Vetëm për një muaj në Kosovë u identifikuan 77 lajme të rreme

 “Factchecker-KS” ka publikuar raportin mujor të monitorimit të mediave dhe rrjeteve sociale për lajmet e rreme në Kosovë.

Gjatë publikimit të raportit u tha se ka pasur lajme të rreme sa i përket ekzistimit dhe origjinës të COVID-19.

“Kemi pas shumë lajme fake sa i përket origjinës së Covid-19. Janë ngritur teori se Covdi-19 ka qenë i njohur një kohë të gjatë. Lajme fake të ndryshme kanë qarkulluar shumë”, ka deklaruar Mentor Hoxhaj drejtor i “Factchecker-KS”.

Sipas tij, ka pasur teori të mikroqipit të vaksinës dhe për këtë vetëm në muajin shtator janë konstatuar 77 lajme të rreme.

k.d

Portalet në K talet në Kosovë dhe ndikimi i F ë dhe ndikimi i Fake News

 “Koreja e Veriut ka mbrojtur epitetin e të parit në botë në futboll, duke e mposhtur Brazilin 8:1 në finalen e mbajtur në Maracana”, ky ishte lajmi i rremë që një kanal televiziv korean e dha në vitin 2014, kur po mbahej Kampionati Botëror i Futbollit në Brazil. (shih, https://www.youtube.com/watch?v=Dx9LnlFuYOk ) Ky lajm mashtroi një popull të tërë, duke i bërë që të besonin se Gjermania nuk është kampion bote, por Koreja e Veriut. Një tjetër transmetim i mëhershëm nga po ky kanal, iu tregonte shikuesve se ekipi i vendit të tyre ka deklasuar Japoninë 7-0, SHBA-në 4-0 dhe Kinën 2-0, duke arritur kështu finalen e Kupës së Botës. (shih, http://www.telegraph.co.uk/sport/football/worldcup/video/10964529/North-Koreas-fake-World-Cup-final.html) Transmetimi madje shfaqte Kim Jong-un duke qëndruar para një grupi tifozësh të futbollit, të cilët brohorisnin për triumfin e ekipit të vendit të tyre. Metro, një gazetë online në Mbretërinë e Bashkuar dhe CBC, një kanal televiziv në Kanada, patën rënë pre e videos së këtij raportimi të publikuar në YouTube, për të cilën më vonë Yahoo Sport tha se është e rreme. Fake News (apo lajmet e rreme) është zgjedhur termi i vitit 2017 në fjalorin Collins. (shih https://www.collinsdictionary.com/woty) Siç përcaktohet nga Collins, “lajm i rremë” do të thotë “informacion i rremë, shpesh sensacional, i shpërndarë nën maskën e raportimit të lajmeve”. Nisur nga këto, në këtë punim të diplomës do të trajtohet në përgjithësi ky fenomen që ka pushtuar botën viteve të fundit sidomos me ardhjen e rrjeteve sociale, duke marrë shembuj të ndikimit të këtyre lajmeve në shoqëri, si në vendet perëndimore ashtu edhe në vendin tonë, qëllimet e këtyre lajmeve, efektet që kanë arritur ato dhe mënyrën se si shtetet, rrjetet sociale dhe mediat në përgjithësi po përpiqen ta luftojnë këtë fenomen. 2 2. SHQYRTIMI I LITERATURËS 2.1. Lajmet e rreme, definicioni dhe historiku “Fake News” edhe pse për shumicën prej nesh mund të jetë diçka e re, në fakt nuk është. Lajmet e rreme kanë ekzistuar qysh nga shpikja e shtypshkronjës së Gutenbergut. Rrjetet sociale thjeshtë kanë arritur që, si çdo lajm tjetër, t’i përhapin lajmet e rreme në një shpejtësi më të madhe. Sipas fjalorit ndërkombëtar të Kembrixhit, “Fake News” do të thotë ngjarje të rreme që duken si lajme, që përhapen në internet ose në media të tjera, zakonisht për të ndikuar në pikëpamje politike. (shih, https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/fake-news#dataset-cald4) Lajmi i rremë nuk është një fenomen i kohëve të fundit apo “Epokës Digjitale”. Kur flasim për lajmet e rreme, duhet të bëjmë disa sqarime. Ka shumë shembuj të lajmeve të rreme, të prodhuara përgjatë historisë prej ekzistimit të shtypshkronjës, letrës së bardhë dhe ngjyrës së zezë. Për shembull, një artikull i “The Social Historian” mbi lajmet e rreme, jep 10 shembuj të mirë të lajmeve të rreme nga historia. (shih, https://www.thesocialhistorian.com/fake-news/) Artikulli në fjalë kujton një ngjarje në vitet 1700 gjatë kulmit të rebelimit të Jakobit në Britaninë e Madhe, me njerëz të dyshimtë që shtypën lajme të rreme, madje duke shkuar aq larg sa të raportonin se Mbreti Xhorxh II ishte i sëmurë dhe në prag të vdekjes, në përpjekje për të destabilizuar mbretërinë. Një lajm i tillë i rremë u ripublikua edhe nga gazetat me reputacion, duke e bërë të vështirë dallimin e të vërtetës nga gënjeshtra. Pavarësisht se sa moti duket tani, shtypja e lajmeve të rreme për mbretërinë nuk ishte diçka e re madje as në vitet 1700. Në vitin 1694, një printues me emrin William Anderton, u akuzua dhe ekzekutua për tradhti të lartë, kur publikoi dy traktate të dizajnuara për të nxitur popullsinë të çohej kundër mbretit, duke bërë thirrje për rivendosjen e mbretit të mëvonshëm Xhejms. (shih, https://www.thesocialhistorian.com/fake-news/) Më 21 gusht të vitit 1835, The New York Sun kishte publikuar disa artikuj rreth zbulimit të jetës në hënë. Këto shkrime iu atribuuan në mënyrë të rreme një astronomi të mirënjohur të kohës, të quajtur John Herschel. Artikulli raportonte se Herschel kishte bërë këto zbulime duke vazhduar të përshkruante në detaje të besueshme shkencore se si u bë zbulimi. U përshkruan forma të jetës së çuditshme, banorëve të hënës, madje edhe duke pikturuar një pamje fantastike. 