Kodifikimi i idealizmit absolut dhe i psikologjisë eksperimentale në vepren e John Dewey.

KRIJIMTARIA LINGUISTIKE E DEWEY-IT DHE PERFOMANCA E FILOZOFISË PRAGMATIKE


“Versioni i Dewey-it për natyralizmin, gjithsesi përmban një parim të diskutueshëm për të kufizuar dualizma të tilla si, mendja dhe materiali, fryma dhe natyra, pamja dhe realiteti. Për të shpjeguar këtë në mënyrë pragmatike, ai krijon rreshta pafund, që e konsiderojnë natyrën si fenomen organik dhe të vazhdueshëm. Ndërsa, synon të sqarojë ndërlikimet e marrëdhënieve njerëzore në procesin e kërkimit të njohurisë nga përdorimi i arsyes dhe intuitës, veçanërisht arritjen dhe përdorimin e një gjuhe aq të pragmatizuar, ai e trajton situatën në mënyrë pragmatike në kontrast të plotë me filozofët e antikitetit të Greqisë, të cilët spekuluan me lidhjen tru/mendje. Gjuha pragmatike e Dewey-it mbështetet në iluminizmin e këtij fenomeni, i cili nevojitej që në kohën kur “as Platoni, as Aristoteli nuk e njihnin funksionin kryesor të trurit në perceptim, apo gjuhë. [Dhe pa] urtësinë e Aristotelit e rrëzoi atë, kur sugjeroi se, truri është si sfungjeri, funksioni i të cilit shërben për të qarkulluar gjakun. Megjithëse, shkrime të tjera në të njëjtën kohë dëshmojnë një depërtim më të thellë.”

Nga Gjekë MARINAJ

John Dewey mbetet një nga filozofët amerikan me famë mbarëbotërorë dhe një nga psikologët më të vlerësuar. Ndikimi i tij në sistemin shkollor amerikan dhe në reformat sociale të këtij vendi është po aq i njohur sa dhe roli i tij si një nga etërit e pragmatizmit së bashku me Charles Sanders Peirce dhe William James. Megjithatë, krijimtarisë së Dewey-it mbi linguistikën dhe performancën pragmatike në filozofi akoma i mungon vlerësimi që vërtet meriton. Kjo ndoshta, sepse, që në krijimtarinë e hershme të tij praktikoi kodifikimin e idealizmit absolut dhe psikologjinë eksperimentale dhe se ka pasur të bëjë me një tranzicion gradual (i cili nisi në vitet 1890-të) ku vëmendja e tij u përqendrua në tendenca më praktike dhe empirike. Apo më keq akoma, në mundgësën e shkallës së duhur të vlerësimit ndaj tij në këtë pikë, mund të këtë ndikuar edhe ndonjë interpretim i pasaktë i pragmatizmit si ai i Bill Durant, i cili i kushtoi vëmendje kontributit gjuhësor të Dewey-it përmes pragmatizmit, por në përpjekje për ta mënjanuar domosdoshmërinë e pragmatizmit në përgjithësi si shkollë e filozofisë dhe jo për ta ndihmuar atë:

Mbi të gjitha pragmatizmi, nuk ishte “thjesht” filozofi amerikane; ai nuk ngërthente frymën e Amerikës më të madhe që shtrihet nga jugu dhe perëndimi i shteteve të Anglisë së Re. Ai qe jashtëzakonisht moralizues, aq sa e tradhtoi origjinën puritane të autorit. Ai nxori me një frymë përfundime praktike dhe probleme faktike dhe nga ana tjetër eci me vrullin e shpresës nga toka në qiell. Nisi me një reagim të fuqishëm kundër metafizikës dhe epistemologjisë, aq sa dikush priste nga ai një lloj filozofie të natyrës dhe shoqërisë, por që përfundoi thuajse si një lutje ndjese për etikën intelektuale të çdo parimi të vyer. Pra, kur do të mësojë filozofia t’ia lërë fesë shqetësimet tronditëse të jetës tjetër dhe psikologjisë, ato vështirësitë e mëdha gjatë procesit të dijes dhe t’i japë vetvetes me gjithë forcën e saj, ndriçimin e qëllimit njerëzor, harmonizimin dhe kulmimin e jetës njerëzore?  (Durant, 565).

