservatorizmit dhe të resë që po sillte Ismail Kadare, Fatos Arapi, Dhori Qirjazi dhe Dritëro Agolli. Ndërkohë që siç tregon Gëzhilli, intervistat e para të Dritëro Agollit datojnë në vitet 1971-’72. “Janë intervista të bërë nga tre autorë kosovarë, emra të njohur sot si Gani Bobi apo Jusuf Buxhovi. Ata kanë qenë shumë të interesuar të njohin zhvillimin e letërsisë te ne dhe mendimin e Dritëroit për letërsinë kosovare. Pasohen nga intervista të tjera ndër vite. Po në këto intervista shihet edhe brenga e madhe që Agolli ka pasur për Kosovën dhe për luftën e Kosovës. Jo më kot shtëpia e tij u hap për kosovarët që erdhën në Tiranë”, - thotë Gëzhilli. Ai tregon se libri mbyllet me disa vlerësime që i janë bërë shkrimtarit në shtypin botëror nga shkrimtarë të tjerë të njohur, me disa prej të cilëve ka pasur edhe miqësi. Ndërkohë që një tjetër rrëfim për jetën dhe veprën e Dritëro Agollit vjen përmes fotografive të gjetura më së shumti në miq të hershëm të shkrimtarit.

Belen Lopes: Flamengo është jeta ime

Në ditën ndërkombëtare të Spanjës, kërcimtarja Lopes paraqiti për publikun shqiptar spektaklin “A mi manera” (Sipas mënyrës sime) ku përzihen mjeshtërisht flamengo, tango dhe muzika klasike spanjolle, me forcë, shije dhe elegancë.

Belen Lopes filloi të kërcente në mënyrë profesionale që në moshën 5 vjeç. Qysh prej asaj moshe karriera e saj ka qenë brilante, pasi u shndërrua në një artiste –gjetje të botës së flamengos duke dhënë shfaqje në teatrot më të mira të Spanjës dhe jashtë saj. Aftësitë e saj teknike të jashtëzakonshme dhe pasioni i madh për muzikën i hapën dyert për të punuar me artistët më të mirë të flamengos si Pitingo apo Jorge Padro, si dhe të nderohet me Çmimin Kombëtar të Flamengos që në moshën 17 vjeç. Ka vite që ajo drejton kompaninë e saj dhe sot për sot është një nga talentet më të rëndësishme të kërcimit të flamengos. Në  Ditën Ndërkombëtare të Spanjës, kërcimtarja Lopes paraqiti mbrëmjen e djeshme për publikun shqiptar spektaklin “A mi manera” ( Sipas mënyrës sime) ku përzihen mjeshtërisht flamengo, tango dhe muzika klasike spanjolle, me forcë, shije dhe elegancë. Pjesë e këtij spektakli ishte dhe vallëzimi “Tiempos” (Kohë), ku flamengo, tango dhe muzika kombinohen me mençuri me fuqinë, shijen dhe elegancën. “Kohë” është më shumë se një shfaqje, është një mënyrë e të ndjerit të flamengos, të muzikës…mënyra perfekte e shprehjes së ndjenjave të panumërta që lulëzojnë kur dëgjojmë një këngë flamengo, apo një kitare… Belén López shoqërohej nga Saúl Quirós dhe Pedro Jiménez “Perrete” (këngëtare), Rafael Jiménez “El Chispas” (perkusion), Carlos Jiménez (kitarë), Thomas Potiron (violinë) dhe Marina Sorin (violonçel). Para se të fillonte provat për shfaqjen, kërcimtarja spanjolle shprehu dje para mediave emocionet dhe diçka më shumë për karrierën.

Cili është emocioni që ndieni duke qenë se kjo është vizita juaj e parë në Shqipëri?

Për mua është shumë kënaqësi që jam sot në Shqipëri. Është një moment i rëndësishëm në karrierën time si kërcimtare e flamengos. Ndihem shumë mirë këtu, sepse njerëzit janë shumë të dashur, veçanërisht publiku i Tiranës. Për mua është një popull shumë i veçantë dhe shumë i përbashkët me atë në Spanjë.

Çfarë do të sillni për publikun shqiptar në shfaqje?

Do të ketë ritëm mjaftueshëm. Ne bëjmë gjithmonë flamengo të pastër  siç përdoret në Spanjë, por sot do të ketë në disa momente pak xhaz, flamengo, do të ndërthuren disa zhanre së bashku, të cilat shprehin ndjenja, dhimbje dhe gëzimin e flamengos. Do të rikthehemi në flamengon e disa viteve mbrapa. Por do të sjellim edhe kohët e reja, plot ritëm, pse jo edhe vështirësi brenda. Do ta fillojmë shfaqjen me një kërcim flamengo të fortë, si për të përshëndetur publikun dhe për t’i thënë që jemi këtu. Më vonë do të kërcehet tango e cila është edhe pak më e gëzuar dhe festive. Gjithashtu, do të ketë edhe muzikë klasike e cila është më e vetmuar, është si të jesh në një dhomë të vetme duke kërcyer, është muzika e vetmisë. Nuk do të mungojë edhe boleroja. Rëndësi ka që do të kërcejnë të gjithë. Besoj se do të jetë shfaqje emocionuese dhe nëse dikush do të qajë, kjo do të jetë një sinjal i mirë.

Si jeni pritur nëpër koncerte të tjera jashtë Spanjës?

Unë pothuajse jam pritur gjithmonë mirë kudo që kam shkuar, sepse njerëzit janë shumë zemërhapur dhe mendjehapur. Kjo është më e lehtë për ne për të bërë atë që duam.

Çfarë është flamengo për ty?

Flamengo për mua është jeta ime. Unë nuk mund të qëndroj asnjë ditë pa kërcyer, pa dëgjuar muzikë.

Qëkur keni filluar të kërceni?

Që tre vjeç kam filluar të kërcej.

Sa e vështirë është të jesh një kërcimtare e flamengos?

Është shumë e vështirë të jesh një kërcimtare flamengoje, sepse ky profesion duhet bërë me zemër, duhet pasion për të kërcyer. Nëse t’i nuk do ta bësh, kjo duket automatikisht, sepse po nuk e ndjeve nuk mund ta bësh. Diçka e tillë duket gjatë kërcimit.  Ndërsa kur e ndien këtë thirrje të brendshme të lind dëshira për të studiuar, do të dish çdo gjë mbi flamengon, për origjinën e  tij. Të gjitha këto janë të nevojshme për të bërë këtë që unë bëj tani dhe për ta bërë në mënyrë profesionale. Dua të theksoj që për të kërcyer flamengo është shumë e rëndësishme të dish origjinën e tij që para se të lindësh, sepse ndryshe nuk e kupton se ç’po bën. Vështirësia ekziston, sepse mes njerëzve ka shumë zili. Prandaj them se duhet ta bësh me zemër që të ecësh përpara dhe të kesh sukses. Unë e respektoj shumë shoqërinë, miqësinë dhe vlerat e këtij kërcimi. Në jetë, gjëja kryesore për mua është të ecësh para pa i bërë keq njeriu.