3 Pas arritjes së qëllimit të tyre për të fituar sa më shumë abonentë (lexues) të rinj në gazetën e tyre në gusht, gazeta njoftoi në shtator se lajmet rreth zbulimit të jetës në hënë nuk kishin qenë asgjë më shumë sesa një mashtrim. Gjithashtu, në pranverën e vitit 1917, kur Lufta e Parë Botërore ishte përhapur në të gjithë Evropën, të dyja gazetat në Londër, Times dhe Daily Mail, publikuan artikuj nga “burime anonime” që pretendonin se kishin vizituar një fabrikë në Gjermani, në të cilën u tha se nxirrej glicerinë nga kufomat e të rënëve për të bërë sapun dhe margarinë. (shih, https://www.thesocialhistorian.com/fake-news/) Më vonë, jo shumë kohë pas luftës, kjo histori i është atribuuar M17 (Forcave të Armatosura të Amerikës). Ishte zbuluar se gjatë luftës ishin 13 oficerë dhe 25 shkrimtarë të paguar, të cilët përhapën këtë histori të rreme përmes gazetave, duke përfshirë edhe Hugh Pollard, si një korrespondent i veçantë për Daily Express. Kjo ngjarje e tmerrshme ishte vetëm një nga mijëra të raportuara nga palët e luftës. Një shembull tjetër është makina gjermane e propagandës. Ministri francez i luftës raportoi më 1914 se gjermanët ishin duke botuar lajme të rreme kinse parlamenti francez kishte votuar kundër luftës dhe se Presidenti i Republikës ishte vrarë. Një tjetër lajm i rremë klasik ishte ai i një sulmi të supozuar alien mbi Amerikën. Të dielën e 30 tetorit, 1938, Rrjeti i Radiodifuzionit të Kolumbisë, transmetoi një ngjarje të rreme, të përshtatur nga novela e HG Wells, Lufta e Botëve, e vitit 1898. Gjatë transmetimit, dy e treta e tregimit u transmetua në radio si një sërë lajmesh të fundit dhe efekti ishte aq realist sa shumë dëgjues bënë panik, duke besuar se po ndodhte me të vërtetë një pushtim alien. (shih, https://www.thesocialhistorian.com/fake-news/) Lajmi filloi me një ndërprerje të transmetimit të programit të rregullt, duke njoftuar se një profesor kishte vërejtur një seri shpërthimesh të gazit në Mars. Më vonë, një buletin deklaroi se një meteor kishte rënë në Nju Xhersi, duke vrarë 15,000 njerëz. Një tjetër lajm kundërshtoi të parin, duke thënë se meteori ishte në të vërtetë një objekt cilindrik që përmbante krijesa të çuditshme nga Marsi, të armatosur me armë me rreze me vdekje. Para përfundimit të transmetimit, mjekët, infermierët, ushtarët dhe detarët raportuan se ishin të gatshëm të luftonin marsianët. Stacionet e policisë në të gjithë vendin iu përgjigjën mijëra thirrjeve. 4 Gazetarët e gazetave, duke dëgjuar për pushtimin, nxituan të përgatisnin botime të veçanta. (shih, https://www.thesocialhistorian.com/fake-news/) Pra, lajmet e rreme nuk janë diçka e re. Ato thjeshtë kanë ndryshuar metodë përhapjeje, me zhvillimin e teknologjisë. Disa prej tyre përhapen për avantazh politik, ndërsa disa të tjera për përfitime financiare. Ka edhe lajme të atilla që bëhen për asgjë më shumë sesa për të argëtuar masën. Disa lajme të rreme dalin gabimisht, ndërsa disa të tjera janë thjeshtë parodi dhe dështime të gazetarëve. “Mediat dhe mekanizmat për shpërndarjen e informacionit sot janë vegla, dhe si shumica e veglave, nëse vendosen në duar të gabuara ato mund të përdoren si armë”. (Dice, 2017:14) Sido që të jetë, është e sigurt se lajmet e rreme nuk janë diçka e re. Mjafton të kërkoni nëpër arkivat e gazetave historike botërore ose thjeshtë të shfletoni në internet dhe të gjeni mijëra artikuj përgjatë gjithë historisë, të cilët në fund dolën të ishin të rremë. Ama një gjë është e sigurt. Mos besoni gjithçka që lexoni në internet. Kontrolloni faktet me burime të besueshme dhe jini skeptik gjithmonë për artikujt me përmbajtje sensacionale. Tashmë me zhvillimin e teknologjisë dhe rrjeteve sociale, kanë dalë edhe metoda të lehta të identifikimit të lajmeve të rreme. Mjafton një kërkim i thjeshtë tek burimet e besueshme të lajmeve, për të parë nëse një lajm është apo nuk është i vërtetë.