Cilatdo qofshin arsyet, “gjuha është mjeti i mjeteve, është nëna ushqyese e çdo esence” në filozofi (Dewey, NC, 58) dhe disfata qëndron në faktin se shumë pak studiues kanë marrë iniciativën të zbulojnë këtë aspekt të domosdoshëm të pragmatizmit të Dewey-it ashtu si e ka zbuluar edhe Emmanuel G. Mesthene. Në librin me titull “Si na sqaron gjuha” How Language Makes Us Know, Mesthene lidh tranzicionin e tij nga Aristoteli deri tek Dewey me këtë miratim: “Çfarë që përfshihet në tradhtinë ndaj pragmatizmit dhe ndaj konceptit më të ndërlikuar  gjuhësor mbi të cilën do të duhej të mbështetej, solucionin do e gjejmë në kapitullin tjetër, në atë të Aristotelit të sotshëm [Dewey]” (Mesthane, 46). Mbështetur në këtë pikë, a pranojmë plotësisht Mesthane-in, por më tepër argumentin e Dewey-it në esenë “Matriksi ekzistencial i analizës: kulturë, në të cilën argumentoi se “fusha origjinale e gjuhës apo simbolet mund të arrihen vetëm përmes përpjekjeve që sjellin një grup veprimtarish në kushte të pranueshme” dhe faktin se “qeniet njerëzore mendojnë kur kundërshtohen nga disa lloj problemesh” (Dewey, 84). Përmes këtyre rreshtave të kësaj eseje, dëshiroj të përshkruaj dhe vlerësoj, se si e përdori John Dewey krijimtarinë në linguistikë dhe performancën pragmatike, e cila e përkthyer në një gjuhë të unifikuar pragmatike i bëri edhe më të qarta disa nga tiparet më të përcaktuara të pragmatizmit, si p.sh, metodën e orientimit të problemeve përkundrejt dilemave praktike dhe intelektuale. Me fjalë më të thjeshta, Dewey përdori një gjuhë, që lidhet me tërë pikëpamjen konceptuale të filozofisë pragmatike.
Dewey botoi disa nga artikujt më me ndikim në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit të   19-të, ku stili i shkrimeve të tij pasqyroi simbole të nuancave pragmatike në lidhje me gjuhën. Dewey zhvilloi më shumë teorinë e gjuhësisë dhe që atëherë natyra e këtyre shkrimeve u pasurua më tepër përmes kuadrit të plotë konceptual të asaj çka përbën plotësisht pragmatizmin. Gjuha e tij filloi të renditet nga prirje përkushtimi drejt reagimeve biologjike, jo si “diçka e gatshme, që njeriu e fantazonte për të shprehur mendimet dhe idetë” (Hook – Wienpah, 273). Pavarësisht nëse tema e trajtuar merrej me analizën e përvojave emocionale, apo ndërmerrte diçka që kërkonte përpjekje të ngjashme me kalibrin e gjuhës së simboleve “Reflektim i konceptit harkor në Psikologji” The Reflex Arc Concept in Psychology qe perceptimi gjuhësor i esencës strukturore pragmatike. Kjo ishte e “qartë se metoda e analizës së Dewey-it përbëhej nga kërkesa e analizës së efektshme, kushti i të cilit duhej të qartësohej dhe shqyrtohej, jo vetëm nga ana logjike, por edhe gjenetike e empirike” (Hook – Wienpahl, 273). Dewey zbatoi idenë kryesore, sepse synonte që t’i mendojmë fjalitë si diçka “prekëse”, “vizuale” dhe jo thjesht si metafora që kërkojnë t’i bashkohen përgjysmë kulminacionit të mendimeve të tij. Stili gjuhësor dhe marrëdhënia me idetë pragmatike mendohej “të qenit i përjashtuar për të pasur ndikim të madh mbi rëndësinë e metodës filozofike dhe vlerën e saj me natyrë praktike” (Norton, 76).
Edhe pse ekzistonin akumulime hegeliane në mendimin e tij, vlen të vërejmë se, stili gjuhësor i Dewey-it nuk shfaqi asnjëherë shëmbëllime hegeliane. Në të vërtetë ai zbuloi diçka tek Hegeli, që i ngjiti pas, sidomos për çështje në lidhje me arsimin, psikologjinë, politikën, lëvizjet sociale dhe darvinizmin, ndaj ia vlen të themi se pjesë e përmbajtjes dhe interpretimit të mendimit të Hegelit për këto çështje u bë thuajse lajtmotiv në shkrimet e Dewey-it gjatë gjithë krijimtarisë, por që asnjëherë nuk e modeloi krijimtarinë e tij gjuhësore me atë të Hegelit, apo me dikë tjetër. Mendimi se letërsia e shkruar dhe koncepti gjuhësor kanë gjasa të mbeten të strukturuara mbi modelin në të cilin e kanë prejardhjen dhe se gjuha “supozohet të jetë thjesht mjet të shprehuri apo komunikimi, do të thotë se ato përmbajnë ide apo kuptime të plota në vetvete, përveç forcës së përbashkët vepruese”, (Dewey, EM, 81) e cila ishte shumë më tepër e përshtatshme dhe e zbatueshme nga pikëpamja pragmatike e filozofisë.
Në realitet ekziston një mosmarrëveshje universale midis studiuesve përsa i takon asaj se, sa shtresa të tilla akumulohen dhe ku gjenden ato. Është ende e vështirë të kuptohen disa pjesë nga vepra e tij pa menduar për to në lidhje me filozofinë e Hegelit. Ndërkohë, pavarësisht mendimit të Dewey-it në sistemin natyralist të “organizmit dhe mjedisit”, fakti se nuk është e vërtetë sipas kuptimit linguistik, (së paku për rastin e tij), mund të interpretohet në një argument të zbatueshëm se Dewey i vërtetoi vetëm pjesërisht të vërtetë disa nga linguistët që mendonin se gjuhët përbëhen nga një “cikël jete” dhe u zhvilluan sipas ligjeve evolutive, pasi mendohej gjithashtu, se çdo gjuhë mund ta ketë prejardhjen nga një trashëgimtar i përbashkët. Mbi të gjitha, përveç faktit se kjo teori e natyralizmit biologjik mbart pjesë të një të vërtete brenda saj, ka të bëjë me një mbi thjeshtëzim se si ndryshojnë gjuhët dhe si mund të evoluojnë në gjuhë të tjera, apo në stile të shkruari si ajo e Dewey-it (Fromkin, Rodman, Hyams, 520). Gjuha e Dewey-it mbështetet në disa nga këto koncepte, por ajo mbetet unike në terma të të qenit në gjendje të përshtatet me pragmatizmin pa radikalizuar tërë strukturën. Ai nuk mendon sipas fjalëve të kohës, vetëm sepse përmes tyre historianët mund të përkufizojnë një epokë, apo të përcaktojnë një çast të humbur, për shkak se, “gjuha nuk rrjedh nga një asociacion idesh, por ia beh si shfaqje e natyrshme prej trajtave të mëparshme të botës shtazore, ajo reagon për të ndryshuar format dhe modelet e para me një veprimtari në lidhje të tillë si për t’i dhënë jetë një forme të re” (Dewey, EM, 86). Për pasojë, vetëm me shfrytëzimin e gjuhës së tij krijuese, Dewey nuk na jep një nivel të ri përjetese, por na transmeton shkrime pragmatike, pra një dimension historik në të njëjtën kohë.
Po të flasim nga ana pragmatike, Dewey e trajton botën si fenomen të zakonshëm dhe këmbëngul të veprojë njësoj me gjuhën përmes së cilës përshkruan. Për disa të tjerë, natyralizmi në filozofi nuk do të thotë thjesht supernatyralizëm. Filozofia natyrale nuk ka zot, apo fantazma, e të tjera si këto. Natyralistë të tjerë kanë një këndvështrim më të rreptë dhe flasin esencialisht se, nuk ekziston asnjë dije shkencore tek natyralizmi. Megjithatë, kjo nuk është e pazakontë në filozofi, “kur Aristoteli konfiguroi ndryshimin midis aspekteve të ndjeshme që janë më të dukshme, të njohura, racionale dhe më shumë evidente, që vet-njihen, ai po bënte dallimin midis gjërave që funksionojnë në universin e diskursit lokal të kufizuar dhe të tjera si këto, simbolet e të cilave janë të atilla, sa janë gati të krijojnë dialog të larmishëm dhe pambarim” (Dewey, NC, 53).
Versioni i Dewey-it për natyralizmin, gjithsesi përmban një parim të diskutueshëm për të kufizuar dualizma të tilla si, mendja dhe materiali, fryma dhe natyra, pamja dhe realiteti. Për të shpjeguar këtë në mënyrë pragmatike, ai krijon rreshta pafund, që e konsiderojnë natyrën si fenomen organik dhe të vazhdueshëm. Ndërsa, synon të sqarojë ndërlikimet e marrëdhënieve njerëzore në procesin e kërkimit të njohurisë nga përdorimi i arsyes dhe intuitës, veçanërisht arritjen dhe përdorimin e një gjuhe aq të pragmatizuar, ai e trajton situatën në mënyrë pragmatike në kontrast të plotë me filozofët e antikitetit të Greqisë, të cilët spekuluan me lidhjen tru/mendje. Gjuha pragmatike e Dewey-it mbështetet në iluminizmin e këtij fenomeni, i cili nevojitej që në kohën kur “as Platoni, as Aristoteli nuk e njihnin funksionin kryesor të trurit në perceptim, apo gjuhë. [Dhe pa] urtësinë e Aristotelit e rrëzoi atë, kur sugjeroi se, truri është si sfungjeri, funksioni i të cilit shërben për të qarkulluar gjakun. Megjithëse, shkrime të tjera në të njëjtën kohë dëshmojnë një depërtim më të thellë”, (Fromkin, Rodman, Hyams, 34).