Cila është ftesa që i bëni publikut për të parë spektaklin në Teatrin Kombëtar?

Duhet të vini sonte. Nuk ju premtoj dot shumë, sepse nuk e di si do shkojë shfaqja, por për një gjë jam e sigurt. Në fund të shfaqjes, të gjithë ato që do e shikojnë do të dalin nga salla duke qeshur ose duke qarë, pra secili do të emocionohet. Nuk do të ketë asnjë të pranishëm që do të rrijë urtë gjatë shfaqjes, por do ta ndiejnë ritmin dhe nuk do rrinë sikur nuk ka ndodhur asgjë, do kërcejnë bashkë me mua. Dua t’i them faleminderit Shqipërisë që na priti dhe na dhuroi këtë moment për t’u prezantuar.

Kur prindërit bëhen detektivë

“Baballarë hacker dhe mama 007”. Prindër të tensionuar që i kontrollojnë fëmijët përmes detektivëve privatë. Të tjerë i ndjekin në fshehtësi nga interneti. Por për disa, këto lloj metodash janë dhunim i privatësisë 

Ekzistojnë baballarë “hacker” dhe “mama 007”. Ka nga ata që e thonë me gjysmë zëri, të tjerë që e pranojnë hapur, të tjerë akoma që u vjen trup nga kjo gjë, por nëse i pyet të gjithë, përgjigjen: “E bëjmë për të mirën e tyre, bota është e rrezikshme, interneti edhe më shumë”. Këto janë rrëfimet e prindërve, të cilët përgjojnë fëmijët. Një fenomen në rritje, i shfrenuar, më shumë se sa frikë, një mani kolektive: prindërit të shqetësuar nga rreziqet e realitetit të vërtetë dhe atij virtual përgjojnë fëmijët e tyre me metoda gjithnjë e më të sofistikuara. I ndjekin ata, i filmojnë, u hapin kompjuterët, i kontrollojnë mesazhet dhe celularët, hapin adresa të rreme nëpër rrjete sociale për t’i kontrolluar, për t’i kërkuar, për t’i gjetur, për të kuptuar gjuhën e tyre të fshehtë, për të zbuluar se çfarë bëjnë, kë frekuentojnë. Kjo gjë ndodh kudo, në Shtetet e Bashkuara 55% e prindërve të adoleshentëve deklarojnë pa hezitim se “i ndjekin” fëmijët në “Facebook”, ndërsa në Europë, sipas një psikologeje: “Vazhdon të rritet nga viti në vit frika e prindërve të terrorizuar nga jeta ‘klandestine’ e fëmijëve të tyre dhe më ka ndodhur shumë shpesh të takoj prindër që vijnë tek unë me hetuesit privatë, që i kanë vënë për të spiunuar fëmijët e tyre”.

Në fakt, prej katër vjetësh, është rritur 30% kërkesa për detektivët që punësohen nga familje të ndryshme për të kontrolluar adoleshentët në të gjitha aktivitetet e tyre të përditshme, në një moshë ku fillon misteri dhe magjepsja pas kumarit. “Sot këta lloj hetuesish janë specializuar për t’i hapur kompjuterët e adoleshentëve, por edhe për të fshirë gjurmë nga rrjeti, të cilat mund t’i komprometojnë në të ardhmen”, thotë një demograf, i cili gjithashtu është njohës i madh i brezit të fundshekullit. E ndërsa vazhdojnë të përhapen ngado manuale që u mësojnë të rriturve si të përdorin rrjetet sociale, të kuptojnë rreziqet dhe mundësitë, në vitrinat e librit në Amerikë është publikuar bestselleri “Facebook for parents” (“Facebook për prindërit”).

Cili është limiti i gjithë kësaj? A është e ligjshme që të përgjosh fëmijët (sidomos kur janë minorenë)? A ekziston një kufi mes një kontrolli të shëndetshëm dhe dhunimi të privatësisë, edhe pse për shembull “spiunia” është një mama e cila përpiqet të mbrojë fëmijët e saj nga keqbërësit anonimë të internetit? Apo “hacker”-i që vjedh fjalëkalimin e kompjuterit është një prind i shqetësuar sepse djali trembëdhjetëvjeçar ka dymijë miq në “Facebook” dhe nga ata 2000, ai njeh vetëm pesë? Në fakt ankthi duhet të ekzistojë, duke parë që 67,5% e adoleshentëve nga mosha 12 deri në 14 vjeç ka një profil në rrjetin social “Facebook”. Prej këtyre 17,2% qëndron për më shumë se tri orë në ditë, ndërsa 24,6% e djemve, sipas një sondazhi të fundit, ka pranuar se i ka dërguar një fotografi të vetën të panjohurve online.

Gjithsesi mes baballarëve që hiqen si piratë informatikë dhe mamave që krijojnë profile 15-vjeçaresh në “Facebook” për të qenë në kontakt me vajzat e tyre adoleshente, tema e kontrollit të jetës virtuale të të rinjve dhe fëmijëve është bërë dominuese, siç theksohej edhe në një artikull të “Washington Post”. Edhe në Shtetet e Bashkuara ku po shtohen rastet e padive nga fëmijët kundër prindërve “spiunë”, psikologët dhe mësuesit janë ndarë në dy fronte, ata që pranojnë kujdesin dhe ata që e dënojnë “zbulimin” familjar. “E pranoj që kam përgjuar fëmijët e mi, sidomos të madhin në një moment delikat kur mes nesh nuk kishte më dialog, nuk shkonte mirë në shkollë, qëndronte për orë të tëra në ‘Facebook’, luante e kush e di se çfarë bënte tjetër. Përdora aftësitë e mia, arrita të rifitoja miqësinë e tij dhe pashë sajtet që preferonte më shumë. Për këtë që bëra nuk jam aspak krenar, por kuptova disa gjëra rreth tij. Kalova një stres të madh. Zbulova se ai jetonte dhimbjen e një dashurie të njëanshme. Pas kësaj u qetësova, por nuk pata më kurrë guximin të flisja me tim bir për atë që kisha zbuluar”, thotë një prind, i cili është inxhinier informatik dhe baba i dy djemve përkatësisht 13 dhe 17 vjeç.