2.2. Kategorizimi i lajmeve të rreme Siç theksoi edhe Danah Boyd, hulumtuese socioteknike në Microsoft, në një shkrim të fundit, ne aktualisht jemi në luftë. Në luftë të informacionit. (shih, https://www.zephoria.org/thoughts/archives/2017/01/27/the-information-war-has-begun.html) Sigurisht ne duhet të shqetësohemi për njerëzit (duke përfshirë edhe gazetarët) të cilët me qëllim ndajnë informacione të pasakta, por më shqetësues janë fushatat sistematike të dezinformimit. Edhe më herët ka pasur përpjekje që përmes teknologjisë transmetuese të ndikohet në opinionin publik, por rrjetet sociale lejojnë që “atomet” e propagandës të shkojnë direkt tek përdoruesit të cilët kanë më shumë gjasa të pranojnë dhe ndajnë një informacion të caktuar. Sapo dikush padashje të shpërndajë një artikull të rremë ose të fabrikuar, video ose foto, personi tjetër që e sheh atë në kohështrirjen e tij ka gjasa t’i besojë menjëherë postimit dhe ta ndajë atë me të tjerët. Këto “atome” pastaj shkojnë si raketë nëpër ekosistemin e informacionit, me një shpejtësi marramendëse. Profesori i gazetarisë në Universitetin e Prishtinës, Faton Ismajli, i cili ligjëron lëndën “Mediat e reja dhe portalet”, në ligjëratat e autorizuara për studentë shtjellon edhe lajmin e rremë. Ai kategorizon lajmet e rreme, bazuar në një ndarje që kanë bërë autorët Eliot Higgins dhe Claire Wardlen. (shih, https://firstdraftnews.org/fake-news-complicated/) Sipas tyre, ndarjen e lajmeve të rreme mund ta bëjmë në këtë mënyrë: Figura 1: Ndarja e lajmeve të rreme Satirë ose parodi Përmbajtje çorientuese Përmbajtje e trilluar Lidhje e rreme Kontekst i rremë Përmbajtje e manipuluar 6 2.3. Ndikimi i lajmeve të rreme Në fillim të viteve 2000, rritja e lajmeve në internet nxiti shqetësime të reja. Uebfaqet e panumërta do ta bënin më të vështirë dallimin e të vërtetës nga gënjeshtra, sidomos me ardhjen e rrjeteve sociale si Facebook. Platformat e rrjeteve sociale kanë një strukturë dramatikisht të ndryshme nga teknologjitë e mëparshme të medias. Përmbajtja mund të transmetohet mes përdoruesve pa filtrim të rëndësishëm të palës së tretë, kontrollit të fakteve ose gjykimit editorial. Tashmë një përdorues individual, duke pasur vetëm një uebfaqe pa histori dhe kurrfarë informacioni se kush qëndron prapa tij, mund të arrijë më shumë lexues se mediat më të mëdha në botë si Fox News, The Guardian apo New York Times. Pas zgjedhjeve të vitit 2016 në Amerikë, një shqetësim specifik është bërë efekti i lajmeve të rreme. Dëshmitë e fundit tregojnë se: “1) 62% e të rriturve amerikanë i marrin lajmet nga rrjetet sociale, 2) lajmet më të njohura të rreme u shpërndanë gjerësisht në Facebook më shumë sesa lajmet kryesore të vërteta, 3) shumë njerëz që shohin lajme të rreme raportojnë se iu besojnë atyre, 4) lajmet më të diskutuara të rreme tentonin të favorizonin Donald Trump kundër Hilary Clinton”. (Hunt Allcott dhe Matthew Gentzkow, 2017: 211,236) Duke vënë këto fakte së bashku, një numër analistësh të njohur botëror sugjerojnë se Donald Trump nuk do të ishte zgjedhur president nëse nuk do të ndikonin lajmet e rreme në zgjedhjet presidenciale në Amerikë. Siç u cek edhe tek historiku i lajmeve të rreme, lajmet e rreme ekzistojnë që disa shekuj. Edhe pse ato zakonisht janë quajtur thjeshtë dezinformata, propaganda, gazetari e verdhë, teori të komplotit ose mashtrime, në thelb të gjitha këto janë mishëruar në kuptimin modern të lajmit të rremë. Papritur, lajmi i rremë ishte kudo por veçanërisht gjatë zgjedhjeve presidenciale në Amerikë, në të cilat humbi kandidatja demokrate Hilari Klinton. Demokratët u tronditën aq shumë nga humbja e Hilarit, sa që nuk mund të përballeshin me faktin se pavarësisht të gjitha sondazheve që tregonin se Trump do të humbte, ai nuk humbi. Me lajmet si “Mendoni se Trump ka shans? Analiza i jep atij vetëm 1%”. (shih, https://edition.cnn.com/2015/07/09/politics/donald-trump-data-pivit-2016-election/index.html) dhe “Modeli i Sondazhit tonë i jep Hilari Klintonit 98.1% shanse për të fituar presidencën” (shih, https://twitter.com/huffpost/status/795663593689808896), mbështetësit e Hilarit menduan se fitorja do të ishte e sigurt Ndryshe prej demokratëve të cilët filluan të luanin lojën e fajit, republikanët filluan të përdornin islamofobinë, ksenofobinë dhe seksizimin në fushatë për t’i fituar zgjedhjet. Në një artikull të CNN, të publikuar në nëntor të vitit 2016, jepen 24 arsye të mira pse Donald Trump i fitoi zgjedhjet, ku mes tjerash përmendet edhe arsyeja kryesore: Fake News. (shih, https://edition.cnn.com/2016/11/10/politics/why-donald-trump-won/index.html) Njerëzit u mashtruan të pëlqenin dhe të lexonin lajme të rreme rreth Hilari Klinton në Facebook. Artikujt e rremë u publikuan nga uebfaqe shumë pak të njohura, që dokumentonin skandale dhe histori të korrupsionit të Klinton, duke u bërë kështu virale nga njerëzit që i shpërndanë me të madhe ato në Facebook. Disa prej lajmeve të rreme më virale në lidhje me zgjedhjet ishin: “Papa Françesku trondit botën, mbështet Donald Trump për president”, “WikiLeaks konfirmon se Hillary u shiti armë ISIS-it”, “Mori fund: Zbulohet emaili i Hillaryt dërguar ISIS-it” dhe “Agjenti i FBI-së që zbuloi emailet e Hilari Klinton gjendet i vdekur në