Ilirishtja shqipes
Jam gjuhë e stërmoçme
jam gjuhë prej të parave
jam para Atllantishtes
e folmëja ime shkruhet
Shkrimet në Kuniformë
mund t´i gjeni edhe sot
nëse studiuesit e gjuhës
do të dinë të më lexojnë
Këputja e disa hallkave
krijoi shumë përmbytje
u shuan shkrime të tëra
vepra krejt të fillimit
Jam gjuhë e shqiptarëve
i thotë ilirishtja shqipes
jam e dhéut të zemrës
jam gjuha që bën dritë
Kështu vjershëron poezinë e tij poeti i mirënjohur shqiptar Rrustem Geci.
Jam gjuhë e stërmoçme
jam gjuhë prej të parave
jam para Atllantishtes
e folmëja ime shkruhet
Shkrimet në Kuniformë
mund t´i gjeni edhe sot
nëse studiuesit e gjuhës
do të dinë të më lexojnë
Këputja e disa hallkave
krijoi shumë përmbytje
u shuan shkrime të tëra
vepra krejt të fillimit
Jam gjuhë e shqiptarëve
i thotë ilirishtja shqipes
jam e dhéut të zemrës
jam gjuha që bën dritë
Kështu vjershëron poezinë e tij poeti i mirënjohur shqiptar Rrustem Geci.
Gjuha e ilirëve, gjuhë indoevropiane që është folur në periudhën antike deri në shekujt e parë të erës së re në Iliri. nga Ilirishtja e ka burimin gjuha shqipe. një dialekt i veçantë i ilirishtes, mesapishtja flitej edhe në Italinë e Jugut në krahinën Apulis dhe në në atë të Kalabrisë. Shtrirja e ilirëve dhe e ilirishtes në periudhën antike është një problem ende i diskutueshëm. Nga Ilirishtja e Ballkanit nuk kemi as tekste të shkruara, as mbishkrime. Atë e njohim pak nga disa emra vendesh, fisesh e njerëzish të trevave ilire, nga disa glosa të lëna nga autorëantikë, grekë e latin dhe nga disa fjalë që mbahen si huazime ilire në greqishten e vjetër dhe në latinishten. Nga gjurmimet dhe studimet e bëra gjat shekullit të kaluar dhe sidomos në shekullin tonë (H. Krahe, A. Majer, N. Jokli, J. Rusu, E. Çabej, Z. Mirdita etj.) është mbledhur , sistemuar e botuar një lëndë mjaft e gjerë nga ilirishtja dhe janë bërë përpjekje për të përcaktuar në vija të përgjithshme disa nga tiparet fonologjike, leksikore e fjalëformuese të gjuhës ilire, si edhe disa aspekte të marrëdhënieve të saj me gjuhë të tjera indoevropiane. Nga studimet janë vënë re disa përkime të ilirishtes me gjuhën gjermanike, balltike dhe me keltishten. Një pjesë e mirë e lëndës gjuhësore të ilirishtes gjen shpjegim me anë të gjuhës shqipe. Mjaft nga emrat e viseve të zonës ilire gjejnë përgjegjëset e tyre në leksikun e shqipes ose në toponiminë e saj: Bigeste: bigë "mal me dy maja", Dardania: dardhë, Delmatia: delme, Dimallum; dy (di) dhe mal etj. Kjo është edhe një nga dëshmitë më të shëndosha të tezës së prejardhjes ilire të gjuhës shqipe, e cila mbështetet edhe te dëshmitë e shumta që janë nxjerrë në dritë nga gjurmimet arkeologjike. Një sintezë e arritjeve në fushën e studimeve për ilirët dhe ilirishten është bërë në simpoziumin "Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve" (Tiranë , 1967) dhe në "Kuvendin e studimeve ilire" (Tiranë 1972).
Prejardhja e shqiptarëve nga ilirët dhe e shqipes nga ilirishtja vazhdon ende të mbetet çështje që ka nevojë për t’u ndriçuar nga ana e studiuesve dhe historianëve. Rikthimi i vëmendjes kah kësaj çështjeje ishte edhe qëllimi i simpoziumit shkencor të zhvilluar dje në ambientet e Muzeut Historik Kombëtar, “Rikthim në Iliri”. Në këtë aktivitet të organizuar nga “Amadeus grup”, arkeologë, gjuhëtarë, historianë etj., si Luan Maltezi, Neritan Ceka, Seit Mancaku, Moikom Zeqo, Hysamedin Ferra etj., sollën argumente mbi vazhdimësinë nga ilirët te shqiptarët. Për historianin Luan Malltezi, argumentimi mbi baza të forta shkencore mbetet ende një sfidë për studiuesit shqiptarë. Në kumtesën e tij, arkeologu Neritan Ceka solli një informacion të ngjeshur mbi dinastitë e mbretërve ilirë dhe argumente mbi faktin që Iliria nuk ishte një vend fisesh, por mbretërish dhe jo një botë “kasollesh”, por qytetesh, duke renditur disa qendra të rëndësishme si Amantia, Bylisi etj. Me mijëra fije të dukshme e të padukshme ai rrëfeu për lidhjet e Ilirisë me Greqinë, Maqedoninë etj. Sipas Cekës, ngjashmëritë e ilirëve me grekët e lashtë kanë qenë të mëdha. Ndryshimet sipas tij ishin vetëm sasiore, por jo cilësore. Gjuhëtari Seit Mancaku referoi mbi lidhjen e ilirishtes me shqipen. Ai e quajti një ekuacion të vështirë, që kërkon të lidhë dy realitete të ndryshme, antikitetin dhe realitetin modern. Sipas tij, ky debat i ka mbajtur të mbërthyer studiuesit për dy shkuj me radhë dhe pranoi se bëhet fjalë për një ekuacion të vështirë, ku njëra anë ilirishtja është e panjohur. Në mungesën e provave konkrete mbi këtë vijueshmëri, Mancaku renditi ato fakte që e bëjnë të mundshme tezën iliro-shqiptare. Sipas tij, është i njohur fakti që në gadishullin ballkanik janë folur ilirishtja, greqishtja, maqedonishtja dhe trakishtja. Studiuesit e kanë eliminuar greqishten dhe maqedonishten, pasi me të parën nuk ka asnjë lidhje, ndërsa e dyta u helenizua shumë shpejt. Kështu që dy gjuhët e mundshme nga mund të rrjedhë shqipja është ilirishtja dhe trakishtja. Duke u mbështetur në studimet e Çabejt, Hahnit, Shuflajit, Krahes etj., Mancaku u shpreh se teza ilire është ajo më e qëndrueshmja, duke iu referuar onomastikës, toponimive dhe zhvillimeve fonetike dhe morfologjike të fjalëve. Të tjerë folës argumentuan mbi trashëgiminë e mentalitetit, të institucioneve, të pozitës së gruas në shoqëri etj.
Sipas Akademik Eqrem Çabej -it :Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diçka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen çuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveç kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
Çeshtja se çfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birërie) apo jo, kjo çeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveç kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze çeshtja se ç’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me më shume a më pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
Ne kete çeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembëll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te çfaqur ne driten e plote te historise siç eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne çeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo çeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vënët e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenësisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirë” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirë” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moçem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veçanta, si akeasit, danaët, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne çdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar çeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.
Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diçka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen çuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveç kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
Çeshtja se çfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birërie) apo jo, kjo çeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveç kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze çeshtja se ç’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me më shume a më pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
Ne kete çeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembëll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te çfaqur ne driten e plote te historise siç eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne çeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo çeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vënët e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenësisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirë” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirë” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moçem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veçanta, si akeasit, danaët, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne çdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar çeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.
Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diçka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen çuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveç kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
Çeshtja se çfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birërie) apo jo, kjo çeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveç kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze çeshtja se ç’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me më shume a më pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
Ne kete çeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembëll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te çfaqur ne driten e plote te historise siç eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne çeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo çeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vënët e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenësisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirë” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirë” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moçem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veçanta, si akeasit, danaët, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne çdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar çeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.
Nga fusha e toponomastikes historike, duke u nisur me rrugen metodikisht te drejte prej rrethanave te brendshme te shqipes, ne konstatojme se emrat e atyre qyteteve, lumenjve, maleve etj. te treves nga Raguza gjer ne Çameri, nga Shtipi, Nishi, Shari e Shkupi e gjer ne brigjet e Adriatikut e te detit Jonik, te cilat dihen qe nga koha antike, me trajten qe kane sot ne gjuhen shqipe deshmojne per nje vazhdimesi, per nje kontinuitet ne kete truall. Keto emra ne pjesen me te madhe paraqesin nje zhvillim gjuhesor nga trajta e lashte ne te rene ne pajtim me ligjet fonetike te shqipes, dhe ne nje menyre qe trajta e tyre e sotmja nuk mund te shpjegohet veçse me mjetet e saj, duke mos gjetur shpjegim me ane te ndonje gjuhe tjeter te Gadishullit Ballkanik: Ragusium: Rush, Scodra: Shkoder, Astibus: Shtip, Naissus: Nish, Scradus mons: Shar, Scupi: Shkup, Drivastum: Drisht, Pirustae: Qafa e Prushit, Lissus: Lesh (si lat. Spissus: shpesh), Candavia: Kunavlja, Dyrrachion: Durres, Isamnus: Ishem, Scampinus: Shkumbini, Aulon: Vlone Vlore, Thyamis: Çam – . Kjo eshte nje nga provat me shtrenguese per autoktonine e popullit shqiptar. Perpjekjet e disa dijetareve per ta menjanuar ose minimizuar kete, jane caktuar a priori te deshtojne, sepse ketu ndeshin arsyetime pergjithesuese ne arsyetime te mbeshtetura ne fakte. Ne kete mes nuk mund te jete nje gje e rastit kjo, qe emri i albanoivet antike te Shqiperise qendro-veriore rron edhe sot, si emer nacional i vjetri i popullit e i vendit (arbën, arbër), ne truall te shqipes e ne ngulimet shqiptare te Italise e te Greqise. Ketyre vjen e u shtohet dhe rrethana, qe nga emrat e viseve te zones ilire nuk jane te pakte ata qe gjejne pergjegjesit e tyre ne leksikun e shqipes ose ne toponimine e saj, e gjithsesi vetem ne kete gjuhe. Khs. Bigeste: bige “mal me dy maja”, maje mali (?), Brindia Brundisium: bri brini, Dardania: dardhe, Delmatia: delme, Lamatis: lamë lëme, Molontum: mal, Mathis: mat “buze lumi, breg deti”, Meturbarbis: mjet, Pelagonia: pellg me e vjeter pellëg, Ragusium: Rush rrush, Sason emri i ishullit te Sazanit: thaj, te thate “toke, steré, terë”, Tara Tarentum: ter “thaj nje gje te lagur, ne ere, ne diell, ne zjarr”, Tergeste etj.: treg, Ulkinion: ulk, Vendum: vend etj.
Duke kaluar tek emrat e personave, do te themi se me gjithe ndryshimet e medha qe ka pesuar antroponimia, si kudo, edhe ne Evropen juglindore e ne Shqiperi, sidomos me perhapjen e krishterimit nuk mungojne analogjite. Eshte vene re se disa emra personash te ilireve, si Bardus, Bardyllis, Bato, Dasas, Das(s)ius, Dida, Licaus, Licca, Marica, ose jane te gjalle edhe sot ne Shqiperi, ose gjejne pergjegjëset e tyre ne gjuhen shqipe, ose spiegohen me mjetet e saj(5). Ne ato do te perfshihen tani edhe Bardibalus, emer burri gjetur me kohe ne Serbi perendimore, te cilit mendojme se nga fusha e shqipes i pergjigjet kompozite me dy sinonime balbardhë, qe ndryshon nga ai vetem ne topiken e dy elementevet perkatese te tij(6). Hyn aty dhe emri i nje gruaje Lydra gjetur ne vjetet e fundit ne Durres(7). Ky emer i cili mund te lexohet edhe Lunda, per ne, si “e paster, e dlire”, i perket etimologjikisht e morfologjikisht grupit gr. Lutron “banje” lat. Latus “i lare; i paster” gal. Lautro “banje botore”; afrohet edhe me shq. i dlire, gje qe tregon se edhe i lirë nuk rrjedh me rruge te drejtperdrejte prej lat. Liber, po duket te jete perzier me nje fjale vendi te shqipes, te afer me Lydra. Te Skerdialidas, emri i njohur i dy princeve ardiane, ndersa te pjesa e pare mund te kemi te bejme, ne pajtim te H. Krahen(8) , me ilir. skerd – = lit. skerdzius “bariu”, sllav. e vjeter kishtare creda “rradhe, tufe”, ind. e vj. çardhas “tufe, çete”, shq. çerdhe, te – laidas me fort se nje fjale te afert me gr. laidros “i leshurar, i pacipe”, kemi analogjine ilire te angl. leader, gjerm. Leiter “pris, udheheqes”, gjermanike e perbashket laidian; keshtu qe ky emer ilir del me kuptimin “pris çetash” (fjale per fjale “çeteprijes”), e jo (me Krahen) “ai qe leshon tufen”.
Nuk mund te lihet menjane ketu edhe ekzistenca e nje terminologjie detare mjaft e pasur te shqipes, si ne lidhje me floren e faunen e detit, si dhe ç’i perket lundrimit e peshkatarise. Edhe kjo deshmi qe shqipja eshte formuar lashtesisht ne brigjet detare te krahut perendimor te Ballkanit(9).
Ne kritikat qe u behen ketyre argumenteve nga disa dijetare, nuk shohim te shtrohet ndonje gje e re. Ato ne pjesen me te madhe jane nje paraqitje skemash te vjetra me nje pekt te ri, nje perseritje disi e modifikuar e tezave te ditura e me te shumtat te vjeteruara te G. Vajgandit, pa u shtuar atyre ndonje gje qenësore e pa i çuar me tej ne ndonje drejtim rezultatet e tyre.
Lidhur me toponomastiken historike, ne tezen e Ivan Popoviçit(10) se shqiptaret paskan zene vend ne Shqiperi Veriore ne kohen pas dyndjes se sllaveve ne ato ane injorohet ky fakt, qe nje pjese e mire e toponimeve shqiptare e sllave te asaj krahine qe ai sjell si argument per kete teze, ne gjuhen shqipe jane apelative. Kjo gje, e cila nuk eshte vene re gjer me sot, deshmon qe sllavet i kane marre ato nga goja e shqiptareve, e jo anasjelltas. Aty hyjne nder te tjera Fundina ne Kuç te Malit te Zi (midis Hotit e Triepshit): fundëna, shumesi i fund-it, formim topik si Bishtna, Lisma, Ndërfandna; Buenë Bunë, ne shek. XV S.Benedicti de Buena, serbokr. Bojana: shq. buenë boenë “te dalet e lumit jashte shtratit, vershim”; Lim shqip e serbokroatisht: lym (neper dialektet e Veriut edhe lim) “balte e lumit, toke qe ka sjelle lumi me vete” (N. Jokli); Dêjë edhe ne Mat: dêjë ne Vau i Dêjes, roman. Dagno, serb. e vj. danjo nga serbokroatishtja dan “dogane”; shq. dêjë “vendi ku eshte ulur bora, ku ka shkrire bora; vendi ku ujet eshte i ceket, ceke”: dêja e ujit: Dêjë edhe ne Mat: dêjë nje postverbal i dêhet bora “shkrin bora vende-vende: ulen ujrat e lumenjve”: Mati, serb. e vj. Mat, pas Payly-Wissowas prej ilir. mat – “buze lumi a deti”: shq. mat “buze lumi, breg deti”, Bulgër emer vendi ne Mirdite e ne Shestan jo “bullgar”, po = bulgër bujqër” “Quercus macedonica, lloj lisi”. Mendimi i ketij dijetari “sigurisht” me ane te sllavishtes (Svac, Drac, Vojusa, Lab-) dhe qe Ulqin, Pult, Drisht, Lesh “thjesht teorikisht” mund te kene hyre me ane te sllav. Lcin, Pilot, Drivost, Lesb, ne kete situate gjuhesore as qe diskutohet.
Ne lidhje me argumentin qe terminolojia detare e shqipes me fjale te lashta e te trasheguar qe ka, deshmon per pranine e elementin shqiptar qemoti ne viset e sotme bregdetare, eshte ngritur si kunderargument qe disa nga keto fjale si det, vä, mat, valë, shkulm, nuk i perkasin vetem detit, po edhe ujrave te brendshme; disa te tjera si grykë, anije (:anë, enë), ballë, pëlhurë, shul, lugatë, jane metafora ose rrjedhoja (derivate) fjalesh qe ne krye te heres nuk kane pasur lidhje me detin e qe ne perdorimin detar mund te kene arritur me vone e po keshtu – thuhet – qendron puna edhe me disa elemente te faunes, si likurishtë “polip”, ngjalë e ndonje tjeter(11). Pa mundur te hyjme ne hollesira ketu, per te pare nese terme te tilla vertetojne diçka apo nuk vertetojne asgje, le te keqyrim shkurt si paraqitet gjendja ne disa gjuhe te tjera, per te cilat nuk jane shprehur dyshime per nje afersi te moçme me detin. Aty shihet se fjalet e detarise edhe ne keto gjuhe burojne me te shumtat prej kuptimesh te tjera dhe se vetem ne perioden postetnike te tyren, dhe aty vetem me kohe, erdhen e hyne ne perdorimin detar. Ne greqishten fjaleve thalassa “det” dhe ochthe “buze lumi”, “breg deti”, nuk u dihet burimi; pélagos “det” do te thote ne thelb “siperfaqe, vend rrafsh”; hals “det” eshte “kripe”: pontos “det” eshte “udhe, shteg” dhe afrohet me lat. pons pontis “ure” e me sllav. put “udhe, udhetim”: kolpos “gji deti” eshte “gji” pergjithesisht; isthmos “ngushtice deti, istm” do te thote edhe “qafe” qe ne thelb duket te kete pasur kuptimin “kalim, hyrje”: kyma “vale, dallge” shenon dhe pjellen, embrionin dhe kuptimi detar i saj nuk eshte i pari, prymne “pjesa e prapme e anijes” eshte nje me prymnos “me i mbrapmi, me i poshtmi”: histos ”dyrek, shul i anijes” eshte me pare “shul i begjve, vegj: pelhure” dhe buron prej vegjetarise. Nga fusha e latinishtes aequor “det” eshte “siperfaqe e rrafshet, fushe”; sinus “gji deti” eshte “palë, preher, gji skute”: velum “velat” eshte pelhure, perde” dhe ne thelb nje fjale vegjtarie: alga “leshterik” eshte me pare diçka si “myk, te ndyte”. Ne gjuhet gjermanike gjerm. Schiff “anije” dikur ka pasur dhe kuptimin e enes, po ashtu si it. vascello frgj. vaisseau nga lat. vascellum “ene e vogel”, si dhe shq. anije e cila lidhet me anë, enë, khs. enë e mëdhaja e enët e vogla te Ulqinit(12). Edhe ne keto gjuhe terma si gr. kolpos, lat. sinus maritimus, gjerm. Meerbusen “gji deti”, kjo nje perkthimi i fjales latine, nuk jane tjeter veçse metafora. Ne te tilla rrethana na duket pak si e ngutur te thuhet se fjale si det, mat, valë, gryke, anije nuk perbejne elemente te nje leksiku detar te trasheguar te shqipes. Edhe nese disa sosh ose edhe shumica e tyre u perkasin edhe ujrave te brendshme. Logjikisht prej kesaj nuk mund te nxirret se nuk jane qemoti edhe te detit. Dhe Mendimi qe fjalet e ketij llojit vetem ne nje shkalle te mepastashme te gjuhes hyne ne perdorimin detar, operon me nje argumentum ex silentio: me deshmimin e vone te shqipes si gjuhe askush nuk mund te thote qe keto nuk kane qene perdorur qemoti si shprehje te gjuhes detare(Akademik Eçrem Çabej :
"Ilirshtja dhe shqipja")
...........
Sipas studiuesit shqiptar z.Ramiz LUSHAJ, nëna e Gjuhës ShqipeIlirishtja.
Megjithë ndryshimet dialektore që kanë ndodhur në këta katër – pesë shekujt e fundit, studimet e gjëra dialektologjike kanë treguar se elementët e përbashkëta në të dy dialektet e shqipes janë më të shumta nga ç’mendohej në të kaluarën.
I. GJUHË INDOEUROPIANE
Gjuha Shqipe bën pjesë në Familjen e Gjuhëve Indoeuropiane dhe është degë më vete në trungun e saj, pasi nuk rrjedh prej asnjërës nga gjuhët e sotme të saj. Karakterin indoeuropian te saj e trajtuan në vitin 1824, ndersa gjuhëtari i shquar danez, studiuesi dhe përshkruesi i 150 gjuhëve Rasmus Rash (1787 – 1832), e theksoi më 1835 studiuesi i shquar gjerman Xhozef Riber Ksilander (1794 – 1854) dhe e vërtetoi përfundimisht më 1854 gjuhëtari i shquar gjerman Franc Bopi (1791 – 1867), një nga themeluesit kryesor të Metodës Historiko – Krahasuese, në veprën e tij të famshme “Ueber das Albanesische in seinen verwandtscaftlichen Besichungen“ (“Mbi shqipen dhe lidhjet e saj farefisnore“).
Gjuha Shqipe, e prejardhur nga Ilirishtja, si rrjedhim i evolucionit të saj historik, me zhvillime të brendshme të reja, nga pikëpamja tipologjike, sikurse edhe gjuhët e tjera indoeuropiane, është Gjuhë Sintetike – Analitike, duke u larguar nga faza e hershme si Gjuhë Sintetike, por ka ruajtur disa fakte e tipare gjuhësore të saj të trashëguara ndër shekuj mbijetese e konsolidimi si gjuhë kombëtare e shqiptarëve.
Nisur nga kjo, për krahasim, merren vetëm ato fjalë që janë të përbashkëta për disa gjuhë indoeuropiane, por që me kalimin e kohës mund të kenë pësuar ndryshime, ku hyjnë në rradhë të parë fjalë që tregojmë lidhje gjaku (át, ëmë, vëlla, motër, bir, bij); fjalë të tjera që gjejnë paralele në disa gjuhë e nuk mund të trajtohen si huazime (njeri, ujk, dimër, ari, elb, natë, gji, i bardh, i zi, i madh, bie, djeg), numërorët e thjeshtë (nga një deri në dhjetë), disa përemëra etj. Sjellim shembuj: - ulk, ujk, sanskritisht – vikah, latinisht – lupus, greqishte e vjetër – lykos, rusisht – volk, gjermanisht - Wolf, gotisht - Wolfs, anglisht - Wolf (Wulf). Tjetër: Shqip – ëmë, latinisht – matër, greqishte e vjetër – metër, sanskritisht – matar, lituanisht – mate, rusisht – mat, gjermanisht – mutter, anglisht – madhëri (mother) persishte e vjetër – lamatar, shqip – motër (kjo fjalë e ka ndryshuar kuptimin, sepse dikur kishte kuptimin nënë, ëmë). Edhe fjala dimër (dimën) ka korrespendencat e veta në gjuhët e tjera indoeuropiane: latinisht – hiems, greqishte e vjetër – heimón, kheimon, sanskritisht – hima (krahaso – Himalaja), sllavisht – rima. Këtij krahasimi mund t’i nënshtrohen edhe format gramatikore, edhe kuptimet e fjalëve që me kalimin e kohës mund të ndryshojnë, prandaj nuk është nevoja që të përputhen plotësisht. Marrim një shembull: fjala shqipe djath ka përgjegjësen e vet fjalën e sanskritishtes (indishtes së vjetër) dadhi (me kuptimin – hos) dhe fjalën e persishtes së vjetër dadan (me kuptimin – qumësht)
Të gjitha gjuhët indoeuropiane, duke u mbështetur në mënyrën se si i reflektojnë bashkëtingëllorët grykorë (tektale) qiellzore k’, g’, g’h, proces që mendohet se është kryer në mijëvjeçarin e dytë (p.K.), ndahen në dy grupe të mëdha:
a) Satem (Lindje)
b) Kentum (Perëndim)
Në këtë ndarje të madhe Shqipja bën pjesë në gjuhët Satem (Lindje) bashkë me gjuhët indoiranike, balto – sllave, armenishte (këtu hyn edhe arabishtja), sepse grykorët qiellzorë k’, g’ (q,gj), g’h, janë reflektuar në ndërdhëmborë: k’ në th, g’ në dh por edhe në d. Sjellim shembuj: latinisht – acidus (shqipto: akidus) e në shqip – i athët; latinisht e greqisht – lego e në shqip – (mbë) lodh, (zgë) ledh, zgjedh; latinisht – gener e në shqip – dhëndërr; latinisht – hiems e në shqip – dimër; fjala dorë është e ardhur nga një zonë indoeuropiane g’ hera.
Në grupin Ketum (Perëndim) hyjnë latinishtja (me bijat e saj), greqishtja, keltishtja, gjuhët gjermanike, tokarishtja, ketitishtja, ndonëse këto dy të fundit gjenden në Lindje (në Azinë e Vogël).
Gjuhën Ilirishte, nënën e Shqipes së sotme, disa studiues e kanë futur Kentum (Perëndim) e disa të tjerë në Satem (Lindje).
Gjuhët Indoeuropiane janë ndarë në dy grupe kryesore sipas mënyrës së reflektimit të bashkëtingëlloreve mbylltore të zëshme të aspiruara: bh, dh.
a) Një grup gjuhësh si sanskritishtja, latinishtja, greqishtja e vjetër, etj. karakterizohen nga ruajtja e shqiptimit të aspiruar.
b) Në një grup tjetër hyjnë gjuhët indoeuropiane, në të cilat bashkëtingëlloret mbylltore të zëshme të aspiruara, e kanë humbur prej kohësh shqiptimin e aspiruar, duke u shndërruar në bashkëtingëllore mbylltore të thjeshta Shqipja hyn në këtë grup bashkë me gjuhët gjermanike, keltike, baltike, sllave, me armenishten, iranishten, ketitishten, tokarishten, si dhe gjuhët e vjetra, të vdekura, të Gadishullit të Ballkanit: ilirishten, makedonishten, trakofrigishten.
Shqipja në këtë rast f-së latine dhe ph-së greke, i përgjigjet në fjalët e së njëjtës gurrë me një b, ose mbylltoret e zëshme të aspiruara bh, dh, kanë dhënë me shqip mbylltore të thjeshta, b, d. Sjellim shembuj: bie, e krahasuar me një bazë indoeuropiane b hero, sanskritisht – bharati, greqisht – phero, latinisht – fero, gotisht – baira, sllavishte e vjetër – bera, brat dhe armonisht – herem. Tjetër: shqip di, e krahasuar me sanskritishten dh i “mendime, dije“.
Në disa dukuri të tjera të hershme fonetike, siç është dukuria e kthimit të O-së së shkurtër indoeuropiane në a, Shqipja shkon me gjuhët indoeuropiane Veriore (gjuhët gjermanike, balto – sllave), duke u larguar nga gjuhët indoeuropiane Jugore (latinisht, greqisht), sepse në shqip, sikurse në grupin verior, ajo është reflektuar në a. Sjellim shembuj: shqip – natë, e krahasueshme me një bazë indoeuropiane + noct; sanskritisht – nakti, lituanisht – naktis, gjermanisht – nacht, latinisht – nex, noctis, greqishte e vjetër – nyks. Tjetër: në shqip – asht (i), e krahasuar me një bazë indoeuropiane + ost, sanskritisht – asthi, latinisht – os, osis, greqishtja e vjetër – ostcon.
Gjuha e sotme Shqipe, e prejardhur nga Ilirishtja, si një gjuhë e veçantë e trungut Indoeuropian, e lindur, zhvilluar e konsoliduar në trevën e Ballkanit, ka një sistem fonologjik origjinal, të përbërë prej 7 fonemash zanore dhe 29 fonema bashkëtingëllore; ka një sistem të larmishëm formash gramatikore; ruan mirë sistemin rasor (pesë rasa); ka sistem tri gjinish (mashkullore, femërore, asnjanëse – kjo e fundit është rrudhur në një grup të kufizuar emrash); sistemi emëror ka trajtën i shquar – i pashquar; ka nyje të përparme; sistemi foljor dhe emëror njeh fleksionin e brendshëm (dal – del, dash – desh); ka dy tipa strukturorë mbiemrash (të nyjshëm e të panyjshëm); të numërohet krahas sistemit decimal (dhjetë, tridhjetë), bashkëjeton edhe sistemi vigesinal (njëzetë, dyzetë); sistemi foljor ka një larmi formash mënyrore e kohore; koha e ardhshme është e ndërtuar në mënyrën analitike me dy forma: do + lidhore, kam + paskajore.