Nga ana tjetër, filozofia e Dewey-it u ndikua më shumë nga psikologjia, darvinizmi dhe sidomos biologjia. Përvoja njerëzore, sipas tij është një organizëm i përcaktuar në mjedis ku të dy gjenden në proces të vazhdueshëm ndërveprimi. Kjo pasi natyralizmi i tij synon përmirësimin e vijimësisë, ku gjithçka flet për mendjen e njeriut, mendimin njerëzor, arsimin dhe shkencën në filozofi, e cila duhet të ndërtohet mbi këtë imazh ndërveprimi. Megjithëse për Hare-in, sipas këtij sensi, së paku kuptimi i asaj që ai i quan fjalë – vlerore, “nuk është natyraliste, nuk rezulton në fjali që shndërrohen në analitike, të cilat nuk janë të tilla në përdorimin e zakonshëm. Për më tepër dëshmon duke vendosur drejtësi të plotë, si në përshkrim dhe vlerësim; në elementet mbi kuptimin e fjalëve-vlerore dhe mënyrën se si veprohet me rolin që ato luajnë në përdorimin e zakonshëm” (Hare, 175).
Por, nga pikëpamja shkencore dhe linguistike, gjithmonë do të ekzistojë pyetja, se si do të ndryshojë kapaciteti, mendja, mendimi dhe shkenca për të ndërvepruar më efektivisht me mjedisin? Po mirë, aspekti i darvinizmit mbi mbijetesën dhe kuptimësinë, mbetet veçanërisht i vërtetë për një organizëm që është i aftë në gjendjen e ndjesisë simbolike, pasi siç “pohuan filozofët, Gellner dhe Rusell, ndryshimet midis tyre me njerëz të panjohur duken të parëndësishme, torturat tradicionale të filozofisë, si për shembull, lidhja midis mendjes dhe trupit, lirisë dhe vullnetit, objektivitetit të vlerave dhe mundësisë së shkencës faktike jo empirike” (Michaels & Ricks – Tanner, 458). Vizioni parashikues i shkencës i jep jetë një tjetër dallimi, veçanërisht në epokën post-karteziane të mendjes dhe materies, si dhe një morie tjetër të dualizmave metafizike. Në një nga librat e tij epike në vitin 1938 “Logjika: teori e analizës”, gjendet një paragraf me titull “A është logjika disiplinë sociale?” përmes së cilës Dewey ndan pikëpamjet e tij nga ato të akademikëve të tjerë përfaqësues, ku “rëndësia më e kufizuar shprehet në lidhje me logjikën e simboleve. Ata që lidhen me ‘logjikën e simboleve’, jo gjithmonë e kuptojnë nevojën për të sjellë një imazh të referimit dhe funksionit të simboleve. Ndërsa, lidhja e simboleve me njëri – tjetrin është e rëndësishme, simbole të tilla duhet të kuptohen si përfundim sipas funksionit për të cilin shërben simbolika” (Norton, 79).
Përkatësisht, eseja e tij e njohur “Reflektim i konceptit harkor në psikologji” mbetet një nga kritikat e hapura mbi idenë, pasi psikologjia është çështje stimuli dhe reagimi, sido të ndodhin proceset ndërhyrëse midis tyre. Që të themi se jemi krijues në përdorimin e gjuhës, do të thotë se përdorimi i gjuhës nuk kufizohet me sjelljen stimul-reagim. Ndoshta Dewey do ta pranonte përmes kësaj. Por, këtu ekziston një analogji e lidhur me të, e krijuar nga tre linguistë të njohur amerikanë ku “është e vërtetë se, nëse dikush ju shkel këmbën, do të reagonit menjëherë përmes thirrjes, por këta tinguj nuk janë pjesë e gjuhës. Ato janë reagim i pavullnetshëm ndaj shkakut. Pasi thërrasim në mënyrë reflektive, mund të themi, “faleminderit që ma shkele këmbën, pasi kështu kuptova se, nuk vuaj nga elefantizmi dhe meqë e ndjeva, tani e kuptoj më mirë se nuk e kam këtë sëmundje!” (Fromklin, Rodman, Hyams, 9). Ndërsa argumenti i Dewey-it qëndron esencialisht se në të vërtetë nuk kalon thjesht në një proces që ngjan si hark, për shkak se çdo reagim ndryshon ambientin me mënyrën se si krijon nxitje të tjera. Në thelb, mënyra me të cilën duhet ta kuptojmë mendjen është se mendja lidhet me një qark të pandërprerë të ndërveprimeve. Stimujt dhe reagimet nuk janë marrëveshje të izoluara. Në mënyrë esenciale, “mendja është e integruar në një qark të pandërprerë të ndërveprimeve. Stimujt dhe reagimet nuk përbëjnë oferta diskrete. Ideja përcakton lidhjen e kuptimit me gjuhën, e cila nuk ngatërrohet me nominalizmin tradicional. Ajo nuk do të thotë se kuptimi dhe esenca janë të rastësishme dhe arbitrare. Faji i papërsosmërisë qëndron në harresën virtuale të komunikimit dhe shoqërisë.” (Dewey, NC, 57).
Dewey përsëri i respektoi me të vërtetë Platonin dhe Aristotelin për ndihmesën e dhënë në filozofi, por edhe sepse i përkisnin një shtrese më të lartë aristokrate që e përshkruanin dijen me gjuhë meditative, e cila nuk ishte në përputhje me audiencën e tyre të përgjithshme, por mbështetej në përvojën e fituar sociale dhe historike. Vini re se fjala “përvojë” është kyçe, sidomos që kur kjo ese merret me gjuhën pragmatike të Dewey-it në lidhje me empirizmin e drejtpërdrejt që ende përdor emra të ndryshme që i trillon përmes krijimtarisë së Dewey-it. Botëkuptimi i tij ishte se “gjuha konsiderohej si ngjarje e përjetuar që na mundëson të interpretojmë atë që ndodh në të vërtetë kur zbulohet dialogu racional dhe logjik nga e shkuara dhe kur “përvoja” e brendshme dhe vëmendja e saj zbulohen nga modernistët. Gjuha është funksioni i zakonshëm i shoqërisë njerëzore dhe pasojat e saj reagojnë mbi ngjarje të tjera, fizike dhe humane duke u dhënë kuptim apo rëndësi” (Dewey, NP, 53).  Kjo është një nga arsyet përse, zbatoi stilin gjuhësor të Dewey-it, i cili rrallë herë kundërshtoi thelbin e mendimeve të tij dhe kjo është më se e pandryshueshme nga pragmatizmi. Në këtë rast, gjuha nuk shërben thjesht si një mjet me të cilin mund të përshkruhet plotësisht një përvojë, por është edhe përvoja gjuhësore brenda aftësive të saj artistike për t’i bërë të qarta gjërat. Sikurse e përcakton edhe Audi, koncepti i Dewey-it mbi përvojën “lidhet përfundimisht me konceptin për natyrën. Ai e mbarsi natyrën si një sistem të avancuar të komunikimit të zakonshëm që pranon dallimin tre-palësh midis nivelit psikokimik, psikofizik dhe atij të përvojës humane me idenë se ky kategorizim nuk interpretohet për të nënkuptuar ndonjë mungesë të thellë logjike” (Audi, 199). Gjithashtu për Dewey-in dhe Jams-in, nëse një fjali nuk parashikon përvojën, nuk konsiderohet të jetë e vërtetë nga ana konceptuale. Kjo mbart një rëndësi të jashtëzakonshme, sepse sigurisht, gjuhët filozofike “ndryshojnë me kalimin e kohës, por modeli i të shkruarit synon të jetë edhe më konservativ” (Fromkin, Rodman, Hyams 520). Ndërkohë ende, “ekziston një urë e zakonshme që lidh hapësirën midis ekzistencës dhe esencës; e cila do të thotë, komunikim, gjuhë dhe diskurs” (Dewey, NC, 51).
Ndërsa ekziston një ngjashmëri e çuditshme midis empirizmit të drejtpërdrejt dhe asaj që Uilliam Xheijms e quajti empirizëm radikal, gjuha krijuese e Dewey-it është mjaft e përshtatshme të shpjegoi se ideja kryesore e empirizmit qëndron në atë se gjithçka që është përvojë reale, është ajo që përjetohet. Sipas Dewey-it, përvoja mbetet haptazi si gjithmonë, pjesë e disa ndërveprimeve dhe përbën gjithë ndërveprimin dhe jo vetëm atë që luan me mendjet tona. Atëherë si del që gjuha e tij të jetë në veçanti pragmatike? Për fillestarët, fjalitë e tij sjellin përfundime praktike në lidhje me garantimin e kuptimit të qartë të ideve. Dewey nuk mendon se interpretimi i mirë nuk përcakton thjesht me raste atë që duket. Sipas tij, interpretimi nuk duhet të shoqërohet me nxjerrjen e një sekreti, apo zgjidhjen e një misteri. Ai del nga mënyra e tij për t’i bërë të qarta idetë, duke përdorur shembuj si ai i shkëputur nga “citimet e empirizmit të drejtpërdrejt”, ku flitet për ndryshimin e realitetit të jetuar të ndikuar përmes mjeteve njohëse. Kjo përbën linguistikën pragmatike të Dewey-it. Këtu jepet një shembull i veçantë i zbatimit të teorisë në praktikë:
Si nis e shqetësohem për zhurmën që dëgjoj. Nga ana empirike, kjo zhurmë është e frikshme dhe kështu është, jo thjesht nga ana e jashtëzakonshme apo subjektive. Kjo është ajo që përjetohet si qenie njerëzore. Por kur përjetoj zhurmën si diçka të njohur, e kuptoj se nuk është e dëmshme për të keqen. Ajo është përplasja e hijes kundrejt dritares, për shkak të erës që fryn. Përvoja ka ndryshuar, e cila do të thotë se gjëja e përjetuar ka ndryshuar, pasi jorealiteti i lë vendin realitetit, jo vetëm atij transendencial (të papërjetuar). Realiteti ka ndryshuar, sepse e vërteta ka ndryshuar, por vetëm dhe thjesht se realiteti konkret i përjetuar ka ndryshuar. Tani ndihem i turpëruar nga frika ime; aq sa zhurma aq e tmerrshme shndërrohet në lëvizjen e perdes nga era, e për këtë arsye jam tepër mospërfillës ndaj interesit im. Ky është ndryshimi i realitetit të përjetuar që ndikohet nga mjeti i aftësive njohëse. Kapaciteti i përvojës që do të vijë më pas konsiderohet padyshim në mënyrë konjitive më i vërtetë, sesa kapaciteti më i hershëm, por pa kuptimin më real. (Dewey, PIM, 395).