apartamentin e tij”. (shih, https://www.buzzfeednews.com/article/craigsilverman/viral-fake-election-news-outperformedreal-news-on-facebook) Sot, kushdo që ka një faqe në Facebook mund të postojë një artikull, foto ose video dhe brenda pak minutave ajo mund të shihet nga po aq - apo më shumë - njerëz sa diçka që shihet në një transmetim televiziv, të ndonjë rrjeti të madh televiziv. Përveç ndikimit në botë, lajmet e rreme janë prezentë dhe kanë ndikuar edhe në vend dhe rajon. Ka shumë artikuj të rremë që shpërndahen me të madhe nga uebfaqe fantazmë, të cilat shpesh merren si të vërteta, duke rënë pre e tyre edhe mediat më serioze në vend, si Gazeta Express, Telegrafi, Insajderi, Koha, Bota Sot, Indeksonline dhe Lajmi.net. E gjitha filloi në vitin 2017, gjatë zgjedhjeve në Kosovë. Uebfaqe të ndryshme, pa kurrfarë historiku dhe informacioni se kush qëndron prapa tyre, filluan të prodhonin lajme të rreme. Një artikull i publikuar në prag të zgjedhjeve të 11 qershorit, me titullin “Avdullah Hoti: Nëse vendi shkon në krizë, nuk përjashtohet koalicioni me PDK”, doli të ishte i rremë, madje duke cituar Indeksonline kinse ishte prodhim i tyre. 8 Pas një hulumtimi të Indeksonline, u zbuluan dëshmi se portali “Kosovasot.live” që bënte lajme të rreme, ishte i Besnik Kallabës, aktivist i Vetëvendosjes, i cili sipas Indeksonline, ka krijuar portalin për të bërë lajme të rreme dhe falsifikime të prag të zgjedhjeve. (shih http://lajmi.net/zbulohetlajmet-e-rreme-po-prodhohen-nga-vetevendosje/) Madje, Memli Krasniqi, nënkryetari i PDK-së, në një konferencë për media akuzoi haptazi Vetëvendosjen për prodhim të lajmeve të rreme, duke thënë se “ka disa javë që kjo parti po prodhon dhe shpërndanë lajme fantome përmes portaleve të rrejshme dhe profileve fantome në rrjete sociale”. (shih https://gazetametro.net/krasniqi-vetevendosje-po-shperndan-lajme-te-rreme/) Një tjetër artikull, i publikuar në Gazetën Express më 5 qershor, 2017, duke cituar Gazetën Metro, tregon se si Vetëvendosje mashtronte me lajme të rreme për zgjedhjet. Artikulli në fjalë tregon për faqen “Kosova SOT” në Facebook, e cila kishte publikuar dhe sponsorizuar një artikull të rremë me titull “EKSKLUZIVE: “Krahu i luftës” përçahet pas zgjedhjeve, LDK dhe PDK me marrëveshje të fshehtë koalicioni”, ku thuhet se kinse PDK ka bërë një marrëveshje të fshehtë me LDK-në dhe pas zgjedhjeve do ta prish koalicionin me AAK-në dhe NISMA-në, për të shkuar sërish në koalicion me partinë e Isa Mustafës. (shih, https://www.gazetaexpress.com/zgjedhjet2017/gazeta-metro-si-po-mashtron-vetevendosje-me-lajme-te-rrejshme-per-zgjedhjet-383462/) Përveç lajmeve të rreme, të publikuara nga faqe fantome në shqip, gjatë vitit 2018 ka pasur shumë lajme të rreme edhe nga tabloidi serb “Informer”. Sipas rezultateve të monitorimit nga “Raskrinkavanja”, tre tabloidë pro regjimit serb kanë bërë mbi 700 lajme të rreme. (shih, https://gazetametro.net/te-gjitha-rrenat-e-tabloideve-serbe-shume-lufta-ne-kosove-dhjetraatentate-ne-vucicin/) Shumë herë, sipas linkut të Gazeta Metro më lartë, planet e fshehta të Sorosit dhe Putinit janë bërë vetëm një fragment në grumbullin e 700 rrenave, të cilat në ballina i kanë publikuar tabloidët “Informer”, “Kurir” dhe “Alo”. Janë planifikuar dhjetëra atentate ndaj presidentit serb, ushtria serbe ka marrë armatim modern dhe paralajmërime për luftë në Kosovë, të gjitha këto ngjarje të rreme janë publikuar nga tabloidët serbë. Gjithashtu, ndikimi rus në Ballkan përmes lajmeve të rreme nuk ka munguar. Një raport i publikuar nga Qendra Kosovare për Studime të Sigurisë, në shtator të vitit 2017, thekson ndikimin e mediave pro-ruse serbe në Serbi. Ky raport tregon se prezenca e mediave pro-ruse në Serbi është një kartë e rëndësishme në përhapjen e propagandës pro-ruse midis serbëve të Kosovës, duke thënë se lajme të rreme janë fabrikuar nga media të ndryshme ruse si Sputnik dhe Russia Today. Kur flasim për ndikimin e lajmeve të rreme në rajon dhe botë, Maqedonia është një fabrikë e lajmeve të rreme. Një artikull i publikuar nga BBC më 5 dhjetor 2016 me titullin “Qyteti që po pasurohet nga lajmet e rreme”, tregon se si qindra adoleshentë maqedonas qëndrojnë prapa industrisë së lajmeve të rreme në qytetin e vogël të Velesit, të cilët prodhuan lajme të rreme proTrump gjatë fushatës presidenciale në SHBA. (shih, https://www.bbc.com/news/magazine38168281) Gazetarja e BBC, Emma Jane Kirby, madje shkoi në qytetin e Velesit dhe u takua me një 19 vjeçar me emrin e rremë Goran, i cili i tregoi asaj se si të rinjtë po prodhojnë lajme të rreme për të fituar para nga reklamat. “Amerikanët i pëlqenin lajmet tona dhe ne fitojmë para nga ato”, thotë Goran për BBC, duke shtuar: “Kush brengoset nëse janë të vërteta apo të rreme?”