II. GJUHA SHQIPE E PREJARDHUR NGA ILIRISHTJA
Nëna e Gjuhës Shqipe është Ilirishtja, prej së cilës ka mbetur një fond i çmuar me rreth 1 mijë fjalë, kryesisht emra vendesh, njerëzish, fisesh, banorësh, perëndish, të cilët ndihmojnë shkencërisht në dobi të vërtetimit të vijimësisë së shqiptarëve nga Ilirët dhe të Shqipes nga Ilirishtja. Në ndihmë të kësaj të vërtete shkencore vijnë disa argumente bindës:
1. Shqipja flitet sot në një pjesë të trojeve ku në periudhën antike flitej Ilirishtja. Trojet ku sot flitet Shqipja në krahasim me trojet e dikurshme të saj janë rrudhosur përgjatë shekujve si rezultat i disa arsyeve historike.
2. Ato pak elementë gjuhësorë që janë njohur si Ilirë gjejnë shpjegim me anë të Gjuhës Shqipe.
3. Format e toponimeve të lashta antike, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar në përputhje me rregullat e fonetikës historike të shqipes.
4. Marrëdhëniet e Shqipes me Greqishten e Vjetër dhe me Latinishten tregojnë se Shqipja është formuar si gjuhë në një periudhë të hershme në fqinjësi me këto gjuhë.
5. Të dhënat e arkeologjisë dhe të dhënat e tjera të kulturës materiale e shpirtërore të popullit tonë dëshmojnë ka vijimësi kulture nga Ilirët tek Shqiptarët.
Në këtë vështrim vlerë të madhe marrin veçanërisht emrat e qyteteve, maleve, lumenjve të trevave ilire, që dihen si të kohës antike, të cilët paraqesin një zhvillim gjuhësor nga trajta e lashtë në të renë në pajtim me ligjet fonetike të shqipes dhe me një mënyrë të atillë që trajta e tyre e sotme nuk mund të shpjegohet veçse me mjetet e Gjuhës Shqipe. Këta emra kanë mbetur nëpër shekuj historie në gojën e shqiptarëve, në gojën e së njëjtës popullsi shqipfolëse që nga lashtësia pellazgo – ilire.
Emri i Albanoi-ve antik (fis ilir, të cilët i përmend Ptolemeu i Aleksandrisë në shekullin e dytë para Krishtit) vazhdon të rrojë edhe sot (i pashkëputur nga emërtimi i para dymijë viteve) si emër nacional i popullit e vendit në truall të Shqipes e në ngulimet shqiptare në Itali e Greqi, çka, edhe ky fakt, flet se jemi pasardhës të ilirëve e Shqipja me vazhdim i Ilirishtes.
Sjellim shembuj me shpjegim të fjalëve ilire në shqip:
Dimale (emër i një qyteti ilir të Partinëve), Dimalum, e krahasuar me shqipen – Di – Dy Male.
Gurason, Gurbison (kështjella ilire në Dardani), kanë si rrënjë të përbashkët fjalën shqipe – Gur.
Lugeon (emri i një ligate në Istria, që e përmend Straboni) përqaset me fjalën shqipe – Ligatë.
Dard (ilirisht) – Dardhë (Shqip) – Dardania
Delmatae, Delmatia – Delme, dele – (Dalmacia)
Scampis, Scampinus – Shkumbin
Aulona – Valona me Vlona – Vlora
Ulcinum – Ulqin (Ulk, Ujk)
Scodra – Shkodra
Lissus – Lesh, Lezhë
Mathis – Mat
Scardus – Shar (Malet e Sharit)
Thyanus – Çam, Çamëri
Naissus – Nish (vendbanim shqiptar në Sanxhak).
Scupi – Shkupi
Bardus – Bardh
Dasius – Dash
Teuta – Teuta
Vendum – Vend
Bardylis – Bardhyl
Drinus – Dri (lumë)
Dyrrachium – Durrës
Isamnus – Ishëm
Bato – Bato, Batushe
Marica – Marika
Dëshmi se Shqipja është bijë e Ilirishtes përbën edhe fakti i përkimeve në mes tyre në Fjalëformim, sidomos në prapashtesim, siç argumenton edhe gjuhëtari i mirënjohur Mahir Domi.
Sjellim shembuj:
Prapashtesa ilire – inium, që formonte emra vendesh (Ulcinium, Delminium) i përgjigjet nga ana e Shqipes – inj në shumësin e disa emrave (kopshtinj, kërmbinj).
Prapashtesa ilire este, esta, që tregon vend (Tergeste) është afruar me prapashtesën shqipe (ë) sht (kopsht, vnesht, vresht).
Prapashtesa e sotme ik (jetik, korrik) është shikuar si vijim i prapashtesës ilire – ica (ika) në emra personash dhe vendesh (Ditica, Cardica).
Me prapashtesën ilire – enia në disa emra njerëzish (Lassonia, Mallonia) është afruar prapashtesa e sotme shqipe onj (ulkonjë, shqiponjë).
Ka paralelizëm në mes emrave ilire të vendeve me prapashtesën ia (Dalmatia, Bantia) dhe shtresës më të vjetër të emrave me i që gjenden sot në Gjuhën Shqipe (Arbëri, Gegëri, Toskëri, Labëri).
Në thellim të një argumentimi shkencor gjuhësor në krahasimin e sistemit të Shqipes me atë të Ilirishtes, kemi edhe faktin se në fleksionin e emrit, në lakimin e tij, mbaresa me trajtën dyfishe a, i, që është element i shquarësisë (ara, mali) është shumë e vjetër, sepse na shfaqet në emra të lashtë ilir: Scodra, Scupi, çka e tregon qartë vijimësinë.
Edhe terminologjia e vjetër detare, vendase në lundrim dhe në peshkim, si edhe emërtime vendase në florë dhe faunë, dëshmojnë për banimin e shqiptarëve që në kohërat më të vjetra antike, qoftë në bregdet, qoftë në brendësi të vendit.
Sjellim shembuj: det, vá, gji, grykë (deti), shkulm, anije (e cila shkon me anë, enë shumësi i emrit enë është anë), pëlhurë e shumë emra peshqish.
Për prejardhjen e Shqipes nga Ilirishtja, për të vërtetuar se Gjuha Shqipe është bijë e Ilirishtes dhe Shqiptarët bijë të Ilirëve, ndihmojnë edhe disa fjalë që gjenden në dy gjuhët e vjetra klasike: latinisht e greqisht, fjalë që nuk gjejnë shpjegim në atë gjuhë, por që gjuhësisht hyjnë në sistemin e Ilirishtes dhe që shpjegohen me anë të Gjuhës Shqipe.
Sjellim shembuj: Fjala latine brisa (me kuptim bërsi) është afruar me shqipen bërsi (mbeturinat e farërave të disa perimeve e frutave). Tjetër: Në latinisht ecquars bardias (kali mbarsë), pjesa e dytë mbardias është shpjeguar me shqipen mbarsë (me barrë). Gjithashtu, nga greqishtja e vjetër fjalën diza (me kuptim dhi) Çabej e afron me shqipen dhiz – keç, por edhe dhi, ndërsa laros – pulëbardhë e lidh me shqipen larë – a (njollë e bardhë mbi lëkurë të shtazës); rhinos është afruar me shqipen re.
Huazimet latine e greke të shqipes, me karakterin e tyre arkaik, tregojnë se kanë hyrë, depërtuar herët në këtë gjuhë, fakt që provon praninë e shqiptarëve që në lashtësi në vendin e tyre të sotëm. Ato kanë shkuar plotësisht në hullinë e ligjeve fonetike të shqipes.
Sjellim shembuj: - Castellum (latinisht) – kështjellë (shqip); piscis (latinisht) – peshk (shqip); publica (latinisht) – Pukë (shqip).
Elementët grekë e latinë në gjuhën shqipe, thekson Çabej, tregojnë se historia e vjetër e saj është zhvilluar sferën e pandërmjetme të rrethit kulturor greko – romak e të ndikimit gjuhësor të tij.
Gjuha Shqipe gjatë sundimit romak arriti të dalë fitimtare në ndeshjen e fortë e të gjatë me latinishten, sepse i ruajti mirë veçoritë e veta dhe individualitetin e saj, pavarësisht se në thesarin e saj hynë mjaft elementë leksikorë latinë (si gështenjë, qen, pulë, qepë, pyll, qiell, mashkull, femër, ulli, mur, lepur, furk, luftë, ndrikull, shpatull, vaj, mik, kulleshtën).
Fakti që latinishtja nuk depërtoi në Strukturën Gramatikore të Shqipes dhe ruajtje prej Shqipes e origjinalitetit të një gjuhe të mëvetësishme indoeuropiane, i hedh poshtë disa mendime pa baza shkencore të ndonjë studiuesi fqinjë që propangandojnë se Ilirët u romanizuan plotësisht.
Faza e kalimit nga Ilirishtja në Shqipe dhe e “ngjitjes“ së Shqipes së hershme, është faza e parë, që karakterizohet nga ndeshja me latinishten (nga shekulli i parë para Krishtit deri në shekullin e shtatë pas Krishtit) dhe më pas Gjuha Shqipe u formua nëpërmjet evolucionit gradual të nënës së saj, Ilirishtes, nëpërmjet shndërrimeve të tilla, që kanë shënuar kalimin përfundimtar nga një gjendje gjuhësore në një gjendje gjuhësore të re, ashtu siç ndodhi me latinishten vulgare, në gjuhët romane, me gotishten e vjetër në gjuhët gjermanike, me sllavishten e vjetër në gjuhët sllave.
Për prejardhjen e Shqipes nga Ilirishtja, për hershmërinë antike të Ilirishtes flet edhe gjuha e mesapishtëve të vjetër (fise ilire që kapërcyen Adriatikun dhe u vendosën kryesisht në Italinë Jugore). Nga kjo gjuhë e vjetër mesapishte kanë mbetur rreth 300 mbishkrime, (që iu përkasin mesit të mijëvjeçarit të fundit para Krishtit, të shkruara me një alfabet të veçantë, që rrjedh nga alfabeti grek), të cilat, gjatë deshifrimit të tyre, janë vënë në dukje elemente të përbashkët me Ilirishten, duke u përqa esape aram, bilia, u krahasuan me fjalët shqipe arë, bijë (bilë). Tjetër: emra njerëzish: Dassius (ilirisht) – Dazimas (mesapatisht) – Dash (shqip).
Këto dëshmi gjuhësore (edhe me mesapishten) vërtetojnë se kombi shqiptar dhe gjuha e tij janë formuar në territorin e sotëm, në brigjet e Detit Adriatik e të Detit Jon.
Gjuha shqipe, sipas studiuesëve të huaj e shqiptarë ka përkime e paralelizme edhe me trakishten (një popull i madh dhe i moçëm në Ballkan e më gjerë që kurrë nuk u bashkuan në një njësi të vetme politike, i përbërë nga disa fise si Lakët, Getet, Mizët, Besët, Karpët, Peonët... e mendohet se edhe Trigasit, që shtroheshin prej Karpateve e deri në Detin Egje, prej Vardarit e Moravës e deri në Detin e Zi, të kufizuar nga Ilirët në Perëndim, Grekët në Jug, Iranasit në Lindje e Keltët, Baltët, Sllavët e popujt gjermanik në Veri). Historiani i njohur H. Tunman, në shek. XVIII, theksonte se Ilirët e Trakasit kanë qënë vërtetë dy popuj të ndryshëm se të tillë i bien edhe autorët e vjetër, por kanë qënë edhe afër me njëri – tjetrin, sa edhe fiset e tyre shkëmbeheshin, sa edhe janë përzierë njëri me tjetrin. Pra shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve, por në formimin e tyre ka edhe komponentë trakë.
Nga trakishtja kemi disa mbishkrime, të zbuluara kryesisht në Bullgari, të cilat janë shkruar me alfabet grek, por, pavarësisht se lexohen mirë, ato nuk përkthehen, sepse janë gjuhë e panjohur etj. Gjithashtu janë edhe disa emra bimësh mjekësore, që i mblodhi në shekullin e parë (p.K) mjeku grek Dioskorides te Fisi i Dakëve e, veç kësaj kemi edhe një sasi emrash visesh e personash, të cilave studiues të huaj e shqiptarë disa i shpjegojnë me anë të shqipes.
Në shek. XIX, A. Poti, vuri re se fjala trake, mantia, manteia (ferrëmanzë) afrohet me shqipen man, biles në disa të folme të Moravës (Gilan) edhe sot fruti i manit shqiptohet amantia.
W. Tomashek më 1893-4 në veprën “Trakasit e Vjetër”, fjalët të mbledhura nga Dioskorides, i lidh me shqipen si fjalën amalusta (kamomil) me fjalën shqipe i ëmbël, shiare “gjëmbaç” e afro me shqipen shkjerr, shqerr “shqyej” dhe fjalën pinon (në trakisht – pije) e krahasoi me shqipen pije, greqishte e vjetër pino, sllavisht – piti. Vasmeri dhe emrin e Karpateve (te Ptolemeu: Karpates oros “mali Karpat”) e afroi me shqipen Karpë “shkrep, shkëmb“. Me emrin e Karpateve shkon edhe emri i fisit trak Karpai e, në anën tjetër, shton Çabej, edhe emri i ishullit Karpathos në Detin Egje. Vasmeri fisin trak Buroi, me qytezën Buridava dhe emrin e njeriut Buris – të gjitha i afroi me shqipen Burrë, ashtu sikurse edhe emrin e burrave ndër trakas Drenis e krahasoi me shqipen Dre. Emri i një mbreti trakas Burebista “burrë bisht, burrë i vogël”, me shqipen burrë dhe bisht apo të mbretit tjetër Decebalus “Daciball, balli i Dakëve” me fjalën shqipe ballë.
Emrat e qyteteve trake na dalin si kompozita me pjesën e dytë, dava, dova, para, ku dava, deva, ka pasur kuptimin kështjellë, qytezë, ndërsa para mendohet se ka pasur kuptimin: vend, kalim, va. Ndeshen në ato anë: Besapara, Drizupara, pjesët paraprijëse janë afruar me fjalët e shqipes besë, drizë, pra vendi i besëve, “fis trak”, vend drizash “vend kaçubesh”.
“Kur të merren parasysh më tej edhe huazimet e lashta prej iranishtes, si dhe takimet e moçme me disa nga gjuhët Finoungrike, thotë Çabej, dhe të peshohen me anë tjetër që dy Vargmalet e Europës Qëndrore – Lindore, Karpatet dhe Beskide “bjeshkë” – kjo e fundit me diftongim më vonë të e-së në ie), atëherë nuk do të shkelet, mendojmë, në dërrasë të kalbët, po të thuhet që Djepi i shkallës paraballkanike të shqipes në periodën europiane të gjuhëve indoeuropiane ka qënë në një zonë diku në Veri të Gadishullit të Ballkanit”.
Një fazë e re nis me ndeshjen e shqipes me sllavishten nga shek. VII deri më 1389, kur sllavët bien nën pushtimin otoman. Sundimi politiko – ushtarak sllav për periudha të gjata, presioni i gjuhëve sllave si gjuhë shtetërore, bënë që të krijohet një toponomi sllave dhe të depërtojnë në gjuhën shqipe një shtresë fjalësh sllave, duke lindur kështu një varg huazimesh sllave në përbërjen e saj leksikore.
Që nga ato kohëra ka mbetur toponomia sllave, krahas së cilës shpesh herë gjendet edhe toponomia vendase, si Dobrovoda – Ujëmirë, Zagoria – Tejmali, Zadrima – Përtejdrini etj.
Në fund të fazës së dytë (shek. XI) gjuha shqipe është tipar dallues i një njësie etnike jo të vogël; i shërben tani si mjet shprehjeje një kombësie – kombësie shqiptare, ku, një eveniment madhor ndodh në shek. XII, ku Shqiptarët do ta kenë edhe shtetin e tyre – Shtetin e Arbërit, që shënon një etapë të re në historinë shqiptare.
III. GJUHA E GJALLË E POPULLIT SHQIPTAR
Është arkiv i madh i së kaluarës, depozitë e paçmuar materiali dokumentar, pasqyra më e vjetër, më besnike e rrugës historike të një kombi apo të një bashkësie.
Gjuha Shqipe, si gjuhë e gjallë e Popullit Shqiptar, përmendet për herë të parë në vitin 1285 në një Dokument që gjendet në Arkivat e Dubrovnikut (Raguzës).
Në hetimin e një grabitjeje në shtëpinë e Petro del Volcios nga Belena (më vonë Prati), një farë Mateu, biri i Markut të Mançës, që del se ka qënë dëshmitar i krimit, thotë: Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca (Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe).
Në vitin 1308 ndeshin një përshkrim të Shqipërisë në të ashtuquajturin Anonymi Descriptio Europae Orientalis (Përshkrim i Europës Lindore prej një Anonimi). Autori i veprës mendohet të ketë qënë një klerik frëng ose ndonjë murg polak i shkolluar në Francë, i dërguar nga Kisha në Serbi e në vendet të Ballkanit në rrugën drejt Lindjes (Tokave të Shenjta). Përveç pjesës që pasqyron rajone të ndryshme të Greqisë Bizantine, Bullgarisë, Serbisë, Hungarisë, Polonisë, Bohemisë etj. ai përmban edhe një pjesë për Shqipërinë, ku ndër të tjera thotë: Habent enim Albani prefati linguam distinctam a latinis, grecis et sclavis ita quod in mullo se inteligunt cum alus nationibus (Shqiptarët e sipërpërmendur kanë një gjuhë që dallohet nga ajo e latinëve, grekëve dhe sllavëve, kështu që kurrsesi nuk mund të merren vesh me popujt e tjerë)
Në vitin 1322 dy pelegrinë (udhëtarë) anglo – irlandezë për në Vendet e Shenjta Symon Semeonis (Simon Simoni) dhe Hugo Illuminator (Hygo Ndriçuesi) u ndalën në Shqipëri gjatë udhëtimi të tyre. Simoni bëri një përshkrim të udhëtimit të tij në “Intinerarium Symonis Semeonis ab Hybernia ad Terram Sanctam” (“Udhëtimi i Simonit nga Irlanda në Tokën e Shenjtë”), ku, përveç të tjerave, shënon: Albanya est provincia inter Sclavoniam et Romanyam per se linguam habens (“Shqipëria është një provincë midis Sllavonisë (Sllevëve) dhe Romanisë (Bizantit) me një gjuhë të veten”)
Në vitin 1332, Arqipeshkvi i Tivarit, Guliem Ade ose Adam (Guillaume Adae ose Adam: 1270 – 1341), klerik francez, me prejardhje nga Provanca e Francës por që shërben në Tivar gjatë viteve 1324 – 1341, i quajtur gabimisht edhe murgu Brokardus, harton një Relacion, latinisht, dërguar Filipit VI Valua, mbret i Francës, me këtë titull: “Directorium ad passagium faciendum ad Terram sanctum” (“Udhëzim për të bërë udhëtimin në Tokën e Shenjtë”), që jep dëshminë e parë që njihet gjer më sot për një traditë letrare në gjuhën shqipe, para shekullit XIV; në mos tjerash, ai shkruan: “Licet Albanenses aliam ommio linguama a latina habeant et diversam, tamen literam latinam habent it uso in omnibus suis libris” (“Sado që shqiptarët kanë një gjuhë krejt të ndryshme nga latinishtja, prapëseprapë ata kanë në përdorim dhe në të gjitha librat e tyre shkronjat latine”). Kjo dëshmon se shkrimi i gjuhës amtare ka një traditë mjaft të vjetër në Shqipëri dhe se shqipja ka qënë shkruar shumë herët me shkronjat latine.
IV. DËSHMI SHKRIMORE TË SHQIPES
Përgjithësisht historia e një gjuhe nis që nga koha kur ajo është shkruar. Kështu historia e shqipes duhet të fillonte në kohën që kur e gjejmë të shkruar për të parën herë, por në vitin 1555, vit i botimit të “Mesharit” të Gjon Buzukut. Mirëpo faktikisht dëshmitë shkrimore të Shqipes i kemi edhe pak më përpara.
1. Formula e Pagëzimit. Ndër udhëzimet që jep kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli, mik i Skëndërbeut, në Qarkoren e tij latinisht, dërguar në Kryepeshkopatën e tij dhe në Peshkopatën e Lezhës, datë 8 nëntor 1462, porosit priftërinjtë që fëmijët e lindur të pagëzohen nga vetë familjet kur nuk mund të dërgohen në Kishë e kur nuk mund të shkojë prifti tek ata, duke e shkruar shqip Formulën që duhet përdorur për pagëzim: Unte paghesonit preemnit Atit et birit et spertit senit. (Unë të pagëzoj për emër të Atit, të birit e të shpirtit të shenjtë). Është shkruar gegërisht dhe me alfabet latin.
2. Perikopeja e Ungjillit. Këtu kemi dy pjesë të vogla shqip që ndodhen brenda një Dorëshkrimi greqisht. Fragmentet shqip nuk kanë të bëjnë me Dorëshkrimin greqisht: mendohet që të jenë të gjysmës së dytë të shek. XV. Ky Dokument shqip është përkthim i disa rradhëve të Ungjillit të Shan Mateut (kreu XXVIII) dhe mbaron me një përshëndetje shqip në njërën faqe, ndërsa në faqen tjetër ka një Këngë pashkësh, ku, bashkë me tekstin greqisht, jepet edhe teksti shqip. Përdoret alfabeti grek dhe dialekti toskërisht.
3. Fraza e Mallkimit. “Dramburi te clofto goglie. (T’u trembtë, t’u dridhtë goja). Është kjo një frazë që gjendet në një komedi latinisht me titull “Epirota”, botuar në Venedik më 1483 nga Tommaso de Mezzo. Në këtë Komedi, një këngëtar epiriot. (d.m.th. shqiptar), me emrin Damaskem shan një hanxhi sepse nuk ia pëlqen këngën, duke e mallkuar në gjuhën e vet “Dramburi te clofto goglie (T’u dridhtë goja), çka u ngjan shumë sot sharjeve që përdoren në gjuhën shqipe: T’u mbylltë goja, T’u thaftë goja, T’u dridhtë zëri, Të humbtë zëri etj.
4. Fjalorthi i Arnold fon Harff-it. Kalorësi, udhëtari dhe shkrimtari gjerman Arnold fon Harff (1741-1805), i lindur në një familje fisnikësh në Rinin e Poshtëm, në vjeshtën e vitit 1496 u nis për një udhëtim në Vendet e Shenjta. Gjatë udhëtimit ai mblodhi materiale për gjuhët që ndeshi në vendet e ndryshme: shqiptare, greke, kroate, hungareze, bretone, baske, turke, arabe, hebraike etj. Në bregdetin ai bëri një ndalesë në Ulqin, Durrës, Sazan. Në një ndalesë në Portin e Durrësit në pranverën e vitit 1497, kur po udhëtonte me anije tregtare me vela, nga Venetiku për në Aleksandri, ai shënoi 26 fjalë, 8 shprehje dhe 12 numërorë shqip, duke u vënë edhe përkthimin gjermanisht: boicke (bukë), oie (ujë), grona (grua), misch (mish), poylle (pulë), krup (kripë), myr (mirë), kale (kalë), elbe (elb), pyske (peshk), dua (dy), jast (gjashtë), state (shtatë), nante (nëntë), pijneto (pije). Ka mundësi që fjalët nuk janë marrë ashtu siç duhet dhe nuk janë transkiptuar (shënuar) mirë. Me të mbërritur në Durrës ai shkruan: “Nga Ulqini për në Durrës lundruam me një erë shumë të fortë. Ky është një qytet i madh, i rrënuar nga turqit e që tani është nën sundimin e Venetikut. Ky qytet shtrihet në Shqipëri ku banorët kanë edhe gjuhën e tyre, e cila nuk mund të shkruhet mirë, me që në këtë vend ata nuk kanë alfabetin e vet. Kam hedhur në letër disa fjalë të kësaj gjuhe, të cilat po i jap më poshtë me alfabetin tonë” (d.m.th. me alfabetin gjerman).
5. Në vitin 1555 botohet vepra “Meshari” që është një libër kishtar i shqipëruar e hartuar nga Gjon Buzuku, i cili, deri më sot, njihet si autori i parë i letërsisë shqiptare. Ky botim është më i vjetri libër i shtypur që ka arritur të mbijetojë ndër motmote deri në shek. XXI.
Kjo vepër tregon për një traditë shkrimi të shqipes, çka e tregon gjuha relativisht e përpunuar e saj edhe ka një rëndësi të madhe për historinë e shqipes së shkruar dhe të letërsisë shqiptare.
Kryedialektet e Gjuhës Shqipe. Sigurisht do të ishte një nërmarrje jo e plotë po ta nisnim historinë e Shqipes vetëm me dokumentet e shkruara, pasi këto nuk janë i vetmi dokument burimor, por gurrë e gjallë për këtë qëllim është vetë gjuha shqipe me dialektet e saj, e cila ndihmon për zgjidhjen e problemeve të rëndësishme të gjenezës së popullit shqiptar. Të dhënat e dialekteve të sotme të shqipes, ruajnë, ku më shumë e ku më pak, elemente fonetikë, trajta morfologjike, ndërtime sintaksore, fjalë e frazeologjizma edhe më të lashta se ato që mund të ruajë më i vjetri dokument i shkruar.
Gjuha Shqipe, bijë e Ilirishtes, që mbijetoi në shekuj të historisë, sot flitet në Dy Dialekte kryesore: Gegërishtja në pjesën Veriore dhe Toskërishtja në pjesën Jugore.
Në mes këtyre dy Dialekteve ka këto dallime:
• Hundorësia në Veri, (me bã, hãna, nãna) dhe mungesa e saj në Jug .
• Rotacizmi në toskërisht (zëri, rëra) dhe mungesa e tij në gegërisht.
• Paskajorja e tipit me punue në Veri dhe për të punue në Jug.
• Grupi vv në Veri (vorr) dhe va në Jug (varr).
Këto dallime më thelbësore si Hundorësia, Rotacizmi etj. janë të një moshe shumë të madhe, mendohet para shekullit VIII para Krishtit, biles disa e çojnë këtë kufi kohor edhe më përpara, deri në shekullin e X.
Të gjitha ndryshimet e tjera dialektore të gjuhës shqipe janë të periudhave të mëvonshme, sepse, siç pohon Çabej, zbërthimi dialektor i sotëm i shqipes është përfundimi i një diferencimi, i kryer shkallë-shkallë në rrymë të kohëve.
Është vërtetuar plotësisht, shkruan Prof. Dr. Xheladin Gosturani, se pak shekuj më parë, dy Dialektet tona, megjithëse ishin formuar me tiparet e tyre themelore, në shumë pika qëndronin më afër njëra-tjetrës se sa qëndrojnë sot. Gjuha e një autori të Veriut, si Gjon Buzuku (1555) dhe e një autori Jugor, si Lekë Matrënga prej Siçilisë (1592) paraqesin më shumë tipare të përbashkëta ndërmjet tyre, nga ç’paraqesin dy Dialektet kryesore në gjendjen e tyre të sotme.
Gjuha e Buzukut afrohet me ligjërimet e toskërishtes e shpesh herë me ato të Kolonive të Greqisë e të Italisë më tepër se sa afrohet sot Gegërishtja me Toskërishten, qoftë me ruajtjen e grupeve të zanoreve (kujtuam), qoftë në ruajtjen e grupeve të bashkëtingëlloreve, qoftë në ruajtjen e zanores ë, çka dëshmon qoftë afërinë e Dy Dialekteve kryesore të Shqipes.