“Më shumë se sa spiunim, do ta quaja më tepër kontroll dhe të kontrollosh fëmijët nuk është diçka fakultative, por detyrë e prindërve. Sigurisht që ka disa rregulla. Le të marrim një shembull: nëse dy prindër e lënë vetëm në shtëpi një 7-vjeçar, të ekspozuar ndaj rreziqeve të të gjitha llojeve, dështojnë në përgjegjësinë e tyre si prindër dhe kjo gjë mund të ketë pasoja ligjore. E njëjta gjë ndodh nëse i lënë vetëm para kompjuterit, sepse janë të ekspozuar ndaj rreziqeve të internetit. Këtu kontrolli nuk është një zgjedhje, por detyrim. Është gjë tjetër pastaj kur një prind krijon një profil të rremë në ‘Facebook’ për të folur me fëmijën e tij adoleshent. Në këtë rast do të thoja se është një sjellje e padrejtë, edhe pse veprimi i prindit mund të justifikohet me dyshimet serioze që ka, për shembull që fëmija drogohet, që ka patologji të rënda, ose diçka tjetër”, thotë një garantues i privatësisë.

Që nga koha e ditarëve sekretë kanë ndryshuar shumë gjëra. Atëherë mjaftonte pak forcë për të hapur drynin e mbyllur me çelës dhe për të hyrë në botën sekrete të rrëfimeve të vërteta të një adoleshenti ose adoleshenteje. “Ndryshimi është se ditari ishte një monolog, një letër e hapur, ndonjëherë e lënë qëllimisht aty për ta gjetur dikush tjetër. Ndërsa rrjetet sociale janë reale, krijohen kontakte, ekzistojnë të panjohur më të cilët fëmijët dialogojnë, ndonjëherë në mënyrë të padjallëzuar, por ndonjëherë jo. Rreziqet janë të mëdha, prandaj e pranoj edhe si të ligjshëm spiunimin nga ana e prindërve”, thotë një psikologe. Shpeshherë nënat dhe baballarët nuk zbulojnë ndonjë gjë kur kontrollojnë “chat”-et e fëmijëve. Natyrisht që të rriturit mund të bëjnë edhe rolin e “007”-s, nëse është për mirë, por të rinjtë janë të lirë të bllokojnë kompjuterët dhe jetët e tyre.

Sipas psikologes është njësoj si të luash kukafshehthi, macja me miun, ose hajduti dhe polici. “Kontrolli duhet vetëm për të qetësuar ankthin e prindërve, sepse fëmijët janë shumë të zotët të fshihen. Ideja është që gjërat të mos bëhen në këtë mënyrë, por prindërit të jenë gjithnjë të pranishëm kur fëmijët hyjnë në internet. Detyra e prindërve është t’i ndërgjegjësojnë ata për rreziqet që sjell interneti, por edhe të kenë besim te fëmijët, sepse në të kundërt raportet nuk do të rregullohen kurrë mes tyre. Në eksperiencën time nuk kam parë pothuajse kurrë prindër që guxojnë t’u thonë fëmijëve se vazhdimisht i kanë përgjuar”, shton ajo.

“Në moshën e adoleshencës është e pamundur të flasësh me vajzën ose djalin. Nuk arrija më të merresha vesh me time bijë, nuk po e kuptoja, ishte e vështirë të flisje me të. Kisha vënë re shumë ndryshime dhe gjëra që nuk më pëlqenin. kështu një ditë i dërgova një ftesë që të bëheshim shoqe në ‘Facebook’. Nuk u fsheha, e hapa adresën me emrin tim të vërtetë. Filluam të flisnim, njësoj sikur ishte lojë, siç bëjnë adoleshentët. Në vend të zërit përdornim mesazhet. Në këtë mënyrë e gjeta rrugën për t’u afruar sërish me të”, tregon një nënë, vajza e së cilës është 16 vjeçe. Adoleshentja filloi të vinte natën vonë në shtëpi dhe të krijonte lidhje me meshkuj.

“E keqja është se fëmijët mbyllin derën e dhomës dhe ndezin kompjuterin. Duke qenë se prindërit nuk marrin shumë vesh nga teknologjia, e kuptojnë se përtej kompjuterit ekziston një botë e panjohur për ta dhe me të cilën nuk dinë se si të flasin. Ka shumë prindër që zgjedhin shkollën, i shoqërojnë kudo dhe përpiqen t’i mbrojnë me çdo kusht nga rreziqet e jashtme. Por aty ku mundojnë se i kanë më të sigurt, fëmijët mund të bëjnë takime të fshehta. Atëherë çfarë ndodh? E vetmja rrugë e matur, jo që i bezdis e u merr frymën, është kontrolli në distancë, sepse fëmijët e sotëm janë të ekspertë në gjithçka dhe dinë si t’i fshehin gjurmët e tyre”, përfundon psikologia.

Pilar del Rio: Historia ime e dashurisë me Jose Saramago-n

“Pilar, njëlloj si uji, si drita, si shtëpia, njëlloj si ajri. Me Pilar-in deri në momentin e fundit”. Libër pas libri, dedikimet e José Saramago për gruan, gazetaren spanjolle Pilar del Rio, tregojnë një dashuri absolute, të jetuar ditë pas dite me intensitetin së parës. Dashuria mes tyre nisi kur ai ishte 63 vjeç, ndërsa ajo 36 dhe vazhdoi pa reshtur për 24 vjet me radhë deri në qershorin e vitit 2010, kur shkrimtari i madh portugez u shua në shtëpinë e tij në Lanzarote, në ishujt Kanarie. Për dashurinë e tyre, përtej angazhimit etik dhe kulturor të një prej protagonistëve të letërsisë bashkëkohore, flet edhe filmi-dokumentar i Miguel Goncalves Mendes, i titulluar “José dhe Pilar”. Për dy orë rresht dhe pa u mërzitur aspak, imazhet na lejojnë të hyjmë në jetën e përditshme të të vetmit autor portugez të vlerësuar me çmimin “Nobel”. Filmi na lejon ta shohim ashtu siç nuk e kemi parë kurrë më parë: të ulur në tavolinë duke shkruar romanin e fundit, teksa luan në kompjuter, apo teksa udhëton rreth e përqark botës. Përkrah tij është gjithmonë Pilar. Ajo që përkthen librat e tij në spanjisht, që rregullon axhendën e takimeve, që i lexon letrat, që i mat tensionin. Në jetën e tyre përkrah njëri-tjetrit ka mirëkuptim, dashuri, ngrohtësi. Një kontakt i pandërprerë nga asgjë. Kjo shihet nga veprimet e vogla: nga dashuria me të cilën Pilar i rregullon jakën e kollares dhe e përqafon, apo nga shikimi i Jose, në një prezantim libri i rrethuar nga njerëz.