. Në artikullin e BBC tregohet në detaje se si funksionoi prodhimi i lajmeve të rreme. Pasi kopjoi dhe modifikoi artikujt, Goran i paketoi me një titull të ri, pagoi Facebook që ta shfaqte lajmin tek një audiencë e targetuar amerikane të uritur për lajme rreth Trump dhe kur amerikanët klikuan në lajmet e tij, ai filloi të fitojë para nga reklamat në faqe. Ai tregon për BBC se punoi me lajme të rreme vetëm një muaj dhe fitoi 1,800 euro. Por, shokët e tij, tregoi ai, kanë fituar mijëra euro në ditë. “Kur e pyeta nëse shqetësohet se lajmi i tij i rremë ka ndikuar padrejtësisht tek votuesit në Amerikë, ai u tall”, thotë gazetarja e BBC. “Adoleshentët në qytetin tonë nuk brengosen se si votojnë amerikanët. Ata janë të kënaqur që fitojnë para dhe që mund të blejnë rroba dhe pije të shtrenjta”. (shih, https://www.bbc.com/news/magazine-38168281) Pra lajmet e rreme, siç dëshmohet nga artikulli i BBC, përveç qëllimit për të ndikuar politikisht, më së shumti bëhen për të përfituar financiarisht. Shumë lajme të rreme, si në vend ashtu edhe në botë, nëse i lexon e sheh që për qëllim kanë përfitimet financiare.Artikujt me tituj sensacionalë, me dy paragrafë në tekst dhe me një mbishkrim që të udhëzon të klikosh në reklamë për ta parë artikullin e plotë ose videon, qëllimin e vetëm e kanë përfitimin financiar. Falë përdorimit të madh, sidomos nga politikanët, termi “Lajm i Rremë” ose “Lajme të Rreme” u përhap në përdorime gjuhësore dhe shkrime për çdo informacion që dikush i kundërshton, pavarësisht nga vlera e tij e së vërtetës, shpesh duke u përdorur edhe si ironi për të kundërshtuar diçka. Kjo bëri që Shoqëria Amerikane e Dialektit të zgjidhte “Lajm i Rremë” fjalën e vitit 2017 (shih, https://www.americandialect.org/fake-news-is-2017-american-dialect-society-word-of-theyear). Gjatë vitit 2018, Trump krijoi “Fake News Awards” (Çmimet për Lajme të Rreme), një projekt kundër mediave që përfundoi me një listë prej artikujve nga shtypi kryesor në SHBA, kinse me lajme të rreme. Ai shkoi aq larg sa që në profilin e tij në Twitter ai shpërndau një artikull me fituesit e çmimit “Lajmi i Rremë”, duke shkruar: “Dhe fituesit e LAJMEVE TË RREME janë...”.(shih, https://twitter.com/realDonaldTrump/status/953794085751574534). Profesori i gazetarisë në UBT, Musa Sabedini, i cili ligjëron lëndën “Gazetaria Online”, në ligjëratat e autorizuara për studentë tregon një fakt interesant rreth ndikimit të lajmeve të rreme. Lajmet e rreme, në fakt, kanë ndikim aq të madh sa që lexohen dhe besohen më shumë sesa lajmet reale. (shih, https://drive.google.com/file/d/1AvryjdpKQF_4YjgdG1DnaPT4hfasALO3/view). Një grup akademikësh kanë botuar studimin e parë shkencor bazuar në të dhënat e ekspozimit të qytetarëve amerikanë ndaj lajmeve të rreme gjatë fushatës elektorale të vitit 2016. Studimi u krye te 2525 amerikanë nga data 7 – 14 nëntor 2016, dhe të dhënat u morën nga historia e tyre e internetit, duke përjashtuar informacionin që merret nga rrjetet sociale apo celularët e tyre. Studimi vë në dukje që lajmet e rreme kishin impakt të madh, sidomos te qytetarët mbi 60 vjeç. Më e keqja është se përpjekjet kundër lajmeve të rreme nuk po funksionojnë. Faqet online për konfirmimin e fakteve si Snopes apo PolitiFact nuk po ia dalin dot të arrijnë lexuesit e lajmeve të rreme. Sipas autorëve të studimit, nga 2525 amerikanë, asnjë prej tyre nuk ka kontrolluar asnjëherë këto faqe për t’i konfirmuar lajmet. Ndër të tjera, studimi zbuloi:4% e amerikanëve të moshës 18 vjeç (65 milion njerëz) kanë vizituar uebfaqe proTrump dhe pro-Clinton gjatë kohës së vëzhgimit.  Lajmet e rreme përbënin 2.6% të lajmeve që qarkullonin atë periudhë.  Nga një mesatare 5.4 lajmesh të rreme, 5 ishin pro Trump.  66% e vizitorëve të faqeve që shpërndanin lajme të rreme janë konservatorë.  40% e mbështetësve të Trump dhe 15% e mbështetësve të Clinton lexonin të paktën një lajm të rremë në ditë. “Lajmet më të rrezikshme janë ato me të paktën disa baza të së vërtetës dhe të krijuara nga njerëz ose institucione me kredibilitet”. (O’Keefe, 2018:74) Lajmet e rreme dhe termi “lajm i rremë”, u përdorën aq shumë sa që përveç artikujve të trilluar që pushtuan botën, njerëz kredibil dhe me fuqi si botërore ashtu edhe vendore, filluan ta përdornin lajmin e rremë si shkas edhe për t’u vetëmbrojtur. Më 11 korrik të vitit 2017, Presidenti Donald Trump, në një konferencë para gazetarëve, reagoi ndaj një gazetari të CNN duke e quajtur vetë gazetarin “lajm i rremë”. Pas pyetjes së papërshtatshme për të që ia bëri gazetari, Trump i tha atij: “Ti je lajm i rremë”. (shih, https://www.fox26houston.com/news/228543730-video) Madje, edhe Presidenti i Kosovës filloi të sillej sikur ai i Amerikës, të përdorte termin “lajm i rremë” sa herë që diçka nuk i konvenonte. Në disa raportime të mediave të ndryshme për mundësinë e ndarjes së Kosovës dhe shkëmbimit të territoreve me Serbinë, Thaçi i quajti që të gjitha “fake news”. (shih, https://telegrafi.com/thaci-lajme-per-ndarje-te-kosoves-fake-news/) “Hashim Thaçi njihet për premtime të rrejshme, njihet për lajme të rrejshme edhe si kryeministër, edhe si ministër i Jashtëm, tash edhe si president. Në vend se t’i akuzojë të tjerët se po prodhojnë “fake news”, “fake presidenti” Thaçi është mirë që t’i kujtojë premtimet e papërmbushura ndër vite. Pse duhet besuar se do të jetë ndryshe, tash kur flet për fazën finale të dialogut me Serbinë?”. (shih, https://www.gazetaexpress.com/oped/nje-fake-president-si-hashim-thaci-563363/) Pra lajmet e rreme, kanë hapur një dimension të ri, si informimi ashtu edhe komunikimi. Përveç që prodhuesit e tyre po i përdorin ato për përfitime të ndryshme, edhe vetë politikanët po e përdorin termin “lajm i rremë” si mburojë për qëllimet e tyre. 