V. SHQIPJA – NJËSI GJUHËSORE DHE DY DIALEKTET E SAJ
Përbrenda dialektit të Gegërishtes ekzistojnë ndryshime që burojnë mbase nga një fazë më e lashtë se sa më të vjetrat ndryshme që kanë ndërmjet tyre Gegërishtja me Toskërishten.
Vihet re se Gegërishtja është më e zbërthyer në të folme dhe më pak e njësishme se sa Toskërishtja. Në disa tipare më konservative është Gegërishtja e në disa të tjerë Toskërishtja dhe në disa të tjerë dy dialektet inovojnë ose inovon njësi dialekt pavarësisht nga tjetri.
Për arsye të ndryshme të karakterit historik, ekonomik e social, me mungesën e një organizimi shtetëror të mirëfilltë e të një qarkullimi rrugor të rregullt, me shpërnguljet e brendshme të popullsisë, me kontaktet e pakta krahinë më krahinë, me dallimet fetare e faktorë të tjerë, ligjërimet e ndryshme të shqipes në periudhën e pushtimit osman, shkruan Prof. Çabej, morën një rrugë jo aq afruese se sa më fort larguese, pra në një farë vështrimi një zhvillim më fort divergjent se sa konvergjent. Pastaj tradita e shkrimit, e cila në kohët e para të pushtimit osman kishte marrë një hov të ri në Shqipëri, për disa rrethana të brendëshme e të jashtme, vërtetë se nuk u ndërpre krejt gjer në Rilindjen letrare të shek. XIX, por megjithatë ra fash (në heshtje) më shumë pikëpamje. U kufizua në një letërkëmbim tregtar e privat, në shkrime të hartuara për qëllime praktike të shërbimit fetar e në disa shkrime laike të karakterit pak a shumë privat që mezi qarkullonin përbrenda disa rretheve të ngushta shoqërore.
Një fakt i tillë nuk ndihmonë në afrinë e dialekteve por, përkundrazi, në lindjen e veçorive të reja dialektore, pra dialektet e shqipes gjatë pesë shekujve të fundit kanë kryer evolucione, zhvillime të pavarura në vetvete që i kanë larguar edhe më tepër njëri nga tjetri. E rëndësishme është që ato dikur kanë qënë shumë më afër, çka dëshmon se kemi të bëjmë me një Njësi Gjuhësore e, si rrjedhim, edhe me një popull që e flet atë – me popullin shqiptar.
Në qoftë se gjuha e shkrimit mbyllet në vetvete, duke u larguar gjithnjë e më tepër nga të folët popullorë, atëherë me kohë paraqitet mundësia e një diglosíe, gjë që ka ndodhur në disa gjuhë të botës.
Megjithë ndryshimet dialektore që kanë ndodhur në këta katër – pesë shekujt e fundit, studimet e gjëra dialektologjike kanë treguar se elementët e përbashkëta në të dy dialektet e shqipes janë më të shumta nga ç’mendohej në të kaluarën; janë pikërisht ato që kanë ruajtur ndër shekuj Njësinë e Gjuhës Shqipe, duke mos lejuar që të krijohet te ne një diglosi a triglosi.
Mbështetur në fakte shkencore të pakundërshtueshme pohohet se dallimet në mes dy dialekteve të shqipes janë fare të vogla dhe të parëndësishme në krahasim me dialektet e gjuhëve të tjera të botës. Në kumtime, në komunikime, në biseda krejt të lira, një shqipfolës në skajet më Veriore të trevave shqiptare, në fshatrat më të thella të Kosovës, nuk ka asnjë pengesë, asnjë vështirësi për t’u marrë vesh me një shqipfolës në skajet më Jugore të trojeve shqiptare, çka tregon se struktura gramatikore, fondi themelor i fjalëve është krejt i njëjtë, krejt i përbashkët, sidomos në strukturën leksikore e fjalëformuese afria e dialekteve më e madhe se në fonetikë. Dallimet në morfologji e në sintaksë janë të pakta e të parëndësishme për shqipfolësit.
Albanologu i shquar danez Pedersen shprehet: “Shumë herë është thënë se nuk ka njësi gjuhësore në Shqipëri, se dialekti i Veriut ndryshon krejt nga dialekti i Jugut, kështu që marrëveshja midis këtyre dy pjesëve të Shqipërisë është e pamundur. Po ky pohim është krejt i rremë. Ndryshimi midis të dy dialekteve të gjuhës shqipe është shumë më i vogël se sa ndryshimet dialektore që janë midis shumë gjuhëve të tjera e nga pikëpamja praktike ndryshimi midis dialekteve të gjuhës shqipe nuk ka asnjë rëndësi. Një i huaj që ka mësuar një nga këto dialekte nuk gjen asnjë mundim serioz për të kuptuar tjetrin dialekt... Gjuha shqipe lipset të jetë mburojë për folësit e saj dhe një vegël e shenjtë për rritjen mendore dhe arsimore të kombit shqiptar“.
******
Dëshmi e rendësishme për prejadhjen ilire të shqipes dhe për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre sjellin pa dyshim marrëdhëniet shqipes me dy gjuhët klasike me greqishten e vjetër dhe me latinishten Huazimet nga greqishtja në gjuhën shqipe pasqyrojnë të gjitha etapat e zhvillimeve gjuhësore të greqishtes ; të greqishtes së vjetër, të greqishtes së mesme dhe të greqishtes se re. Studimet etimologjike të E. Çabejt sjellin të dhëna të reja për numrin e huazimeve nga greqishja e vjetër, për trajtat dorike të disave prej tyre. Numri i huazimeve nga greqishtja e vjetër rezulton të jetë më i madh nga ç’ mendonte Albert Thumb-i në fillim të shekullit XX Trajta dorike gjenden edhe më emrat e përveçëm të mbishkrimeve greke të Durrachium-it. Sa për të dhënë ndonjë shembull nga këto mbishkrime përmendim emrin vetiak Eirana në vend të trajtës Eirene “paqe”. Huazimet nga greqishtja e vjetër nga sfera e bimëve të kuzhinës , e pemëve frytore dhe a veglave të punës si:malon: mollë, lachanon:lakër, prason:presh , kokymelon kumbull, kerasia:qershi, drapanon:draper etj, dëshmojnë se ato janë përftuar në kushte kontakti të drejtpërdrejtë me grekët. Zhvillimet fonetike që vërehen nga krahasimi i trajtave të fjalëve burimore greke me trajtat shqipe vërtetojnë se janë huazime të vjetra, prandaj kanë pësuar ndryshime fonetike që janë karakteristike edhe për fondin e leksikut të trashëguar: khs malon:mollë, me shndërrim të a-së së gjatë me o etj Kështu ndodh edhe me huazimet latine të tipt pomum : pemë, hora: here etj.
Huazimet e shumta latine në shqipe shtresat e ndryshme kronologjike, leksiku i terminologjisë së krishterë, emrat paleokristian të tipit Shënpal, Shëngjon, Shëngjin Shënmëri, që dëshmojnë për depërtimin e hershëm të besimit të krishterë te iliro-arbërit dhe paraqesin lashtësinë dhe shtrijen në kohë dhe tërë kompleksin e marrëdhënieve historike e kulturore të iliro- shqiptarëve me botën latino-romane.. Të gjitha këto flasin për një fqinjësi të hershme të ilirëve me grekët dhe me romakët.
Duke ndjekur kronologjinë e depërtimit të elementeve leksikore të huaja në gjuhën shqipe, rezulton se shumë huazime greke e latine në shqipen e sotme i janë transmetuar shqipes përmes ilirishtes, pra kanë depërtuar në ilirishte që në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të parë të erës sonë dhe prej ilirishtes i janë përcjellë arbërishtes dhe shqipes.. Shaban Demiraj në botimin e tij Gjuha shqipe dhe historia e saj, kur trajton elementet e huaja në gjuhën shqipe ka dalluar nga pikëpamja kronologjike dy kategori kryesore: elemente të huaja që shqipja i ka trshëguar nga “nëna” e saj ilirishtja dhe huazime të vetë shqipes nga kontaktet e drejtpërdrejta të saj me gjuhë të tjera. Sipas tij, kufiri kronologjik që ndan ilirishten nga shqipja mund të vendoset aty nga shekulli VI kur shqipja ishte formuar si gjuhë e veçantë e dalë nga ilirishtja.
Cili është mendimi i Milan von Sufflay?
Studimi i thelluar i zhvillimeve fonetike dhe semantike të lashta të trashëguara nga ilirishtja duke krahasuar trajtat burimore nga gjuhët përkatëse me refllekset e tyre në shqipen e sotme, mënyra se si janë përshtatur ato në gjuhën marrëse mund të hedhë dritë mbi tipare të ilirishtes dhe të shqipes mesjetare dhe mbi marrëdhëniet në mes tyre. Me të drejt një historian i mirënjohur dhe i shquar i historisë shqiptare dhe ballkanike si Milan von Sufflay pati pohuar se edhe sikur të mos kishte njoftime historike, siç është ai i Ptolemeut për fisin Albanoi, vetë gjurmët e ndikimit gjuhësor të latinishtes në gjuhën shqipe do të mjaftonin për t’i vendosur vendbanimet eshqiptarëve mu në brigjet e Adriatikut..
Duke përfunduar do të thosha se historia e ilirëve dhe e ilirishtes është pjesë e pandarë e prehistorisë dhe e historisë së lashtë popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe. Nëse do të bënim një periodizim dhe emërtim me terma etnikë të gjendjes gjuhësore të trevave iliro-shqiptare nga lashtësia deri në ditët tona, do të dallonim tri ndarje të mëdha si vijim të njera tjetrës:ilirishtja që nga lashtësia deri në shekujt VI-VII të erës sonë, kur Ilirët nuk shfaqen më në burimet historike dhe gjuha e tyre kaloi në shkallë të re evoluimi. Arbërishtja nga shekujt VII-VIII të erës sonë deri në shekullin XV kur kemi dëshninë e parë të shkruar në gjuhën shqipe dhe shqipja nga shekulli XVI kur shfaqet për here të parë fjala shqip në “Mesharin e Gjon Buzukut (1555). Nga këto tri periudha kjo e fundit është sigurisht periudha më e njohur e gjuhës shqipe, periudha e funksionimit të saj si gjuhë e folur dhe si gjuhë e shkruar. Periudha e dytë, arbërishtja ose shqipja mesjetare ka si pikëmbërritje gjuhën e “Mesharit” të Gjon Buzukut nëpërmjet së cilës mund të hidhet dritë mbi fazat parashkrimore. Më e panjohura është, pa dyshim, periudha e parë, ilirishtja, ose shqipja e lashtësisë, që disa studiues e quajnë protoshqipe. Për ndriçimin e saj mbetet shumë punë për të bërë. Ndoshta më shumë vëmendje u duhet kushtuar mbishkrimeve mesape, si të vetmet mbishkrime nga ilirishtja e Italisë dhe marrëdhënieve të hershme të shqiptarëve dhe të shqipes me botën greko-romake(Alber Zholi:"Ilirishtja dhe shqipja, një ekuacion, një përballje midis dy gjendjeve etniko-gjuhësore",esse nga
Prof. Dr. SEIT MANSAKU).
Gottfried Wilhelm Leibniz demonstron për herë të parë kalkulusin integral y = ƒ(x), paralelisht me dhe në mënyrë të pavarur nga Isak Njutoni, duke u bërë bashkë-themelues i kësaj fushe të matematikës. Leibniz – filozof, historian, matematikan, jurist, diplomat, filolog – figurë e rëndësishme në mendimin perëndimor, lindi në Leipzig. Ai ishte presidenti i parë i Akademisë Prusiane të Shkencave.
Por, pullariteti i tij sa ishte gjallë edhe u cënua, vecanërisht nga Volteri, i cili si mik i Njutonit, e ironizoi atë; madje edhe Kandidin e shkroi me Leibnizin në mendje. Por Leibniz ishte njeri i interesave të shumta.
Në 10 vitet e fundit të jetës, një nga përkushtimet e tij u bë edhe gjuha shqipe. Së pari, Leibnizi goditi mitin se shqipja, meqenëse flitej në Ballkan, bënte medoemos pjesë në grupin e gjuhëve sllave, apo rridhte nga greqishtja ose latinishtja. Ai besonte se shqipja ishte ilirishte (sic do të demonstrohej nga Franz Bopp më shumë se një shekull më vonë); Leibniz mendonte se shqipja kishte lidhje me gjermanishten dhe këto ngjashmëri ai i kërkon në keltishten e lashtë.
Mendimet mbi shqipen, Leibniz i shprehu në letërkëmbimet e tij (1705 – 1715) me shkencëtarë, studiues e intelektualë të kohës – gjithsej 5 letra mbi shqipen (FESH). Ja si shkruante Leibniz – ndër të parët, në mos i pari albanolog që e vendosi shqipen në hartën e botës së studimieve gjuhësore:
“Sa për gjuhën e shqiptarëve, e njohur si Linguam Illiricam…mendoj se është e denjë të studiohet….Të dhënat që kam tregojnë se shqipja përmban shumë latinisht dhe pak gjermanisht. Dhe ky është mendimi im mbi disa fjalë shqipe: ‘hundë’ nga keltishtja e vjetër ka dhënë gjermanishten ‘wen’ – ‘qen’, kafshë që karakterizohet nga përdorimi i hundës ‘nose’ – ‘nuhatje’. Fjala ‘gjueti’, anglisht “hint” – ‘gjurmë’ – ‘shenjë’; gjermanisht ‘spuhr’, nga ‘kunde’ – ‘dije, njohje’. Fjala ‘krah’ lidhet me ‘krezzen, crabbe’ – ‘gaforre’ nga rrjedhin kthetër, zvarrë, rrafsh, zero. ‘Gaforrja’ mund të ketë lidhje edhe me ‘furkën, pirunin’. Fjala ‘burrë’ mund të jetë e lidhur me ‘brautigam’ ‘dhëndër’. Ndërsa fjalët shqipe për numrat nuk kanë asgjë që mund të rrjedhin nga gjuhët fqinje, por, duke ditur shumë gjuhë të tjera, studiuesi mund të jetë në gjendje të kuptojë shumë fjalë të shqipes; fjala ‘det’ nga Delt, dmth Thalassa, Thellësi, Perendia e Detit në mitologjinë greke. Është e qartë se reliket e ilirishtes janë ruajtur në gjuhët moderne, veçanërisht në atë të shqiptarëve”, shkruan Leibniz, në “Opera Philologica”, përkthyer nga frengjishtja në anglisht nga Robert Elsie.
Vlera e ideve të Leibnizit qëndron edhe në faktin se si shkencëtar serioz, ai tërhoqi vemendjen e shkencëtarëve të tjerë për t’u marë me studime në fushë të shqipes. Ky interesim i Leibnizit mund të shpjegojë ndoshta edhe arsyen pse albanologjia ka tërhequr vazhdimisht shkencëtarë, gjuhëtarë e filologë ndër më të shquarit gjermanë e nga bota. Leibniz shkroi kryesisht frengjisht e latinisht, dhe pak gjermanisht.
Shumica e shkrimeve të tij ndodhen ende të pa botuara, dhe janë marë në mbrojtje nga UNESKO. Në vitin 1985, qeveria gjermane krijoi Çmimin Leibniz, duke ofruar një shpërblim vjetor prej 1-milionë e 550-mijë euro për rezultate praktike dhe 770-mijë euro për ato teorike në shkencë. Ky është çmimi më i lartë në botë për arritje shkencore(Astrit Lulushi:"Leibniz, matematika, ilirishtja dhe shqipja").
Profesori Alberto G. Areddu prej vitesh interesohet në disiplinën e “Gjuhësisë Sarde” mbi të cilën ka publikuar: “Studime etimologjike logurdeze”, “Shënime dhe shtesa mbi DES” (1996), “Launeddas dhe studime të tjera greko-italike” (2004). Ka publikuar recensionet e tij në Romance Philology të Berkeley, dhe është recensuar nga H.J. Wolf në “Zeitschrift für Romanische Philologie” (2002). Në studimin e tij të fundit “Origjina shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”, 2007, autori me kërkimet e tij arrin deri tek burimet origjinale te gjuhës Sarde, duke dëshmuar dhe duke nxjerrë në pah perspektivën paleoilirike si më bindëse bazuar në elementët e shumtë të toponomastikës dhe të leksemave të pashpjeguara deri më sot. Portali ‘Shqiptarja’ ka publikuar sot një bisedë me të, të cilën po e transmetojmë të plotë.
-Meqenëse vepra është e vështirë të konceptohet e shkëputur nga krijuesi i saj, më lejoni t’ju pyes diçka mbi personin tuaj. Kush është Profesor Alberto Areddu, ku ka lindur dhe ku është rritur?
Alberto G. Areddu: Kam lindur në Gjenova nga prindër sardenjas ku dhe jam diplomuar, e më pas jam transferuar në Sardenjë, ku aktualisht punoj si profesor në një shkollë publike të profilit të mesëm ku dhe jap mësim.
-Libri juaj “Origjina shqiptare e qytetërimit në sardenjë” është publikuar në 2007 dhe është një libër që trajton argumente shumë interesante në fushën gjuhësore, etnografike dhe historike. Pse morët përsipër një studim të tillë?
Alberto G. Areddu: Ajo që më ka interesuar prej kohësh ka qenë gjetja e shpjegimeve në lidhje me origjinën e sardëve, të cilët duke qenë banorë të një ishulli patjetër që duhet të jenë të ardhur nga diku, por deri më sot hipotezat e ndryshme që janë shfaqur, thjesht kanë eliminuar njëra-tjetrën. Unë prej kohësh jam i interesuar nëpërmjet kërkimit etimologjik në këtë fushë, dhe vështirësia qëndronte në gjetjen e materialeve të mjaftueshme për të përforcuar denjësisht dhe në mënyrë shkencore ato që ishin në fillim thjesht parandjenja.
-Cilat janë pikat e forta që sipas jush argumentojnë teorinë tuaj mbi origjinën ilire të qytetërimit në Sardenjë? Pse studiuesit e tjerë kanë druajtje, për të mos thënë frikë, t’i trajtojnë këto pika takimi historike në antikitet midis popullit Sardenjas dhe atij Ilir?
Alberto G. Areddu: Kjo është një pyetje e rëndësishme. Duhet të dihet dhe mund ta themi pa frikë fare, se argumenti i antikuarëve dhe veçanërisht ai i toponomastikës rindërtuese në Sardenjë është i kontraktuar vetëm për pak studiues, të cilët nuk kanë asnjë interes që një jo-akademik të shprehë opinione në kundërshtim me hipotezat ose punimet e tyre. Kështu ndodhi që i vetmi recension (pozitiv në pjesën më të madhe) që ka dalë deri më sot, i përket ballkanologut Emanuele Banfi të Universitetit të Milanos i cili nuk është sardenjas.
Ka edhe një arsye të përgjithshme që e bën më pak interesant studimin tim: prej vitesh ekziston një rrymë e shtëpive botuese sardenjase, që është e interesuar më shumë të manifestojë (sesa të dëshmojë) se Paleosardët ishin Semitë antikë, rastësisht krijues të një qytetërimi të jashtëzakonshëm të lindur gati abiogjenetikisht (Teori që hipotizon krijimin e organizmave të gjalla nga lënda pa jetë) …Gjithashtu edhe baronët universitarë janë të tërhequr nga këto hipoteza dhe shkruajnë libra easy reading (të lehtë për t’u lexuar) për publikun e pashkolluar. Për këtë arsye shumë njerëz në Sardenjë mendojnë se sardët rrjedhin nga Lidët imagjinarë (mbi të cilët nuk dimë praktikisht asgjë), dhe se sardenjasit nuk janë gjë tjetër veçse unaza lidhëse me Etruskët.
Pra, është e thjeshtë të kuptohet, pasi në të vërtet nuk ka asnjë Babilonez ose Lidian të gjallë e në jetë që të mund të replikoj në lidhje me pasaktësitë e këtyre studiuesve.
Kuptohet qartë se ideja është shitja e flakonave të shpresës për njerëz që mendojnë se kanë nevojë, dhe e gjitha kjo bëhet në dëm të kërkimit shkencor. Sardenjasit pa dashur t’i akuzoj për lehtësi, dëshirojnë të kalërojnë (dhe të kalërohen) nga hipoteza të Forta që lartësojnë një farë sensi të vjetër inferioriteti që kanë (i krijuar nga fakti se nuk janë dhe nuk ndihen italianë), prandaj hipoteza iliro-shqiptare nuk është tërheqëse duke qenë se është bijë e një populli të pakicës.
Megjithatë kohët e fundit duke lexuar artikujt nëpër revistat sardenjase po preket shkarazi – kuptohet duke mos më përmendur si burim fare – një farë lidhje e botës së hershme sardenjase me atë thrake, e parë në të njëjtën formë ashtu si ajo imagjinarja e zonës Lidiane.
Elementët e fortë që argumentojnë tezën time janë: lokalizimi i disa leksemave në zonat më konservuese të Sardenjës, të cilat nuk janë të shpjegueshme me anë të latinishtes por mund të shpjegohen me anë të shqipes, rumanishtes, me anë të disa elementëve arkaik të balto-sllavishtes ose me ato pak që njohim nga thrakishtja dhe ilirishtja shpesh të ruajtura nga glosa dhe fjalët greke.
Ekzistojnë të dhëna të burimeve historiografike greke që tentojnë të kualifikojnë ardhjen e elementëve ilirik në Sardenjë, (jo si pushtim popujsh), së bashku me njerëz të Beotisë (që flisnin gjuhën Eolite) duke shënuar një moment të rëndësishëm të qytetërimit, të ushtruar nga njerëz me një kulturë më të lartë në krahasim me ishullorët sidomos në bujqësi dhe kultivim.
-Ky libër është publikimi juaj i tretë i vetëfinancuar. Mendoni se është e natyrshme dhe e “drejtë” që studime të tilla shkencore të hasin kaq shumë vështirësi për tu botuar dhe publikuar nga organet paraprake, dhe nga shtëpitë botuese?
Alberto G. Areddu: Për fat të keq më duhet të them se kjo është një praktikë shumë më e përhapur sesa mendohet. Sot, ose ke përkrahjen e një shtëpie botuese të fuqishme që mendon të botojë tremijë kopje, ose në të kundërt duhet ti apelohesh industrisë së librit on demand e cila maskohet nën petkun e industrisë zyrtare. Prandaj dikush edhe mund të punoj mbi një hipotezë e cila mund të jetë komplet e gabuar, duke investuar kohë dhe kapitale e duke vet rrezikuar.
Ajo që është e papranueshme është fakti se botimin nuk ta lejojnë pikërisht ata që ndajnë të njëjtat interesa me ty, kjo ështe e tmerrshme dhe jo njerëzore. Por nuk ka kuptim të ankohesh duke gjykuar pasojat mbi insistimin e kësaj heshtjeje, pasi akademikët janë të auto-rekomanduar dhe korporativ, dhe nëse i ke lejuar vet-vetes ti kritikosh në studimet e tua atëherë për ty ka marrë fund gjithçka.
-Teoritë tuaja janë shumë revolucionare; keni patur pak ndrojtje se mos idetë tuaja kritikoheshin nga qarqet akademike dhe shkencore?
Alberto G. Areddu: Janë më pak revolucionare sesa mund të merret me mend. Ideja e një elementi paleo-ballkanik në brendësi të gjuhës sarde nuk është një ide e re. Studiuesi më i madh i gjuhës sarde, gjermani Max Leopold Wagner e kishte shprehur këtë ide në studimin e tij më 1933 të publikuar në revistën Revue de Linguistique Romane (të cilën kushdo mund ta shkarkoj nga siti web Gallica). Për fat të keq, kjo ide, më pas ra në atë të shkollës italiane të ashtuquajtur “mediterraneiste”, që shihte një prani të konsiderueshme elementësh pre-indoeuropian në zonën e Mesdheut, me më pak elementë indoeuropianë.
Megjithatë unë e përsëris, se do më pëlqente që studimet e mia të kritikoheshin pasi do të thotë se “ekzistojnë. Prandaj, duke marrë parasysh faktin se prej dy vjetësh në Sardenjë nuk është publikuar asnjë recension nëpër gazetat lokale , televizionet, revistat akademike ose parakademike, për të nxjerr në pah punën time kam krijuar një web sit personal dhe shkruaj në ndonjë blog.
Gazetarët (90% e të cilëve nuk njeh as greqishten dhe as latinishten e jo më të njohin shqipen), dëgjojnë me kufje ato që u thuhet nga referuesit universitarë, që shpesh janë të ndërlidhur me shtëpitë botuese, me ato shpërndarëse, dhe me ato dy gazeta që publikohen (të cilat nuk është se shkëlqejnë).
-Mund të shtohet ndonjë gjë tjetër më tepër se kaq? Çfarë përfaqëson për ju Sardenja dhe çfarë do të thotë të jesh sardenjas sot nën dritën e kësaj lidhje sardo-ilire (shqiptare)?
Alberto G. Areddu: Do të thotë të ravijëzosh një drejtim të largët, i cili në epokën e Bronxit, i ka sjellë elementë qytetërimi atyre popullsive të cilat kishin ngelur në fazat e prapambetura të Neolitit. Është e mundur që në zonën Nuoreze (hetimet gjenetike janë akoma në fazat fillestare), të zbulohen bërthama të lidhura gjenetikisht me popullsitë e sotme të Ballkanit; është kjo arsyeja për të cilën njërin nga kapitujt e kam titulluar duke parafrazuar Virgjilin: “Mbi kërkimin e babait antik”....
Populli i Shardanëve, që sipas interpretimeve të studiueseve Schachermeyr dhe Bonfante mendohej se ishin njerëz me origjinë ilire, të shtyrë nga nevoja u spostuan drejt deltës së lumit Nil, për tu drejtuar më vonë drejt Palestinës. Janë të shumta të dhënat që na sigurojnë se kjo dyndje ka ndodhur: qyteti i Sarda (Shudah i sotëm), fisi i Sardeates ose i Ardiejve, qyteti Pelastae nga ku kemi emrin etnik Pelaestini ose Pelasgi, etj, etj.
-Cili është mesazhi juaj për lexuesin shqiptar dhe cili do të jetë argumenti i veprës suaj të ardhshme?
Alberto G. Areddu: Njëra nga dëshirat e mia kulturore do të ishte zhvillimi i një rryme edhe jashtë Shqipërisë, që të rivlerësojë antikitetin ilir, ashtu si ka ndodhur për popullsitë e tjera antike indoeuropjane gati të harruara si p.sh. rasti i sagave kelte. Dëshira ime shkencore është që në studimin e ardhshëm të thelloj disa aspekte të rindërtimit historik dhe kulturor të lëna në harresë gjatë studimit “Origjina Shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”, pra të sjell jo vetëm fjalë por edhe objekte, tradita, ndërlidhje reciproke dhe simbole.
Më lejoni të ndahem nga ju duke përdorur një fjalë përshëndetëse tipike shqiptare: falem, që sipas të madhit Eqrem Çabej rrjedh nga latinishtja CHALARE e ruajtur edhe sot në gjuhët Sarde dhe Korse në vlerën origjinale “zbres” (falare).