“Kemi qenë gjithmonë një skuadër. Të dy i jepnim kuptim dhe vazhdimësi punës së tjetrit”, kujton Pilar që vazhdon të jetë e bukur, elegante dhe shumë e sjellshme edhe pse i ka kaluar të 60-at. Është shumë e gjallë dhe e dashur, ashtu shfaqet edhe në film. Ndërsa flet për të shoqin, emocionohet, përlotet por edhe gëzohet. “Jam krenare që kam qenë gruaja e Jose, një njeriu që në fund, edhe pse i moshuar dhe i sëmurë, nuk u dorëzua kurrë dhe vazhdoi të shkruante, sepse ky ishte qëllimi i ekzistencës së tij”. Për sa i përket filmit-dokumentar “José dhe Pilar”, ajo tregon se ideja ka qenë e regjisorit brazilian Miguel Goncalves Mendes. “Këmbënguli shumë për të na bindur, duke na premtuar se thjesht do të pasqyronte jetën tonë, ashtu siç ka qenë. Duhej të ishte një dokumentar i vogël, i xhiruar në dhjetë ditë. Por në të vërtetë qëndroi me ne për tre vjet, duke e pasqyruar jetën tonë për tre vjet, nga viti 2006 deri në 2008-n”. Pilar thotë se nuk pati asnjë frikë se filmi mund t’u prishte intimitetin. “Nuk kisha frikë. Intimiteti i një shkrimtari është tjetër gjë. Gjithçka është në librat e tij. Në fund, kur Jose pa filmin më tha: “Është një histori e madhe dashurie”. Kur u njohën të dy, Saramago ishte 63 vjeç. Shumë shpejt mes tyre lindi një histori e madhe dashurie që do të zgjaste deri në momentin e fundit. “Isha e magjepsur nga librat e Jose dhe kur mora vesh që do të vinte në Spanjë, i dërgova një letër, ku i shkruaja se do më bëhej shumë qejfi nëse do të mund ta takoja. Vite më vonë, më rrëfeu se sapo më kishte parë, kishte ndjerë tokën t’i dridhej nën këmbë. Ndjenjën që lindi mes nesh nuk nguroi ta tregonte edhe në romanin “A jangada de pedra”. Edhe pse Saramago ishte portugez dhe ajo spanjolle, i përkisnin brezave dhe botëve të ndryshme. Megjithatë kjo nuk i pengoi të ndërtonin një lidhje të fortë mes tyre. “Jose nuk ishte normal. Ishte një qenie e jashtëzakonshme njerëzore, që kishte nevojë për një situatë të veçantë, për të vënë në përdorim gjithë aftësitë e tij. Në historitë e mëparshme të dashurisë së tij nuk ia kishte dalë. Kur u njohëm ishim të dy shumë të matur. Kishim të njëjtat ide, të njëjtat ideale. Vendosëm të jetonim bashkë duke ndarë gjithçka. Edhe pa shumë forcë e ndjenim se së bashku mund të ndryshonim botën”. Nga Brazili, në Meksikë në Lanzarote. Filmi e tregon çiftin gjithnjë në udhëtim dhe shpesh Saramago duket i lodhur. Pilar tregon sekretet që e shtynin të vazhdonte, pavarësisht lodhjes. “Ai kishte kuriozitet të jashtëzakonshëm. Donte të njihte botën dhe njerëzit. Nuk i pëlqenin situatat mondane, por adhuronte të vendoste raporte të thella njerëzore. Edhe fjala çlodhje nuk bënte pjesë në fjalorin e tij”. Në film, shkrimtari rrëfen se ekzistojnë dy Saramago. Ai i heshtur, i vetmuar dhe i trishtuar dhe ai i hapur ndaj jetës që lindi pasi e takoi. Por lind pyetja se si mund të mbijetosh nga një dashuri kaq e madhe? “Gjithmonë kam menduar se jetesa me Jose ishte një dhuratë e jetës dhe një privilegj i madh. Që kur e kam takuar, u bëra vetëm pjesë e tij, sepse e dija që kishte ide universale. Aktualisht drejtoj Fondacionin që kemi krijuar së bashku që merret me ruajtjen e të drejtave njerëzore. Të vazhdoj punën e tij, është diçka që më mbush jetën dhe më mban gjallë”.

Në 100-vjetorin e lindjes së Millosh Gjergj Nikollës – Migjenit (1911-1938)

GJENIU SHQIPTAR

shkruan Kristaq Jorgo

I.

Rreth përkatësisë etnike të Migjenit – Millosh Gjergj Nikollës (1911-1938)  ekziston një debat mbigjysmëshekullor. Qëndrimet janë dy:

1. Prejardhje etnike e padyshimtë shqiptare: Skënder Luarasi, Petro Janura, Rinush Idrizi, Moikom Zeqo etj.

Mbrojtësi i parë e kryesor i kësaj hipoteze, S. Luarasi, te i cili në të vërtetë mbështeten edhe më të shumtët e migjenologëve të kësaj bindjeje, na bën ndër të tjera me dije:

“I gjyshi (i Milloshit – K.J.) Nikolla Dibrani – quhej me këtë mbiemër gjenerik, se familja e kishte origjinën nga Dibra e Madhe, nga fshatrat orthodhokse shqiptare të Rekës (po nga ajo krahinë ku ka lindur edhe poeti e patrioti shqiptar Josif Jovan Bagëri) – qe përngulur në Shkodër nga mezi i shekullit të 19-të. Kemi plot kësi familje të përngulura në këtë qytet të Veriut: Gjergaj, Trimçev, Siliqi, Banushi, Kadiqi, Dibra, e tjera. Nikolla Dibrani qe murator nga mjeshtëria, dhe thonë se mori pjesë në ndërtimin e kishës orthodhokse në Shkodër. Kur shkonte si murator nëpër katundet e ndryshëm, në Mal të Zi, Nikolla u njoh dhe u martua me një vajzë nga Kuçi, me Stankë Milanin, e cila kishte edhe ajo si gjithë banorët e asaj krahine, shqipen për gjuhë amëtare. Nikolla Dibrani, kur humbi jetën në Mal të Zi, aty nga moti 1876, la pas dy bij: Gjokën (Gjergjin) dhe Kriston, fare të vegjël.”

2. Prejardhje e etnike (thuajse) e padyshimtë sllave: Dhimitër Shuteriqi, Gjovalin Luka, Arshi Pipa, Robert Elsie etj.

Përkundër bindjes gjerësisht të përhapur se është A. Pipa formuluesi i parë (e mbështetësi më i madh) i hipotezës së prejardhjes etnike joshqiptare të Millosh Gjergj Nikollës, kronologjikisht një kontribut i tillë i takon një migjenologu tjetër, Dh. Shuteriqit. 
Thelbi i pikëpamjes së tij do të parashtrohet në vijim. Ndërkaq Pipa është më eksplicit: “I lindur shqiptar [në kuptimin ‘shtetas shqiptar’ – K.J.] në një familje me prejardhje sllave, pastaj i arsimuar në një mjedis kulturor sllav, ai u takua prapë me Shqipërinë dhe me kulturën shqiptare si një i rritur. Gjuha që foli në shtëpi ishte serbo-kroatishtja, ndërsa në seminar ai mësoi rusisht. Ai nuk e dinte shqipen mirë.”

II.