“Kushdo që kontrollon mediat, kontrollon mendjen”. (Jim Morrison, këngëtar dhe tekstshkrues amerikan) Kjo mund të duket e çuditshme në shikim të parë, por sot kushdo që ka një faqe në Facebook mund të postojë një artikull dhe për pak minuta të manipulojë masat. Publiku tani e ka të vështirë të kontrollojë se me çfarë informacione ushqehet çdo ditë. Sasia e madhe e informacionit të rremë që publikohet sot sidomos në rrjete sociale, e bën më të vështirë dallimin e gënjeshtrës nga e vërteta. The New York post publikoi një artikull me titull: “Lufta mbi ‘Lajmet e Rreme’ po bëhet për censurimin e lajmit të vërtetë”, që thoshte: “Në përpjekje për të shpjeguar fitoren e Donald Trump, shumë në media janë të vendosur në idenë se mbështetësit e tij ishin konsumues të ‘lajmit të rremë’ – duke e bërë kështu Trumpin president” dhe theksoi se vetë kjo frikë e re ndaj ‘lajmeve të rreme’ ishte vetë lajm i rremë dhe kishte një reagim në rritje nga konservatorët. (shih, https://nypost.com/2016/12/04/the-war-on-fake-news-is-all-about-censoring-real-news/). Lajmet e rreme janë bërë një problem edhe në Kosovë, sidomos gjatë muajve të fundit. Ka shumë artikuj të rremë, raporte mbi artikuj të rremë, hulumtime dhe analiza që tregojnë se Kosova, në fakt është, një fabrikë e lajmeve të rreme. Carl Miller, një gazetar i BBC-së, qëndroi në Kosovë dhe bisedoi me një tregtar të lajmeve të rreme. Ai erdhi në Kosovë për të hulumtuar se si pushteti po ndryshonte në epokën digjitale, por zbuloi se lajmet e rreme në Kosovë në fakt janë një industri që po lulëzon, madje duke biseduar me një nga ata që i prodhojnë këto lajme të rreme. (shih, https://www.bbc.com/news/technology46136513) “Kujdestari i qenve që qëlloi qenin derisa iu thyen kockat mbetet jashtë burgut” ishte një prej tregimeve. “Djaloshi zgjohet nga koma pas 12 vjetësh, i shushurit sekrete të errëta prindërve të tij [video]” ishte një tjetër lajm i rremë. (Carl Miller për lajmet e rreme në Kosovë, shih: https://www.bbc.com/news/technology-46136513) Mediat sot janë më shumë sesa thjeshtë televizion, gazetë, radio apo portal. Ato përfshijnë rrjetet sociale. Facebook, Twitter, Instagram, YouTube dhe Snapchat, të gjitha këto janë bërë kompani të mëdha mediale që shpërndajnë përmbajtje në sasi të pa imagjinuara më parë. Pasi media ka ndryshuar në mënyrë dramatike me krijimin e internetit, celularëve të mençur dhe rrjeteve sociale; 13 njerëzit më nuk  i marrin lajmet vetëm nga TV, radiot dhe gazetat si më parë. Tani ka blogje të panumërta, kanale në YouTube, llogari në Twitter dhe faqe në Facebook të dedikuara për postimin e lajmeve. Tani do të shohim nga afër, më ndryshe se më parë, atë që quhet lajm i rremë. Ndoshta edhe ju, në një mënyrë apo tjetrën, keni rënë pre e këtyre lajmeve të rreme, duke i klikuar dhe shpërndarë ato në mënyrë automatike pa dëshirën tuaj. Aktualisht bota dhe vendi ynë gjithashtu, ndodhet në një luftë të informacionit, të dallimit të së vërtetës nga gënjeshtra. Do të shikojmë shembuj konkretë të publikimit të lajmeve të rreme, madje edhe nga faqe të verifikuara si të sigurta nga Facebook. Do të habiteni se si, njerëzit vetëm për të fituar ca para dhe për të arritur një efekt të përkohshëm, publikojnë lajme me përmbajtje përveç të rreme edhe të tmerrshme. Lajme për tragjedi, fillimin e luftërave të supozuara, vdekje të personaliteteve, deklarata të pavërteta, keqpërdorime të emrave të mediave të mëdha dhe publikimin e fotografive dhe videove me pamje të tmerrshme por të pavërteta.