Shkenca deri më sot nuk ka mundur të hedhë poshtë hipotezën se ilirishtja është nëna e shqipes.” Kështu është shprehur në kumtesën e mbajtur në ditën e tretë të Seminarit XXXII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, i cili ka hapur siparin e tij më 19 gusht në Prishtinë, ku po marrin pjesë albanologë, punonjës shkencorë dhe akademikë nga shumë vende të botës. Duke iu referuar historisë së gjuhës shqipe, për të gjetur rrënjët e saj dhe lidhjet me gjuhë të lashta, profesori dhe ish-kryetari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Rexhep Ismajli, ka mbajtur një ligjëratë me titull “Diskutime për prejardhjen e gjuhën shqipe”, duke iu referuar disa studiuesve që janë marrë me gjuhën shqipe dhe gjenezën e saj. Profesor Ismajli ka përmendur studiuesin italian Viktor Epizani, i cili ka thënë se shqipja mund të trajtohet si prodhim i brezave që njëri pas tjetrit kanë jetuar në trojet shqiptare. “Nuk ka elemente që do ta kundërshtonin tezën për prejardhjen ilire të gjuhës shqipe dhe thotë se nuk e kuptonte mirë motivin për të cilin trakasit duheshin konsideruar paraardhës të shqiptarëve, sepse nuk ka burim historik që do ta indikonte këtë”, ka thënë Ismajli, duke e cituar studiuesin italian. Shumë fjalë që ka gjuha shqipe, kanë lidhshmëri me gjuhë të tjera, si frëngjishtja e gjermanishtja, me bashkëtingëllore të përbashkëta. “Dokumente për vjetërsinë e shqipes së shkruar nuk kemi, dokumenti i parë është ‘Formula e pagëzimit’ 1462, por ka mjete ndihmëse që na orientojnë, ato janë kontaktet e gjuhës shqipe me gjuhë të tjera”, është shprehur Rexhep Ismajli, i cili më tej ka përmendur një tjetër studiues, Trumani, që gjuhën shqipe e ka vendosur afër asaj latine, për shkak të fjalëve të përbashkëta që kanë. Në aspektin e parë, Trumani e ka vendosur mirë, shqipja fatmirësisht ka një numër shumë të madh të fjalëve latine. Këto huazime latine na ndihmojnë të ndërtojmë faza më të vlefshme të shqipes. Latinizmat janë të vjetra në shqipe”, ka vazhduar më tej ai. Sipas disa studiuesve të tjerë, thuhet se ka argumente të pamjaftueshme për të dëshmuar se shqipja është folur në këtë pjesë, ndërkaq me gjuhën greke, shqipja ka ngjashmëri në rreth 20 fjalë, ndërsa me atë latine rreth 90 fjalë. “Studiuesi Jokli vendin e shqipes e shihte në një mënyrë pak më të përcaktuar, jo në të gjithë truallin e sotëm shqiptar, por pak a shumë në Dardani, domethënë përjashtonte pjesën e Shkodrës, sepse thoshte se emri i saj nuk mund të shpjegohej përmes shqipes”, ka thënë Ismajli. Në mes të tjerash, në ligjëratën e tij Ismajli ka folur edhe për teorinë serbe se në mes të shqiptarëve dhe ilirëve nuk ka lidhshmëri, duke thënë se kjo është më shumë politike. Plus që, siç thotë Ismajli, nuk është teori e qëndrueshme as kah pikëpamja shkencore dhe as nga ajo politike. “Në parathënien e librit të Pupoviqit, të vitit 1961, thuhet qartë se është kundër pretendimeve të shqiptarëve se ilirët dhe dardanët janë paraardhësit e tyre”, është shprehur Ismajli. “Qofshin shqiptarët pasardhës të dardanëve, qoftë shqipja pasardhëse e ilirishtes, ajo është e kësaj hapësire, nuk ndryshon asgjë, dhe nuk ka fare rëndësi a do të krijohet sot një shtet për shkak se diku kanë qenë dardanët, diku trakasit, nëse jo për shkencën, kjo ka rëndësi për popullin vendas”, ka theksuar Rexhep Ismajli. Ligjëratën e tij gjuhëtari Rexhep Ismajli e ka përfunduar duke mbrojtur tezën se gjuha shqipe është pasardhëse e ilirishtes. “Pavarësisht se ka shumë diskutime, sepse ka vend për diskutime, ka hapësirë, ka shumë njësi për argumentime nga më të ndryshmet, le të themi se shqipja është pasardhëse, është gjuhë indoeuropiane, dhe është e tipit satem”(MSc.Pina Vata ,Fakulteti i Shkencave të Edukimit,Tiranë:"Ilirishtja Nëna e Shqipes!")
Ndërsa studiuesi shqiptar Çlirim Xhunga,në shkrimin e tij me titull""Autoktonia, pellazgjishtja, ilirishtja",shkruan:
"Pas kurthit të dështuar të Monarkive të Evropës kundër shqiptarëve me vënien në diskutim prej tyre të autoktonisë së shqiptarëve, vazhdimi i debatit pseudo – shkencor mbi pellazgjishten, grekët e lashtë, romakët dhe ilirët e arbërit, është një vazhdim nga ana e Monarkive të Evropës e të njëjtës strategji e politikë pseudo – shkencore të endjes së njerëzimit në Labirintin e Mashtrimit, që njerëzit e tyre kanë endur këto pesë shekujt e fundit.
Konceptet pellazgjik, ilirik dhe arbër janë të lidhura ngushtë me gënjeshtrat mbi megamashtrimin mbi Greqinë e Lashtë dhe Romën. Rënia e Gënjeshtrave mbi Romën dhe Greqinë do të rrëzojnë edhe gënjeshtrat mbi Pellazgët, ilirët dhe Arbërit.
Nuk ka patur as shqiptarë, as grekër, as kroatë, as serbë, as maqedonë, as sllavë, as turq në Ballkan para vitit 1800. Gjithçka është e sajuar, e gjitha është një mashtrim. Në Ballkan ka patur vetëm një popull, të cilin Monarko – Nazistët e Evropës e përzjenë tani vonë, në shekujt 19 dhe 20 me të ardhur për të ngatërruar edhe më keq historinë.
Historia e Shqipërisë – shekulli i 19-të
Shikoni se ç’thotë krejt pa mend Faik Konica në vitin 1899:
Kombesia
“Sot per sot ne Shqiperi nuke ka Shqipetare: ka vètem “turq” édhè “kaure” do mè thene Shqipetare qe kane turp te thonë vèhtèn Shqipetare. Por a ka qenë gjithñe ashtu? Nuke ka qene ñe kohe ku édhè Shqipetaret ndjènin ne funt te shpirtit c’eshte kombesia?”
Albania, 10 tetor 1899, numër 10
Pyetjet që ne i bëjmë sot Faikut mendjendritur janë:
1. Kishte apo s’kishte vërtet shqiptarë në kohën tënde, ore Faik?
2. Nëse kishte shqiptarë, përse shqiptarët kishin turp?
3. Sa kohë kishte kaluar qëkur shqiptarët ‘harruan’ se kishin qenë shqiptarë?
4. Kur u bënë shqiptarët ‘turq’ edhe ‘kaurë’?
5. Shqiptarët kishin turp të quheshin shqiptarë pasi nuk e kishin dëgjuar kurrë këtë emër, apo ti Faik beu din vërtet diçka më shumë se unë?
Faik Konica ka kohë që ka vdekur. Po kështu edhe shokët e tij, ata që ne i quajmë Rilindësa. Në një kohë i polli Evropa, si rilindasit shqiptarë, po ashtu edhe ata serbë, kroatë, malazezë. Njëlloj si rilindasit e tjerë, edhe rilindasit shqiptarë duke pranuar mashtrimin që po bëhej në atë kohë nga Evropa me kombësinë në Ballkan, kanë marrë mbi vete pjesën e tyre të përgjegjësisë në ngjalljen e urrejtjes mes banorëve të këtij gadishulli. Rilindasit e Ballkanit kanë qenë shërbëtorë të Monarkive të Evropës, po aq frikacakë sa dhe shumica e shqiptarëve sot.
Le të pyesim veten dhe t’u japim përgjigje këtyre pyetjeve:
1. Cili qe roli i vërtetë i Rilindasve të Ballkanit në shekullin e 19-të?
2. A ka ndonjë ndryshim, në thelb, mes rolit të Rilindasve të Ballkanit dhe Rilindasve, që e quajtën veten shqiptarë?
3. Cili qe roli i vërtetë i Rilindasve shqiptarë në shekullin e 19-të?
4. A e dinin rilindasit e kombeve të Ballkanit se para tyre s’ka patur asnjë komb në Ballkan?
Në kohën e Revistës Albania të Faik Konicës në Shqipëri ne nuk kemi ende shqiptarë. Por, çfarë bën Faiku me shokët e tij “rilindas”, Naimin, Samiun, Vaso Pashën, …., për të bindur banorët e trojeve tona ta mësonin fjalën shqiptar? Çfarë nuk bënë! Rilindasit shqiptarë kanë bërë po atë poshtërsi që kanë bërë edhe rilindasit grekë, ata bullgarë, kroatë, malazezë, etj. Të gjithë këta pseudo “rilindas” për të nxjerrë bukën e tyre u vunë në rresht dhe i shërbyen të gjithë njëlloj Evropës. Të gjithë Rilindasit e Ballkanit dhanë “kontributin” e tyre për të krijuar sipas projektit të Evropës një Ballkan me kombe armiqësore, të atillë siç ka mbetur edhe sot. Si u arrit të mashtroheshin banorët e Ballkanit? Kjo gjë u arrit me dinakëri dhe me ndihmën e dhunës. Kjo u arrit përmes Falsifikimit të Historisë të popullit të Ballkanit, me ndihmën e pakursyer të pseudo – eruditëve të tyre dhe rilindasve të çdo ngjyre në Ballkan, kryesisht lordë anglezë, konsuj francezë, austriakë, udhëtarë të ndryshëm (anglezë, francezë, hungarezë), historianë, poetë (si Byron, de Rada, Naimi, Skiro, etj.), folkloristë, etnografë dhe gjeografë, si dhe politikanët e parë (Samiu, Ismail Bej Qemali, etj.). Kështu Evropa ia arriti të ndajë në serbë, kroatë, bullgarë, grekër dhe shqiptarë një popullsi ballkanase të papërçarë kurrë ndonjëherë më parë.
A duhet të merrnin pjesë Rilindasit Shqiptarë në Megamashtrimin Evropian? Detyra kryesore e Rilindasve shqiptarë ishte në kohën e tyre demaskimi i Lojës që po luhej me termin komb në Ballkan. Pasi të demaskohej ajo Lojë, ata duhet t’u thonin banorëve të këtyre anëve se ”Ne s’kemi ç’bëjmë, nuk mund të bëjmë sehir. Evropa po i shndërron banorët e Ballkanit në Grekër dhe Sllavë, le të pranojmë edhe ne të bëhemi diçka tjetër, le të pranojmë dhe ne të quhemi (siç po na thonë) Shqiptarë, të ndërtojmë dhe ne shtetin tonë, por pa harruar kurrë se më parë në Ballkan të tërë kemi qenë një popull, se tani Evropa po përpiqet të na ndajë në popuj të ndryshëm, që në emër të këtij ndryshimi (diversiteti) ne ballkanasit të vritemi ngaherë me njeri – tjetrin.”
Kështu, Evropa, me ndihmën e Rilindasve të Ballkanit fshiu përfundimisht çdo gjurmë kujtese, që mund të kishte mbetur në kokën e ndonjë ballkanasi. Kjo punë e madhe kundër popullsisë të këtij gadishulli ka bërë që në dy shekuj ballkanasit e rinj të vriteshin plot mllef kundër njeri – tjetrit. Gëzojeni edhe në të ardhmen, o shqiptarë, Historinë e shkruar nga njerëzit e Monarkive të Evropës edhe me ndihmën e Rilindasve dhe të gjithë kalemxhinjve të mëpasëm të vendit tonë. Sa kohë që rrojnë Monarkitë e Evropës, luftra të reja mes ballkanasve ju presin përpara.
Kush ishin Rilindasit shqiptarë?
Faik Konica ambasador i qeverisë së Zogut
Gjergj Fishta klerik i lartë i Vatikanit
Naim Frashëri nëpunës i lartë i Perandorisë Otomane
Ndre Mjeda klerik i lartë i Vatikanit
Sami Frashëri nëpunës të lartë i Perandorisë Otomane
Vaso Pasha nëpunës i konsullatës angleze në Shkodër, nëpunës i Ministrisë të jashtme të Perandorisë Turke, guvernator i Libanit
Familjet e mëdha të Ballkanit
Kush janë familjet e sotme të mëdha në Ballkan? Për të kuptuar se çfarë janë familjet e mëdha sot në Ballkan, familjet e mëdha shqiptare, greke, serbe, malazeze, kroate etj., ne duhet të shkojmë e të shohim sesi u shndërruan familjet e mëdha të Perandorisë turke në familje të mëdha shqiptare, rumune, serbe, greke e kështu me rradhë.
Në fillim të shekullit të 19-të Evropa u ngarkoi familjeve të mëdha të Perandorisë Otomane detyrën, sipas të cilës ata të fillonin të procesin e formimit të kombeve duke rekrutuar sipas territorit, që mbulonin, sa më shumë banorë. Këto familje, dhe njerëzit e tyre, që u shkolluan në shkollat më të mira të Evropës dhe të Amerikës, qenë bërthamat e kombeve që filluan të krijoheshin gjatë shekullit të 19-të. Emrat, që morën territoret dhe banorët e territoreve të ndara e të përfshira brenda kufijve të rinj, qenë krejt konvencionalë. Emrat e përveçëm, emrat e vendeve, të lumenjve, të qyteteve dhe të fshatrave, të gjitha qenë krijuar me kohë nga dijetarë të Evropës.
Familjet e mëdha i hynë projektit të Evropës me galdim. Por, ata nuk mund të dinin ato që dinin Mjeshtrit, Monarkitë e Evropës. Ata qorra nuk mund të kuptonin se qenë dhe mbeten thjesht vegla të Monarkive të Evropës, armiqtë e të gjithë popujve.,shkruan studiuesi Çlirim Xhunga.
Literatura:
1- Gröberes Grundriss der romanischen Philologie I (1888) 804
2- H. Baric, Albanorumänische Studien I (1919) 125
3- Fillimet e nje rryme te tille rrjedhin qe nga pjesa e dyte e shekullit te kaluar (XIX). Khs. Verejtjet e Gustav Majerit ne parathenien e Fjalorit etimologjik te gjuhes shqipe, 1891, f. XIII.
4- D. Mustilli, Rivista d’Albania III (1942) 37 v., St. Alb. II (1965) 56 v., S. Anamali, F. Prendi, Konf. I st. Alb. (1962) 468
5- Per keto emra M. Lambertz, ne IF, 60, 306 vv.
6- Ndryshe per Bardibalus Krahe ne “Romanica, Festschrift für Gerhard Rohlfs” (1958), 259 vv.
7- V. Toçi, „Bul. USHT, ser, shk. Shoq“, 2, 1962, f.127, Konf I st.alb. f. 466.
8- Die Sprache der Illyrier I f. 59 v.
9- Sh. Veretjet tona ne „Hyrje ne historine e gjuhes shqipe“ (Albanologji, disoense, 1947) 1960 f. 32 vv., Bul. USHT, ser.shk.shoq. XII (1958) Nr.2 f. 54 vv., XVI (1962) Nr. 1 219 vv. Nr. 4 123 e 147, Atti del VII Congresso Internaz. Di Scienze Onomastiche 161 f. 241 vv., „Revue (roumaine) de linguistique“ VII (1962) 162 v., X (1965) 104 v., „St. fil.“ XX (III) 1966 Nr. 4 147 v., „St. alb. I (1964) Nr. 1 f. 87, IV (1967) Nr. 1 f. 49 v. – W. Cimochowski, „La lingua posnaniensis“ VIII (1960) 133 vv. – A. Rosetti, Istoria limbii române II 4 (1964) vv. – L. Dodbiba, St. alb. III (1960), Nr. 2 f. 63 vv. St. fil. XXI (IV), 1967, Nr. 1 f. 35 vv., - H. Mihaescu, „Revue des études sud-est européennes“ IV (1966) 347 vv.
10- „Zeitschrift für slavische Philologie“ XXVI 301 vv.
11- C. Haebler, „Südost-Forschungen“ XXIII, 1964, 425 v., „Die sprache“ XIII 80. – E. P. Hamp, The position of Albanian në „Ancient indoeuropean Dialects“, 1966, f. 98.
12- Sh. per anije M. E. Scmidtin ne KZ 50, 235, per enet e Ulqinit, Rr Zojzin, „Bul.shk.shoq.“ 41 1955 f. 150.
^ A Grammar Of Modern Indo-European: Language & Culture, Writing System & Phonology, Morphology And Syntax by Carlos Quiles,2007,ISBN 84-611-7639-1,"sibina(Lat), sibyna(Lat), sybina(Lat); σιβυνης(Gk.) σιβυνη(Gk.) συβινη(Gk.) ζυβινη(Gk.); a 'hunting spear' generally 'spear', 'pike'; an Illyrian word according to Festius citing Ennius; is compared to συβηνη (Gk.) found in Aristophanes Thesmophoriazusai; the word appears in context of a barbarian speaking.Akin to Persian zopin,Arm savin 'spit'"
^ a b Hamp 2007
^ Wilkes (1992)
^ Catilinarians By Marcus Tullius Cicero, Andrew R. Dyck Edition: illustrated Published by Cambridge University Press, 2008 ISBN 0-521-83286-1, 9780521832861 link [1]
^ Basic Albanian etymologies By Martin E. Huld Edition: illustrated Published by Slavica Publishers, 1984 Original from the University of Michigan ISBN 0-89357-135-0, 9780893571351
^ Strabo 7.43, "élos loúgeon kaloúmenon"
^ This group is considered to be cognate with the Italian city name of Trieste; Alb treg "market" might be a borrowing from South Slavic.
^ Wilkes (1992): "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen Teuta of the third century BC derives from teutana, which means `queen'." (p. 72)
^ Wilkes (1992): "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Das- menus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between ..." (p. 71).
FLORIPRESS:Flori Bruqi
Prejardhja e shqiptarëve nga ilirët dhe e shqipes nga ilirishtja vazhdon ende të mbetet çështje që ka nevojë për t’u ndriçuar nga ana e studiuesve dhe historianëve. Rikthimi i vëmendjes kah kësaj çështjeje ishte edhe qëllimi i simpoziumit shkencor të zhvilluar dje në ambientet e Muzeut Historik Kombëtar, “Rikthim në Iliri”. Në këtë aktivitet të organizuar nga “Amadeus grup”, arkeologë, gjuhëtarë, historianë etj., si Luan Maltezi, Neritan Ceka, Seit Mancaku, Moikom Zeqo, Hysamedin Ferra etj., sollën argumente mbi vazhdimësinë nga ilirët te shqiptarët. Për historianin Luan Malltezi, argumentimi mbi baza të forta shkencore mbetet ende një sfidë për studiuesit shqiptarë. Në kumtesën e tij, arkeologu Neritan Ceka solli një informacion të ngjeshur mbi dinastitë e mbretërve ilirë dhe argumente mbi faktin që Iliria nuk ishte një vend fisesh, por mbretërish dhe jo një botë “kasollesh”, por qytetesh, duke renditur disa qendra të rëndësishme si Amantia, Bylisi etj. Me mijëra fije të dukshme e të padukshme ai rrëfeu për lidhjet e Ilirisë me Greqinë, Maqedoninë etj. Sipas Cekës, ngjashmëritë e ilirëve me grekët e lashtë kanë qenë të mëdha. Ndryshimet sipas tij ishin vetëm sasiore, por jo cilësore. Gjuhëtari Seit Mancaku referoi mbi lidhjen e ilirishtes me shqipen. Ai e quajti një ekuacion të vështirë, që kërkon të lidhë dy realitete të ndryshme, antikitetin dhe realitetin modern. Sipas tij, ky debat i ka mbajtur të mbërthyer studiuesit për dy shkuj me radhë dhe pranoi se bëhet fjalë për një ekuacion të vështirë, ku njëra anë ilirishtja është e panjohur. Në mungesën e provave konkrete mbi këtë vijueshmëri, Mancaku renditi ato fakte që e bëjnë të mundshme tezën iliro-shqiptare. Sipas tij, është i njohur fakti që në gadishullin ballkanik janë folur ilirishtja, greqishtja, maqedonishtja dhe trakishtja. Studiuesit e kanë eliminuar greqishten dhe maqedonishten, pasi me të parën nuk ka asnjë lidhje, ndërsa e dyta u helenizua shumë shpejt. Kështu që dy gjuhët e mundshme nga mund të rrjedhë shqipja është ilirishtja dhe trakishtja. Duke u mbështetur në studimet e Çabejt, Hahnit, Shuflajit, Krahes etj., Mancaku u shpreh se teza ilire është ajo më e qëndrueshmja, duke iu referuar onomastikës, toponimive dhe zhvillimeve fonetike dhe morfologjike të fjalëve. Të tjerë folës argumentuan mbi trashëgiminë e mentalitetit, të institucioneve, të pozitës së gruas në shoqëri etj.
Vetëm pak fjale të ilirishtes janë cituar nga burimet klasike nga ato romane apo greke, dhe nga këto vetëm katër janë identifikuar me etnonimin Illyrii ose Illurioí ; të tjerat duhet të identifikohen tërthorazi :
dëshmia | kuptimi | etimologjia | cognates | |
---|---|---|---|---|
abeis | "snakes" | PIE * | Lat anguis, Old High Germ unc, Lith angìs, Gk óchis "snake", echis "viper", Toch auk "snake", Arm auj, Russ už, Skt áhis, Av aži | |
bagaron | "warm" | PIE * | Phrygian bekos "bread", Alb bukë "bread", Eng bake, Lat focus "hearth", Old Ir goba"blacksmith", Gk phōgein "to roast", Armenian bosor "red", bots "flame" | |
brisa | "husk of grapes" | PIE * | Alb bërsí "lees, dregs; mash", Eng broth, Lat defrutum "new wine boiled down", Welsh brwd"brewage", Old Ir bruth "heat, wrath", Thrac brỹtos "barley alcohol", brỹtion "wine must", Gkapéphrysen "to seethe, boil" | |
deuádai | "satyrs" | PIE * | Skt dhūnoti "he shakes", Gk thýein "to rage, seethe", théeion "sulfur vapor", Eng dizzy, Old Eng dwæs "foolish", Paeonian Dýalos "Dionysos", Lat furere "to rage", belua "wild animal", Old Ir dásacht "rage, fury", Lith dvesiù "to perish, die (animals)", Hitt tuhhai "to gasp" | |
mandos | "small horse" | PIE * | Alb mëz, mâz "poney", Thrac Mezēnai "divine horseman", Mess Iuppiter Menzanas (divinity) | |
mantía | "bramblebush" | PIE * | Old and dial. Alb mandë, mod. Alb mën, man "berry, mulberry" | |
rhinos | "fog, mist" | PIE * | Old Alb ren, mod. Alb re, rê "cloud" | |
sabaia, sabaium, sabaius | "a type of beer" | PIE * | Eng sap, Lat sapere "to taste", Skt sabar "sap, juice, nektar", Avestan višāpa "having poisonous juices", Arm ham, Gk hapalós "tender, delicate", Old Ch Slav sveptŭ "bee's honey" | |
sibina (Lat.), sibyna (Lat.), sybina (Lat.); σιβυνη (Gk.), σιβυνης (Gk.), συβινη (Gk.), ζιβυνη (Gk.) | Festius, citing Ennius[1]; is compared to συβηνη (Gk.), "flute case", a word found in Aristophanes' Thesmophoriazusai; the word appears in the context of a barbarian speaking | "a hunting spear", generally, "a spear", "pike" | PIE * | Alb thupër "bar, stick"[2], cf. Pers zôpîn, Arm səvīn "a spit" |
sica, sicca (Lat.) | First notice in Ennius: illyrii restant sicis sybinisque fodentes, of Illyrian soldiers;[3][4] later used in Pliny to describe Thracian implements | "curved knife, dagger" | PIE * | Alb thika "knife"[5][2], cf. Lat sicca "dagger", Lat sicarii "assassins" |
Some additional words have been extracted by linguists from toponyms, hydronyms, anthroponyms, etc. :
- Agruvium "along the coast between Risinum and Butua": IE *aĝr-; cf. Skt ájraḥ "pasture, field", Lat ager, Gk agrós, Goth akrs
- Bindus "river god"; cf. Old Ir banne "drop", Skt bindú, vindú "drops, gob, spot", possibly Lat fōns Bandusiae
- Bosona, "Bosna river", literally "running water": IE *bheg-, bhog- "to run"; cf. Old Ch Slav bĕžati "to flee, run", Lith bėgti "to flee", Gk phébesthai "to flee", phóbos "fear", Alb boj "to drive, mate", Eng beck "brook, stream", Middle Irbúal "flowing water", Hindi bhāg "to flee"
- mons Bulsinus, "Büžanim hill": IE *bhl.kos; cf. Eng balk, Middle Ir blog "piece, fragment", Lat fulcrum "bedpost", Gk phálanx "trunk, log", Lith balžiena "crossbar", Serb blazína "roof beam", Skt bhuríjāu "cart arms"
- Derbanoí, Anderva: IE *derv; cf. Eng tree, Alb dru "wood", Old Ch Slav drĕvo "tree", Welsh derw "oak", Gk dóry "wood, spear", drýs "oak, tree", Lith derva "pine wood", Hitt taru "tree, wood', Thrac taru "spear", Skt dru "tree, wood",daru "wood, log"
- Dizēros, Andízētes: IE *digh; cf. Eng dough, Gk teîchos "wall", Lat fingere "to shape, mold", Old Ir com-od-ding "he builds, erects", Old Russ dĕža "kneading trough", Arm dez "heap", Skt dehah "body, form"
- Domator, personal name; cf. Old Ir damnaid "he binds, breaks a horse", dam "ox", Eng tame, dialectal Germ zamer "ox not under the yoke", Alb dem "young bull", Lat domāre "to tame", domitor "tamer", Gk dámnēmi "to break in",dámalos "calf", Skt dāmyáti "he is tame; he tames"
- Loúgeon. Strabo in his Geography mentions "a marsh called Lougeon" (which has been identified as Lake Cerknica in Slovenia) by the locals (Illyrian and Celtic tribes), Lougeon being Strabo's rendition of the local toponym into Greek. cf. Alb lag "to wet, soak, bathe, wash" (< PA *lauga), lëgatë "pool" (< PA *leugatā), lakshte "dew" (< PA * laugista); further akin to Lith liűgas "marsh", Old Ch Slav luža "pool", Thrac Lýginos "river name"[6]
- stagnus Morsianus "marshlands in Pannonia": IE *merĝ; cf. Middle High Germ murc "rotten, withered, boggy", Old Ir meirc "rust", Alb marth "to shiver, shudder", Lith markýti "to rust"
- Naro: IE *nor; cf. Lith nãras "diving duck", Russ norá "hole", Serbo-Croat po-nor "abyss"
- Nedinum: IE *ned; cf. Skt nadas "roarer"
- Oseriates, "lakes"; akin to Old Ch Slav ozero (Serb-Croat jezero), Latvian ezers, Old Pruss assaran, Gk Achérōn "river in the underworld"
- Pelso (Latin authors referred to modern Lake Balaton as "lacus Pelso", Pelso being a hydronym from the local inhabitants), Pelso apparently meant "deep" or "shallow": IE *pels-; cf. Czech pleso "deep place in a river, lake", Welshbwlch "crack", Arm pelem "to dig"
- Tergitio, "merchant"; cf. Old Ch Slav trĭgĭ (Serbo-Croat trg) "market", Old Russ tŭrgŭ "market", Latv tirgus[7]
- Teuta, Teutana: IE *teuta- "people"; cf. Lith tauta "people", Germ Deutsch "German", Old Eng theod "people", Old Ir túath "clan", Umbrian tota "people", Oscan touto "city", Hitt tuzzi "army"
- Tómaros, Tomorr mountain; cf. Old Ir temel "darkness", Middle Ir teimen "dark grey", Old High Germ demar "darkness", dinstar "dark", Lat tenebrae "darkness", temere "by chance, rashly", Skt tamas "darkness", tamsrah "dark", Old Ch Slav tima "darkness"
- Ulcisus mons, Ulcinium (city), Ulcisia castra; cf. Eng wolf, Old Alb ulk, Alb ujk, Avestan vəhrkō, Farsi gurg, Skt vṛkas, Old Ch Slav vlŭkŭ, Russ volcica, Lith vil~kas, Lat lupus, Gk lýkos
- Volcos, river name in Pannonia; cf. Old Ir folc "heavy rain, wet weather", Welsh golchi "to wash", obsolete Eng welkin "cloud", Old High Germ welk "moist", Old Ch Slav vlaga "moisture, plant juice", vŭlgŭkŭ "wet"
Antroponimet ilire
Antroponimet e meposhtme vijnë nga ilirishtja ose nuk jane deri tani të lidhuara me ndonje gjuhe tjeter unless noted, such as the Delmatae names of Liburnian origin. Alföldy identified five principal onomastic provinces within the Illyrian area: 1) the "real" Illyrians south of the river Neretva in Dalmatia and extending south to Epirus; 2) the Delmatae, who occupied the middle Adriatic coast between the "real Illyrians" to the south and the Liburni to the north; 3) the Liburni, a branch of Venetic in the northeast Adriatic; 4) the Iapodes, who dwelt north of the Delmatae and behind (inland from) the coastal Liburnians; 5) the Pannonians in the northern lands, and in Bosnia, northern Montenegro and Western Serbia. Katičić (1964) does not recognize a separate Pannonian onomastic area, and includes the Pannoni with the Delmatae. Below, names from four of Alföldy's five onomastic areas are listed, Liburnian excluded, having been identified as being akin to Venetic. A Dardanian area is also detailed. [8][9]
Kentum apo Satem
Në të gjitha këto raste të mbështetësit e karakterit kentum e konsiderojnë gjuhën ilire PIE k * ^> / * k / ose PIE* ^ g> / * g / pasuar nga një / l / apo / r / të jetë dëshmi e një karakteri kentum të gjuhës ilire. Megjithatë, ngjan se edhe në gjuhën shqipe dhe Balto-sllave të cilat janë gjuhë Satem, në këtë pozicionin fonetik e palatovelaret janë përgjithësisht depalatizuar (depalatizimi i PIE k * ^> * k dhe g * ^> * g para / r / dhe / l / veçanërisht në shqipe)
Sipas Akademik Eqrem Çabej -it :Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diçka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen çuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveç kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
Çeshtja se çfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birërie) apo jo, kjo çeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveç kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze çeshtja se ç’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me më shume a më pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
Ne kete çeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembëll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te çfaqur ne driten e plote te historise siç eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne çeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo çeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vënët e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenësisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirë” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirë” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moçem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veçanta, si akeasit, danaët, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne çdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar çeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.
Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diçka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen çuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveç kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
Çeshtja se çfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birërie) apo jo, kjo çeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveç kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze çeshtja se ç’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me më shume a më pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
Ne kete çeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembëll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te çfaqur ne driten e plote te historise siç eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne çeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo çeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vënët e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenësisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirë” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirë” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moçem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veçanta, si akeasit, danaët, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne çdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar çeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.
Ne shekullin e kaluar dhe ne dhjetevjetet e pare te ketij shekulli shqiptaret jane konsideruar pergjithesisht pasardhesit e ilireve dhe gjuha shqipe eshte konsideruar vazhdimi i njerit nga dialektet e vjetra ilire. Kjo teori, e mbrojtur nga nje varg historianesh e gjuhetaresh, me formulimin me siper sidomos nga Gustav Majeri (1), aty nga fillimi i ketij shekulli u zevendesua te nje pjese e mire e dijetareve me tezen e dale kryesisht nga fusha e gjuhesise, sipas se ciles shqiptaret jane sterniper trakasish te ardhur prej visesh me lindore ne brigjet e Adriatikut, dhe shqipja eshte bija e trakishtes, ose edhe nje “dialekt trak i ilirizuar”(2). Ka pasur edhe nje sinteze te te dy teorive, e perfaqesuar me Norbert Joklin, sipas se ciles shqipja eshte ngushtesisht e afer dhe me ilirishten dhe me trakishten. Kete teori e kane ndjekur mjaft dijetare.
Ne kete fushe kerkimesh sot zoteron shumekund nje skepticizem shpeshhere i teperuar dhe diku edhe nje agnosticizem. Kane dale edhe teza te reja, te perftuara per nje pjese te mire nga prirja per te gjetur medoemos rruge te reja, per te thene diçka te re, e per te vertetuar ate qe eshte dashur nga ana e tyre te vertetohet. Karakteristika kryesore e ketyre tezave ne pune te metodes eshte kjo, qe perfaqesonjesit e tyre shpesh here nisen çuditerisht nga nje tabula rasa, nuk marrin parasysh rezultatet e punes kerkimore te meparme dhe aq me pak mbajne qendrim ndaj tyre. Perveç kesaj disa nga keta dijetare shquhen per nje qendrim hiperkritik ndaj tezave te te tjereve bashkuar me nje besim te teperuar ndaj mendimeve te veta. Duhet pranuar qe si ne shume fusha te dijes, edhe ne ate te kerkimeve gjuhesore, e aty edhe ne studimin e historise se Shqiperise, ka progres dhe regrese, ka perparime e ka nje shkuarje mbrapa.
Çeshtja se çfare marredhenjesh ka midis shqipes dhe ilirishtes, a ka nje aferi (parenté) midis ketyre dy gjuheve, dhe, ne qofte se ka, a kemi aty nje raport filiacioni (birërie) apo jo, kjo çeshtje komplekse perben nje problem shkencor. Per te krahasuar dy madhesi duhet t’i njohim. Ne rasen tone konkreten ne dime vetem njeren nga keto, shqipen. Ilirishten e njohim pak a aspak; sidomos jemi krejt ne erresire ne pune te struktures se saj gramatikore, dhe mezi po arrijme ta rindertojme gjer diku ate gjuhe me anen e therrimeve qe mund te thuhet se na kane mbetur prej saj. Perveç kesaj, distanca kohesore qe nga ekzistenca e nga zhdukja e dialekteve ilire gjer te dokumentimi i pare i shqipes si gjuhe me vete eshte bukur e madhe.
Persa i perket konceptit etnografik “iliret” dhe lidhur me te edhe koncepti gjuhesor “ilirishtja” do thene se keto koncepte kane pesuar ndryshime gjate ketij brezi te fundit. Ndersa nje brez me pare ky koncept ishte zgjeruar me teperi ne pikepamje te shtrirjes gjeografike, aq sa dha shkas dhe per lindjen e termit “panilirizem”(3), si reaksion ndaj kesaj rryme u kalua ne skajin tjeter, erdhi e u zhvillua nje koncept i ri i nje skepticizmi pertej mases. Kjo ka pasur nje pasoje qe tani ka ardhur koha te shtrohet perseri ne tryeze çeshtja se ç’duhet te kuptohet me ilire dhe ilirishte. Sidomos ka zene rrenje nje atomizem i theksuar si metode pune ne lemin e studimeve ilire, mendimi se nuk ka pasur nje popull te madh e te vetem te ilireve ne Evropen antike. Prandaj shtrohet pyetja: a njesi a shumesi etnike? A nje popull ilir me fise te ndryshme, nje gjuhe ilire me dialektet e saj, apo popuj te ndryshem qe mbajne kete emer me më shume a më pak te drejte? Burimet antike nuk na japin nje pergjigje te prere ne kete pune, po nuk mund te lihet pa thene qe edhe trajtimi kritik i tyre i ka lene vend nje interpretimi shume here arbitrar e te njeanshem.
Ne kete çeshtje nuk mund te shkohet perpara pa i kushtuar vemendjen e duhur terminologjise etnografike ne boten e vjeter. Do pasur parasysh cilat kane qene kriteret e emertimit te popujve, te fiseve e te kombesive te popujt e vjeter vete, e te gjeografet, historianet, udhetaret, politikanet, ushtaraket etj. te grekeve e te romakeve. Ne kete fushe ka sot mendime shpeshhere te tryezes se dijetarit e larg realitetit historik e shoqeror. Tendenca per diferencime etnike ka shkuar ketu te disa dijetare me larg se ne gjykimin p.sh. te rrethanave trake, italike etj. Asnjeri nuk mund te thote qe me emrin “ilir” te mos jene perfshire popuj te ndryshem e me gjuhe te ndryshme. Vetem nje gje mbetet e sigurte ketu: nje shoshitje objektive e tezave qe perpiqen te vertetojne nje shumesi popujsh ne treven ilire te kohes antike, tregon se ato teza nuk arrijne ne shkallen e nje argumenti shkencor. Per te dhene vetem nje shembëll, teza qe ne zone ilire te kete pasur treva me sisteme te ndryshme ne emra personash, “provinca onomastike” me “vatra” e me “krahina rrezatimesh”, nje fushe ku jane dhene me fort gjykime me nje karakter te perkohshem edhe ku ende nuk eshte dhene fjala e fundit, kjo teze per ne mbetet problematike. Por edhe sikur te vertetohej drejtesia e saj, kjo nuk do te perbente aspak nje deshmi se kemi te bejme aty me popuj te ndryshem. Mjafton te permendim ne kete mes faktin qe ne nje njesi etnike e gjuhesore aq te percaktuar e te kufizuar si nga numri si nga koha, dhe te çfaqur ne driten e plote te historise siç eshte popullsia ostrogote ne shek. IV te eres sone, ekzistojne prane e prane sisteme emertimi te ndryshme ne pune te emrave vetjake. Nje gje e tille vihet re dhe ne territoret e gjuheve te sotme te Evopes perbrenda nje gjuhe te vetme. Nderkaq antroponima ilire nuk mund te thuhet se eshte me e shumellojshme se antroponima kelte, gjermanike etj. Perkundrazi nje veshtrim objektiv e pa parakuptime (prekoncepte) i kesaj lende ve re karakterin specifik te ketyre emrave per territorin ilir, ekzistencene disa tipareve te perbashketa, konstaton elementet e nje njesie perbrenda ndryshmeve territoriale, hyjne ato emra te tille si Andes ne Burnum (Kroaci), Andius ne Prizren, Bardius Bardyllis, Bato (Dardani, Dalmaci, Panoni etj.) me Batena Batuna etj.; Bersaniues Bersant, Bilisa Bilena, Boicus, Buzo, Busio, Dasius Dazas Dasant, Epicadus, Gentius Grabeos Graboi, Lavius, Mytilius Mutelios, Peuk – Peukestis Peucetii, Pinnes, Plateor Plaetorius, Plator, Raecius, Surus Sura, Sutta Suttis, Tata Tataia, Teuta me Teutaia, Teutana Trieteuta etj., Turus Turelius Turelia, Verzi e ndonje tjeter. Rrethana qe ne keto emra merr pjese dhe Shqiperia antike, e pertej detit dhe popullsia mesapeve e japigeve ne Italine Jugore, na duke me rendesi per te gjykuar drejt kete sistem emrash ne pikepamjne historike e gjuhesore. Deshmitare me te forte ne punen e caktimit te perkatesise etnike jane per ne emrat e viseve, sepse keto, sa kohe qe formohen me lende vendi, nuk i shtrohen ndikimit te importimit nga jashte qe pesojne emrat e personave. Edhe ketu nuk mungon lokalizimi ne territorin ilir dhe perhapja ne krahina mjaft te largeta te ketij territori. Khs. Der te tjera Aleta, Amantia Amantini, Arb – ne Arba Arbanon Arbon Arbatias, Bant Brendesion, Bul – ne Bulinoi Bulliones Bulentum, Dalm – Delm – ne Dalmion Dalmate Delmenium, Gen – ne Genusus Genysios, Lam – ne Lamatis Lametus, Mal – ne Dimallum Malontun Maleventum, Malontina, Met – ne Metulon Meturbarbis, Parth – ne Parthini Parthos, Sal – ne Salona Salluntum Sallentini, Skard – ne Skardon Skardona, Tar – ne Tara Taras Tarentum, Terg – trag – ne Tergeste Opitergium Tergolape Tragarium, ulk – ne Ulkion Ulcirus Ulcisia castra, Ulkaia hele etj. Si kudo ne arsyetimet logjike, edhe ne çeshtjen a popuj ilire apo fise (popullsi) te nje etnosi ilir, ka vlere ligja qe gjykimi jepet ne baze te krahasimit. Rrethanat ilire gjykohen me drejte kur te veshtrohen ne lidhje me menyren si veshtrohen rrethanat e popujve te tjere te Evropes antike. Dhe pyetja aty shtrohet jo vetem per kriteret pas te cilave emrtoheshin popujt e vjeter, po edhe per ato me te cilat i dallonin njerin nga tjetri. Aty mbase me shpesh se gjuha merreshin parasysh disa tipare etnografike te tjera, si vetite e karakterit, veshja e frizura, menyra e jeteses dhe e luftes, besimi e ndonje element tjeter.
Ne keto kushte edhe pyetja e shpeshte e disa dijetareve a kemi te bejme te Iliria e iliret me nje koncept etnik apo gjeografik, kjo pyetje shtrohet barabar edhe per shume te tjere popuj te Evropes se periodes antike. Keshtu kjo çeshtje ne pikepamje metodologjike humb mjaft nga rendesia qe i jepet. Te keta popuj duan pare entitete gjeografike dhe etnografike, duke mbizoteruar here njeri koncept, here tjetri ne rrethanat e ndryshme te zhvillimit historik epolitik te tyre. Ne kete menyre edhe te vënët e kufive te prere midis Ilirise si koncept etnogjeografik e si koncept politik-administrativ, pra si dy koncepte qenësisht te ndryshme, edhe kjo eshte mjaft larg nga realiteti historik, ashtu si mund te vihet re per epokat e ndryshme te historise politike. Caktimi i kufijve administrative ne nje province te madhe te nje perandorie behet zakonisht permbi bazen e njesive territoriale-etnike dhe perfshirja e ndonje krahine aloglote ne keto nuk ka cenuar ndonjehere karakterin e njesishem te ketyre. Keshtu ne caktimin e provinces Illyricium, te romaket nuk kane zoteruar kritere shume te ndryshme nga ato qe jane zbatuar ne caktimin e provincave te tjera, si Hispania, Gallia, Germania, Thracia. Ashtu ka ngjare dhe me emertime te mepastajme, si Polonia ne mesjeten e vone, Arnavutluk ne Perandorine Osmane etj.
Ne lidhje me keto do pasur parasysh se tjeter gje do kuptuar me konceptimin dhe emrin “ilirë” e me “ilirishte” te shek. VI p.e.s. e tjeter gje me “ilirë” e “ilirishte” p.sh. te epokes se perandorise romake te shek. II e III te e.s. Khs. p.sh. gjermanet e kohes se Tacitit dhe gjermanet e kohes se shtektimit te popujve. Ky eshte zhvillimi normal ne historine e popujve e te gjuheve, zhvillim qe e ndeshim te gjithe popujt e moçem te Evropes, me gjithe ndryshimet qe vihen re ne procesin e formimit te tyre. Mospermendja e ilireve ne burimet egjiptiane, hetite e mikene edhe ne epet homerike, shfaqja e dardaneve a e peoneve ne keto te fundit, dhe dalja me vone e ilireve te Herodoti e te Pseudoskilaksi, keto jane indice qe deshmojne per etapat e ndryshme te formimit te nje populli. Prapa ketyre fshihen inkursione, shtektime e shperngulje fisesh e popullsish, perzierje e shkrirje etnike, integrim me ane asimilimesh, luftime per troje e per toke buke, perpjekje per hegjemoni politike e ushtarake, ndikime kulturore, procese divergjimi e konvergjimi, shkeputjesh e bashkimesh etnike, perhapja e nje emri etnik permbi te tjeret per arsye te pozites gjeografike e te nje mbizoterimi politik-shoqeror, lindja e vetedijes se nje burimi te perbashket. Keshtu, per te dhene ndonje shembell, ne burimet qe permendin separi fiset e ilireve, nuk zihen ngoje ardianet, te cilet luajten nje rol ne historine e mepastajme; autariatet permenden ne perioda te ndryshme ne krahina te largeta njera nga tjetra, gje qe flet per nje shtegtim e nje shpernguljeje te tyre. Edhe te fqinjet jugore te ilireve ne Gadishullin Ballkanik, te greket, me pare dalin ne skene te historise popullsi ose fise te veçanta, si akeasit, danaët, jonasit, pastaj shfaqet e pergjithesohet emri i heleneve dhe ai i grekeve, graes graikoi, lat. Graeci. Ndryshime te tilla emrash nuk mund te sherbejne si argument per te menduar se kemi te bejme me popuj te ndryshem.
Problemi i raportit te shqipes ndaj ilirshtes eshte nje problem historik e gjuhesor. Prandaj dhe rruget e mjetet per t’ju afruar zgjidhjes shkencore te tij nuk mund te jene vetem gjuhesore, ato duan rrokur ne teresine komplekse te tyre. Aty ekzistojne disa kritere, te cilat duan zbatuar ne kete fushe kerkimesh. Se pari eshte kriteri gjeografik-territorial, rrethana qe populli shqiptar banon ne nje treve qe bente pjese ne vendbanimet e popullsive te ilireve jugore. Se dyti eshte fakti historik qe ne asnje nga burimet historike te mevona nuk flitet per ndonje ardhje te shqiptareve nga vise te tjera ne atdheun e tyre te sotmin: heshtje qe do te ishte e vetme dhe paradoksale, po te kemi parasysh afersine e pandermjeme te Shqiperise me boten romake e romane e greke-bizantine. Per ne eshte deshmi e nje metode shkencore te padrejte kur shumica e dijetareve te sotem problemit te burimit te popullit shqiptar e gjuhes se tij i afrohen vetem me mjete linguistike dhe lene pas dore kriteret gjeografike-historike te shtruara prej J. Tunmanit sot gati dy shekuj me pare. Ketyre vjen e u shtohet se treti kjo rrethane qe ne disa stacione prehistorike te Shqiperise vihet re nje vazhdimesi kulture, e cila me mjaft gjase deshmon per nje vazhdimesi popullsie(4), dhe ne çdo rase perforcon te dhenat territoriale e historike.
Duke kaluar tani te deshmite gjuhesore te krahasimit, aty ne shohim dy rruge per te hetuar çeshtjen e lidhjeve historike iliro-shqiptare. Njera niset nga te dhenat e shqipes, tjetra nga te dhenat e pakta e shume here te pasigurta te ilirishtes.
Rruga e pare paraqitet me e lehte, dhe shkencerisht me e mbare, meqe niset nga nje madhesi qe dihet, pra merr shkas nga e njohura per te kerkuar te panjohuren. Ketu detyra e pare na duket se eshte zoterimi praktik dhe shkencor i gjuhes shqipe. Kjo gje sjell me vete pasojen qe ata qe merren me keto probleme pa permbushur kushtin e mesiperm, nevojisht notojne ne uje te ceket, ngaqe nuk u kushtojne vemendjen e duhur ligjeve te brendshme te kesaj gjuhe.
Pamja e pergjithshme e shqipes na paraqitet e ketille, qe karakteri dhe pozita e saj gjuhesore jane te ditura tashme me tiparet e tyre relativisht te percaktuara mire, po qe per proceset dhe kushtet historike qe kane sjelle kete situate gjendemi mjaft ne te erret. Megjithate me anen e metodes se rindertimit mund te arrihet te shihen dhe ketu disa nga fijet qe lidhin te kaluaren me te tashmen.
Nga fusha e toponomastikes historike, duke u nisur me rrugen metodikisht te drejte prej rrethanave te brendshme te shqipes, ne konstatojme se emrat e atyre qyteteve, lumenjve, maleve etj. te treves nga Raguza gjer ne Çameri, nga Shtipi, Nishi, Shari e Shkupi e gjer ne brigjet e Adriatikut e te detit Jonik, te cilat dihen qe nga koha antike, me trajten qe kane sot ne gjuhen shqipe deshmojne per nje vazhdimesi, per nje kontinuitet ne kete truall. Keto emra ne pjesen me te madhe paraqesin nje zhvillim gjuhesor nga trajta e lashte ne te rene ne pajtim me ligjet fonetike te shqipes, dhe ne nje menyre qe trajta e tyre e sotmja nuk mund te shpjegohet veçse me mjetet e saj, duke mos gjetur shpjegim me ane te ndonje gjuhe tjeter te Gadishullit Ballkanik: Ragusium: Rush, Scodra: Shkoder, Astibus: Shtip, Naissus: Nish, Scradus mons: Shar, Scupi: Shkup, Drivastum: Drisht, Pirustae: Qafa e Prushit, Lissus: Lesh (si lat. Spissus: shpesh), Candavia: Kunavlja, Dyrrachion: Durres, Isamnus: Ishem, Scampinus: Shkumbini, Aulon: Vlone Vlore, Thyamis: Çam – . Kjo eshte nje nga provat me shtrenguese per autoktonine e popullit shqiptar. Perpjekjet e disa dijetareve per ta menjanuar ose minimizuar kete, jane caktuar a priori te deshtojne, sepse ketu ndeshin arsyetime pergjithesuese ne arsyetime te mbeshtetura ne fakte. Ne kete mes nuk mund te jete nje gje e rastit kjo, qe emri i albanoivet antike te Shqiperise qendro-veriore rron edhe sot, si emer nacional i vjetri i popullit e i vendit (arbën, arbër), ne truall te shqipes e ne ngulimet shqiptare te Italise e te Greqise. Ketyre vjen e u shtohet dhe rrethana, qe nga emrat e viseve te zones ilire nuk jane te pakte ata qe gjejne pergjegjesit e tyre ne leksikun e shqipes ose ne toponimine e saj, e gjithsesi vetem ne kete gjuhe. Khs. Bigeste: bige “mal me dy maja”, maje mali (?), Brindia Brundisium: bri brini, Dardania: dardhe, Delmatia: delme, Lamatis: lamë lëme, Molontum: mal, Mathis: mat “buze lumi, breg deti”, Meturbarbis: mjet, Pelagonia: pellg me e vjeter pellëg, Ragusium: Rush rrush, Sason emri i ishullit te Sazanit: thaj, te thate “toke, steré, terë”, Tara Tarentum: ter “thaj nje gje te lagur, ne ere, ne diell, ne zjarr”, Tergeste etj.: treg, Ulkinion: ulk, Vendum: vend etj.
Duke kaluar tek emrat e personave, do te themi se me gjithe ndryshimet e medha qe ka pesuar antroponimia, si kudo, edhe ne Evropen juglindore e ne Shqiperi, sidomos me perhapjen e krishterimit nuk mungojne analogjite. Eshte vene re se disa emra personash te ilireve, si Bardus, Bardyllis, Bato, Dasas, Das(s)ius, Dida, Licaus, Licca, Marica, ose jane te gjalle edhe sot ne Shqiperi, ose gjejne pergjegjëset e tyre ne gjuhen shqipe, ose spiegohen me mjetet e saj(5). Ne ato do te perfshihen tani edhe Bardibalus, emer burri gjetur me kohe ne Serbi perendimore, te cilit mendojme se nga fusha e shqipes i pergjigjet kompozite me dy sinonime balbardhë, qe ndryshon nga ai vetem ne topiken e dy elementevet perkatese te tij(6). Hyn aty dhe emri i nje gruaje Lydra gjetur ne vjetet e fundit ne Durres(7). Ky emer i cili mund te lexohet edhe Lunda, per ne, si “e paster, e dlire”, i perket etimologjikisht e morfologjikisht grupit gr. Lutron “banje” lat. Latus “i lare; i paster” gal. Lautro “banje botore”; afrohet edhe me shq. i dlire, gje qe tregon se edhe i lirë nuk rrjedh me rruge te drejtperdrejte prej lat. Liber, po duket te jete perzier me nje fjale vendi te shqipes, te afer me Lydra. Te Skerdialidas, emri i njohur i dy princeve ardiane, ndersa te pjesa e pare mund te kemi te bejme, ne pajtim te H. Krahen(8) , me ilir. skerd – = lit. skerdzius “bariu”, sllav. e vjeter kishtare creda “rradhe, tufe”, ind. e vj. çardhas “tufe, çete”, shq. çerdhe, te – laidas me fort se nje fjale te afert me gr. laidros “i leshurar, i pacipe”, kemi analogjine ilire te angl. leader, gjerm. Leiter “pris, udheheqes”, gjermanike e perbashket laidian; keshtu qe ky emer ilir del me kuptimin “pris çetash” (fjale per fjale “çeteprijes”), e jo (me Krahen) “ai qe leshon tufen”.
Nuk mund te lihet menjane ketu edhe ekzistenca e nje terminologjie detare mjaft e pasur te shqipes, si ne lidhje me floren e faunen e detit, si dhe ç’i perket lundrimit e peshkatarise. Edhe kjo deshmi qe shqipja eshte formuar lashtesisht ne brigjet detare te krahut perendimor te Ballkanit(9).
Ne kritikat qe u behen ketyre argumenteve nga disa dijetare, nuk shohim te shtrohet ndonje gje e re. Ato ne pjesen me te madhe jane nje paraqitje skemash te vjetra me nje pekt te ri, nje perseritje disi e modifikuar e tezave te ditura e me te shumtat te vjeteruara te G. Vajgandit, pa u shtuar atyre ndonje gje qenësore e pa i çuar me tej ne ndonje drejtim rezultatet e tyre.
Lidhur me toponomastiken historike, ne tezen e Ivan Popoviçit(10) se shqiptaret paskan zene vend ne Shqiperi Veriore ne kohen pas dyndjes se sllaveve ne ato ane injorohet ky fakt, qe nje pjese e mire e toponimeve shqiptare e sllave te asaj krahine qe ai sjell si argument per kete teze, ne gjuhen shqipe jane apelative. Kjo gje, e cila nuk eshte vene re gjer me sot, deshmon qe sllavet i kane marre ato nga goja e shqiptareve, e jo anasjelltas. Aty hyjne nder te tjera Fundina ne Kuç te Malit te Zi (midis Hotit e Triepshit): fundëna, shumesi i fund-it, formim topik si Bishtna, Lisma, Ndërfandna; Buenë Bunë, ne shek. XV S.Benedicti de Buena, serbokr. Bojana: shq. buenë boenë “te dalet e lumit jashte shtratit, vershim”; Lim shqip e serbokroatisht: lym (neper dialektet e Veriut edhe lim) “balte e lumit, toke qe ka sjelle lumi me vete” (N. Jokli); Dêjë edhe ne Mat: dêjë ne Vau i Dêjes, roman. Dagno, serb. e vj. danjo nga serbokroatishtja dan “dogane”; shq. dêjë “vendi ku eshte ulur bora, ku ka shkrire bora; vendi ku ujet eshte i ceket, ceke”: dêja e ujit: Dêjë edhe ne Mat: dêjë nje postverbal i dêhet bora “shkrin bora vende-vende: ulen ujrat e lumenjve”: Mati, serb. e vj. Mat, pas Payly-Wissowas prej ilir. mat – “buze lumi a deti”: shq. mat “buze lumi, breg deti”, Bulgër emer vendi ne Mirdite e ne Shestan jo “bullgar”, po = bulgër bujqër” “Quercus macedonica, lloj lisi”. Mendimi i ketij dijetari “sigurisht” me ane te sllavishtes (Svac, Drac, Vojusa, Lab-) dhe qe Ulqin, Pult, Drisht, Lesh “thjesht teorikisht” mund te kene hyre me ane te sllav. Lcin, Pilot, Drivost, Lesb, ne kete situate gjuhesore as qe diskutohet.