Ky nuk përbën një shembull rastësor. Pasi kur flitet për rëndësinë e kuptimit, Dewey ashtu sikurse pragmatistë dhe akademikë të tjerë si Charles Sauders Peirce, që është një nga ata që besonin në përfundime praktike dhe “pasoja logjike” të një fjalimi apo fjalie.
Vetë pragmatizmi sipas Dewey-it është i ngjashëm me atë që nënkuptonte për Purse-in dhe Xheims-in, por ai as që e përcakton fare, ashtu si duhet. Ai, jo gjithmonë sjell thënie pragmatike dhe metoda pragmatike, por paraqet fokus të qartë për kuptimin e koncepteve filozofike, duke gjetur funksionin e tyre mbi përvojën dhe atë që realizohet në lidhje me qëllimet tona ndaj praktikave të suksesshme. Kjo në një farë mënyre lidhet me faktin se, sikurse përmendet pak më parë, dallimet e dualizmave tradicionale metafizike për Dewey-in qenë kryesisht palidhje me jetën praktike të njeriut, sidomos me analizat e nxjerra prej situatave relative dhe itinerarit të veprimeve të dëshiruara, apo të domosdoshme. Mbi të gjitha, pragmatizmi për Dewey-in kërkonte një lloj praktike humane apo diçka tjetër dhe, jo përkufizime që na zgjojnë, si ato të Alfred Jules Ayer-it: “Vlen të themi se askush nuk duhet të mashtrohet nga kjo praktikë sipas idesë se filozofi merret me kërkesa empirike apo metafizike. Ne ndoshta mund të diskutojmë lirshëm për të, ndërsa analizojmë fakte, nocione, e të tjera gjëra. Por, duhet ta bëjmë të qartë se, këto janë thjesht mënyra e të thënit, se ai lidhet me përkufizimin e fjalëve korresponduese” (Ayer, 59).
Është në duar të sigurta të mendojmë se disa nga konceptet në filozofi, si e vërteta e përjetshme, hulumtimi i fundit për njeriun dhe siguria epistemologjike qenë tepër abstrakte për pragmatizmin e Dewey-it, por ai e ka bërë të qartë, se gjuha për të është “në mënyrë të veçantë një model i ndërveprimit të dy personave, folësit dhe dëgjuesit, që presupozon një grupim të organizuar të cilës i përkasin këto krijesa dhe prej të cilave kanë marrë zakonet e fjalimit” (NC, Dewey, 57). Gjuha, si teori e pragmatizmit sipas tij, duhet të shërbejë si informuese, edukuese dhe njëkohësisht praktike… Ai beson se, praktikat njerëzore përkthehen në forma të ndryshme të zbulimit të mjedisit. Gjuha e tij pragmatike lehtëson barra për të zbuluar mjedisin më efektivisht. Sipas këtij kuptimi, shkenca linguistike nuk është shkencë e ndërgjegjshme. Sistemi gjuhësor synon të hyjë në mendjen tonë nga subkoshienca pa ndërgjegje, sepse gjuha është hartuar në mënyrë të veçantë për ta bërë më përgjegjëse gjithë teorinë e pragmatizmit. Ashtu sikurse nuk mund të jemi në dijeni për parimet që bëjnë ta jetojmë dijen e përftuar të veprave të tij, po ashtu mbetemi në padije rreth ndryshimeve që ka sjellë gjuha e tij filozofike në atë mënyrë, sa shfaqet pragmatiste, sikurse edhe ndodh. Sipas hartimit, synohet dija, e cila përfaqëson sistemin linguistik konjitiv të larmishëm. Dewey dëshiron të dijë sesi funksionon me ndërveprimin. Nëse duam të dimë se çfarë është gjuha pragmatike, duhet të pyesim, se për çfarë shërben kjo gjuhë? Cili është funksioni i saj? Një nga përgjigjet e njohura për këtë pyetje është se, gjuha e Dewey-it sjell dobi, jo vetëm se lidh ndërlikimet konceptuale me stilin e duhur sintaksor, por edhe sepse përfundimet praktike janë më të thella ndaj alternativave të mundshme. Kështu në lidhje me linguistikën pragmatike të Dewey-it “në një botë ku problemet e sjelljes bëhen çdo ditë e më të ndërlikuara dhe torturuese, ekziston domosdoshmëria e madhe për të kuptuar gjuhën me të cilën parashtrohen këto probleme dhe marrin përgjigje” (Hare, 2). Kjo duhet bërë e qartë se, Dewey nuk po provonte të nxirrte gjuhën si art, por ashtu si një nga pasuesit e ideve të Darvinit, ai është i ndërgjegjshëm se “sigurisht është gabim po të flasim për çfarëdolloj gjuhe si formë e artit, në sensin që është formuar në mënyrë sistematike dhe të ndërlikuar” (Charles Darwin, Ndershmëria e Njeriut, 61 The Descent of Man, 61). Synimet fisnike të Daye-it kërkojnë të sjellin një gjuhë praktike, e cila është e ndërlikuar, aq sa duhet për teorinë e pragmatizmit dhe praktike sa duhet për të qenë e instrumentalizuar më mirë me rëndësinë e pragmatizmit, nga sa do të ishte perceptuar. Gjuha, si burim dije, është e rëndësishme sipas tij, kur tema është në gjendje të njohë elementet kryesore të objekteve në procesin e mendimit.
Sipas Dewey-it, një tjetër funksion i rëndësishëm i filozofisë është të realizojë thjesht teorinë e analizës, ashtu si funksionon në shkencat e njohura, në krijimtarinë e efektshme, në jetën e suksesshme të përditshme dhe për ta artikuluar atë, si dhe për ta bërë të vlefshme në zona të filozofisë dhe kulturës, të cilat ndoshta do t’i nevojiten. Ndaj për këtë arsye, ai e trajtoi dhe e konsideroi gjuhën si një nga mjediset më të rëndësishme të komunikimit, e cila “tregon se nuk ka tjetër, veç një fjale, simbolike të thjeshtë. Ekzistenca fizike është motori i kuptimit që mund të quhet në veçanti gjë e vogël, por artikulimi i disa tingujve, apo sekuenca e simboleve të tilla, mund të quhen gjuhë të thjeshta. Në fakt, nuk ka fjalë në rastin e parë dhe nuk ka gjuhë në rastin e dytë” (Dewey, EM, 81). Ai këmbënguli se arsimi, arti, politika dhe etika duan njëkohësisht të përshtaten në një farë mase me këto metoda që vërtetojnë se japin arritje në shkencë. Ideja fikse e besimit, ndoshta është thelbi që konsiderohej se ishte një nga mbështetësit e versionit të Peirce-it për mënyrën se si kalojmë nga dyshimi në kërkim të besimit dhe e gjitha që përfshin është pika fillestare. Kjo nuk do të thotë, gjithsesi se Dewey ishte në marrëveshje totale me Peirce-in për sa i takon këtij funksioni filozofik. Ndaj së paku ka dy ndryshime kryesore nga filozofia e Peirce-it. Dorëshkrimi lidhet me faktin se, Peirce-it i pëlqen ta ndryshojë gjuhën e dyshimit dhe besimit në situata problematike, apo të papërcaktuara në fillim dhe deri me zgjidhjen përfundimtare të saj. Ndërsa Dewey, e sheh dyshimin paksa më ndryshe nga Hegel-i, i cili besonte se “dyshimi tek njeriu është pothuajse njësoj si për të bërë ndarjen nga mendja dhe shpirti” (Hegel, 333) gjë që thekson jo vendimin e dyshimit, por zgjidhjen e problemit.
Për të shprehur mendimet e tij me atë qartësi që do të lehtësonte nevojat e tij pragmatike, Dewey iu kthye për ndihmë edhe një herë krijimtarisë linguistike dhe performancës pragmatike duke e ndërthurur mendimin me temën përmes një gjuhë të përshtatshme për punë. Me fjalë të tjera, ai fantazoi dhe përdori kode të fshehta gjuhësore dhe i shndërroi në fjalë. Po ta perifrazojmë Dewey-in, fjalët përfaqësuese, mbeten pjesë e një kodi përfshirës. Kodi mund të jetë publik apo privat. Kodi publik ilustrohet në çdo gjuhë që është e pranishme në një nga grupet e përcaktuara kulturore. Kodi privat është ai i cili pranohet nga anëtarët e grupeve të veçanta, në mënyrë që të jetë jo i saktë prej atyre fjalëve që nuk kanë nisur të artikulohen (Dewey, EM, 82). Për këtë çështje do të rezultojë analiza e detajuar e ndryshimeve të tij me Pierce-in drejt një linje të thellë mendimi që tregon pjesërisht, se ka vetëm pak ndryshim në fjalor, por kjo do të thotë pjesërisht, për të na kujtuar se analiza nuk zë vend në mendjen e organizmit, por në gjithë situatën me të cilën mund të keni një lloj ndërveprimi me mjedisin, manipulim të materialeve, qofshin ato në një laborator shkencor, apo në ndonjë ambient të ngjashëm dhe ndoshta mund të përfshijë më shumë se sa një person e kështu me radhë. Me fjalë të tjera, për të, analiza, përbën çështje të rrethanave aktuale. Ajo është zhvendosje në përputhje me parimin themelor të teorisë së gjuhës së Dewey-it, sepse “gjuha është mjet i përdorur për të transformuar disa faza të materialeve bruto nga përvoja në objekte të tjerë sipas një qëllimi. Nëse qëllimi është parashikim dhe kontroll, gjuha është shkencore” (Hook—Wienpahl, 271). Dewey përfshin tepër ndryshe veprimtarinë e brendshme të analizës. Peirce përqendrohet kryesisht në formën logjike të materialit që është deduktive, induktive, hipotetike. Nga ana tjetër, Dewey mbështet më shumë praktikën e shkencës eksperimentale për ta zgjeruar me tipare të analizës. Ai flet për parashtrimin e një problemi, lindjen e fakteve, hedhjen e hipotezave, arsyetimin, eksperimentimin dhe se si këto faza të ndryshme ndërveprojnë me njëra – tjetrën. Sipas termave gjuhësore, ai zbaton krijimtarinë e tij në këtë mënyrë; “Ndryshimi përfundimtar në të dyja llojet e kuptimit të gjuhës përcakton në mënyrë themelore ndryshimin midis asaj që quhet kuptim i zakonshëm dhe asaj që quhet shkencë.  Në shembujt e mësipërm, tradita, kultura dhe fryma e grupit është faktori vendimtar në përcaktimin e kuptimit në përdorim” (Dewey, EM, 82). Këtu qëndron gramatika pragmatike, e cila përfaqëson më së miri kompetencat e shkencës gjuhësore. Kjo nuk është detyrë e thjeshtë, sepse “aftësia për të marrë dhe përdorur gjuhën përfaqëson një rritje të jashtëzakonshme evoluese” (Fromkin, Rodman, Hyams, 547), të cilin Dewey e transformon mjeshtërisht në makinerinë pragmatike të komunikimit.
Dewey i perceptoi njerëzit si krijesa me zakone dhe dëshira, ku ashtu sikurse Niçja, ai besonte fuqishëm në vet-krijimin dhe zhvillimin e çdo anëtari të shoqërisë, pavarësisht statusit social. Në nivelet më të larta të këtij mendimi përcaktohej arritja e dijes përmes të mësuarit dhe të nxënit. Në fakt, arsimi ishte një nga më të rëndësishmit për Dewey-in për të kuptuar shumë pjesë të filozofisë. Ideja për vet-krijimin, edhe pse nuk lidhej ngushtë me propozimin e tij se çdo qenieje njerëzore i duhen disa qëllime që mbështeten në përpjekjen për t’i bërë ato realitete mbijetese. Ai ndoqi udhëzimet e tij duke qenë vet krijues dhe mjeshtër i pragmatizmit, jo vetëm në promovimin e ideve që e transformuan natyrën e shkollimit amerikan, por edhe në krijimin e gjuhës pragmatike prej tij për t’i dhënë jetë mendimeve dhe reformave të propozuara arsimore dhe sociale. Një nga pjesët më të rëndësishme të strategjisë së tij gjuhësore në shprehjen e domosdoshmërisë së arsimit në gjuhën pragmatike ishte aftësia për të krijuar metafora bindëse të fuqishme si më poshtë. Kjo përbënte një lëvizje pozitive nga ana e tij, sepse ai mendonte se fjalimi konsiderohej, sa si dobi praktike, aq edhe si vlerë intelektuale kryesore: “Fjalimi … përbëhet nga ‘fjalë të thjeshta’, tinguj që kanë gjasa të shoqërohen me perceptime, ndjenja dhe mendime që shfaqen të plota para gjuhës. Gjuha shpreh mendime, ashtu sikurse pompa që thith ujin, edhe pse me funksione më pak transfomuese, nga ç’tregohet në rastin e fuçisë së verës që “nxjerr” lëngun e rrushit” (NC, Dewey fq. 51).
Në këtë pikë ai pranoi Hegelin, i cili e konsideronte arsimin tepër të rëndësishëm. Për atë si dhe për Hegelin, mbi të gjitha filozofia shërben për mënyrën me të cilën plotësia kthehet në vet ndërgjegje. Hegeli e imagjinon gjithë historinë si proces edukativ, me të cilën kultura e njeriut bëhet edhe më e vet ndërgjegjshme dhe shndërrohet në përvojë. Shpresa e Dewey-it ishte ajo që do të thoshte, se më shumë mësues ishin profesionistë në fushat e tyre, duke shmangur tiparet e vjetra pedagogjike me një sistem më efektiv që sillte një shkencë më praktike dhe më pak libra, duke përdorur një gjuhë që do të ndihmonte t’i bënte këto hapa të mundshme dhe do të ndryshohej arsimimi jashtë mase në Amerikë. Domosdoshmëria ishte reale dhe ky opinion “pasqyrohej me forma të ndryshme përmes metodologjisë, e cila është tipike në shumicën e teksteve të metodave me nivelin e teknikës. Pjesa më e madhe e autorëve të këtyre teksteve pranojnë, se të katër aftësitë; dëgjimi, të folurit, leximi dhe shkrimi duhet të paraqiten në të njëjtën kohë, pa ndërhyrje të mëdha nga askush” (Oaks, 716). Madje edhe kur Dewey i këmbeu këto ide, arsimi mbetej ende themeli kryesor i filozofisë, sepse teoria e shkencës lidhej ngushtë me teorinë e nxënies.
Gjuha pragmatike e Dewey-it, si e tillë, ishte pak a shumë e lirë nga të ashtuquajturat “fjali profesioniste”. Ai mendonte se në frymën e filozofisë pragmatike, fjalitë tepër të gjata janë të mundshme nga ana teorike, por edhe tepër dyshuese, “Ka një ndryshim të qartë midis të pasurit dijen e duhur për të ndërtuar fjali në gjuhë dhe për ta vënë në jetë atë. Për këtë ka një ndryshim midis asaj që dimë, e cila është kompetenca gjuhësore dhe mënyrës se si përdoret dija në ndërtimin e fjalimeve aktuale dhe në idetë, që përbëjnë performancën tuaj gjuhësore” (Fromkin, Rodman, Hyams, 12). Dewey krijoi dhe zbatoi një gjuhë që kishte potencialin për zhvillime të mëtejshme duke qenë në përputhje me besimin e tij pragmatik, se nuk ka arsye, përse njeriu duhet të ndalë së mësuari para se ai apo ajo të ndahet nga jeta.
Si përfundim, edhe pse John Dewey nuk e krijoi pragmatizmin, ai i dha atij frymën linguistike, e cila ishte në tërësi marrëveshje me filozofinë e plotë pragmatike. Ai e morri me shumë seriozitet peshën e fjalës, pjesërisht sepse, “nëse një fjalë ndryshon kuptim në ndërlidhje me grupet e ndryshme kulturore, atëherë në këtë shkallë, komunikimi pengohet dhe për pasojë lind keqkuptimi” (Dewey, EM, 81). Pragmatizmi, si shkollë mendimi ishte aq i rëndësishëm për të, aq sa edhe krijimtaria pragmatike. Pa dyshim kjo gjuhë, në veçanti, u krijua për të mos korruptuar as stilin gjuhësor të përdorur nga kolegët e tij si Charles Sanders Peirce dhe William James as atë të përdorur nga filozofët e vjetër. Ndërsa e përcakton atë, sipas lidhjes me temën e rindërtimit të nevojshëm thotë se “kritika e pakëndshme e filozofive të së kaluarës nuk drejtohet nga këto sisteme në lidhje me urën e mëparshme sipas problemeve të kohës dhe vendit, por në lidhje me esencën në një situatë të ndryshuar njerëzore” (Dewey, Rec, in Phil, vii). Synimet e tij kanë vërtetuar të jenë edhe më fisnike. Krijimtaria e tij gjuhësore dhe performanca pragmatike nuk kishin misionin e interpretimit të botës në mënyra të ndryshme, por më shumë ndryshimin e saj. Ndaj në shumë forma, gjuha e tij nuk ndihmoi drejt këtij qëllimi. Kjo nuk lidhet me atë se, gjuha është “mjeti kryesor i qytetërimit dhe pa të, bota sikurse e dimë nuk do të ekzistonte” (Fromkin, Rodman, Hyams, 567), por sepse gjuha dhe mendimi janë epiqendra e çdo depërtimi filozofik. Nga ana profesionale, problemi kryesor i tij, që nga fillimi i krijimtarisë e deri ditën kur u nda nga jeta, gjendja e pragmatizmit dhe e ecurive ishte nën kujdesin e njerëzimit. Ashtu siç e vuri re natyrshëm Luois Menand, “pragmatizmi gjithmonë ka qenë i kujdesshëm ndaj rrezikut se ai do të shndërrohej në një disiplinë, e cila do të kthehej në një nga ato gjëra që sjellin mendimtarët profesionistë … Pragmatizmi, që në shkakun e parë lidhet me mënyrën se si mendojmë dhe jo se çfarë mendojmë” (Menand, PR, xxvi). Kjo ka qenë një nga mënyrat e të menduarit të Dewey-it, kur qëllimisht përdori një gjuhë që ofronte një lloj pritshmërie pragmatike. Fjalitë e tij periodike shërbyen si zgjedhje përmes së cilës zhvilloheshin mendimet e tij. Kjo ishte në harmoni me teorinë e dyshimit. Gjuha e tij e mban lexuesin në ankth për frazën e ardhshme, megjithëse tema ngjason me idenë se dyshimi krijon tension në lidhje me atë që do të vijë më pas.
Kjo i përket një strategjie linguistike që e bën shkrimin edhe më efektiv, për shkak se ndryshon aktualisht përvojën tonë dhe nivelin e të kuptuarit mbi idetë e tij në mënyrë pozitive. Besimi se komunikimi është i rëndësishëm në përmirësimin e kushteve të shoqërisë, deri në një farë mase, pasi “nga të gjitha çështjet, komunikimi është nga më të mrekullueshmit … Kur fillon komunikimi, të gjitha ngjarjet e zakonshme i nënshtrohen rikonsideratës dhe ripërtëritjes; ato ripërshtaten për të përmbushur kërkesat e bisedës, qoftë publike, apo bisedë që paraprakisht quhet filozofi” (Dewey, E&N, 138). Ndaj po e them sërish, se për Dewey-in, qeniet njerëzore janë krijesa me zakone dhe instinkte, aq sa ndryshe nga Niçja, ai beson fuqishëm në vet-krijimin dhe evoluimin e çdo anëtari të shoqërisë, pavarësisht statusit social. Gjuha e tij pragmatike është teori tepër e rëndësishme, “drejtuar nga modeli” dhe e konvertuar në mënyrë pragmatike në praktikë.