Le të nisim me vëzhgimin se, prej shumë kohësh, në ligjërimin shkencor nuk flitet më për identitet etno-gjenetik: identiteti etnik nuk është një vlerë e bashkëlindur, por një vlerë e bashkëndarë.
Ne dallojmë tri nivele, shkallë a gradë të shfaqjes së tij: identitet etno-kulturor, identitet etno-social, identitet etno-shpirtëror.

Në trajtë të thjeshtëzuar këto shkallë mund të paraqiteshin kështu: grupi/individi i ç’prejardhjeje është (fondi themelor i tipareve etnike – elementi bazal ky), grupi/individi ç’thotë/ç’thonë se është (elementi i performancës etno-identitare), grupi/individi ç’ndjehet intimisht se është (elementi dinamizues i strukturës komplekse të identitetit etnik).

Në një periudhë të dhënë një grup, nën tërheqjen, miklimin, pranimin, ndikimin, detyrimin, shtrëngimin a dhunën e rrethanave të caktuara mund të fillojë të shpallet i ndryshëm nga ç’është shpallur, më tej të ndihet i ndryshëm nga ç’është ndier, e me kohë edhe të bëhet i ndryshëm nga ç’ka qenë. Kemi në këtë rast procesin e akulturimit etnik. Ashtu siç mund të ndodhë edhe procesi i përkundërt – ai i rikulturimit etnik, i rikthimit në identitetin e hershëm, njëherë – individualisht dhe/ose kolektivisht, pjesërisht a plotësisht – të braktisur.

Ne besojmë se te Migjenit kemi të bëjmë me këtë rast të dytë, atë të rikulturimit etnik. Historinë e rikulturimit të tij etnik si dhe atë të akulturimit etnik të një pjese të bashkësisë ortodokse shqiptaro-veriore e shkodrane (në një periudhë të hershme si dhe në bashkëkohësinë e poetit), Migjeni e tematizon në një mënyrë magjistrale në poezinë Kangë në vete.

III.

Ekzistojnë disa variante interpretimi të kësaj poezie. Kryesori ndër ta është ai i Dhimitër Shtuteriqit (1946)

Fjalët-kyç të kësaj skeme janë fashizëm, Jugosllavi, origjinë malazezo-maqedone e Migjenit.
“Veç nga shoqet e vendosi poeti “Këngën në vete”, që formon, tek, një ndarje më vehte në vëllimet. Aty, Migjeni padit fashizmin, që “si hajn në shtëpijat e kojshive hynë”, - të “kojshive” jugosllavë. Migjeni dënon shovinizmin serbomadh, me parrullën e tij “për fe e atdhe”, që gënjen njerëzit me “andrra të thata” e me “premtime të kristalta”. Me fjalë të tjera, pezmatime të mëdha i presin ata jugosllavë që i çelën dyert fashizmit në vend të tyre. Sa për poetin, ky ia “mbylli derën”, ky nuk u gënjye nga fashizmi” (Dh.Shuteriqi) “[Në vargun 13: Dhe kojshitë e mi që i kam far’e fis, kemi një] :  Aluzion për lidhjet e gjakut që kishte familja e M[igjenit] me serbët.” (Gj.Luka); “Migjeni ishte prej familje ortodokse të Shkodrës e këta ortodoksë janë përgjithësisht sllavë me origjinë (malazez, maqedon etj.). Prandaj i quan “farefis” jugosllavët.”(Dh. Shuteriqi) Nëse, në këtë vijë arsyetimi, “Poeti – me fjalët e Shuteriqit – ësht i ashpër për jugosllavët që nuk po i bëjnë rezistencë”, ç’kuptim ka vendimi i unit lirik ‘unë i a mbylla derën t’eme me reze”? Është ai zë i një individi, të themi i poetit, apo i një bashkësie? Sikur të marrim rastin e parë, ndeshim në kundërvënien “unë” vs. “gjithë të tjerët”. (“Kojshitë” do të interpretohej me të drejtë, nga ky kënd leximi,  si “bashkëkombasit e mi”, të gjithë ata, pa përjashtim.) Për ta shpëtuar interpretimin nga ky qorrsokak Shuteriqi bën sqarimin e menjëhershëm: “Domosdo, e ka fjalën te udhëheqësit; këta janë që i thonë “mirë se erdhe” fashizmit”. Mirëpo kundërvënia “unë” vs. “të tjerët” nuk le shteg për një veçim të tillë. Sa i takon stërgjyshnave sllavë, kur ata u shfaqën në këto anë, Perandoria Romake e Perëndimit tash thuajse nuk ekzistonte më. Më tej, feja e Perandorisë Romake ishte tjetër nga ajo e ‘farefisnave sllavë’. Për ‘atdhe’ të përbashkët aq më pak mund të bëhet fjalë. E nëse duam ende të këmbëngulim në këtë skemë, duke kërkuar në një tjetër drejtim, në një Véri tjetër, nazist atëbotë, shtrohet sërisht pyetja e thjeshtë: Ku është lidhja e vjetër ‘për fe e atdhe’ e stërgjyshnave sllavë me stërgjyshnat ‘arianë’? Për cilën fe e për cilin atdhe të përbashkët të paradisashekujve bëhet fjalë? Është fare e qartë që edhe vetëm këto vërejtje janë të afta të rrëzojnë kryekrej skemën interpretuese të Shuteriqit.

Varianti i parashtruar deri tani, përveç pikave të dobta, një pjesë të të cilave i vumë në pah, nuk i jep përgjigje një vargu pyetjesh, që teksti në mënyrë të detyrueshme shtron. 
Po cekim vetëm disa, më të rëndësishmet: 
1. Nëse Véri përfaqëson fashizmin a nazizmin, e që për më tepër frynë pa mshirë, a mund të jetë ky dikur, në një moment, diçka e mirë, jo vetëm e mirë po e kërkuar, e dëshiruar madje? Logjika normale thotë ‘jo’, por teksti i përgjigjet ‘po’ kësaj pyetjeje. Ndryshe si do të mund të interpretohej vargu 4: ‘sa mirë e presin... megjithse nuk asht ditë vere’? Pra në ditë vere i pamëshirshmi Véri qenkërka i mirëpritur (!), e këtë – të vërehet mirë – e thotë, çka domethënë e pranon a e justifikon, edhe vetë uni lirik, ai që don t’ia mbyllë derën Vérit.
2. Véri hyn si hajn në shtëpijat e kojshive e ky nuk është veç konstatim i unit lirik, pasi për këtë janë të vetëdijshëm edhe vetë kojshitë (!).Ç’duhet të kërkojë të vjedhë një hajn që i zoti i shtëpisë, duke e ditur që do të vidhet, ta mirëpresë? Në ç’rast mund të jetë logjik ky konfiguracion mëse i çuditshëm?

IV.