Ne lidhje me argumentin qe terminolojia detare e shqipes me fjale te lashta e te trasheguar qe ka, deshmon per pranine e elementin shqiptar qemoti ne viset e sotme bregdetare, eshte ngritur si kunderargument qe disa nga keto fjale si det, vä, mat, valë, shkulm, nuk i perkasin vetem detit, po edhe ujrave te brendshme; disa te tjera si grykë, anije (:anë, enë), ballë, pëlhurë, shul, lugatë, jane metafora ose rrjedhoja (derivate) fjalesh qe ne krye te heres nuk kane pasur lidhje me detin e qe ne perdorimin detar mund te kene arritur me vone e po keshtu – thuhet – qendron puna edhe me disa elemente te faunes, si likurishtë “polip”, ngjalë e ndonje tjeter(11). Pa mundur te hyjme ne hollesira ketu, per te pare nese terme te tilla vertetojne diçka apo nuk vertetojne asgje, le te keqyrim shkurt si paraqitet gjendja ne disa gjuhe te tjera, per te cilat nuk jane shprehur dyshime per nje afersi te moçme me detin. Aty shihet se fjalet e detarise edhe ne keto gjuhe burojne me te shumtat prej kuptimesh te tjera dhe se vetem ne perioden postetnike te tyren, dhe aty vetem me kohe, erdhen e hyne ne perdorimin detar. Ne greqishten fjaleve thalassa “det” dhe ochthe “buze lumi”, “breg deti”, nuk u dihet burimi; pélagos “det” do te thote ne thelb “siperfaqe, vend rrafsh”; hals “det” eshte “kripe”: pontos “det” eshte “udhe, shteg” dhe afrohet me lat. pons pontis “ure” e me sllav. put “udhe, udhetim”: kolpos “gji deti” eshte “gji” pergjithesisht; isthmos “ngushtice deti, istm” do te thote edhe “qafe” qe ne thelb duket te kete pasur kuptimin “kalim, hyrje”: kyma “vale, dallge” shenon dhe pjellen, embrionin dhe kuptimi detar i saj nuk eshte i pari, prymne “pjesa e prapme e anijes” eshte nje me prymnos “me i mbrapmi, me i poshtmi”: histos ”dyrek, shul i anijes” eshte me pare “shul i begjve, vegj: pelhure” dhe buron prej vegjetarise. Nga fusha e latinishtes aequor “det” eshte “siperfaqe e rrafshet, fushe”; sinus “gji deti” eshte “palë, preher, gji skute”: velum “velat” eshte pelhure, perde” dhe ne thelb nje fjale vegjtarie: alga “leshterik” eshte me pare diçka si “myk, te ndyte”. Ne gjuhet gjermanike gjerm. Schiff “anije” dikur ka pasur dhe kuptimin e enes, po ashtu si it. vascello frgj. vaisseau nga lat. vascellum “ene e vogel”, si dhe shq. anije e cila lidhet me anë, enë, khs. enë e mëdhaja e enët e vogla te Ulqinit(12). Edhe ne keto gjuhe terma si gr. kolpos, lat. sinus maritimus, gjerm. Meerbusen “gji deti”, kjo nje perkthimi i fjales latine, nuk jane tjeter veçse metafora. Ne te tilla rrethana na duket pak si e ngutur te thuhet se fjale si det, mat, valë, gryke, anije nuk perbejne elemente te nje leksiku detar te trasheguar te shqipes. Edhe nese disa sosh ose edhe shumica e tyre u perkasin edhe ujrave te brendshme. Logjikisht prej kesaj nuk mund te nxirret se nuk jane qemoti edhe te detit. Dhe Mendimi qe fjalet e ketij llojit vetem ne nje shkalle te mepastashme te gjuhes hyne ne perdorimin detar, operon me nje argumentum ex silentio: me deshmimin e vone te shqipes si gjuhe askush nuk mund te thote qe keto nuk kane qene perdorur qemoti si shprehje te gjuhes detare(Akademik Eçrem Çabej :
"Ilirshtja dhe shqipja")
...........
Sipas studiuesit shqiptar z.Ramiz LUSHAJ, nëna e Gjuhës ShqipeIlirishtja.
Megjithë ndryshimet dialektore që kanë ndodhur në këta katër – pesë shekujt e fundit, studimet e gjëra dialektologjike kanë treguar se elementët e përbashkëta në të dy dialektet e shqipes janë më të shumta nga ç’mendohej në të kaluarën.
I. GJUHË INDOEUROPIANE
Gjuha Shqipe bën pjesë në Familjen e Gjuhëve Indoeuropiane dhe është degë më vete në trungun e saj, pasi nuk rrjedh prej asnjërës nga gjuhët e sotme të saj. Karakterin indoeuropian te saj e trajtuan në vitin 1824, ndersa gjuhëtari i shquar danez, studiuesi dhe përshkruesi i 150 gjuhëve Rasmus Rash (1787 – 1832), e theksoi më 1835 studiuesi i shquar gjerman Xhozef Riber Ksilander (1794 – 1854) dhe e vërtetoi përfundimisht më 1854 gjuhëtari i shquar gjerman Franc Bopi (1791 – 1867), një nga themeluesit kryesor të Metodës Historiko – Krahasuese, në veprën e tij të famshme “Ueber das Albanesische in seinen verwandtscaftlichen Besichungen“ (“Mbi shqipen dhe lidhjet e saj farefisnore“).
Gjuha Shqipe, e prejardhur nga Ilirishtja, si rrjedhim i evolucionit të saj historik, me zhvillime të brendshme të reja, nga pikëpamja tipologjike, sikurse edhe gjuhët e tjera indoeuropiane, është Gjuhë Sintetike – Analitike, duke u larguar nga faza e hershme si Gjuhë Sintetike, por ka ruajtur disa fakte e tipare gjuhësore të saj të trashëguara ndër shekuj mbijetese e konsolidimi si gjuhë kombëtare e shqiptarëve.
Nisur nga kjo, për krahasim, merren vetëm ato fjalë që janë të përbashkëta për disa gjuhë indoeuropiane, por që me kalimin e kohës mund të kenë pësuar ndryshime, ku hyjnë në rradhë të parë fjalë që tregojmë lidhje gjaku (át, ëmë, vëlla, motër, bir, bij); fjalë të tjera që gjejnë paralele në disa gjuhë e nuk mund të trajtohen si huazime (njeri, ujk, dimër, ari, elb, natë, gji, i bardh, i zi, i madh, bie, djeg), numërorët e thjeshtë (nga një deri në dhjetë), disa përemëra etj. Sjellim shembuj: - ulk, ujk, sanskritisht – vikah, latinisht – lupus, greqishte e vjetër – lykos, rusisht – volk, gjermanisht - Wolf, gotisht - Wolfs, anglisht - Wolf (Wulf). Tjetër: Shqip – ëmë, latinisht – matër, greqishte e vjetër – metër, sanskritisht – matar, lituanisht – mate, rusisht – mat, gjermanisht – mutter, anglisht – madhëri (mother) persishte e vjetër – lamatar, shqip – motër (kjo fjalë e ka ndryshuar kuptimin, sepse dikur kishte kuptimin nënë, ëmë). Edhe fjala dimër (dimën) ka korrespendencat e veta në gjuhët e tjera indoeuropiane: latinisht – hiems, greqishte e vjetër – heimón, kheimon, sanskritisht – hima (krahaso – Himalaja), sllavisht – rima. Këtij krahasimi mund t’i nënshtrohen edhe format gramatikore, edhe kuptimet e fjalëve që me kalimin e kohës mund të ndryshojnë, prandaj nuk është nevoja që të përputhen plotësisht. Marrim një shembull: fjala shqipe djath ka përgjegjësen e vet fjalën e sanskritishtes (indishtes së vjetër) dadhi (me kuptimin – hos) dhe fjalën e persishtes së vjetër dadan (me kuptimin – qumësht)
Të gjitha gjuhët indoeuropiane, duke u mbështetur në mënyrën se si i reflektojnë bashkëtingëllorët grykorë (tektale) qiellzore k’, g’, g’h, proces që mendohet se është kryer në mijëvjeçarin e dytë (p.K.), ndahen në dy grupe të mëdha:
a) Satem (Lindje)
b) Kentum (Perëndim)
Në këtë ndarje të madhe Shqipja bën pjesë në gjuhët Satem (Lindje) bashkë me gjuhët indoiranike, balto – sllave, armenishte (këtu hyn edhe arabishtja), sepse grykorët qiellzorë k’, g’ (q,gj), g’h, janë reflektuar në ndërdhëmborë: k’ në th, g’ në dh por edhe në d. Sjellim shembuj: latinisht – acidus (shqipto: akidus) e në shqip – i athët; latinisht e greqisht – lego e në shqip – (mbë) lodh, (zgë) ledh, zgjedh; latinisht – gener e në shqip – dhëndërr; latinisht – hiems e në shqip – dimër; fjala dorë është e ardhur nga një zonë indoeuropiane g’ hera.
Në grupin Ketum (Perëndim) hyjnë latinishtja (me bijat e saj), greqishtja, keltishtja, gjuhët gjermanike, tokarishtja, ketitishtja, ndonëse këto dy të fundit gjenden në Lindje (në Azinë e Vogël).
Gjuhën Ilirishte, nënën e Shqipes së sotme, disa studiues e kanë futur Kentum (Perëndim) e disa të tjerë në Satem (Lindje).
Gjuhët Indoeuropiane janë ndarë në dy grupe kryesore sipas mënyrës së reflektimit të bashkëtingëlloreve mbylltore të zëshme të aspiruara: bh, dh.
a) Një grup gjuhësh si sanskritishtja, latinishtja, greqishtja e vjetër, etj. karakterizohen nga ruajtja e shqiptimit të aspiruar.
b) Në një grup tjetër hyjnë gjuhët indoeuropiane, në të cilat bashkëtingëlloret mbylltore të zëshme të aspiruara, e kanë humbur prej kohësh shqiptimin e aspiruar, duke u shndërruar në bashkëtingëllore mbylltore të thjeshta Shqipja hyn në këtë grup bashkë me gjuhët gjermanike, keltike, baltike, sllave, me armenishten, iranishten, ketitishten, tokarishten, si dhe gjuhët e vjetra, të vdekura, të Gadishullit të Ballkanit: ilirishten, makedonishten, trakofrigishten.
Shqipja në këtë rast f-së latine dhe ph-së greke, i përgjigjet në fjalët e së njëjtës gurrë me një b, ose mbylltoret e zëshme të aspiruara bh, dh, kanë dhënë me shqip mbylltore të thjeshta, b, d. Sjellim shembuj: bie, e krahasuar me një bazë indoeuropiane b hero, sanskritisht – bharati, greqisht – phero, latinisht – fero, gotisht – baira, sllavishte e vjetër – bera, brat dhe armonisht – herem. Tjetër: shqip di, e krahasuar me sanskritishten dh i “mendime, dije“.
Në disa dukuri të tjera të hershme fonetike, siç është dukuria e kthimit të O-së së shkurtër indoeuropiane në a, Shqipja shkon me gjuhët indoeuropiane Veriore (gjuhët gjermanike, balto – sllave), duke u larguar nga gjuhët indoeuropiane Jugore (latinisht, greqisht), sepse në shqip, sikurse në grupin verior, ajo është reflektuar në a. Sjellim shembuj: shqip – natë, e krahasueshme me një bazë indoeuropiane + noct; sanskritisht – nakti, lituanisht – naktis, gjermanisht – nacht, latinisht – nex, noctis, greqishte e vjetër – nyks. Tjetër: në shqip – asht (i), e krahasuar me një bazë indoeuropiane + ost, sanskritisht – asthi, latinisht – os, osis, greqishtja e vjetër – ostcon.
Gjuha e sotme Shqipe, e prejardhur nga Ilirishtja, si një gjuhë e veçantë e trungut Indoeuropian, e lindur, zhvilluar e konsoliduar në trevën e Ballkanit, ka një sistem fonologjik origjinal, të përbërë prej 7 fonemash zanore dhe 29 fonema bashkëtingëllore; ka një sistem të larmishëm formash gramatikore; ruan mirë sistemin rasor (pesë rasa); ka sistem tri gjinish (mashkullore, femërore, asnjanëse – kjo e fundit është rrudhur në një grup të kufizuar emrash); sistemi emëror ka trajtën i shquar – i pashquar; ka nyje të përparme; sistemi foljor dhe emëror njeh fleksionin e brendshëm (dal – del, dash – desh); ka dy tipa strukturorë mbiemrash (të nyjshëm e të panyjshëm); të numërohet krahas sistemit decimal (dhjetë, tridhjetë), bashkëjeton edhe sistemi vigesinal (njëzetë, dyzetë); sistemi foljor ka një larmi formash mënyrore e kohore; koha e ardhshme është e ndërtuar në mënyrën analitike me dy forma: do + lidhore, kam + paskajore.
II. GJUHA SHQIPE E PREJARDHUR NGA ILIRISHTJA
Nëna e Gjuhës Shqipe është Ilirishtja, prej së cilës ka mbetur një fond i çmuar me rreth 1 mijë fjalë, kryesisht emra vendesh, njerëzish, fisesh, banorësh, perëndish, të cilët ndihmojnë shkencërisht në dobi të vërtetimit të vijimësisë së shqiptarëve nga Ilirët dhe të Shqipes nga Ilirishtja. Në ndihmë të kësaj të vërtete shkencore vijnë disa argumente bindës:
1. Shqipja flitet sot në një pjesë të trojeve ku në periudhën antike flitej Ilirishtja. Trojet ku sot flitet Shqipja në krahasim me trojet e dikurshme të saj janë rrudhosur përgjatë shekujve si rezultat i disa arsyeve historike.
2. Ato pak elementë gjuhësorë që janë njohur si Ilirë gjejnë shpjegim me anë të Gjuhës Shqipe.
3. Format e toponimeve të lashta antike, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar në përputhje me rregullat e fonetikës historike të shqipes.
4. Marrëdhëniet e Shqipes me Greqishten e Vjetër dhe me Latinishten tregojnë se Shqipja është formuar si gjuhë në një periudhë të hershme në fqinjësi me këto gjuhë.
5. Të dhënat e arkeologjisë dhe të dhënat e tjera të kulturës materiale e shpirtërore të popullit tonë dëshmojnë ka vijimësi kulture nga Ilirët tek Shqiptarët.
Në këtë vështrim vlerë të madhe marrin veçanërisht emrat e qyteteve, maleve, lumenjve të trevave ilire, që dihen si të kohës antike, të cilët paraqesin një zhvillim gjuhësor nga trajta e lashtë në të renë në pajtim me ligjet fonetike të shqipes dhe me një mënyrë të atillë që trajta e tyre e sotme nuk mund të shpjegohet veçse me mjetet e Gjuhës Shqipe. Këta emra kanë mbetur nëpër shekuj historie në gojën e shqiptarëve, në gojën e së njëjtës popullsi shqipfolëse që nga lashtësia pellazgo – ilire.
Emri i Albanoi-ve antik (fis ilir, të cilët i përmend Ptolemeu i Aleksandrisë në shekullin e dytë para Krishtit) vazhdon të rrojë edhe sot (i pashkëputur nga emërtimi i para dymijë viteve) si emër nacional i popullit e vendit në truall të Shqipes e në ngulimet shqiptare në Itali e Greqi, çka, edhe ky fakt, flet se jemi pasardhës të ilirëve e Shqipja me vazhdim i Ilirishtes.
Sjellim shembuj me shpjegim të fjalëve ilire në shqip:
Dimale (emër i një qyteti ilir të Partinëve), Dimalum, e krahasuar me shqipen – Di – Dy Male.
Gurason, Gurbison (kështjella ilire në Dardani), kanë si rrënjë të përbashkët fjalën shqipe – Gur.
Lugeon (emri i një ligate në Istria, që e përmend Straboni) përqaset me fjalën shqipe – Ligatë.
Dard (ilirisht) – Dardhë (Shqip) – Dardania
Delmatae, Delmatia – Delme, dele – (Dalmacia)
Scampis, Scampinus – Shkumbin
Aulona – Valona me Vlona – Vlora
Ulcinum – Ulqin (Ulk, Ujk)
Scodra – Shkodra
Lissus – Lesh, Lezhë
Mathis – Mat
Scardus – Shar (Malet e Sharit)
Thyanus – Çam, Çamëri
Naissus – Nish (vendbanim shqiptar në Sanxhak).
Scupi – Shkupi
Bardus – Bardh
Dasius – Dash
Teuta – Teuta
Vendum – Vend
Bardylis – Bardhyl
Drinus – Dri (lumë)
Dyrrachium – Durrës
Isamnus – Ishëm
Bato – Bato, Batushe
Marica – Marika
Dëshmi se Shqipja është bijë e Ilirishtes përbën edhe fakti i përkimeve në mes tyre në Fjalëformim, sidomos në prapashtesim, siç argumenton edhe gjuhëtari i mirënjohur Mahir Domi.
Sjellim shembuj:
Prapashtesa ilire – inium, që formonte emra vendesh (Ulcinium, Delminium) i përgjigjet nga ana e Shqipes – inj në shumësin e disa emrave (kopshtinj, kërmbinj).
Prapashtesa ilire este, esta, që tregon vend (Tergeste) është afruar me prapashtesën shqipe (ë) sht (kopsht, vnesht, vresht).
Prapashtesa e sotme ik (jetik, korrik) është shikuar si vijim i prapashtesës ilire – ica (ika) në emra personash dhe vendesh (Ditica, Cardica).
Me prapashtesën ilire – enia në disa emra njerëzish (Lassonia, Mallonia) është afruar prapashtesa e sotme shqipe onj (ulkonjë, shqiponjë).
Ka paralelizëm në mes emrave ilire të vendeve me prapashtesën ia (Dalmatia, Bantia) dhe shtresës më të vjetër të emrave me i që gjenden sot në Gjuhën Shqipe (Arbëri, Gegëri, Toskëri, Labëri).
Në thellim të një argumentimi shkencor gjuhësor në krahasimin e sistemit të Shqipes me atë të Ilirishtes, kemi edhe faktin se në fleksionin e emrit, në lakimin e tij, mbaresa me trajtën dyfishe a, i, që është element i shquarësisë (ara, mali) është shumë e vjetër, sepse na shfaqet në emra të lashtë ilir: Scodra, Scupi, çka e tregon qartë vijimësinë.
Edhe terminologjia e vjetër detare, vendase në lundrim dhe në peshkim, si edhe emërtime vendase në florë dhe faunë, dëshmojnë për banimin e shqiptarëve që në kohërat më të vjetra antike, qoftë në bregdet, qoftë në brendësi të vendit.
Sjellim shembuj: det, vá, gji, grykë (deti), shkulm, anije (e cila shkon me anë, enë shumësi i emrit enë është anë), pëlhurë e shumë emra peshqish.
Për prejardhjen e Shqipes nga Ilirishtja, për të vërtetuar se Gjuha Shqipe është bijë e Ilirishtes dhe Shqiptarët bijë të Ilirëve, ndihmojnë edhe disa fjalë që gjenden në dy gjuhët e vjetra klasike: latinisht e greqisht, fjalë që nuk gjejnë shpjegim në atë gjuhë, por që gjuhësisht hyjnë në sistemin e Ilirishtes dhe që shpjegohen me anë të Gjuhës Shqipe.
Sjellim shembuj: Fjala latine brisa (me kuptim bërsi) është afruar me shqipen bërsi (mbeturinat e farërave të disa perimeve e frutave). Tjetër: Në latinisht ecquars bardias (kali mbarsë), pjesa e dytë mbardias është shpjeguar me shqipen mbarsë (me barrë). Gjithashtu, nga greqishtja e vjetër fjalën diza (me kuptim dhi) Çabej e afron me shqipen dhiz – keç, por edhe dhi, ndërsa laros – pulëbardhë e lidh me shqipen larë – a (njollë e bardhë mbi lëkurë të shtazës); rhinos është afruar me shqipen re.
Huazimet latine e greke të shqipes, me karakterin e tyre arkaik, tregojnë se kanë hyrë, depërtuar herët në këtë gjuhë, fakt që provon praninë e shqiptarëve që në lashtësi në vendin e tyre të sotëm. Ato kanë shkuar plotësisht në hullinë e ligjeve fonetike të shqipes.
Sjellim shembuj: - Castellum (latinisht) – kështjellë (shqip); piscis (latinisht) – peshk (shqip); publica (latinisht) – Pukë (shqip).
Elementët grekë e latinë në gjuhën shqipe, thekson Çabej, tregojnë se historia e vjetër e saj është zhvilluar sferën e pandërmjetme të rrethit kulturor greko – romak e të ndikimit gjuhësor të tij.
Gjuha Shqipe gjatë sundimit romak arriti të dalë fitimtare në ndeshjen e fortë e të gjatë me latinishten, sepse i ruajti mirë veçoritë e veta dhe individualitetin e saj, pavarësisht se në thesarin e saj hynë mjaft elementë leksikorë latinë (si gështenjë, qen, pulë, qepë, pyll, qiell, mashkull, femër, ulli, mur, lepur, furk, luftë, ndrikull, shpatull, vaj, mik, kulleshtën).
Fakti që latinishtja nuk depërtoi në Strukturën Gramatikore të Shqipes dhe ruajtje prej Shqipes e origjinalitetit të një gjuhe të mëvetësishme indoeuropiane, i hedh poshtë disa mendime pa baza shkencore të ndonjë studiuesi fqinjë që propangandojnë se Ilirët u romanizuan plotësisht.
Faza e kalimit nga Ilirishtja në Shqipe dhe e “ngjitjes“ së Shqipes së hershme, është faza e parë, që karakterizohet nga ndeshja me latinishten (nga shekulli i parë para Krishtit deri në shekullin e shtatë pas Krishtit) dhe më pas Gjuha Shqipe u formua nëpërmjet evolucionit gradual të nënës së saj, Ilirishtes, nëpërmjet shndërrimeve të tilla, që kanë shënuar kalimin përfundimtar nga një gjendje gjuhësore në një gjendje gjuhësore të re, ashtu siç ndodhi me latinishten vulgare, në gjuhët romane, me gotishten e vjetër në gjuhët gjermanike, me sllavishten e vjetër në gjuhët sllave.
Për prejardhjen e Shqipes nga Ilirishtja, për hershmërinë antike të Ilirishtes flet edhe gjuha e mesapishtëve të vjetër (fise ilire që kapërcyen Adriatikun dhe u vendosën kryesisht në Italinë Jugore). Nga kjo gjuhë e vjetër mesapishte kanë mbetur rreth 300 mbishkrime, (që iu përkasin mesit të mijëvjeçarit të fundit para Krishtit, të shkruara me një alfabet të veçantë, që rrjedh nga alfabeti grek), të cilat, gjatë deshifrimit të tyre, janë vënë në dukje elemente të përbashkët me Ilirishten, duke u përqa esape aram, bilia, u krahasuan me fjalët shqipe arë, bijë (bilë). Tjetër: emra njerëzish: Dassius (ilirisht) – Dazimas (mesapatisht) – Dash (shqip).
Këto dëshmi gjuhësore (edhe me mesapishten) vërtetojnë se kombi shqiptar dhe gjuha e tij janë formuar në territorin e sotëm, në brigjet e Detit Adriatik e të Detit Jon.
Gjuha shqipe, sipas studiuesëve të huaj e shqiptarë ka përkime e paralelizme edhe me trakishten (një popull i madh dhe i moçëm në Ballkan e më gjerë që kurrë nuk u bashkuan në një njësi të vetme politike, i përbërë nga disa fise si Lakët, Getet, Mizët, Besët, Karpët, Peonët... e mendohet se edhe Trigasit, që shtroheshin prej Karpateve e deri në Detin Egje, prej Vardarit e Moravës e deri në Detin e Zi, të kufizuar nga Ilirët në Perëndim, Grekët në Jug, Iranasit në Lindje e Keltët, Baltët, Sllavët e popujt gjermanik në Veri). Historiani i njohur H. Tunman, në shek. XVIII, theksonte se Ilirët e Trakasit kanë qënë vërtetë dy popuj të ndryshëm se të tillë i bien edhe autorët e vjetër, por kanë qënë edhe afër me njëri – tjetrin, sa edhe fiset e tyre shkëmbeheshin, sa edhe janë përzierë njëri me tjetrin. Pra shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve, por në formimin e tyre ka edhe komponentë trakë.
Nga trakishtja kemi disa mbishkrime, të zbuluara kryesisht në Bullgari, të cilat janë shkruar me alfabet grek, por, pavarësisht se lexohen mirë, ato nuk përkthehen, sepse janë gjuhë e panjohur etj. Gjithashtu janë edhe disa emra bimësh mjekësore, që i mblodhi në shekullin e parë (p.K) mjeku grek Dioskorides te Fisi i Dakëve e, veç kësaj kemi edhe një sasi emrash visesh e personash, të cilave studiues të huaj e shqiptarë disa i shpjegojnë me anë të shqipes.
Në shek. XIX, A. Poti, vuri re se fjala trake, mantia, manteia (ferrëmanzë) afrohet me shqipen man, biles në disa të folme të Moravës (Gilan) edhe sot fruti i manit shqiptohet amantia.
W. Tomashek më 1893-4 në veprën “Trakasit e Vjetër”, fjalët të mbledhura nga Dioskorides, i lidh me shqipen si fjalën amalusta (kamomil) me fjalën shqipe i ëmbël, shiare “gjëmbaç” e afro me shqipen shkjerr, shqerr “shqyej” dhe fjalën pinon (në trakisht – pije) e krahasoi me shqipen pije, greqishte e vjetër pino, sllavisht – piti. Vasmeri dhe emrin e Karpateve (te Ptolemeu: Karpates oros “mali Karpat”) e afroi me shqipen Karpë “shkrep, shkëmb“. Me emrin e Karpateve shkon edhe emri i fisit trak Karpai e, në anën tjetër, shton Çabej, edhe emri i ishullit Karpathos në Detin Egje. Vasmeri fisin trak Buroi, me qytezën Buridava dhe emrin e njeriut Buris – të gjitha i afroi me shqipen Burrë, ashtu sikurse edhe emrin e burrave ndër trakas Drenis e krahasoi me shqipen Dre. Emri i një mbreti trakas Burebista “burrë bisht, burrë i vogël”, me shqipen burrë dhe bisht apo të mbretit tjetër Decebalus “Daciball, balli i Dakëve” me fjalën shqipe ballë.
Emrat e qyteteve trake na dalin si kompozita me pjesën e dytë, dava, dova, para, ku dava, deva, ka pasur kuptimin kështjellë, qytezë, ndërsa para mendohet se ka pasur kuptimin: vend, kalim, va. Ndeshen në ato anë: Besapara, Drizupara, pjesët paraprijëse janë afruar me fjalët e shqipes besë, drizë, pra vendi i besëve, “fis trak”, vend drizash “vend kaçubesh”.
“Kur të merren parasysh më tej edhe huazimet e lashta prej iranishtes, si dhe takimet e moçme me disa nga gjuhët Finoungrike, thotë Çabej, dhe të peshohen me anë tjetër që dy Vargmalet e Europës Qëndrore – Lindore, Karpatet dhe Beskide “bjeshkë” – kjo e fundit me diftongim më vonë të e-së në ie), atëherë nuk do të shkelet, mendojmë, në dërrasë të kalbët, po të thuhet që Djepi i shkallës paraballkanike të shqipes në periodën europiane të gjuhëve indoeuropiane ka qënë në një zonë diku në Veri të Gadishullit të Ballkanit”.
Një fazë e re nis me ndeshjen e shqipes me sllavishten nga shek. VII deri më 1389, kur sllavët bien nën pushtimin otoman. Sundimi politiko – ushtarak sllav për periudha të gjata, presioni i gjuhëve sllave si gjuhë shtetërore, bënë që të krijohet një toponomi sllave dhe të depërtojnë në gjuhën shqipe një shtresë fjalësh sllave, duke lindur kështu një varg huazimesh sllave në përbërjen e saj leksikore.
Që nga ato kohëra ka mbetur toponomia sllave, krahas së cilës shpesh herë gjendet edhe toponomia vendase, si Dobrovoda – Ujëmirë, Zagoria – Tejmali, Zadrima – Përtejdrini etj.
Në fund të fazës së dytë (shek. XI) gjuha shqipe është tipar dallues i një njësie etnike jo të vogël; i shërben tani si mjet shprehjeje një kombësie – kombësie shqiptare, ku, një eveniment madhor ndodh në shek. XII, ku Shqiptarët do ta kenë edhe shtetin e tyre – Shtetin e Arbërit, që shënon një etapë të re në historinë shqiptare.
III. GJUHA E GJALLË E POPULLIT SHQIPTAR
Është arkiv i madh i së kaluarës, depozitë e paçmuar materiali dokumentar, pasqyra më e vjetër, më besnike e rrugës historike të një kombi apo të një bashkësie.
Gjuha Shqipe, si gjuhë e gjallë e Popullit Shqiptar, përmendet për herë të parë në vitin 1285 në një Dokument që gjendet në Arkivat e Dubrovnikut (Raguzës).
Në hetimin e një grabitjeje në shtëpinë e Petro del Volcios nga Belena (më vonë Prati), një farë Mateu, biri i Markut të Mançës, që del se ka qënë dëshmitar i krimit, thotë: Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca (Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe).