Përktheu nga Anglishtja: Irena Papingji

“Nacional” është gazetë e elitës gjithëshqiptare dhe jo e një klani mediokrish

GAZETA “NACIONAL” PROMOVUESE E NJË LËVIZJEJE TË RE LETRARE si “Protonizmi”


“Kjo pra, është gazeta “Nacional”, që në Shqipëri, në Kosovë dhe rajon mbuloi zbraztësirën që lanë gazetat simotra:  “Drita” në Tiranë dhe “Fjala” në Prishtinë. Andaj, nuk është për t’u çuditur kur pohoj se gazeta “Nacional” hap një portë të madhe në mesin e një kështjelle, ku nga njëra anë hyjnë vlerat nga Tirana në rrugëtimin e tyre për në Prishtinë dhe nga ana tjetër, ato nga Prishtina për në Tiranë.
Pikërisht kjo ka bërë që lexuesit në Kosovë, ta presin ditën  e  hënë  para kioskave ku shitet gazeta “Nacional”. Në Prishtinë është i njohur qoshku para Radio Kosovës ku shitësi Ibrahim Gashi me një dashamirësi pret dhe përcjell krijuesit (shkrimtarët) që kthejnë ta marrin “Nacionalin”. Madje, ky burrë nganjëherë e ndien veten ngushtë, kur me ndonjë rast vonohet kjo gazetë.”

Shkruan: Shahbaze VISHAJ, Studiuese -Prishtinë

Gazeta javore, letrare, kulturore, politike “Nacional” (Tiranë) me plot gojën mund ta themi se përmbushë një kërkesë të rëndësishme të artit në përgjithësi në Shqipëri dhe në Kosovë. Edhe pse me moshë të re (sapo ka shkelur në vitin e katërt  të botimit), kjo javore letrare e kulturore bëri për vete shtresa të gjëra lexuesish të mirëfilltë, pra edhe krijuesish, ku publikojnë krijimet e tyre (shkrimet) nga fushat e ndryshme të artit në përgjithësi. Gjeografia krijuese që defilon nëpër faqet e kësaj gazete është e gjerë, është një hartë e përfaqësuar nga të gjitha llojet e krijimtarisë artistike: letërsi, muzikë, arte pamore, kritikë, shkencë, teatër, film, publicistikë e fusha dhe lloje të tjera të krijimtarisë, në radhë të parë nga bota shqiptare, e pastaj edhe nga ajo e përbotshme, apo siç quhet edhe botërore.
Duke shfletuar këta 131 numra të “Nacionalit” sa u botuan deri më sot, lexuesi ballafaqohet me një zgjedhje dhe redakturë ku dominon një frymë e re që përshkon artet në përgjithësi kohëve të fundit, e kjo lëvizjeje e re letrare në botë njihet me emrin Protonizëm. Nisur nga kjo filozofi, gazeta “Nacional” afroi dhe afron përherë vlera të dëshmuara artistike, duke na përballur me të arriturat më kulmore në secilën fushë të artit veç e veç, pra duke u nisur gjithnjë nga vlerat pozitive që afron poezia apo proza, kritika apo studimi, opera apo baleti, drama në skenë apo filmi në celuloid, piktura në pëlhurë apo skulptura në bronz e deri të intervistat e përhershme ku krijues të ndryshëm shprehin idetë dhe mendimet e veta për artin në përgjithësi.
Ky edhe është synimi i pozitivizmit në art, ku nëpërmjet vlerave pozitive ta përvetësojë lexuesin, ta edukojë shijen e tij vërtet për vlera të dëshmuara, për vlera të shëndosha, në mënyrë që të krijohet një frymë e re pozitive e të vlerësuarit dhe të shijuarit të arteve të bukura. E “Nacional” ia ka arritur kësaj. Po, po! Ia ka arritur me sukses të plotë. Autorët që defilojnë nëpër faqet e kësaj gazete shtrihen nga të gjitha viset shqiptare: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Lugina e Preshevës dhe Diaspora. Pra, “Nacional” është gazetë gjithëshqiptare (jo e një grupi të ngushtë krijuesish e mendimesh dhe vlerësimesh për njëri-tjetrin), ku nëpërmjet të frymës protoniste mbillet cilësia, vlera, e bukura, e dashura… Kur them kështu, kam parasysh gjithë ato poezi e tregime të bukura, fragmente romanesh dhe reportazhe, vlerësimet për libra dhe ekspozita, qoftë me tematikë shqiptare, qoftë edhe botërore. Me këtë rast nuk po i përmend autorët e shumtë me emër dhe mbiemër, por vetëm paraqitjet e figurave dhe portreteve letrare të nobelistëve të letërsisë që prijnë në formimin e shijes së bukur, qoftë duke mbjell artin e vërtetë të leximit, qoftë duke interpretuar vlerat universale të artit në përgjithësi. Kjo pra, është gazeta “Nacional”, që në Shqipëri dhe në Kosovë mbuloi zbraztësirën që lanë gazetat simotra: “Drita” në Tiranë dhe “Fjala” në Prishtinë. Andaj, nuk është për t’u çuditur kur pohoj se gazeta “Nacional” hap një portë të madhe në mesin e një kështjelle, ku nga njëra anë hyjnë vlerat nga Tirana në rrugëtimin e tyre për në Prishtinë dhe nga ana tjetër, ato nga Prishtina për në Tiranë.
Pikërisht kjo ka bërë që lexuesit në Kosovë, ta presin ditën  e  hënë  para kioskave ku shitet gazeta “Nacional”. Në Prishtinë është i njohur qoshku para Radio Kosovës ku shitësi Ibrahim Gashi me një dashamirësi pret dhe përcjell krijuesit (shkrimtarët) që kthejnë ta marrin “Nacionalin”. Madje, ky burrë nganjëherë e ndien veten ngushtë, kur me ndonjë rast vonohet kjo gazetë. Kjo që po them nuk është ndonjë kurtuazi, por një dëshmi vlerash që brumos në vete gazeta “Nacional”, që lexuesit i bartë nga java në javë në udhëtimin drejt panteonit të artit dhe vlerave protoniste që brumosin faqet e “Nacionalit”. Këtë mund ta bëjë një gazetë dhe stafi i saj redaktorial pa paragjykime, pa dallime “krijues të mirë” dhe “krijues të këqij”; të këtij apo atij regjioni, të këtij apo atij grupi që mendojnë ndryshe nga çarqe e rrethe të caktuara. Falë Zotit, në letërsinë shqiptare, ka mjaft krijues duke filluar nga tradita, Rilindja apo letërsia në mes dy luftërave botërore, e pse jo edhe letërsia e fundshekullit të kaluar dhe të këtij fillimshekulli, ku dominojnë vlera të mirëfillta, që pasurojnë letërsinë tonë në përgjithësi me vlera universale.
Për fund, duhet të pohoj me plot gojën dhe ndihem e nderuar të them dy-tri fjalë a mendime për gazetën “Nacional”, pikërisht për numrin e ri të kësaj gazete, që i kushtohet një krijuesi të mirëfilltë, siç është Gjekë Marinaj, i cili në faqet e kësaj gazete solli (poezi, kritika dhe shkrime të tjera) me këmbëngulje një frymë të re të filozofisë protoniste në letërsi. Si promovues i kësaj lëvizjeje të re letrare në botë, e edhe te lexuesit shqiptarë. Kjo frymë e re e njohur me termin Protonizëm, shpresoj se do të shpërndahet gjithkah, ashtu si fryma (era) që ec nga lulja në lule, nga gjethi në gjeth, nga mendja në mendje, nga frymëzimi në frymëzim – duke u shndërruar kështu në një kopsht të vërtetë erërash aromatike që mbajnë në jetë njerëzimin dhe artin e së bukurës.

Protonizmi ekziton në të gjitha kritikat dhe studimet e gazetës NACIONAL.

MARINAJ – NJE MENDJE E ZGJATUR MES DY KONTINENTESH

“Visarët e mendimeve të z. Marinaj janë të dala nga mendja e pajisur me dituri shumështresore, siç është shumështresore një nëntokë e pasur me gurët më të vlerë e më rrezatues në gjirin e saj.”