E kemi cilësuar tekstin poetik migjenian – tekst konspektiv, me çka kuptojmë atë tip teksti që mundëson një maksimum të domethënieve përmes një minimumi të shenjave gjuhësore.
Teksti konspektiv, për vetë natyrën e tij, duke qenë një tekst eliptik par excellence ofron një shumësi maksimale nga të cilësuarat Leerstellen (‘vende’, ‘hapësira’, sekuenca tekstore ‘bosh’),  për ‘mbushjen’ e të cilave ai ‘i bën apel’ lexuesit. 
Për më tepër, struktura e tekstit konspektiv ka një natyrë të tillë që informacionet të cilat ai në një formë impicite emeton janë me lehtësi ndërsubjektivisht të verifikueshme.
Le të bëjmë ekspicit ndonjë tjetër prej këtyre informacioneve të ‘fshehura’: 1. Kojshitë e unit lirik i drejtohen Vérit në gjuhë të huej. Gjuha është e huej për kë? Pa dyshim ajo është e huej për kojshitë, por edhe për unin lirik, si farefis i tyre. Duke qenë ndërkaq gjuha e Vérit. 2. Kojshitë e unit lirik i karakterizon një amnezi e plotë. Është Véri që u rrëfen atyre për stërgjyshnat. Kojshitë nuk kanë kujtesë historike, a më saktë kujtesa e tyre historike është robinë e Vérit. Përkundrazi uni lirik e ka këtë kujtesë, veçse ajo është e përkundërt me kujtesën që Véri u fal me acarrim kojshive. Dhe duhet të jetë bash kjo ‘humnerë’ kujtesash që ushqen qoftë agresivitetin e Vérit ndaj unit lirik, qoftë rezistencën e tij, qoftë satirën e dhimbshme të tij ndaj kojshive – farefis. 3.   Shtëpitë e kojshive të unit lirik së toku me shtëpinë e këtij të fundit janë i gjithë vendi drejt të cilit fryn Véri? Natyrisht jo. Së pari, pse po të ishte kështu, Véri, nëse mbajmë parasysh dashamirësinë e pacak të kojshive të unit lirik ndaj tij, do të qe krejt si në shtëpi të vet, s’kishte pse të hynte si hajn e as të premtonte diç me acarrim; së dyti, pse përtej komshijve – krejt të afërmve hapësinorisht, sado i vogël qoftë vendi, ka gjithnjë banorë të tjerë, jo komshij, të ndodhur më larg e akoma të tjerë ende më larg. Tani shtrohet pyetja: ç’gjuhë e ç’atdhe e ç’fe duhet të kenë këta banorë të tjerë të vendit? Të njëjtën gjuhë me kojshitë e unin lirik – gjuhën e vendit, por kojshitë e uni lirik kanë edhe një gjuhë tjetër – gjuhën e Vérit; të njëjtin atdhe me atdheun e kojshive e të unit lirik – atdheun e vendit, por kojshitë “kanë” edhe një “tjetër atdhe” – atdheun e Vérit; të njëjtën fe me fenë e kojshive e të unit lirik? Jo, pse kojshitë e uni lirik kanë  të njëjtën fe me Vérin. Dhe ky, pikërisht në emër ‘të gjuhës së përbashkët’ – të huej ama për kojshitë, në emër ‘të atdheut të përbashkët’ – sipas fjalëve të Vérit ama, e siç duket, sidomos në emër ‘të fesë së përbashkët’, e cila nuk mund të jetë si atdheu e gjuha ‘e dyfishtë’, i nxit me acarrim e premtime të kristalta kojshit (e unin lirik) të bëhen fli si stërgjyshnat. Kundër kujt? Kundër kujt tjetër përpos kundër banorëve të tjerë të vendit?

V.

Varianti interpretues i Dh. Shuteriqit etj. jo vetëm që nuk i qëndron, siç u pa, kritikës në mëse një rast, jo vetëm nuk u jep përgjigje një vargu pyetjesh të domosdoshme që teksti shtron, jo vetëm nuk ‘ndriçon’ informacionet e ‘fshehura’, por nuk merr në shqyrtim edhe një varg çështjesh ‘formale’, të cilat një analizë tekstore e kujdesshme e poezisë do t’i bënte të detyrueshme. 

Në krye të herës le të themi se botimet e poezisë Kangë në vete, mbi bazën e të cilëve janë formuluar të gjitha interpretimet e derisotme, nuk pasqyron vullnetin autentik të autorit. Ai përmban një varg variantesh të redaktimit e të transmetimit, të cilat, siç do të shihet në vijim, vullnetin autorial e kanë deformuar jo pak. Kemi pasur mundësinë të sigurojmë autografin e poezisë, të cilin e riprodhojmë besnikërisht më poshtë:

KANGË NË VETE

Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë,   
dhe si hajn në shtëpijat e kojshive hynë - 
edhe për çudí
këta kojshitë e mi
5    sa mirë e presin... megjithse nuk asht ditë vere
ato në gjuhë të huej i thonë: mirë se erdhe!

Véri frynë dhe me acarrim u premton pallate te kristalta   
kojshive të mijë që u a kande shum andrrat e thata -
dhe u thotë kështu:
10    stërgjyshnit e ju’
qenë fatosa të vertetë dhe u banë flîja
për fé dhe atdhé dhe i merituen këto premtimet e mija.    

Dhe kojshitë e mi që i kam far’e fis,
nipat e stergjyshnavet meleza dhe te letë,
15    nipa donë me mbetë,
nipa të vertetë
me atdhe e fé ndër andrrat e thata                     
që t’i meritojnë premtimet e kristalta.

Véri frynë pa mshirë, si veri që frynë;     
20    unë i a mbylla derën t’eme me rreze mos të hyjnë          
me m’a fikë ket dritë
me m’a ngrî ket shpirt
me m’a dridh për ndjesijë tjetër
me m’a joshë me andërr të vjetër.

Identifikojmë në poezinë “Kangë në vete” gjashtë tipe agramatikalitesh a thyerjesh të normave: semantike, morfolo-gjike,fonetike, grafematike, ‘poetologjike’ dhe sintaksore. Nga analiza e thelluar e tekstit të poezisë kemi arritur në përfundimin se të gjitha agramatikalitetet e identifikuara (të cilat nuk po i sinjalizojmë këtu) jo vetëm nuk janë ‘gabime gjuhësore’ të rëndomta, por shfaqen si plotësisht të qëllimshme e polifunksionale. Shenjë kjo jo ‘e moszotërimit të mirë të shqipes’ nga Migjeni (A.Pipa etj.), por, thënë pa tepri, e sundimit virtuoz e gjenial të saj.

VI.

Do të përqendrohemi vetëm në njërin prej tyre, më të rëndësishmin, agramatikalitetin sintaksor:

V.1: Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë,/. Sintaksorisht një varg krejt i pazakontë ky, i ngatërruar. Nuk do të ishte i tillë nëse pjesa e dytë e tij do të përsëriste, në trajtë të përforcuar, informacionin që jep e para. Në të vërtetë nuk kemi një sqarim, por një krahasim, çka e bën shprehjen pothuaj tautologjike (veriu fryn pa mëshirë, si veriu që fryn).