Cilat janë emrat e koduar të presidentëve amerikanë?

 Shërbimi Sekret amerikan i angazhuar për sigurinë e presidentëve amerikanë, i cakton një emër të koduar kujtdo që merr detyrën. Për më shumë se 75 vjet, presidentët amerikanë dhe familjet e tyre të afërta kanë marrë pjesë në një traditë të gjatë të mbajtjes së pseudonimeve që kanë ndonjë kuptim simbolik ose që lidhen me personalitetin ose trashëgiminë e tyre.

Kjo praktikë daton në fillim të viteve 1900. Shërbimi Sekret fillimisht filloi të përdorte emrat e koduar për qëllime sigurie, në një kohë kur komunikimet elektronike nuk ishin të koduara.

Megjithëse emrat e koduar përdoren ende sot, qëllimi është të arrihet shkurtësi dhe qartësi në komunikim, ndërsa kjo praktikë është bërë më simbolike pasi presidentët dhe anëtarët e afërt të familjeve të tyre zgjedhin emra të koduar që fillojnë me të njëjtën shkronjë, por kanë kuptime individuale personale për secilin (edhe pse rrallëherë i shpjegojnë publikisht zgjedhjet e tyre).

Cilët janë emrat e koduar më interesantë?

Ish-presidenti amerikan Donald Trump zgjodhi vetë emrin e koduar Mogul si një lidhje me biznesin e tij të pasurive të paluajtshme. Ish-Zonja e Parë Melania Trump u kodua me emrin Muse dhe “vajza e parë” më e ekspozuar Ivanka Trump ishte Marvel.

Lancer ishte emri i koduar për presidentin John F. Kennedy sepse administrata e tij lidhej me legjendën e Camelot-it dhe mbretit Arthur, ku Lancelot ishte një kalorës i famshëm. Për Jackie Kennedy, Shërbimi Sekret përdori emrin Lace.

Searchlight (Projektor) është emri i koduar që për ironi i përkiste presidentit Richard Nixon. Ai dha dorëheqjen pasi u përpoq pa sukses për të mbuluar skandalin Watergate. Sjellja e tij antikushtetuese e vuri pa dyshim në qendër të vëmendjes.

Renegade (Renegat) është emri i koduar që Barack Obama zgjodhi për veten e tij, sepse i pëlqente Kiefer Sutherland në filmin e vitit 1989 “The Apostates”, në të cilin Sutherland luante agjentin e fshehtë Buster McHenry. Michelle Obama gjatë administrimit të bashkëshortit të saj, për Shërbimin Sekret ishte Renaissance (Rilindje).

Presidentëve të familjes Bush, Shërbimi Sekret u caktoi emra si pjesë të filmave aksion. Bush Sr. ishte Timberwolf, dhe gruaja e tij Barbara Bush u kodua me emrin Tranquility (Qetësi). George W. Bush mori emrin sekret Trailblazer dhe Laura Bush si Zonja e Parë u emërua Tempo.

Emri i koduar i presidentit aktual të SHBA-së, Joe Biden, është Celtic (Kelt) për shkak të origjinës së tij irlandeze, ndërsa emri i koduar i Jill Biden është Capri.

Cilat emra të koduar mendoni se do të ishin të përshtatshëm për liderët e Ballkanit?

Cili ishte spiuni më dinak i shekullit 20-të?

 

• 
• 
• 
• 
• 

Një prej momenteve më dramatike gjatë Luftës së Ftohtë

Qeveria britanike më 1 korrik 1963 pranoi se ish-diplomati i saj Harold Adrian Russell “Kim” Philby, kishte vepruar si agjent sovjetik.
Dezertimi i tij në Bashkimin Sovjetik në janar 1963 ishte një prej momenteve më dramatike të Luftës së Ftohtë. Philby ishte përjashtuar vite më parë nga shërbimi i zbulimit britanik MI6 – ai dyshohej si spiun e tradhtar.
Në rrezik për t’u arrestuar, Philby kërkoi ndihmën e qendrës në Moskë. Në janar 1963, ndërsa punonte si gazetar për “Observer” dhe “Economist”, dhe ndodhej në Liban ai hipi në një anije ruse me destinacion Odesën. Larg nga të priturit si hero, Philby u mënjanua nga KGB-ja sovjetike, e cila frikësohej se ai mund të ishte agjent i dyfishtë i perëndimit. I vetmuar, Philby gjeti shishen si ngushëllim duke u dhënë pas pijes.
Por në aspekte të tjera, ai u trajtua sipas biografëve, më mirë sesa qeveria sovjetike trajtonte popullin e vet: atij iu dha një makinë, një vilë e mobiluar, furnizime me ushqime të përzgjedhura, edhe nga jashtë shtetit, me të gjitha ato që nuk i kishin munguar në Londër, madje edhe grua.
Philby u martua me gruan e tij të katërt, Rufina Pukhova, e cila në kujtimet e saj shkruan se Philby kurrë nuk shprehu keqardhje që u arratis, por mbeti i zhgënjyer kur pa njerëz të varfër dhe kuptoi se “ne po ndërtojmë komunizmin”. Ai gjithashtu tentoi vetëvrasje, por kurrë nuk foli për t’u kthyer në Angli.
Harold Adrian Russell “Kim” Philby vdiq në Moskë në vitin 1988, në moshën 76-vjeçare. Ai cilësohet si një prej spiunëve më dinakë të shekullit 20.

Rreth 40 mijë përdorues të lëndëve narkotike në Kosovë

 

Përdorimi i lëndëve narkotike në Kosovë, shënon rritje. Institucionet shëndetësore ballafaqohen me kufizime në trajtimin e këtyre rasteve. Të dhënat e organizatave flasin se në Kosovë, ekzistojnë rreth 40 mijë përdorues të substancave narkotike. Fakt shqetësues është se në këtë grup dominojnë grup moshat e reja. Mirëpo, institucionet shtetërore nuk disponojnë më të dhëna të sakta të përdoruesve të drogës.
Duke e shënuar Ditën Ndërkombëtare kundër Abuzimit të Drogave dhe Trafikimit të paligjshëm nga Asociacioni i Psikiatërve të Kosovës (APK), thonë se në rritje është edhe numri i atyre që përdorin drogën në nivel botëror.
Valdete Alidema, kryetare e Asociacionit të Psikiatërve të Kosovës, theksoi se abuzimi me drogat sot paraqet një problem mjaft të madh social e mjekësor në të gjithë botën, e rrjedhimisht edhe Kosova.
“Me të prekur me këtë problem janë të rinjtë, të cilët shumë shpesh të shtyrë nga kurioziteti dhe në ndikimin e moshatarëve fillojnë të eksperimentojnë me droga qysh herët, duke mos ditur fare se çfarë mund të shkaktojë përdorimi i tyre. Sot të rinjtë zakonisht për drogat po informohen përmes rrjeteve sociale dhe informohen për mënyrën se si përdoret droga, pastaj në rrjete sociale ekzistojnë edhe video të cilat japin mjaftë informata për efektin pozitiv, por fatkeqësisht nuk informojnë për efektet negative të përdorimit të drogave, tha Alidema.