Esse nga nga Zymber Elshani




Në mendjen time përsaora u formësua përfytyrimi: Kroi i parë me ujë bilur ku z. Marinaj si fëmijë e i ri thëthiti sherbetin e diturisë ishte vendlindja – Malësia e Madhe, Shqipëria; më vonë gjeti kroin tjetër të diturisë larg vendlindjes, matanë oqeanit, në Amerikë, në Universitetin e Teksasit në Dallas. Nga librat kisha lexuar se ylberi kur shpaloset në qiell me dy skajet e tij shpesh ndodh t’i vë buzët në dy kroje (edhe po qenë larg) dhe ashtu pi e i ushqen ngjyrat e tij. Përnjëherë se si m’u duk se vepra e z. Marinaj dhe ai vetë ishte një mendje e hark ylberor i zgjatur mes dy kontinentesh. Si fëmijë kishte shijuar sherbetin e diturisë në kroin e vendlindjes, si i rritur gjeti kroin tjetër edhe më të begatë me nektar diturie të ëmbël mjaltë larg atdheut. Nëpër atë hark ylberi po shkëlqente mendja e ndritur e z. Marinaj. Diturinë e thëthitur në kroin e vendlindjes e përcillte te kroi i vendit tjetër të largët, diturinë e ëmbël mjaltë të vendit në anën tjetër të globit e sillte në vendlindje. Ishte bërë ambasador i përcjelljes së ëmbëlsive e diturive të dy vendeve tanimë të bëra mike. Kishte gjetur çastin e ndritshëm të fjalëve. Po hynte në zemrën e artit me ngarkesën pozitive në mendje dhe shpirt. Këtë e vëren po e lexove vetëm një apo dy kritika e studime letrare të tij. Këtë e vura re edhe vetë sidomos muajt e fundit, kur lexova kritikat e studimet e tij të arrira në faqet e revistës NACIONAL. Fjala e tij të magjeps.

Gjuha e tij është e kulluar. Dëshiron ta lexosh njëherë, dy herë, më shumë herë. Ta lexosh për shtatë palë qejfe, siç thuhet. T’i thurësh lavde. Ta përgëzosh.

Visarët e mendimeve të z. Marinaj janë të dala nga mendja e pajisur me dituri shumështresore, siç është shumështresore një nëntokë e pasur me gurët më të vlerë e më rrezatues në gjirin e saj.

Përshëndesim z. Marinaj dhe i urojmë suksese edhe më të mëdha në të ardhmen. Nga një djalosh plot fantazi në vendlindje, të vazhdojë të ndërtojë personalitetin e tij si erudit dhe njeri i akademive e mediave letrare më prestigjioze si në anën tjetër të globit ashtu edhe tek ne.

Harku ylberor i mendimit magjepsës të tij qoftë vezullimtar e ngjyrë ndezur edhe për shumë vite. Dhe i stisur me dashamirësinë e energjisë dhe ngarkesës më pozitive.

Protonizmi si veçori e Gjekë Marinajt

Poezia si produkt e një kulture të gjerë dhe e kërkimeve të pareshtura letrare



Protonizmi si veçori e Gjekë Marinajt



“Si përfundim do të thoja se poeti Marinaj i arrin kulmet e tij poetike jo dhe aq shumë në përsiatjet surrealiste sesa kur e lë frymëzimin të rrjedhë lirisht në spontainitetin e vet që është shprehje e talentit të pakontestueshëm të këtij poeti. Ai eksperimenton vazhdimisht në hullinë e poezisë modern.”

 

Nga Kujtim Morina





Në ditët e para të protestave studentore të dhjetorit 90, pas një mitingu të madh të organizuar në Qytetin Studenti, vjen një shoku im student dhe më tregon për përshtypjen e veçantë që i kishte bërë leximi i një poezie. Ajo poezi, më tha ai, ishte për kohën, ndryshimin, prekte ëndrrën, shpresën, zhgënjimin dhe mbi të gjitha lirinë e shumëpritur. Pas disa ditësh e gjeta dhe e lexova këtë poezi të botuar në gazetën “Drita”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Ishte poezia ”Kuajt” e poetit të ri në atë kohë, Gjekë Marinaj, që edhe pas 21 vitesh pasi është botuar për herë të parë, duket si e shkruar sot. Ka në këtë poezi një spontainitet që vjen nga një poet i talentuar që nuk e kërkon poezinë me sforco por i vjen vetvetiu si një dhunti që e kanë pak poetë dhe krijues të fjalës. Vargjet e kësaj poezie janë të skalitura aq bukur si një shtëpi me mur të latuar guri ku nuk ke as çfarë heq dhe as çfarë vë. Poeti Gjekë Marinaj përmes kësaj poezie u bë jo protagonisti por fryma e asaj kohe të ndryshimeve të mëdha për Shqipërinë e shqiptarët.

Pas gati 20 vitesh të leximit mbresëlënës të kësaj poezie, më ra në dorë libri “Lutje në ditën e tetë të javës” i Gjekë Marinaj. Kisha lexuar poezi të tij të veçanta dhe një libër me poezi të përkthyera nga poetë amerikanë të kohës por s’e kisha ndeshur ende këtë botim që ishte bërë nga shtëpia botuese “Faik Konica” në Prishtinë, nën përkujdesjen e poetëve të Kosovës. Ky libër natyrisht vjen pas një përvoje të gjatë të autorit si poet, me ndjekjen nga afër të rrjedhave të poezisë moderne amerikane që ka qenë gjithnjë në avanguardën e poezisë botërore, pas përkthimeve të disa librave poetikë, studimeve të kritikës letrare dhe eksperiencës së tij akademike në universitetet amerikane.

Në poezinë e Gjekë Marinaj, figuracioni është më shumë i trupëzuar në tekst sesa i veshur së jashtmi gjë që i jep vargut më shumë emocion dhe lirshmëri. Ka gjetje të rralla poetike që ndërtojnë sa imazhin aq edhe përsiatjen që të mbetet në mendje, një poezi që duket si një puhizë e lehtë që të ledhaton, të fut në ngasje e mendime të thella dhe të bën të shijosh aromën e saj si kur je në një varkë në detin e paanë plot ëndërrime. “Ajo qe një lule e freskët/ që priste lejen e mëngjesit për të çelur” shkruan Marinaj në poezinë “Purgatori”. Ndërsa në poezinë “Të gjitha juritë do më falnin” po kujtojmë këto dy strofa:

“Në gjoks

Mban dy kambana të arta të kthyera përmbys

Por nuk është një kishë e bekuar.

Çuditërisht

Kur kaloj pranë saj fshehurazi bëj kryq

Por nuk është besimi ai që m’i komandon duart”

Ka në këtë poezi një freski të lirikave të pavdekshme të poetit të madh amerikan Ezra Pound. Spontainiteti i poezisë ka gdhendur vargje që kanë sa asonancën aq edhe antitezën, një shumë kundërtish që janë edhe në harmoni me njëra-tjetrën, simbole të shkrira në një sinergji që e kërkojnë magjinë tjetërkund por në fund ajo gjendet aty pezull në ajër dhe të fton ta shijosh.

Poezia e mallit apo e mungesës së Gjekë Marinaj është plot ndjenjë dhe emocion. Për më shumë se 20 vjet jetë në emigracion që është fati edhe i mbi një milion shqiptarëve të emigruar pas 90-s, duke marrë me vete një copë atdhe, kudo ku kanë shkuar por edhe duke e dashur më shumë atë të vërtetin, tokësorin, të ashprin, të pagdhendurin vend të shqipes ku jeta nuk ka qenë e lehtë këto dekada të tranzicionit. Largësia pjell xhevahire poetike te ky poet që e shtrydh ëndrrën gjer në kufijtë e pamundësisë. Kjo duket në poezitë për vendlindjen, nënën, Shkodrën, Nënë Terezën, Shqipërinë, Kosovën etj. Çfarë emocioni të veçantë përcjell poeti në poezinë “I pa imunitet në Shqipëri” të shkruar në vitin 2006!

“Shqipërinë e gjeta si atë engjëllin e bardhë

Që ecën ngadalë një pëllëmbë mbi tokë

Me hijet e të vdekurve buqetë në dorë”

Sa mall, sa dhembje, sa dashuri për të gjallë e për të vdekur ka në këtë poezi! Ai sikur sjell zërin e të gjithë poetëve të emigruar shqiptarë, të gjithë shqiptarëve me shpirt poeti që ikën nga ky vend në një kohë të vështirë për ta dhe kthehen në të si në gjirin e nënës.

Në këtë kontekst po sjellim edhe disa vargje nga poezia e Gjekë Marinaj kushtuar djepit të kulturës shqiptare, Shkodrës, poezi që duket se autori e ka ‘qarë” me të gjithë forcën e talentit dhe të shpirtit:

“Mungesa mbetet një mesnatë me yje të vrarë

Kur këtu është natë, ditë është tek ti

Ti shtrydh ndjenjat e unë ndjehem i tharë

Por madhështia jote më njomëson përsëri”

Poeti Marinaj kujton në këtë poezi bashkëqytetarin e tij Migjenin që e kishte quajtur këtë qytet “dashunorja e shekujve” dhe të dy poetët sikur takohen në perlat që i kanë kushtuar qytetit simbol shqiptar, Shkodrës, ku çdo gur dhe çdo dru ka një histori mijëravjeçare.

Në përfundim të këtij shkrimi të shkurtër, do të thoja se poeti Marinaj i arrin kulmet e tij poetike jo dhe aq shumë në përsiatjet surrealiste sesa kur e lë frymëzimin të rrjedhë lirisht në spontainitetin e vet që është shprehje e talentit të pakontestueshëm të këtij poeti. Ai eksperimenton vazhdimisht në hullinë e poezisë moderne. Suksesi i tij bazohet në dhuntitë e tij krijuese të treguara qysh herët dhe të konsoliduara si rezultat i një kulture të gjerë dhe i kërkimeve të tij të pareshtura letrare.

Ringjallja e “Dashurisë së Mimozës” në Haikun e Nasho Jorgaqit, kritikë nga Fatmir Minguli

Dashuria “nën zë” dhe lotët e haikut

“Autor i dhjetra veprave letrare në prozë, Nasho Jorgaqi është tashmë personalitet i letrave shqipe. Ai  pasi  pasuroi bibliotekat e shqiptarëve me shumë vepra studimore madhore e përkthime të përkora nga letërsia e huaj, vjen tani me vellimin e tretë me haiku, “Nën zë.”