Në vitin 1308 ndeshin një përshkrim të Shqipërisë në të ashtuquajturin Anonymi Descriptio Europae Orientalis (Përshkrim i Europës Lindore prej një Anonimi). Autori i veprës mendohet të ketë qënë një klerik frëng ose ndonjë murg polak i shkolluar në Francë, i dërguar nga Kisha në Serbi e në vendet të Ballkanit në rrugën drejt Lindjes (Tokave të Shenjta). Përveç pjesës që pasqyron rajone të ndryshme të Greqisë Bizantine, Bullgarisë, Serbisë, Hungarisë, Polonisë, Bohemisë etj. ai përmban edhe një pjesë për Shqipërinë, ku ndër të tjera thotë: Habent enim Albani prefati linguam distinctam a latinis, grecis et sclavis ita quod in mullo se inteligunt cum alus nationibus (Shqiptarët e sipërpërmendur kanë një gjuhë që dallohet nga ajo e latinëve, grekëve dhe sllavëve, kështu që kurrsesi nuk mund të merren vesh me popujt e tjerë)
Në vitin 1322 dy pelegrinë (udhëtarë) anglo – irlandezë për në Vendet e Shenjta Symon Semeonis (Simon Simoni) dhe Hugo Illuminator (Hygo Ndriçuesi) u ndalën në Shqipëri gjatë udhëtimi të tyre. Simoni bëri një përshkrim të udhëtimit të tij në “Intinerarium Symonis Semeonis ab Hybernia ad Terram Sanctam” (“Udhëtimi i Simonit nga Irlanda në Tokën e Shenjtë”), ku, përveç të tjerave, shënon: Albanya est provincia inter Sclavoniam et Romanyam per se linguam habens (“Shqipëria është një provincë midis Sllavonisë (Sllevëve) dhe Romanisë (Bizantit) me një gjuhë të veten”)
Në vitin 1332, Arqipeshkvi i Tivarit, Guliem Ade ose Adam (Guillaume Adae ose Adam: 1270 – 1341), klerik francez, me prejardhje nga Provanca e Francës por që shërben në Tivar gjatë viteve 1324 – 1341, i quajtur gabimisht edhe murgu Brokardus, harton një Relacion, latinisht, dërguar Filipit VI Valua, mbret i Francës, me këtë titull: “Directorium ad passagium faciendum ad Terram sanctum” (“Udhëzim për të bërë udhëtimin në Tokën e Shenjtë”), që jep dëshminë e parë që njihet gjer më sot për një traditë letrare në gjuhën shqipe, para shekullit XIV; në mos tjerash, ai shkruan: “Licet Albanenses aliam ommio linguama a latina habeant et diversam, tamen literam latinam habent it uso in omnibus suis libris” (“Sado që shqiptarët kanë një gjuhë krejt të ndryshme nga latinishtja, prapëseprapë ata kanë në përdorim dhe në të gjitha librat e tyre shkronjat latine”). Kjo dëshmon se shkrimi i gjuhës amtare ka një traditë mjaft të vjetër në Shqipëri dhe se shqipja ka qënë shkruar shumë herët me shkronjat latine.
IV. DËSHMI SHKRIMORE TË SHQIPES
Përgjithësisht historia e një gjuhe nis që nga koha kur ajo është shkruar. Kështu historia e shqipes duhet të fillonte në kohën që kur e gjejmë të shkruar për të parën herë, por në vitin 1555, vit i botimit të “Mesharit” të Gjon Buzukut. Mirëpo faktikisht dëshmitë shkrimore të Shqipes i kemi edhe pak më përpara.
1. Formula e Pagëzimit. Ndër udhëzimet që jep kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli, mik i Skëndërbeut, në Qarkoren e tij latinisht, dërguar në Kryepeshkopatën e tij dhe në Peshkopatën e Lezhës, datë 8 nëntor 1462, porosit priftërinjtë që fëmijët e lindur të pagëzohen nga vetë familjet kur nuk mund të dërgohen në Kishë e kur nuk mund të shkojë prifti tek ata, duke e shkruar shqip Formulën që duhet përdorur për pagëzim: Unte paghesonit preemnit Atit et birit et spertit senit. (Unë të pagëzoj për emër të Atit, të birit e të shpirtit të shenjtë). Është shkruar gegërisht dhe me alfabet latin.
2. Perikopeja e Ungjillit. Këtu kemi dy pjesë të vogla shqip që ndodhen brenda një Dorëshkrimi greqisht. Fragmentet shqip nuk kanë të bëjnë me Dorëshkrimin greqisht: mendohet që të jenë të gjysmës së dytë të shek. XV. Ky Dokument shqip është përkthim i disa rradhëve të Ungjillit të Shan Mateut (kreu XXVIII) dhe mbaron me një përshëndetje shqip në njërën faqe, ndërsa në faqen tjetër ka një Këngë pashkësh, ku, bashkë me tekstin greqisht, jepet edhe teksti shqip. Përdoret alfabeti grek dhe dialekti toskërisht.
3. Fraza e Mallkimit. “Dramburi te clofto goglie. (T’u trembtë, t’u dridhtë goja). Është kjo një frazë që gjendet në një komedi latinisht me titull “Epirota”, botuar në Venedik më 1483 nga Tommaso de Mezzo. Në këtë Komedi, një këngëtar epiriot. (d.m.th. shqiptar), me emrin Damaskem shan një hanxhi sepse nuk ia pëlqen këngën, duke e mallkuar në gjuhën e vet “Dramburi te clofto goglie (T’u dridhtë goja), çka u ngjan shumë sot sharjeve që përdoren në gjuhën shqipe: T’u mbylltë goja, T’u thaftë goja, T’u dridhtë zëri, Të humbtë zëri etj.
4. Fjalorthi i Arnold fon Harff-it. Kalorësi, udhëtari dhe shkrimtari gjerman Arnold fon Harff (1741-1805), i lindur në një familje fisnikësh në Rinin e Poshtëm, në vjeshtën e vitit 1496 u nis për një udhëtim në Vendet e Shenjta. Gjatë udhëtimit ai mblodhi materiale për gjuhët që ndeshi në vendet e ndryshme: shqiptare, greke, kroate, hungareze, bretone, baske, turke, arabe, hebraike etj. Në bregdetin ai bëri një ndalesë në Ulqin, Durrës, Sazan. Në një ndalesë në Portin e Durrësit në pranverën e vitit 1497, kur po udhëtonte me anije tregtare me vela, nga Venetiku për në Aleksandri, ai shënoi 26 fjalë, 8 shprehje dhe 12 numërorë shqip, duke u vënë edhe përkthimin gjermanisht: boicke (bukë), oie (ujë), grona (grua), misch (mish), poylle (pulë), krup (kripë), myr (mirë), kale (kalë), elbe (elb), pyske (peshk), dua (dy), jast (gjashtë), state (shtatë), nante (nëntë), pijneto (pije). Ka mundësi që fjalët nuk janë marrë ashtu siç duhet dhe nuk janë transkiptuar (shënuar) mirë. Me të mbërritur në Durrës ai shkruan: “Nga Ulqini për në Durrës lundruam me një erë shumë të fortë. Ky është një qytet i madh, i rrënuar nga turqit e që tani është nën sundimin e Venetikut. Ky qytet shtrihet në Shqipëri ku banorët kanë edhe gjuhën e tyre, e cila nuk mund të shkruhet mirë, me që në këtë vend ata nuk kanë alfabetin e vet. Kam hedhur në letër disa fjalë të kësaj gjuhe, të cilat po i jap më poshtë me alfabetin tonë” (d.m.th. me alfabetin gjerman).
5. Në vitin 1555 botohet vepra “Meshari” që është një libër kishtar i shqipëruar e hartuar nga Gjon Buzuku, i cili, deri më sot, njihet si autori i parë i letërsisë shqiptare. Ky botim është më i vjetri libër i shtypur që ka arritur të mbijetojë ndër motmote deri në shek. XXI.
Kjo vepër tregon për një traditë shkrimi të shqipes, çka e tregon gjuha relativisht e përpunuar e saj edhe ka një rëndësi të madhe për historinë e shqipes së shkruar dhe të letërsisë shqiptare.
Kryedialektet e Gjuhës Shqipe. Sigurisht do të ishte një nërmarrje jo e plotë po ta nisnim historinë e Shqipes vetëm me dokumentet e shkruara, pasi këto nuk janë i vetmi dokument burimor, por gurrë e gjallë për këtë qëllim është vetë gjuha shqipe me dialektet e saj, e cila ndihmon për zgjidhjen e problemeve të rëndësishme të gjenezës së popullit shqiptar. Të dhënat e dialekteve të sotme të shqipes, ruajnë, ku më shumë e ku më pak, elemente fonetikë, trajta morfologjike, ndërtime sintaksore, fjalë e frazeologjizma edhe më të lashta se ato që mund të ruajë më i vjetri dokument i shkruar.
Gjuha Shqipe, bijë e Ilirishtes, që mbijetoi në shekuj të historisë, sot flitet në Dy Dialekte kryesore: Gegërishtja në pjesën Veriore dhe Toskërishtja në pjesën Jugore.
Në mes këtyre dy Dialekteve ka këto dallime:
• Hundorësia në Veri, (me bã, hãna, nãna) dhe mungesa e saj në Jug .
• Rotacizmi në toskërisht (zëri, rëra) dhe mungesa e tij në gegërisht.
• Paskajorja e tipit me punue në Veri dhe për të punue në Jug.
• Grupi vv në Veri (vorr) dhe va në Jug (varr).
Këto dallime më thelbësore si Hundorësia, Rotacizmi etj. janë të një moshe shumë të madhe, mendohet para shekullit VIII para Krishtit, biles disa e çojnë këtë kufi kohor edhe më përpara, deri në shekullin e X.
Të gjitha ndryshimet e tjera dialektore të gjuhës shqipe janë të periudhave të mëvonshme, sepse, siç pohon Çabej, zbërthimi dialektor i sotëm i shqipes është përfundimi i një diferencimi, i kryer shkallë-shkallë në rrymë të kohëve.
Është vërtetuar plotësisht, shkruan Prof. Dr. Xheladin Gosturani, se pak shekuj më parë, dy Dialektet tona, megjithëse ishin formuar me tiparet e tyre themelore, në shumë pika qëndronin më afër njëra-tjetrës se sa qëndrojnë sot. Gjuha e një autori të Veriut, si Gjon Buzuku (1555) dhe e një autori Jugor, si Lekë Matrënga prej Siçilisë (1592) paraqesin më shumë tipare të përbashkëta ndërmjet tyre, nga ç’paraqesin dy Dialektet kryesore në gjendjen e tyre të sotme.
Gjuha e Buzukut afrohet me ligjërimet e toskërishtes e shpesh herë me ato të Kolonive të Greqisë e të Italisë më tepër se sa afrohet sot Gegërishtja me Toskërishten, qoftë me ruajtjen e grupeve të zanoreve (kujtuam), qoftë në ruajtjen e grupeve të bashkëtingëlloreve, qoftë në ruajtjen e zanores ë, çka dëshmon qoftë afërinë e Dy Dialekteve kryesore të Shqipes.
V. SHQIPJA – NJËSI GJUHËSORE DHE DY DIALEKTET E SAJ
Përbrenda dialektit të Gegërishtes ekzistojnë ndryshime që burojnë mbase nga një fazë më e lashtë se sa më të vjetrat ndryshme që kanë ndërmjet tyre Gegërishtja me Toskërishten.
Vihet re se Gegërishtja është më e zbërthyer në të folme dhe më pak e njësishme se sa Toskërishtja. Në disa tipare më konservative është Gegërishtja e në disa të tjerë Toskërishtja dhe në disa të tjerë dy dialektet inovojnë ose inovon njësi dialekt pavarësisht nga tjetri.
Për arsye të ndryshme të karakterit historik, ekonomik e social, me mungesën e një organizimi shtetëror të mirëfilltë e të një qarkullimi rrugor të rregullt, me shpërnguljet e brendshme të popullsisë, me kontaktet e pakta krahinë më krahinë, me dallimet fetare e faktorë të tjerë, ligjërimet e ndryshme të shqipes në periudhën e pushtimit osman, shkruan Prof. Çabej, morën një rrugë jo aq afruese se sa më fort larguese, pra në një farë vështrimi një zhvillim më fort divergjent se sa konvergjent. Pastaj tradita e shkrimit, e cila në kohët e para të pushtimit osman kishte marrë një hov të ri në Shqipëri, për disa rrethana të brendëshme e të jashtme, vërtetë se nuk u ndërpre krejt gjer në Rilindjen letrare të shek. XIX, por megjithatë ra fash (në heshtje) më shumë pikëpamje. U kufizua në një letërkëmbim tregtar e privat, në shkrime të hartuara për qëllime praktike të shërbimit fetar e në disa shkrime laike të karakterit pak a shumë privat që mezi qarkullonin përbrenda disa rretheve të ngushta shoqërore.
Një fakt i tillë nuk ndihmonë në afrinë e dialekteve por, përkundrazi, në lindjen e veçorive të reja dialektore, pra dialektet e shqipes gjatë pesë shekujve të fundit kanë kryer evolucione, zhvillime të pavarura në vetvete që i kanë larguar edhe më tepër njëri nga tjetri. E rëndësishme është që ato dikur kanë qënë shumë më afër, çka dëshmon se kemi të bëjmë me një Njësi Gjuhësore e, si rrjedhim, edhe me një popull që e flet atë – me popullin shqiptar.
Në qoftë se gjuha e shkrimit mbyllet në vetvete, duke u larguar gjithnjë e më tepër nga të folët popullorë, atëherë me kohë paraqitet mundësia e një diglosíe, gjë që ka ndodhur në disa gjuhë të botës.
Megjithë ndryshimet dialektore që kanë ndodhur në këta katër – pesë shekujt e fundit, studimet e gjëra dialektologjike kanë treguar se elementët e përbashkëta në të dy dialektet e shqipes janë më të shumta nga ç’mendohej në të kaluarën; janë pikërisht ato që kanë ruajtur ndër shekuj Njësinë e Gjuhës Shqipe, duke mos lejuar që të krijohet te ne një diglosi a triglosi.
Mbështetur në fakte shkencore të pakundërshtueshme pohohet se dallimet në mes dy dialekteve të shqipes janë fare të vogla dhe të parëndësishme në krahasim me dialektet e gjuhëve të tjera të botës. Në kumtime, në komunikime, në biseda krejt të lira, një shqipfolës në skajet më Veriore të trevave shqiptare, në fshatrat më të thella të Kosovës, nuk ka asnjë pengesë, asnjë vështirësi për t’u marrë vesh me një shqipfolës në skajet më Jugore të trojeve shqiptare, çka tregon se struktura gramatikore, fondi themelor i fjalëve është krejt i njëjtë, krejt i përbashkët, sidomos në strukturën leksikore e fjalëformuese afria e dialekteve më e madhe se në fonetikë. Dallimet në morfologji e në sintaksë janë të pakta e të parëndësishme për shqipfolësit.
Albanologu i shquar danez Pedersen shprehet: “Shumë herë është thënë se nuk ka njësi gjuhësore në Shqipëri, se dialekti i Veriut ndryshon krejt nga dialekti i Jugut, kështu që marrëveshja midis këtyre dy pjesëve të Shqipërisë është e pamundur. Po ky pohim është krejt i rremë. Ndryshimi midis të dy dialekteve të gjuhës shqipe është shumë më i vogël se sa ndryshimet dialektore që janë midis shumë gjuhëve të tjera e nga pikëpamja praktike ndryshimi midis dialekteve të gjuhës shqipe nuk ka asnjë rëndësi. Një i huaj që ka mësuar një nga këto dialekte nuk gjen asnjë mundim serioz për të kuptuar tjetrin dialekt... Gjuha shqipe lipset të jetë mburojë për folësit e saj dhe një vegël e shenjtë për rritjen mendore dhe arsimore të kombit shqiptar“.
******
Dëshmi e rendësishme për prejadhjen ilire të shqipes dhe për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre sjellin pa dyshim marrëdhëniet shqipes me dy gjuhët klasike me greqishten e vjetër dhe me latinishten Huazimet nga greqishtja në gjuhën shqipe pasqyrojnë të gjitha etapat e zhvillimeve gjuhësore të greqishtes ; të greqishtes së vjetër, të greqishtes së mesme dhe të greqishtes se re. Studimet etimologjike të E. Çabejt sjellin të dhëna të reja për numrin e huazimeve nga greqishja e vjetër, për trajtat dorike të disave prej tyre. Numri i huazimeve nga greqishtja e vjetër rezulton të jetë më i madh nga ç’ mendonte Albert Thumb-i në fillim të shekullit XX Trajta dorike gjenden edhe më emrat e përveçëm të mbishkrimeve greke të Durrachium-it. Sa për të dhënë ndonjë shembull nga këto mbishkrime përmendim emrin vetiak Eirana në vend të trajtës Eirene “paqe”. Huazimet nga greqishtja e vjetër nga sfera e bimëve të kuzhinës , e pemëve frytore dhe a veglave të punës si:malon: mollë, lachanon:lakër, prason:presh , kokymelon kumbull, kerasia:qershi, drapanon:draper etj, dëshmojnë se ato janë përftuar në kushte kontakti të drejtpërdrejtë me grekët. Zhvillimet fonetike që vërehen nga krahasimi i trajtave të fjalëve burimore greke me trajtat shqipe vërtetojnë se janë huazime të vjetra, prandaj kanë pësuar ndryshime fonetike që janë karakteristike edhe për fondin e leksikut të trashëguar: khs malon:mollë, me shndërrim të a-së së gjatë me o etj Kështu ndodh edhe me huazimet latine të tipt pomum : pemë, hora: here etj.
Huazimet e shumta latine në shqipe shtresat e ndryshme kronologjike, leksiku i terminologjisë së krishterë, emrat paleokristian të tipit Shënpal, Shëngjon, Shëngjin Shënmëri, që dëshmojnë për depërtimin e hershëm të besimit të krishterë te iliro-arbërit dhe paraqesin lashtësinë dhe shtrijen në kohë dhe tërë kompleksin e marrëdhënieve historike e kulturore të iliro- shqiptarëve me botën latino-romane.. Të gjitha këto flasin për një fqinjësi të hershme të ilirëve me grekët dhe me romakët.
Duke ndjekur kronologjinë e depërtimit të elementeve leksikore të huaja në gjuhën shqipe, rezulton se shumë huazime greke e latine në shqipen e sotme i janë transmetuar shqipes përmes ilirishtes, pra kanë depërtuar në ilirishte që në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të parë të erës sonë dhe prej ilirishtes i janë përcjellë arbërishtes dhe shqipes.. Shaban Demiraj në botimin e tij Gjuha shqipe dhe historia e saj, kur trajton elementet e huaja në gjuhën shqipe ka dalluar nga pikëpamja kronologjike dy kategori kryesore: elemente të huaja që shqipja i ka trshëguar nga “nëna” e saj ilirishtja dhe huazime të vetë shqipes nga kontaktet e drejtpërdrejta të saj me gjuhë të tjera. Sipas tij, kufiri kronologjik që ndan ilirishten nga shqipja mund të vendoset aty nga shekulli VI kur shqipja ishte formuar si gjuhë e veçantë e dalë nga ilirishtja.
Cili është mendimi i Milan von Sufflay?
Studimi i thelluar i zhvillimeve fonetike dhe semantike të lashta të trashëguara nga ilirishtja duke krahasuar trajtat burimore nga gjuhët përkatëse me refllekset e tyre në shqipen e sotme, mënyra se si janë përshtatur ato në gjuhën marrëse mund të hedhë dritë mbi tipare të ilirishtes dhe të shqipes mesjetare dhe mbi marrëdhëniet në mes tyre. Me të drejt një historian i mirënjohur dhe i shquar i historisë shqiptare dhe ballkanike si Milan von Sufflay pati pohuar se edhe sikur të mos kishte njoftime historike, siç është ai i Ptolemeut për fisin Albanoi, vetë gjurmët e ndikimit gjuhësor të latinishtes në gjuhën shqipe do të mjaftonin për t’i vendosur vendbanimet eshqiptarëve mu në brigjet e Adriatikut..
Duke përfunduar do të thosha se historia e ilirëve dhe e ilirishtes është pjesë e pandarë e prehistorisë dhe e historisë së lashtë popullit shqiptar dhe e gjuhës shqipe. Nëse do të bënim një periodizim dhe emërtim me terma etnikë të gjendjes gjuhësore të trevave iliro-shqiptare nga lashtësia deri në ditët tona, do të dallonim tri ndarje të mëdha si vijim të njera tjetrës:ilirishtja që nga lashtësia deri në shekujt VI-VII të erës sonë, kur Ilirët nuk shfaqen më në burimet historike dhe gjuha e tyre kaloi në shkallë të re evoluimi. Arbërishtja nga shekujt VII-VIII të erës sonë deri në shekullin XV kur kemi dëshninë e parë të shkruar në gjuhën shqipe dhe shqipja nga shekulli XVI kur shfaqet për here të parë fjala shqip në “Mesharin e Gjon Buzukut (1555). Nga këto tri periudha kjo e fundit është sigurisht periudha më e njohur e gjuhës shqipe, periudha e funksionimit të saj si gjuhë e folur dhe si gjuhë e shkruar. Periudha e dytë, arbërishtja ose shqipja mesjetare ka si pikëmbërritje gjuhën e “Mesharit” të Gjon Buzukut nëpërmjet së cilës mund të hidhet dritë mbi fazat parashkrimore. Më e panjohura është, pa dyshim, periudha e parë, ilirishtja, ose shqipja e lashtësisë, që disa studiues e quajnë protoshqipe. Për ndriçimin e saj mbetet shumë punë për të bërë. Ndoshta më shumë vëmendje u duhet kushtuar mbishkrimeve mesape, si të vetmet mbishkrime nga ilirishtja e Italisë dhe marrëdhënieve të hershme të shqiptarëve dhe të shqipes me botën greko-romake(Alber Zholi:"Ilirishtja dhe shqipja, një ekuacion, një përballje midis dy gjendjeve etniko-gjuhësore",esse nga
Prof. Dr. SEIT MANSAKU).
Gottfried Wilhelm Leibniz demonstron për herë të parë kalkulusin integral y = ƒ(x), paralelisht me dhe në mënyrë të pavarur nga Isak Njutoni, duke u bërë bashkë-themelues i kësaj fushe të matematikës. Leibniz – filozof, historian, matematikan, jurist, diplomat, filolog – figurë e rëndësishme në mendimin perëndimor, lindi në Leipzig. Ai ishte presidenti i parë i Akademisë Prusiane të Shkencave.
Por, pullariteti i tij sa ishte gjallë edhe u cënua, vecanërisht nga Volteri, i cili si mik i Njutonit, e ironizoi atë; madje edhe Kandidin e shkroi me Leibnizin në mendje. Por Leibniz ishte njeri i interesave të shumta.
Në 10 vitet e fundit të jetës, një nga përkushtimet e tij u bë edhe gjuha shqipe. Së pari, Leibnizi goditi mitin se shqipja, meqenëse flitej në Ballkan, bënte medoemos pjesë në grupin e gjuhëve sllave, apo rridhte nga greqishtja ose latinishtja. Ai besonte se shqipja ishte ilirishte (sic do të demonstrohej nga Franz Bopp më shumë se një shekull më vonë); Leibniz mendonte se shqipja kishte lidhje me gjermanishten dhe këto ngjashmëri ai i kërkon në keltishten e lashtë.
Mendimet mbi shqipen, Leibniz i shprehu në letërkëmbimet e tij (1705 – 1715) me shkencëtarë, studiues e intelektualë të kohës – gjithsej 5 letra mbi shqipen (FESH). Ja si shkruante Leibniz – ndër të parët, në mos i pari albanolog që e vendosi shqipen në hartën e botës së studimieve gjuhësore:
“Sa për gjuhën e shqiptarëve, e njohur si Linguam Illiricam…mendoj se është e denjë të studiohet….Të dhënat që kam tregojnë se shqipja përmban shumë latinisht dhe pak gjermanisht. Dhe ky është mendimi im mbi disa fjalë shqipe: ‘hundë’ nga keltishtja e vjetër ka dhënë gjermanishten ‘wen’ – ‘qen’, kafshë që karakterizohet nga përdorimi i hundës ‘nose’ – ‘nuhatje’. Fjala ‘gjueti’, anglisht “hint” – ‘gjurmë’ – ‘shenjë’; gjermanisht ‘spuhr’, nga ‘kunde’ – ‘dije, njohje’. Fjala ‘krah’ lidhet me ‘krezzen, crabbe’ – ‘gaforre’ nga rrjedhin kthetër, zvarrë, rrafsh, zero. ‘Gaforrja’ mund të ketë lidhje edhe me ‘furkën, pirunin’. Fjala ‘burrë’ mund të jetë e lidhur me ‘brautigam’ ‘dhëndër’. Ndërsa fjalët shqipe për numrat nuk kanë asgjë që mund të rrjedhin nga gjuhët fqinje, por, duke ditur shumë gjuhë të tjera, studiuesi mund të jetë në gjendje të kuptojë shumë fjalë të shqipes; fjala ‘det’ nga Delt, dmth Thalassa, Thellësi, Perendia e Detit në mitologjinë greke. Është e qartë se reliket e ilirishtes janë ruajtur në gjuhët moderne, veçanërisht në atë të shqiptarëve”, shkruan Leibniz, në “Opera Philologica”, përkthyer nga frengjishtja në anglisht nga Robert Elsie.
Vlera e ideve të Leibnizit qëndron edhe në faktin se si shkencëtar serioz, ai tërhoqi vemendjen e shkencëtarëve të tjerë për t’u marë me studime në fushë të shqipes. Ky interesim i Leibnizit mund të shpjegojë ndoshta edhe arsyen pse albanologjia ka tërhequr vazhdimisht shkencëtarë, gjuhëtarë e filologë ndër më të shquarit gjermanë e nga bota. Leibniz shkroi kryesisht frengjisht e latinisht, dhe pak gjermanisht.
Shumica e shkrimeve të tij ndodhen ende të pa botuara, dhe janë marë në mbrojtje nga UNESKO. Në vitin 1985, qeveria gjermane krijoi Çmimin Leibniz, duke ofruar një shpërblim vjetor prej 1-milionë e 550-mijë euro për rezultate praktike dhe 770-mijë euro për ato teorike në shkencë. Ky është çmimi më i lartë në botë për arritje shkencore(Astrit Lulushi:"Leibniz, matematika, ilirishtja dhe shqipja").
Profesori Alberto G. Areddu prej vitesh interesohet në disiplinën e “Gjuhësisë Sarde” mbi të cilën ka publikuar: “Studime etimologjike logurdeze”, “Shënime dhe shtesa mbi DES” (1996), “Launeddas dhe studime të tjera greko-italike” (2004). Ka publikuar recensionet e tij në Romance Philology të Berkeley, dhe është recensuar nga H.J. Wolf në “Zeitschrift für Romanische Philologie” (2002). Në studimin e tij të fundit “Origjina shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”, 2007, autori me kërkimet e tij arrin deri tek burimet origjinale te gjuhës Sarde, duke dëshmuar dhe duke nxjerrë në pah perspektivën paleoilirike si më bindëse bazuar në elementët e shumtë të toponomastikës dhe të leksemave të pashpjeguara deri më sot. Portali ‘Shqiptarja’ ka publikuar sot një bisedë me të, të cilën po e transmetojmë të plotë.
-Meqenëse vepra është e vështirë të konceptohet e shkëputur nga krijuesi i saj, më lejoni t’ju pyes diçka mbi personin tuaj. Kush është Profesor Alberto Areddu, ku ka lindur dhe ku është rritur?
Alberto G. Areddu: Kam lindur në Gjenova nga prindër sardenjas ku dhe jam diplomuar, e më pas jam transferuar në Sardenjë, ku aktualisht punoj si profesor në një shkollë publike të profilit të mesëm ku dhe jap mësim.
-Libri juaj “Origjina shqiptare e qytetërimit në sardenjë” është publikuar në 2007 dhe është një libër që trajton argumente shumë interesante në fushën gjuhësore, etnografike dhe historike. Pse morët përsipër një studim të tillë?