Pakuptueshmëria e ngatërrimi hutues sintaksor i vargut të parë të poezisë (Véri frynë pa mshirë, si véri që frynë,) mund ‘të shmangen’ vetëm përmes dy ‘rrugësh’: 
1.  të pranojmë se Véri i parë simbolizon diçka të ndryshme që nuk ka fare të bëjë me vérin e dytë - atë (erën) që fryn (véri që frynë ka kështu funksionin e një figure etimologjike). Por teksti vetë ‘nuk ka fuqi’ të na tregojë se ç’është pikërisht kjo diçka;
2.  të pranojmë se kemi të bëjmë me dy homonime, se Véri i parë shenjon diçka krejt tjetër nga véri i dytë ( „. Pra që Véri i parë është diç krejt tjetër nga véri që fryn. Por në shqipen një homonimi e tillë nuk njihet. Veç në mos paçim të bëjmë me një homonimi bilinge! Në të vërtetë kemi bindjen se kështu është. 
Të arsyetojmë: Kojshitë i drejtohen Vérit në gjuhë të huej. Véri është pra diçka e huaj, një fuqi e huaj të themi. Por emri i një diçkaje të huaj, së cilës i drejtohemi në gjuhë të huaj, në gjuhën e vetë diçkasë, duhet të jetë normalisht a domosdoshmërisht fjalë e asaj gjuhe.

Por e cilës gjuhë? Në cilën gjuhë bashkimi tingullor Véri ka një kuptim, ekziston si fjalë më vete? Véri është njëra nga trajtat e paradigmës së lakimit të fjalës së serbo-kroatishtes véra (= fe, religjion, besim): vér-a, vér-e, vér-i, vér-u, vér-o, vér-om, vér-i. Shërben si argument i fortë në mbështetje të kësaj hipoteze vargu 5 i poezisë: “sa mirë e presin... megjithse nuk asht ditë vere”. Mbi anormalitetin e këtij vargu në kontekstin e tërë strofës, nëse supozojmë se Véri simbolizon fashizmin apo një fuqi tjetër të çfarëdoshme – kjo nuk ka rëndësi, por e cila është doemos e rrezikshme, e pamëshirtë, ne patëm rastin të bëjmë fjalë më lart. Hipoteza jonë e shmang ndërkaq këtë anormalitet. Kujtojmë që vere (vére) është po ashtu një trajtë e paradigmës së lakimit të véra-s. Vargu 5 do të mund të lexohej në këtë kontekst (edhe) kështu: “sa mirë e presin... megjithse nuk asht ditë vere” = megjithse nuk asht ditë kremte, ditë feje, ditë feste fetare, ditë në të cilën Véri (=struktura fetaro-kishtare ortodokse e ritit sllav, [e ritit të bashkësisë ortodokse të Shkodrës]) nuk mund të mos jetë e mirëpritur.”
Për ne teksti, në mënyrë gati të pashmangshme, na çon në përfundimin se me Véri aty simbolizohet jo fashizmi e as ndonjë ‘izëm’ tjetër përveçse shkurt e qartë serbizmi.

VII.

Është krejt i ndriçuar, sipas nesh, në kontekstin e të gjitha vlerësimeve të bëra deri më tani, konfiguracioni i botës poetike të unit lirik në poezinë “Kangë në vete”. Por le t’i risjellim në vëmendje disa prej elementeve kryesore të këtij konfiguracioni:
1. Véri përfaqëson një fuqi agresive – teksti, sipas nesh, mundëson identifikimin e saj me serbizmin –  që ka synuar e synon akulturimin fetar dhe etnik të një bashkësie tjetër (arbëroro-shqiptare në thelb, përderisa njëra prej gjuhëve të saj, jo e huaja, na thotë po teksti, është gjuha e tekstit vetë, shqipja) përreth unit lirik. Kjo veprimtari e Vérit ka qenë e vazhdueshme, por e përqendruar në dy epoka: a. në një epokë të hershme, paradisashekullore, të stërgjyshnavet dhe b. në epokën e tashme – e të tashmes së tekstit – në epokën e nipave e të unit lirik. Një pjesë e kojshive të unit lirik (stërgjyshnat e nipat) i janë nënshtruar, nën presionin agresiv të Vérit, krejt akulturimit fetar, më shumë a më pak akulturimit etnik dhe njëfarësoj atij gjuhësor.
2. Uni lirik është krejt i vetëdijësuar mbi akulturimin e pjesshëm etno-fetaro-gjuhësor të bashkësisë së cilës i përket, e njeh historinë e këtij procesi të gjatë dhe sa i takon atij vetë, është i rikulturuar etnikisht, në mbrojtje të shpirtit e ndjesisë etno-identitare të origjinës.
3.  Véri e së toku me të edhe kojshi-far’e fis synojnë ta bëjë për vete unin lirik, ta tjetërsojë përmes premtimesh dhe atë, por ky i kundërshton fort këtë përpjekje.
4.  Ky qëndrim anti-Véri i unit lirik, qëndrim që duket paksa i përveçëm, ngjall reaksionin e tërbuar qoftë të Vérit, qoftë të (një pjese të) kojshive far’e fis.

Dëshmi biografike, historike, politike, religjioze si dhe ato brendatekstuale, të shumta të gjitha këto, por te të cilat ne nuk po ndalemi, bindin se bota poetike e unit lirik të “Kangë në vete” paraqet analogji themelore me botën intime, botëkuptimore e historiko-sociale të autorit empirik, Millosh Gjergj Nikollës.
Me këtë krijim Migjeni ka dashur të na japë e na ka dhënë, në mënyrë super të koduar vërtet, por të qartë dhe univoke përgjigjen për “pyetjen tonë të kahershme„ mbi identitetin e tij etnik.

VIII.

Para përfundimit të kësaj trajtese, në mbështetje të hipotezës sonë, shtojmë disa argumente ndërtekstuale:

a. paratekste mjedjanë
Nëse identifikimi brendatekstor që iu bë Vérit të poezisë “Kangë në vete„, thënë përgjithshëm, me serbizmin, me thelbin e tij si shovinizëm (në rastin tonë si shovinizëm antishqiptar) e me trajta të veçanta që ai ka marrë përgjatë historisë, mund të duket për një çast paksa i kërkuar, gjejmë në traditën letrare shqiptare paramigjeniane të paktën një rast ku dëshmohet i njëjti identifikim, tashmë krejt eksplicit.
E kemi fjalën për poezinë “N’dekë të shoqit t’em Gj.S.„ të D. Ndre Mjedës, disa prej strofave të së cilës i sjellim këtu:

O prill i ri; ku Iliri /Zotnoi nji ditë ma së parit,/ E kombi i huej s’e shtiri / Detin për n’tokë t’Shqyiptarit;/ Por lir’e fuqiplote / Shqypja dykrenore urdhnote,
Kur Topja i madh flamorin /Tand kundra t’huejit qiti,/ Shqype, e kah ti krahnorin / T’mësuemit nën zgjedhë valviti,/ E ndrroi n’liri robnimin / Nën Vérin e Prendimin.
Pa t’gëzue përsëri, moj Shkodër,/ Që m’bane djalë t’Shqypnisë / E n’hije t’njasaj kodër / Mburojës s’Iliris:/ Eshtnat me i lanë, e urime / Me pritë prej kuj n’gjuhë time.