Nga Fatmir Minguli

Për shumë lexues dhe studiues të letërsisë, botimi i tre librave me haiku nga shkrimtari Nasho Jorgaqi, është një befasi. Ndoshta për disa është dhe një çudi apo një pikëpyetje. Autor i dhjetra veprave letrare në prozë, Nasho Jorgaqi është tashmë personalitet i letrave shqipe, i cili i pasuroi bibliotekat e shqiptarëve edhe me vepra studimore madhore e përkthime të përkora nga letërsia e huaj.
Por le të kthehemi te tre librat e fundit me poezi haiku që titullohen: “ Nën hiret e bukurisë”, “Momenti”, dhe “Nën zë”.
Duke u përqëndruar në vëllimin e tretë “Nën zë” dëshiroj të përshkruaj disa risi të veçanta që Nasho Jorgaqi na jep me potencialitet të lartë artistik.
Duke studiuar me kujdes poezitë e haikut të këtij autori, gjen se ke të bësh me një poezi të ndjeshme, vrojtuese, meditative, goditëse dhe përfundimisht shpirtërore.
Vetë titulli “Nën zë” është personifikim i të gjithë mendimeve të shprehura në këtë libër krejt të veçantë në morinë e librave me haiku që botohen në Shqipëri këta njëzet vjetët e fundit, jo se dy librat e parë kanë nivel më të ulët por se “Nën zë” është personifikim i një impresionizmi në letërsi, një impresionizëm që shfaqet krejt natyrshëm, ashtu siç ky lloj zhanri e kërkon. “Dashuria e Mimozës” e shkruar në vitin 1960 rikthehet me ngjyra të tjera, pamje të mjegulluara nga koha por gjithsesi të kapshme, pamje që Nasho Jorgaqi kërkon ti shprehë vetëm “nën zë”. Vetë titulli i librit tregon se lexuesi do të gjejë jo haptazi dashurinë ndaj femrës, bukurinë e natyrës, ngazëllimi ndaj kujtimeve, frikës nga vdekja, problemet e qytetit zhurmëmadh dhe erotizmin delikat.
Dhe “Dashuria e Mimozës”, ashtu nënë zë ka depëtuar nëpër dhejtra libra që Nasho Jorgaqi ka shkruar dhe tani nëpërmjet haikut të tij origjinal , ajo vjen kryelartë, me një nur mbretëreshe, ulet në shkallët e mendimeve të autorit, ai i zgjat dorën dhe ajo zbret e qetë dhe e sigurtë!
Kështu Nasho Jorgaqi vjen romantik i vazhdueshëm, pa ndërprerje por linear ku herë herë ndeshim shpërthime të një poezie revoltë por…edhe revolta është e edukuar.
E harrojmë kërcënimin e kohës
kosa e kokave tona
çatia që na pret të gjithëve.
Dhe nëpërmjet nostalgjisë për një jetë të jetuar denjësisht ai prenoncohet, jo vetëm për dashurinë e madhe të tij por dhe për hidhërimet. Haikut e Nasho Jorgaqit janë deduksione sikurse një gjeneral që ka kryer shumë beteja, mundohet të hedhë dritat e prozhektorit poetik në çastet sublime, të mira apo të këqia. Prandaj në haikun e Nasho Jorgaqit gjejmë pikërisht këto monologje të ëmbla, të acaruara, të anashkaluara, të mbivlerësuara ashtu si skenat e ndryshme të jetës së tij prej artisti ……
Prandaj ai krijon vazhdimisht dekore të veçanta për dashurinë, për të cilën ai bëhet një poet i brishtë:
Si tastierë e pianos
më bëhen ato shkallë
Tek shkel ……yt.
Ai shfaqet krejtësisht si një dashnor jo vetëm i botës rreth e qark, jo vetëm i femrës, grua apo nënë, jo vetëm i mendimeve të tij. Dhe për të gjithë këtë dashuri ai paraqitet i thjeshtë, ku kohën e tanishme e përdor për të parë të shkuarën e për të shpresuar tek e ardhmja. Dhe i vjen në ……mendimi më i spikatur i poetëve të mëdhenj japonez, kur autori, shkruan këtë haik të mrekullueshëm:
Ujrat gjithandej
Pasqyrë e parë e botës
ku njeriu pa vetveten.
Tek lexon haiku-t e Nasho Jorgaqit vihesh në vështirësi, vështirësi dhe ndrojtje e njëkohshme!
Ndrojtja shoqërohet me admirim për penën e qetë, aq aristokratike sa dhe të këndshme dhe mendim ndjellëse të këtij autori tashmë “flokëbardhë e fytyrëndriçuar”.
Në këto shënime unë gjej te haiku-t e Nashos edhe disa veçori të pandeshura tek autorë të tjerë të haikut, apo edhe të poezisë jo haik.
Ato janë: Erotizmi elegant, dashuria brenda panteizmit, haik urbanistik shqiptar, meditimi goditës dhe dhimbje ndaj moshës që ikën…
Nëpër moshën që ikën, ndizen edhe “fenerët e detit që ndriçojnë thellësitë” e njekohshëm duken skenat impresioniste që shoqërojnë vënde vënde të gjitha veçoritë e përmendura më lart.

Duke ndaluar më shumë te haikut për dashurinë, lexuesi vë re se ai koncentron, nuk përhapet, veçse përmblidhet rreth idesë, objektivit. Dashuria për autorin në këtë libër delikat është e përqëndruar si në vizatimet e vajzave japoneze e ai nxjerr që andej portrete të grave e vajzave tona, të veshura me rrobat e gjata e të rënda tek ecin si ëndrra të kristalta e tunden si pishat e larta të viseve shqiptare. Dhe ja befasia e prof. Nasho  Jorgaqit:
Vetëtimë në qiellin e kaltër
Ajo sapo kaloi
gjithë burrat fërkuan sytë.
Si për ti dhënë akoma më tepër ngjyrim dashurisë ai sillet si haikuistët modernë tek shkruan kaq hollë për të dashurën:
Në krahët e fluturës
Të mund të shkruaja
Emrin tënd!
Dhe ashtu i përkorë, autori vazhdon me të njëjtën mjeshtëri haikuiste:
S’ka postë më besnike
Se flladi i ……..
Që fjalët larg t’i çon.
Jo më kot e konsideroj impresionizmin e Nasho Jorgaqit tepër evident për deri sa mjafton që ai “mendimet e saj / qelqe të mjegulluara / ku sytë i vagëllojnë!” Natyrshëm ai punon me figurat e metaforave ku guackat e detit, gjethet e vjeshtës, gjuha e këmbanës, kandili i detit, buzë kristali, etj janë jeta e gjallë e kaluar dhe e tanishme e autorit.
Dashuria është prezente pothuaj në çdo faqe të librit ku merr krahë dhe një divizion i saj, ajo e zhgënjimit dashuror. Janë me dhjetra haiku ku autori me performancë ndryshe na jep shkurtazi dhimbjen që të jep ftohtësia e femrës, madje e jep krejt në mënyrë moderne
Buzët e tua, buzë kristali
gjithë dritë e shkëlqim
Por sa të ftohta!

Erotika, si pjesë vazhduese e poezive për dashurinë është një befasim që e ndesh në librin “Nën zë”. Edhe për erotikën, Nasho Jorgaqi ka bërë mbi 12 haiku shumë të bukura, të ndjera, të cimbisura dhe thellë në shpirtin e së bukurës: Ato janë poezi që na kujtojnë poetin Janis Ricos i cili rreth moshës së tij të tretë bëri një cikël të plotë me poezi të jashtëzakonshme për të, të tërë nën titullin “Erotika”, përkthimi i të cilave është bërë në Shqipëri në vitin 2000.
Vargjet erotike të Nasho Jorgaqit janë aq të bukur sa që dhe në rini të vet s’besoj t’i shkruante:
Shtegut të gjirit të saj
Zbresin syt’e tij
Ndezur trupi prush.
Në gjithë poezitë haik, gjejmë një përshkrim të trupit të gruas në formë elegante, ku ndrojtja dhe filozofia e dashurisë për femrën mbizotërojnë, paçka se figurat janë të hapura, direkte. Megjithatë ato kanë brenda një frymëzim të fuqishëm, përndryshe nuk do kishim këto vargje të mrekullueshme të ngjashme në mendim.


Dhe Nasho Jorgaqi na befason përsëri me poezitë që kanë ngjyrimin panteistik. Si një poet i rilindjes, më shumë si Naim Frashëri panteizmin e bën pjesë të jetës. Jo vetëm në haikut që ai e përmend direkt panteizmin, por edhe atëherë kur nuk flet direkt, ndihet besimi te qiellorja.
Përqafuar rri çifti
mes hënës varur në qiell
dhe hënës kredhur në liqen
apo
kush di të lexojë
ç’po shkruan në qiellin e errët
flaka e vetëtima?
Por dashuria është brenda panteizmit. Autori ka përdorur të gjitha penelatat e të gjitha bojrat për të na dhënë tabllo të reja, ndryshe. Edhe dashuria brenda një kishe e dy të rinjve jepet kaq bukur dhe moderne tek dy të dashuruarit puthin të njëjtën ikonë njëkohësisht:

Buzët tona dikur
Te ikona e një kishe
u puthën së pari.
Dashur pa dashur me këtë libër Nasho Jorgaqi hap një hulli të re në poezinë shqipe duke ripërtërirë eksperiencat e Rilindasve tanë të mëdhenj, jo vetëm të De Radës e të Naimi Frashërit. Kjo vjen sepse autori derdh gjithë filozofinë e jetës së tij, me të mirat e të këqiat që ajo i ka sjellë tek e mendon vehten të dorëzuar përpara poezisë. Dhe mirë bën. Libri “Nën zë” ka me dhjetra poezi të tilla ku jeta, dashuria, panteizmi dhe Shqipëria janë ndërthurur me fijet e viteve të gjata që autori i ruan në lëmshin e jetës së tij.

Në kundërshti me ndonjë mendim të hedhur në shtyp ku thuhet se Nasho Jorgaqi nuk e përdor haikun urban, unë mendoj se i gjithë libri është një haik urban, duke ndërtuar urën ekuilibruese midis bukurive qytetëse dhe korijeve të fshatit të cilat autori i shijon së tepërmi nëpër haikut “nën zë”. Kështu që ia bëhet bashkërendës në kultivimin e haikut qytetar, duke e parë besimin si ndërmjetëse midis qiellit dhe tokës dhe përfshirëse të jetës së njeriut. Dhe në mendjen e autorit lindi dyshimi për pozicionin e tij në jetë, dhe jo vetëm të atij:
kushedi në sa brigje
e hodha spirancën e shpresës
kurrë nuk e gjeta vetvehten.
Dhe pastaj nga ky lloj dyshimi madhor kalon në një romanticizëm të përzjerë me dashurinë që panteizmi të dhuron:
Buzët tona dikur
Te ikona e një kishe
u puthën së pari
Nasho Jorgaqi i kërkon pozicionet e jetës, filozofikisht pikërisht në ekzistencën e madhores qiellore ku dashuria dhe religjioni bëhet një:
Ajo dritare atje lart
Ishte dritarja e qiellit
Nga vështronte dashuria ime.
Si për ta përfunduar këtë filozofi tepër serioze që ndërton jetën e poetit në këtë moshë ai përsëri shfaq ndrojtjen e tij gjithmonë “nën zë” e përherë aristokrat, qytetar i dorës së parë:
Kur numëron vitet e fundit
Psalme këndo nën zë
dhe mbahu pas durimit

Nasho Jorgaqi është plotësisht i kuptueshëm nëpërmjet metaforave artistike por dhe metaforave ide, jo vetëm figurë. Vetë objektivi i librit është thënie e gjërave “nën zë”, përbën pikërisht jo vetëm një megametaforë por dhe mbështillet nga fillimi gjer në fund me një tis impresionizmi.
E kështu trajtohen problemet e moshës që po shkon dhe që diçka po afrohet, ankthi për çka nuk është realizuar mbetet në vargjet e librit si vathë të mëdhenj në veshët e femrës së padukshme,që varen e varen pambarimisht dhe autori thotë

Oh ç’më djeg malli
Për këngët e sirenave
Që ikën me rininë time.
Libri “Nën zë” zen një vend të posaçëm në poezinë qytetare të haikut dinamik shqiptar.