Alberto G. Areddu: Ajo që më ka interesuar prej kohësh ka qenë gjetja e shpjegimeve në lidhje me origjinën e sardëve, të cilët duke qenë banorë të një ishulli patjetër që duhet të jenë të ardhur nga diku, por deri më sot hipotezat e ndryshme që janë shfaqur, thjesht kanë eliminuar njëra-tjetrën. Unë prej kohësh jam i interesuar nëpërmjet kërkimit etimologjik në këtë fushë, dhe vështirësia qëndronte në gjetjen e materialeve të mjaftueshme për të përforcuar denjësisht dhe në mënyrë shkencore ato që ishin në fillim thjesht parandjenja.
-Cilat janë pikat e forta që sipas jush argumentojnë teorinë tuaj mbi origjinën ilire të qytetërimit në Sardenjë? Pse studiuesit e tjerë kanë druajtje, për të mos thënë frikë, t’i trajtojnë këto pika takimi historike në antikitet midis popullit Sardenjas dhe atij Ilir?
Alberto G. Areddu: Kjo është një pyetje e rëndësishme. Duhet të dihet dhe mund ta themi pa frikë fare, se argumenti i antikuarëve dhe veçanërisht ai i toponomastikës rindërtuese në Sardenjë është i kontraktuar vetëm për pak studiues, të cilët nuk kanë asnjë interes që një jo-akademik të shprehë opinione në kundërshtim me hipotezat ose punimet e tyre. Kështu ndodhi që i vetmi recension (pozitiv në pjesën më të madhe) që ka dalë deri më sot, i përket ballkanologut Emanuele Banfi të Universitetit të Milanos i cili nuk është sardenjas.
Ka edhe një arsye të përgjithshme që e bën më pak interesant studimin tim: prej vitesh ekziston një rrymë e shtëpive botuese sardenjase, që është e interesuar më shumë të manifestojë (sesa të dëshmojë) se Paleosardët ishin Semitë antikë, rastësisht krijues të një qytetërimi të jashtëzakonshëm të lindur gati abiogjenetikisht (Teori që hipotizon krijimin e organizmave të gjalla nga lënda pa jetë) …Gjithashtu edhe baronët universitarë janë të tërhequr nga këto hipoteza dhe shkruajnë libra easy reading (të lehtë për t’u lexuar) për publikun e pashkolluar. Për këtë arsye shumë njerëz në Sardenjë mendojnë se sardët rrjedhin nga Lidët imagjinarë (mbi të cilët nuk dimë praktikisht asgjë), dhe se sardenjasit nuk janë gjë tjetër veçse unaza lidhëse me Etruskët.
Pra, është e thjeshtë të kuptohet, pasi në të vërtet nuk ka asnjë Babilonez ose Lidian të gjallë e në jetë që të mund të replikoj në lidhje me pasaktësitë e këtyre studiuesve.
Kuptohet qartë se ideja është shitja e flakonave të shpresës për njerëz që mendojnë se kanë nevojë, dhe e gjitha kjo bëhet në dëm të kërkimit shkencor. Sardenjasit pa dashur t’i akuzoj për lehtësi, dëshirojnë të kalërojnë (dhe të kalërohen) nga hipoteza të Forta që lartësojnë një farë sensi të vjetër inferioriteti që kanë (i krijuar nga fakti se nuk janë dhe nuk ndihen italianë), prandaj hipoteza iliro-shqiptare nuk është tërheqëse duke qenë se është bijë e një populli të pakicës.
Megjithatë kohët e fundit duke lexuar artikujt nëpër revistat sardenjase po preket shkarazi – kuptohet duke mos më përmendur si burim fare – një farë lidhje e botës së hershme sardenjase me atë thrake, e parë në të njëjtën formë ashtu si ajo imagjinarja e zonës Lidiane.
Elementët e fortë që argumentojnë tezën time janë: lokalizimi i disa leksemave në zonat më konservuese të Sardenjës, të cilat nuk janë të shpjegueshme me anë të latinishtes por mund të shpjegohen me anë të shqipes, rumanishtes, me anë të disa elementëve arkaik të balto-sllavishtes ose me ato pak që njohim nga thrakishtja dhe ilirishtja shpesh të ruajtura nga glosa dhe fjalët greke.
Ekzistojnë të dhëna të burimeve historiografike greke që tentojnë të kualifikojnë ardhjen e elementëve ilirik në Sardenjë, (jo si pushtim popujsh), së bashku me njerëz të Beotisë (që flisnin gjuhën Eolite) duke shënuar një moment të rëndësishëm të qytetërimit, të ushtruar nga njerëz me një kulturë më të lartë në krahasim me ishullorët sidomos në bujqësi dhe kultivim.
-Ky libër është publikimi juaj i tretë i vetëfinancuar. Mendoni se është e natyrshme dhe e “drejtë” që studime të tilla shkencore të hasin kaq shumë vështirësi për tu botuar dhe publikuar nga organet paraprake, dhe nga shtëpitë botuese?
Alberto G. Areddu: Për fat të keq më duhet të them se kjo është një praktikë shumë më e përhapur sesa mendohet. Sot, ose ke përkrahjen e një shtëpie botuese të fuqishme që mendon të botojë tremijë kopje, ose në të kundërt duhet ti apelohesh industrisë së librit on demand e cila maskohet nën petkun e industrisë zyrtare. Prandaj dikush edhe mund të punoj mbi një hipotezë e cila mund të jetë komplet e gabuar, duke investuar kohë dhe kapitale e duke vet rrezikuar.
Ajo që është e papranueshme është fakti se botimin nuk ta lejojnë pikërisht ata që ndajnë të njëjtat interesa me ty, kjo ështe e tmerrshme dhe jo njerëzore. Por nuk ka kuptim të ankohesh duke gjykuar pasojat mbi insistimin e kësaj heshtjeje, pasi akademikët janë të auto-rekomanduar dhe korporativ, dhe nëse i ke lejuar vet-vetes ti kritikosh në studimet e tua atëherë për ty ka marrë fund gjithçka.
-Teoritë tuaja janë shumë revolucionare; keni patur pak ndrojtje se mos idetë tuaja kritikoheshin nga qarqet akademike dhe shkencore?
Alberto G. Areddu: Janë më pak revolucionare sesa mund të merret me mend. Ideja e një elementi paleo-ballkanik në brendësi të gjuhës sarde nuk është një ide e re. Studiuesi më i madh i gjuhës sarde, gjermani Max Leopold Wagner e kishte shprehur këtë ide në studimin e tij më 1933 të publikuar në revistën Revue de Linguistique Romane (të cilën kushdo mund ta shkarkoj nga siti web Gallica). Për fat të keq, kjo ide, më pas ra në atë të shkollës italiane të ashtuquajtur “mediterraneiste”, që shihte një prani të konsiderueshme elementësh pre-indoeuropian në zonën e Mesdheut, me më pak elementë indoeuropianë.
Megjithatë unë e përsëris, se do më pëlqente që studimet e mia të kritikoheshin pasi do të thotë se “ekzistojnë. Prandaj, duke marrë parasysh faktin se prej dy vjetësh në Sardenjë nuk është publikuar asnjë recension nëpër gazetat lokale , televizionet, revistat akademike ose parakademike, për të nxjerr në pah punën time kam krijuar një web sit personal dhe shkruaj në ndonjë blog.
Gazetarët (90% e të cilëve nuk njeh as greqishten dhe as latinishten e jo më të njohin shqipen), dëgjojnë me kufje ato që u thuhet nga referuesit universitarë, që shpesh janë të ndërlidhur me shtëpitë botuese, me ato shpërndarëse, dhe me ato dy gazeta që publikohen (të cilat nuk është se shkëlqejnë).
-Mund të shtohet ndonjë gjë tjetër më tepër se kaq? Çfarë përfaqëson për ju Sardenja dhe çfarë do të thotë të jesh sardenjas sot nën dritën e kësaj lidhje sardo-ilire (shqiptare)?
Alberto G. Areddu: Do të thotë të ravijëzosh një drejtim të largët, i cili në epokën e Bronxit, i ka sjellë elementë qytetërimi atyre popullsive të cilat kishin ngelur në fazat e prapambetura të Neolitit. Është e mundur që në zonën Nuoreze (hetimet gjenetike janë akoma në fazat fillestare), të zbulohen bërthama të lidhura gjenetikisht me popullsitë e sotme të Ballkanit; është kjo arsyeja për të cilën njërin nga kapitujt e kam titulluar duke parafrazuar Virgjilin: “Mbi kërkimin e babait antik”....
Populli i Shardanëve, që sipas interpretimeve të studiueseve Schachermeyr dhe Bonfante mendohej se ishin njerëz me origjinë ilire, të shtyrë nga nevoja u spostuan drejt deltës së lumit Nil, për tu drejtuar më vonë drejt Palestinës. Janë të shumta të dhënat që na sigurojnë se kjo dyndje ka ndodhur: qyteti i Sarda (Shudah i sotëm), fisi i Sardeates ose i Ardiejve, qyteti Pelastae nga ku kemi emrin etnik Pelaestini ose Pelasgi, etj, etj.
-Cili është mesazhi juaj për lexuesin shqiptar dhe cili do të jetë argumenti i veprës suaj të ardhshme?
Alberto G. Areddu: Njëra nga dëshirat e mia kulturore do të ishte zhvillimi i një rryme edhe jashtë Shqipërisë, që të rivlerësojë antikitetin ilir, ashtu si ka ndodhur për popullsitë e tjera antike indoeuropjane gati të harruara si p.sh. rasti i sagave kelte. Dëshira ime shkencore është që në studimin e ardhshëm të thelloj disa aspekte të rindërtimit historik dhe kulturor të lëna në harresë gjatë studimit “Origjina Shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”, pra të sjell jo vetëm fjalë por edhe objekte, tradita, ndërlidhje reciproke dhe simbole.
Më lejoni të ndahem nga ju duke përdorur një fjalë përshëndetëse tipike shqiptare: falem, që sipas të madhit Eqrem Çabej rrjedh nga latinishtja CHALARE e ruajtur edhe sot në gjuhët Sarde dhe Korse në vlerën origjinale “zbres” (falare).
Shkenca deri më sot nuk ka mundur të hedhë poshtë hipotezën se ilirishtja është nëna e shqipes.” Kështu është shprehur në kumtesën e mbajtur në ditën e tretë të Seminarit XXXII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, i cili ka hapur siparin e tij më 19 gusht në Prishtinë, ku po marrin pjesë albanologë, punonjës shkencorë dhe akademikë nga shumë vende të botës. Duke iu referuar historisë së gjuhës shqipe, për të gjetur rrënjët e saj dhe lidhjet me gjuhë të lashta, profesori dhe ish-kryetari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Rexhep Ismajli, ka mbajtur një ligjëratë me titull “Diskutime për prejardhjen e gjuhën shqipe”, duke iu referuar disa studiuesve që janë marrë me gjuhën shqipe dhe gjenezën e saj. Profesor Ismajli ka përmendur studiuesin italian Viktor Epizani, i cili ka thënë se shqipja mund të trajtohet si prodhim i brezave që njëri pas tjetrit kanë jetuar në trojet shqiptare. “Nuk ka elemente që do ta kundërshtonin tezën për prejardhjen ilire të gjuhës shqipe dhe thotë se nuk e kuptonte mirë motivin për të cilin trakasit duheshin konsideruar paraardhës të shqiptarëve, sepse nuk ka burim historik që do ta indikonte këtë”, ka thënë Ismajli, duke e cituar studiuesin italian. Shumë fjalë që ka gjuha shqipe, kanë lidhshmëri me gjuhë të tjera, si frëngjishtja e gjermanishtja, me bashkëtingëllore të përbashkëta. “Dokumente për vjetërsinë e shqipes së shkruar nuk kemi, dokumenti i parë është ‘Formula e pagëzimit’ 1462, por ka mjete ndihmëse që na orientojnë, ato janë kontaktet e gjuhës shqipe me gjuhë të tjera”, është shprehur Rexhep Ismajli, i cili më tej ka përmendur një tjetër studiues, Trumani, që gjuhën shqipe e ka vendosur afër asaj latine, për shkak të fjalëve të përbashkëta që kanë. Në aspektin e parë, Trumani e ka vendosur mirë, shqipja fatmirësisht ka një numër shumë të madh të fjalëve latine. Këto huazime latine na ndihmojnë të ndërtojmë faza më të vlefshme të shqipes. Latinizmat janë të vjetra në shqipe”, ka vazhduar më tej ai. Sipas disa studiuesve të tjerë, thuhet se ka argumente të pamjaftueshme për të dëshmuar se shqipja është folur në këtë pjesë, ndërkaq me gjuhën greke, shqipja ka ngjashmëri në rreth 20 fjalë, ndërsa me atë latine rreth 90 fjalë. “Studiuesi Jokli vendin e shqipes e shihte në një mënyrë pak më të përcaktuar, jo në të gjithë truallin e sotëm shqiptar, por pak a shumë në Dardani, domethënë përjashtonte pjesën e Shkodrës, sepse thoshte se emri i saj nuk mund të shpjegohej përmes shqipes”, ka thënë Ismajli. Në mes të tjerash, në ligjëratën e tij Ismajli ka folur edhe për teorinë serbe se në mes të shqiptarëve dhe ilirëve nuk ka lidhshmëri, duke thënë se kjo është më shumë politike. Plus që, siç thotë Ismajli, nuk është teori e qëndrueshme as kah pikëpamja shkencore dhe as nga ajo politike. “Në parathënien e librit të Pupoviqit, të vitit 1961, thuhet qartë se është kundër pretendimeve të shqiptarëve se ilirët dhe dardanët janë paraardhësit e tyre”, është shprehur Ismajli. “Qofshin shqiptarët pasardhës të dardanëve, qoftë shqipja pasardhëse e ilirishtes, ajo është e kësaj hapësire, nuk ndryshon asgjë, dhe nuk ka fare rëndësi a do të krijohet sot një shtet për shkak se diku kanë qenë dardanët, diku trakasit, nëse jo për shkencën, kjo ka rëndësi për popullin vendas”, ka theksuar Rexhep Ismajli. Ligjëratën e tij gjuhëtari Rexhep Ismajli e ka përfunduar duke mbrojtur tezën se gjuha shqipe është pasardhëse e ilirishtes. “Pavarësisht se ka shumë diskutime, sepse ka vend për diskutime, ka hapësirë, ka shumë njësi për argumentime nga më të ndryshmet, le të themi se shqipja është pasardhëse, është gjuhë indoeuropiane, dhe është e tipit satem”(MSc.Pina Vata ,Fakulteti i Shkencave të Edukimit,Tiranë:"Ilirishtja Nëna e Shqipes!")
Ndërsa studiuesi shqiptar Çlirim Xhunga,në shkrimin e tij me titull""Autoktonia, pellazgjishtja, ilirishtja",shkruan:
"Pas kurthit të dështuar të Monarkive të Evropës kundër shqiptarëve me vënien në diskutim prej tyre të autoktonisë së shqiptarëve, vazhdimi i debatit pseudo – shkencor mbi pellazgjishten, grekët e lashtë, romakët dhe ilirët e arbërit, është një vazhdim nga ana e Monarkive të Evropës e të njëjtës strategji e politikë pseudo – shkencore të endjes së njerëzimit në Labirintin e Mashtrimit, që njerëzit e tyre kanë endur këto pesë shekujt e fundit.
Konceptet pellazgjik, ilirik dhe arbër janë të lidhura ngushtë me gënjeshtrat mbi megamashtrimin mbi Greqinë e Lashtë dhe Romën. Rënia e Gënjeshtrave mbi Romën dhe Greqinë do të rrëzojnë edhe gënjeshtrat mbi Pellazgët, ilirët dhe Arbërit.
Nuk ka patur as shqiptarë, as grekër, as kroatë, as serbë, as maqedonë, as sllavë, as turq në Ballkan para vitit 1800. Gjithçka është e sajuar, e gjitha është një mashtrim. Në Ballkan ka patur vetëm një popull, të cilin Monarko – Nazistët e Evropës e përzjenë tani vonë, në shekujt 19 dhe 20 me të ardhur për të ngatërruar edhe më keq historinë.
Historia e Shqipërisë – shekulli i 19-të
Shikoni se ç’thotë krejt pa mend Faik Konica në vitin 1899:
Kombesia
“Sot per sot ne Shqiperi nuke ka Shqipetare: ka vètem “turq” édhè “kaure” do mè thene Shqipetare qe kane turp te thonë vèhtèn Shqipetare. Por a ka qenë gjithñe ashtu? Nuke ka qene ñe kohe ku édhè Shqipetaret ndjènin ne funt te shpirtit c’eshte kombesia?”
Albania, 10 tetor 1899, numër 10
Pyetjet që ne i bëjmë sot Faikut mendjendritur janë:
1. Kishte apo s’kishte vërtet shqiptarë në kohën tënde, ore Faik?
2. Nëse kishte shqiptarë, përse shqiptarët kishin turp?
3. Sa kohë kishte kaluar qëkur shqiptarët ‘harruan’ se kishin qenë shqiptarë?
4. Kur u bënë shqiptarët ‘turq’ edhe ‘kaurë’?
5. Shqiptarët kishin turp të quheshin shqiptarë pasi nuk e kishin dëgjuar kurrë këtë emër, apo ti Faik beu din vërtet diçka më shumë se unë?
Faik Konica ka kohë që ka vdekur. Po kështu edhe shokët e tij, ata që ne i quajmë Rilindësa. Në një kohë i polli Evropa, si rilindasit shqiptarë, po ashtu edhe ata serbë, kroatë, malazezë. Njëlloj si rilindasit e tjerë, edhe rilindasit shqiptarë duke pranuar mashtrimin që po bëhej në atë kohë nga Evropa me kombësinë në Ballkan, kanë marrë mbi vete pjesën e tyre të përgjegjësisë në ngjalljen e urrejtjes mes banorëve të këtij gadishulli. Rilindasit e Ballkanit kanë qenë shërbëtorë të Monarkive të Evropës, po aq frikacakë sa dhe shumica e shqiptarëve sot.
Le të pyesim veten dhe t’u japim përgjigje këtyre pyetjeve:
1. Cili qe roli i vërtetë i Rilindasve të Ballkanit në shekullin e 19-të?
2. A ka ndonjë ndryshim, në thelb, mes rolit të Rilindasve të Ballkanit dhe Rilindasve, që e quajtën veten shqiptarë?
3. Cili qe roli i vërtetë i Rilindasve shqiptarë në shekullin e 19-të?
4. A e dinin rilindasit e kombeve të Ballkanit se para tyre s’ka patur asnjë komb në Ballkan?
Në kohën e Revistës Albania të Faik Konicës në Shqipëri ne nuk kemi ende shqiptarë. Por, çfarë bën Faiku me shokët e tij “rilindas”, Naimin, Samiun, Vaso Pashën, …., për të bindur banorët e trojeve tona ta mësonin fjalën shqiptar? Çfarë nuk bënë! Rilindasit shqiptarë kanë bërë po atë poshtërsi që kanë bërë edhe rilindasit grekë, ata bullgarë, kroatë, malazezë, etj. Të gjithë këta pseudo “rilindas” për të nxjerrë bukën e tyre u vunë në rresht dhe i shërbyen të gjithë njëlloj Evropës. Të gjithë Rilindasit e Ballkanit dhanë “kontributin” e tyre për të krijuar sipas projektit të Evropës një Ballkan me kombe armiqësore, të atillë siç ka mbetur edhe sot. Si u arrit të mashtroheshin banorët e Ballkanit? Kjo gjë u arrit me dinakëri dhe me ndihmën e dhunës. Kjo u arrit përmes Falsifikimit të Historisë të popullit të Ballkanit, me ndihmën e pakursyer të pseudo – eruditëve të tyre dhe rilindasve të çdo ngjyre në Ballkan, kryesisht lordë anglezë, konsuj francezë, austriakë, udhëtarë të ndryshëm (anglezë, francezë, hungarezë), historianë, poetë (si Byron, de Rada, Naimi, Skiro, etj.), folkloristë, etnografë dhe gjeografë, si dhe politikanët e parë (Samiu, Ismail Bej Qemali, etj.). Kështu Evropa ia arriti të ndajë në serbë, kroatë, bullgarë, grekër dhe shqiptarë një popullsi ballkanase të papërçarë kurrë ndonjëherë më parë.
A duhet të merrnin pjesë Rilindasit Shqiptarë në Megamashtrimin Evropian? Detyra kryesore e Rilindasve shqiptarë ishte në kohën e tyre demaskimi i Lojës që po luhej me termin komb në Ballkan. Pasi të demaskohej ajo Lojë, ata duhet t’u thonin banorëve të këtyre anëve se ”Ne s’kemi ç’bëjmë, nuk mund të bëjmë sehir. Evropa po i shndërron banorët e Ballkanit në Grekër dhe Sllavë, le të pranojmë edhe ne të bëhemi diçka tjetër, le të pranojmë dhe ne të quhemi (siç po na thonë) Shqiptarë, të ndërtojmë dhe ne shtetin tonë, por pa harruar kurrë se më parë në Ballkan të tërë kemi qenë një popull, se tani Evropa po përpiqet të na ndajë në popuj të ndryshëm, që në emër të këtij ndryshimi (diversiteti) ne ballkanasit të vritemi ngaherë me njeri – tjetrin.”
Kështu, Evropa, me ndihmën e Rilindasve të Ballkanit fshiu përfundimisht çdo gjurmë kujtese, që mund të kishte mbetur në kokën e ndonjë ballkanasi. Kjo punë e madhe kundër popullsisë të këtij gadishulli ka bërë që në dy shekuj ballkanasit e rinj të vriteshin plot mllef kundër njeri – tjetrit. Gëzojeni edhe në të ardhmen, o shqiptarë, Historinë e shkruar nga njerëzit e Monarkive të Evropës edhe me ndihmën e Rilindasve dhe të gjithë kalemxhinjve të mëpasëm të vendit tonë. Sa kohë që rrojnë Monarkitë e Evropës, luftra të reja mes ballkanasve ju presin përpara.
Kush ishin Rilindasit shqiptarë?
Faik Konica ambasador i qeverisë së Zogut
Gjergj Fishta klerik i lartë i Vatikanit
Naim Frashëri nëpunës i lartë i Perandorisë Otomane
Ndre Mjeda klerik i lartë i Vatikanit
Sami Frashëri nëpunës të lartë i Perandorisë Otomane
Vaso Pasha nëpunës i konsullatës angleze në Shkodër, nëpunës i Ministrisë të jashtme të Perandorisë Turke, guvernator i Libanit
Familjet e mëdha të Ballkanit
Kush janë familjet e sotme të mëdha në Ballkan? Për të kuptuar se çfarë janë familjet e mëdha sot në Ballkan, familjet e mëdha shqiptare, greke, serbe, malazeze, kroate etj., ne duhet të shkojmë e të shohim sesi u shndërruan familjet e mëdha të Perandorisë turke në familje të mëdha shqiptare, rumune, serbe, greke e kështu me rradhë.
Në fillim të shekullit të 19-të Evropa u ngarkoi familjeve të mëdha të Perandorisë Otomane detyrën, sipas të cilës ata të fillonin të procesin e formimit të kombeve duke rekrutuar sipas territorit, që mbulonin, sa më shumë banorë. Këto familje, dhe njerëzit e tyre, që u shkolluan në shkollat më të mira të Evropës dhe të Amerikës, qenë bërthamat e kombeve që filluan të krijoheshin gjatë shekullit të 19-të. Emrat, që morën territoret dhe banorët e territoreve të ndara e të përfshira brenda kufijve të rinj, qenë krejt konvencionalë. Emrat e përveçëm, emrat e vendeve, të lumenjve, të qyteteve dhe të fshatrave, të gjitha qenë krijuar me kohë nga dijetarë të Evropës.
Familjet e mëdha i hynë projektit të Evropës me galdim. Por, ata nuk mund të dinin ato që dinin Mjeshtrit, Monarkitë e Evropës. Ata qorra nuk mund të kuptonin se qenë dhe mbeten thjesht vegla të Monarkive të Evropës, armiqtë e të gjithë popujve.,shkruan studiuesi Çlirim Xhunga.
Literatura:
1- Gröberes Grundriss der romanischen Philologie I (1888) 804
2- H. Baric, Albanorumänische Studien I (1919) 125
3- Fillimet e nje rryme te tille rrjedhin qe nga pjesa e dyte e shekullit te kaluar (XIX). Khs. Verejtjet e Gustav Majerit ne parathenien e Fjalorit etimologjik te gjuhes shqipe, 1891, f. XIII.
4- D. Mustilli, Rivista d’Albania III (1942) 37 v., St. Alb. II (1965) 56 v., S. Anamali, F. Prendi, Konf. I st. Alb. (1962) 468
5- Per keto emra M. Lambertz, ne IF, 60, 306 vv.
6- Ndryshe per Bardibalus Krahe ne “Romanica, Festschrift für Gerhard Rohlfs” (1958), 259 vv.
7- V. Toçi, „Bul. USHT, ser, shk. Shoq“, 2, 1962, f.127, Konf I st.alb. f. 466.
8- Die Sprache der Illyrier I f. 59 v.
9- Sh. Veretjet tona ne „Hyrje ne historine e gjuhes shqipe“ (Albanologji, disoense, 1947) 1960 f. 32 vv., Bul. USHT, ser.shk.shoq. XII (1958) Nr.2 f. 54 vv., XVI (1962) Nr. 1 219 vv. Nr. 4 123 e 147, Atti del VII Congresso Internaz. Di Scienze Onomastiche 161 f. 241 vv., „Revue (roumaine) de linguistique“ VII (1962) 162 v., X (1965) 104 v., „St. fil.“ XX (III) 1966 Nr. 4 147 v., „St. alb. I (1964) Nr. 1 f. 87, IV (1967) Nr. 1 f. 49 v. – W. Cimochowski, „La lingua posnaniensis“ VIII (1960) 133 vv. – A. Rosetti, Istoria limbii române II 4 (1964) vv. – L. Dodbiba, St. alb. III (1960), Nr. 2 f. 63 vv. St. fil. XXI (IV), 1967, Nr. 1 f. 35 vv., - H. Mihaescu, „Revue des études sud-est européennes“ IV (1966) 347 vv.
10- „Zeitschrift für slavische Philologie“ XXVI 301 vv.
11- C. Haebler, „Südost-Forschungen“ XXIII, 1964, 425 v., „Die sprache“ XIII 80. – E. P. Hamp, The position of Albanian në „Ancient indoeuropean Dialects“, 1966, f. 98.
12- Sh. per anije M. E. Scmidtin ne KZ 50, 235, per enet e Ulqinit, Rr Zojzin, „Bul.shk.shoq.“ 41 1955 f. 150.
^ A Grammar Of Modern Indo-European: Language & Culture, Writing System & Phonology, Morphology And Syntax by Carlos Quiles,2007,ISBN 84-611-7639-1,"sibina(Lat), sibyna(Lat), sybina(Lat); σιβυνης(Gk.) σιβυνη(Gk.) συβινη(Gk.) ζυβινη(Gk.); a 'hunting spear' generally 'spear', 'pike'; an Illyrian word according to Festius citing Ennius; is compared to συβηνη (Gk.) found in Aristophanes Thesmophoriazusai; the word appears in context of a barbarian speaking.Akin to Persian zopin,Arm savin 'spit'"
^ a b Hamp 2007
^ Wilkes (1992)
^ Catilinarians By Marcus Tullius Cicero, Andrew R. Dyck Edition: illustrated Published by Cambridge University Press, 2008 ISBN 0-521-83286-1, 9780521832861 link [1]
^ Basic Albanian etymologies By Martin E. Huld Edition: illustrated Published by Slavica Publishers, 1984 Original from the University of Michigan ISBN 0-89357-135-0, 9780893571351
^ Strabo 7.43, "élos loúgeon kaloúmenon"
^ This group is considered to be cognate with the Italian city name of Trieste; Alb treg "market" might be a borrowing from South Slavic.
^ Wilkes (1992): "Thus it seems generally agreed that the name of the Illyrian queen Teuta of the third century BC derives from teutana, which means `queen'." (p. 72)
^ Wilkes (1992): "The names Daza, Dasius and Dazomenus have been connected with Das- menus in Pannonia and Dazos in southern Italy. The meaning of these plausible correspondences is hard to determine: neither the internal links between the three principal Illyrian onomastic provinces nor those between ..." (p. 71).
FLORIPRESS:Flori Bruqi