Ka të dhëna për nderimin e posaçëm që Migjeni kishte ndaj personalitetit të dom Ndre Mjedës si dhe për vlerësimin po ashtu të lartë ndaj krijimtarisë letrare mjedjane. Lidhja ndërtekstore e “Kangë në vete„ me këtë poezi të Mjedës nuk mund të vihet, sipas nesh, në dyshim, jo vetëm për shkak të përkimit të përmbajtjes metonimike në thelb të njëjtë të fjalës Véri, por edhe për një varg përkimesh të tjera lehtë të konstatueshme, të cilat na krijojnë bindjen se  “N’dekë të shoqit t’em Gj.S.„ e D. Ndre Mjedës duhet të ketë qenë një nga burim-frymëzimet për konceptimin e poezisë “Kangë në vete„.

b. paratekste biblike
Hasim në poezinë “Kangë në vete„ një varg reminishencash të qarta biblike, të cilat nuk kanë të bëjnë vetëm me një pjesë të fjalëve-kyçe të poezisë, si: veri, portë,  shul (reze), hajdut (hajn), shpirt, apo me fjalë të tjera-kyçe që mund të konsiderohen me përgjegjëset biblike sinonime kontekstuale, por, ç’është më e rëndësishmja, edhe me konfiguracionin themelor të krijimit migjenian, siç u përpoqëm ta skicojmë, çka na e forcon bindjen në vërtetësinë e tij:

“Unë thashë: „Shoh një kazan dhe po i fryjnë zjarrit nën të. Gryka e tij është drejt Jugut. Zoti m’u përgjegj: „Nga Veriu do të vijë gjëma kundër tërë banorëve të vendit. „ (Jeremia, 1: 14). b.“Në kohët e fundit mbreti i Jugut dhe mbreti i Veriut do të shtyjnë njëri-tjetrin, dhe mbreti i Veriut do të sulet kundër tij si stuhi, me karroca, kalorës dhe me shumë anije. Do të hyjë nëpër vende të ndryshme, do të vërshojë e do të kalojë përmes. „ (Danieli, 11: 40).  c. “Ja, njerëzit që ke në gjirin tënd janë si gratë. Portat e vendit tënd do të hapen patjetër para armiqve të tu. Shulat do t’i gllabërojë zjarri. Nxirr ujë për rrethimin. Forcoji vendet e fortifikuara. „ (Naumi, 3: 13). d. “Kush është ortak me hajdutin, e urren shpirtin e vet. Ai mund të dëgjojë një mallkim,  por nuk tregon asgjë.„ (Proverbat, 29: 24). e.“Lëvdoje Perëndinë tënd, o Sion! / Ai i forcoi shulat e portave të tua; / i bekoi bijtë e tu që janë në gjirin tënd. „ (Proverbat, 147: 113)

Thënë përmbledhtas, vargjet biblikë të sipërcituar tematizojnë me të njëjtat fjalë-kyçe, me trope fort të ngjashëm, me një strukturë kronotopike analoge, me një konfiguracion të përafërt të figurave-personazhe, pikërisht dramën të pushtim-akulturimit etnik prej një fuqie agresive të një entiteti, të dorëzimit tjetërsues para saj të një pjese të tij dhe të rezistencës shpirtërore ndaj saj të pjesës tjetër, dramë kjo që përbën edhe temën madhore të poezisë migjeniane “Kangë në vete„ si dhe dëshminë e tij konspektivisht të plotë e të pakundërshtueshme mbi identitetin etnik të vetin dhe të bashkësisë ku bën pjesë.

IX.

Në esenë “Ca kujtime mbi atë Gjeçovin” Faik Konica, duke vënë në dukje ndër të tjera se françeskani i madh “ish lindur në një kufi gjuhërash, në një kufi ku sot mbaron shqipja dhe nis një tjetër”, nënvizonte se “folësit e shqipes në vijën më të përparuar janë stërnipërit e atyreve që me qëndrimin e tyre në Kohën e Mesme dhe pastaj ndaluan të mprapsurit e vijës më tëhu,” çka duhet t’u njihet si  “një lavdi”.”

Përveç se një poet gjenial i letërsisë shqipe Millosh Gjergj Nikolla është edhe një hero i shqiptarësisë. Pjesë e një grupi që i është dorëzuar shumë a pak fuqisë së egër të akulturimit ai, jo vetëm e njeh këtë gjendje, jo vetëm nuk e pranon atë, jo vetëm shpërfill mirësitë që mund të vinin nga një qëndrim i kundërt e që nuk munguan, jo vetëm është i vetëdijshëm për pasojat e rënda të zgjedhjes së vet, jo vetëm merr parasysh armiqësinë agresive “të të vetëve” - sllavë, mërinë mospranuese ‘të të vetëve’- filosllavë e moskuptimin shpërfillës të të vetëve - shqiptarë, por i kundërvihet ballas autoritetit asimilues, ndeshet po ballas me ‘të vetët’ e prodhon për hir të vetvetes e të të vetëve dëshmi shpirtërore lapidare të përkatësisë etno-kulturore të origjinës, një vepër poetike të nivelit epror, me të cilën i bën të mundur sa vetes aq edhe grupit  përtejperiferik e pothuajse të çbërë të hyjë i rikulturuar etnikisht bash në qendrën e sistemit letrar e kulturor kombëtar shqiptar. Që Millosh Gjergj Nikolla mund të kishte vepruar lehtësisht ndryshe, siç nënvizon I. Kadare në citimin që i prin kësaj trajtese, e provon, sa për të sjellë një shembull, rasti i poetit Mateja Matevski, me origjinë po nga Reka e Dibrës, prindërit e të cilit flisnin shqip dhe të cilin maqedonasit e kanë cilësuar kur-e-kur poet kombëtar të tyrin.

Migjeni, për ta mbyllur këtu sprovën tonë, nuk është pra ‘shpirti sllav që flet shqip’ (A. Pipa); ai është trashëgues i shpirtit shqiptar dikur përgjysmë të sllavizuar që shqiptarizohet i tëri sërish; një hero, thamë pak më lart, një kryehero përveç se poetgjenial, themi tani, i shqiptarizmit.