"Refuzimi i shkrimit' -Libri Sui Generis i Moikom Zeqos

Shkruar nga: FATMIR MINGULI'






Libri “Refuzimi i Shkrimit” i Moikom Zeqos u publikua nga Shtëpia Botuese “Dituria”. Për mendimin tim është një nga librat më të çuditshëm që janë botuar në Shqipëri. Epiteti i çuditshëm ngjan pak patetik, ose subjektiv. Për këtë libër janë shkruajtur disa shkrime në shtypin e përditshëm dhe janë bërë disa emisione në mediat televizive. Kam parasysh këtu shkrimet e Dr. Fatos Tarifës dhe studiuesit, përkthyesit dhe shkrimtarit nga Shkupi, Ahmet Selmani.

Në këto shkrime shënjohet diçka e veçantë: libri “Refuzimi i Shkrimit” është libri i një intelektualiteti të lartë, që e karakterizon këtë libër gati si një libër ftues per debat.

Duke thënë disa mendime për këtë libër, jam i vetedijshëm se “Refuzimi i Shkrimit”, më tepër sesa vëmendjen e një lexuesi të rëndomtë mëton interesin special të një studiuesi të kualifikuar. Ky libër është pjesë e një koleksioni. Mbasi botoi librat e tij me prozë të shkurtër si “Gjumashët e Efesit”, “Adami i fshehur”, “Shitësit e Kaosit”, “Perëndia I”, “Moikom Zeqo nxorri në dritë “Refuzimin e Shkrimit”, libër i cili ka të përbashkët me librat e mëparshëm stilin e autorit, por në shumë kuptime është i ndryshëm dhe nuk është i ngjashëm me librat e mëparshëm. Është veçori e autorit pak kapriçozë dhe tejet kërkues për të shkruar libra sui generis. E pra, “Refuzimi i Shkrimit” është një libër sui generis në të gjitha kuptimet.

Në ç’kuptim e them këtë cilësim? Duke u marrë për shumë kohë në substancë me librat e Moikom Zeqos mund të them se jam në gjendje të dalloj veçoritë dhe fragmentet që përbëjnë një të tërë. Erudicioni dhe kreativiteti i Moikom Zeqos tashmë është i njohur botërisht. Në këto dhjetë vitet e fundit për librat e Moikom Zeqos janë bërë shumë shkrime kritike dhe ese edhe në raport me shkrimtarët e tjerë shqiptarë. Mund të them se për të janë shkruajtur edhe disa libra, që analizojnë krijimtarinë e tij si p.sh librat e kritikëve Josif Papagjoni, Nehas Sopaj, Nuri Plaku dhe Ahmet Selmani. Është një gjendje e pazakontë interesimi. Në rrafshin publicitar librat e Moikom Zeqos duket se nuk e gëzojnë nominimin e çmimeve zyrtare, as bujën mediatike marramendëse.

Nga ana tjetër rezulton se Moikom Zeqo është ndoshta autori shqiptar për të cilin janë shkruajtur më shumë shkrime të specializuara dhe profesionalë. Këtu nuk duhet harruar edhe jehona që ka patur libri i tij “I don’t believe in ghosts (Unë nuk i besoj fantazmat)”, publikuar nga Shtëpia e madhe Botuese e Neë York-ut, BOA Edition në 2007, libër poetik i përkthyer në anglisht nga poeti dhe editori amerikan Wayne Miller, për të cilin kanë shkruajtur disa ese nga personalitetet e kulturës amerikane. Për shkak të një gjendje kaotike të vlerësimit të vlerave artistike në Shqipëri, Moikom Zeqo ende “vuan” sindromën edhe të mosvlerësimit edhe të vlerësimit. E gjithë kjo është e vetëkuptueshme. Por, një gjë është e sigurt. Vepra poetike dhe në prozë e Moikom Zeqos është e rëndësishme sa e klasifikojnë atë si një nga personalitetet më të mëdha dhe më origjinalë të kulturës shqiptare për sot dhe për të ardhmen. Natyrisht që këtë do ta vërtetojë koha, por nuk mund të mohohet që në këto përcaktime esenca e të vërtetës nuk zbehet, as nuk zhbëhet.

Libri “Refuzimi i Shkrimit” është një libër ku talenti krijues i Moikom Zeqos sublimohet në një pjekuri të plotë. Ky është një libër i pangjashëm me librat që botohen në Shqipëri, është një libër me një stil lakonik dhe përgjithësues. I tërë libri bashkëpërfshin tregime, skica që përbëjnë nganjëherë shtrate romanesh dhe prozash të shkurtra të cilat formojnë plotërinë dhe substancën e librit. Ky libër ka një tendencë të brendshme: është libri i një universalizimi të motiveve dhe të subjekteve. Zeqo e ka atribut të tij kapërcimin e kohërave, sintezën e qytetërimeve dhe letërsive, ai lëviz siç thotë kritiku i njohur, akademiku Ali Aliu, në një ese që ka shkruajtur për të, “në një kopsht erudicioni” ku temat dhe metaforat përplasen dhe bashkëjetojnë, ku duket sikur të gjitha subjektet përbëjnë një valle sakrale, ku lëvizjet shpesh duken të palidhura me njëra tjetrën, por Moikom Zeqo i lidh ato” si magjistari i cili bën lidhjen e çudirave të veta me një mjeshtëri të vërtetë dhe të pabesueshme.”

“Refuzimi i Shkrimit” është shëmbëlltyra, e nënvizoj, e një intelektualiteti cilesor, gjë që i mungon shumë librave të shkrimtarëve të tjerë shqiptarë. Moikom Zeqo nuk ka frikë se nuk mund të kuptohet, ose dhe të keqkuptohet. Ai është një krijues i vetëdijshëm deri në fund. Ai shkruan një letërsi për të konkurruar me shkrimtarët botërorë. A është kjo një ambicie e tepruar? Mendoj se nuk është aspak e tepruar. Ai synon më tepër integrimin e letërsisë shqipe në letërsinë botërore. Të gjitha librat e tij nga viti 1990 e këtej e synojnë pa mëdyshje këtë objektiv. Kjo duket qartë, studiuesit që do merren me veprën e tij më tepër do ta konstatojnë, sesa do ta kontestojnë.

Libri “Refuzimi i Shkrimit” ka si nëntitull “Proza nga Kaosi”. Nuk është një nëntitull thjesht pretencioz. Duke lexuar këtë libër lexuesi natyralizohet me prirjen e lirë, absolutisht të çlirët të të shkruarit moikomian. Është e habitshme që Zeqo shkruan me një stil tejet të kondensuar por, pa e zbehur asnjëherë kuptimshmërinë. Ai shkruan me fraza të shkurtra dhe të qarta në mënyrë mizore. Detajet janë vezulluese dhe përfshihen në paradigmën e një paradoksi. Ai është gjahtar i paradokseve dhe ka zgjedhur më tepër sesa alegorinë gjendjen shpotitëse të subjekteve. Nuk kemi të bëjmë me mistifikimin e një kaosi të vërtetë. Moikom Zeqo ka parasysh situatat ftillëzuese dhe është i bindur se procesi krijues është pikërisht procesi i kaosit që bëhet kozmos. Pra libri i tij është një lloj eksegjeze. Ai merret shumë me dialektikën e motiveve duke sfikuar logjikën formale. Në këtë kuptim Herakliti i Efesit ngjan se është një idol i Moikom Zeqos por mund të shtojë se shëmbëlltyrat frymëzuese të këtij autori janë Montenji dhe Blez Paskali të cilët kanë shkruar proza të shkurtra por me fuqi vizionare.

Nuk është qëllimi i këtij shkrimi komenti i komenteve të librit në fjalë. Këtë mund ta bëjë kushdo. Por kjo nuk është më e rëndësishmja. Libri i Moikom Zeqos më shumë se gjithçka është një prerje konceptuale. Ai duket se refuzon rrëfimin tradicional dhe linear. Ai operon me konceptualitetin jo vetëm të ngjarjeve por dhe të fjalëve. Ai u jep vlerën e së tërës fragmenteve. Ai luan me lojën dhe estetikën lëvizëse të fragmenteve. Ai qarkullon me mjeshtëri të veçantë një lloj “arkeologjie” të subjekteve që përjetojnë më tepër një “pakohësi”, sesa një kronologji. Moikom Zeqo në këtë libër pllenon konceptet e tij filozofike me letërsinë e mirëfilltë. Ai krijon lexuesin e tij, lexues i cili duhet të sfidojë padyshim mediokritetin. Libri “Refuzimi i Shkrimit” nuk është një libër populist dhe një kiç-kulturë. Përkundrazi, ai është një libër serioz, që kërkon të ndryshojë diçka. Dihet se ndryshimet janë të mundimshme. Janë sfida. Por Moikom Zeqo është nga ata që parapëlqen rrezikun në ballafaqim. Ai konceptualizon një letërsi që ndryshon, një letërsi tjetërlloji. Në këtë kuptim ai është i vetëdijshëm, por dhe i rrezikuar që të mos kuptohet. Së fundi, libri “Refuzimi i Shkrimit” duhet lexuar seriozisht. Ata që lexojnë përciptazi nuk kanë asnjë arsye ta marrin në dorë këtë libër. Por, lexuesit e vërtetë e kanë një mundësi për të ndjerë një kënaqësi intelektuale deri diku të rrallë.

*Fatmir Minguli, autor i disa librave me kritike letrare

[1323877299-refuzim_shkrimi_1.jpg]