Sipas zyrës ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara për drogën dhe krimin në vitin 2020 gati 275 milionë njerëz përdoren drogën në mbarë botën, me 22 përqind më shumë se nga viti 2010, numri i përdoruesve të kanabisit u rrit për 18 përqind”, tha ajo.
Ministri i Shëndetësisë, Rifat Latifi, e pranoi se kapaciteti aktual i institucioneve shëndetësore ku trajtohen këto raste është i kufizuar.
“Aktualisht në Kosovë nuk ka vlerësime gjithëpërfshirëse për të dhëna përfaqësuese që flasin për numrin e saktë të përdorueseve të drogave. Organet që kanë prezantuar këto të dhëna nga institucionet e shëndetësisë që merren me këtë çështje na tregojnë se përdorimi i drogës është rritur. Numrat që janë dhënë janë 30 mijë deri në 40 mijë përdorues të drogave sa vlerësohet që janë në Kosovë nga të gjitha komunitetet dhe grup moshat e ndryshme, me dominim nga moshat e reja. Shumica e drogave përdoren në shtëpi, tha ministri Latifi.
Ndryshe, në bazë të rasteve të cilët i trajtojnë institucionet shëndetësore të Kosovës, është vërejtur se përdoruesit e lëndëve narkotike nga lagjet urbane janë shpërngulur edhe në fshatrat e largëta. Marihuna është lloji i drogës më i shpeshtë që përdoret. Por, kohëve të fundit sipas të dhënave të ministrisë së Shëndetësisë, së Kosovës, ka rritje të numrit të abuzuesve nga kokaina. Kjo e bënë punën e tyre më të vështirë. Personat të cilët vuajnë nga varësia e lëndëve narkotike aktualisht trajtimin e marrin në repartin Psikiatrisë, i cila ka vetëm 6 shtertër. Në këtë repart, gjatë këtij janë regjistruar 60 pranime.

Sa vite nevojiten për ndërtimin e autostradave dhe korridoreve kryesore në Ballkan?

 

Arsyet e zgjatjes së përfundimit të tyre herë janë objektive dhe herë subjektive. Terrene të paarritshme, male, tunele, trase të dështuara, lëshime financiare, mangësi teknike.... Në vazhdim bëjmë një vlerësim të disa autostradave kryesore në Ballkan.

11 vite për ndërtimin e autostradës Kërçovë-Ohër

Autostrada Kërçovë-Ohër në Maqedoninë e Veriut është një nga rrugët që po ndërtohet për më shumë kohë. Kritikët thonë se nëse do të ndërtoheshin dy kilometra autostradë në vit që nga pavarësia e Maqedonisë së Veriut në vitin 1991 e deri më sot, autostrada Kërçovë-Ohër do të ishte gati deri më tani. Sipas dokumentacionit, ajo duhet të jetë me një gjatësi prej 57 kilometrash dhe nëse realizohen njoftimet e fundit, i gjithë projekti për autostradën do të zgjasë nga nëntë deri në 11 vite.

Duke marrë parasysh distancën mes dy qyteteve që duhet të lidhen dhe kohën e përfundimit të punimeve kjo është një lloj kurioziteti.

Ndërtimi filloi në vitin 2014 dhe ishte planifikuar të siguronte një lidhje më efikase me qendrën kryesore turistike në Maqedoninë e Veriut. Parashikimet fillestare ishin se do të ishte gati në vitin 2018, por u konstatuan lëshime në trase dhe afati i ndërtimit u shty deri në qershor të vitit 2021. Projeksionet e fundit të qeverisë thonë se autostrada duhet të jetë gati në vitin 2023. Aneksi i fundit i kontratës për ndërtim, të cilit i referohet ministri i Transportit dhe Lidhjeve, Blagoj Boçvarski, ka si afat të fundit vitin 2025.

Nga ana tjetër, autostrada Demir Kapija-Smokvica me një gjatë prej 28 kilometrash, e cila është pjesë e Korridorit 10, është në ndërtim e sipër tashmë gjashtë vite.

BeH ka 20 vjet që pret Korridorin C5

Korridori C5 me një gjatësi prej 338 kilometrash është ai për të cilin publiku i Bosnjë e Hercegovinës (BeH) deri më tani ka drejtuar shumë kritika ndaj disa garniturave qeverisëse. Përfundimi po zgjat më shumë se 20 vite dhe është e mundur të vonohet edhe gjashtë të tjera. Ideja është që BeH të lidhet më shpejt me Bashkimit Evropian (BE), respektivisht me Kroacinë dhe Detin Adriatik. Sipas parashikimeve të fundit, për këtë projekt të madh do të shpenzohen dy miliardë marka të konvertueshme ose rreth një miliardë euro.

Afatet po zgjatet vazhdimisht. Në vitin 2013, Damir Haxhiq, në atë kohë ministër i Transportit dhe Lidhjeve të BeH-së, njoftoi se projekti do të përfundonte në vitin 2020. Ish-drejtori i “Autostradave të BeH-së” në vitin 2015 deklaroi se do të duhej të pritet deri në vitin 2022.

Në fillim të vitit të kaluar, ministri Federal i Transportit, Denis Laziq, tha se përfundimi i Korridorit C5 mund të pritet edhe deri në vitin 2028.

Serbia për dy dekada përfundoi autostradën “Horgosh-Beograd-Preshevë”

Një nga projektet më të mëdha kapitale kur bëhet fjalë për Serbinë sigurisht është autostrada A1 ose e njohur si autostrada Preshevë-Horgosh. Ky seksion ka një histori që daton që nga koha e ish-Jugosllavisë kur pjesë të rrugëve të sotme ishin pjesë të autostradës Bratstvo-Edinstvo të ndërtuar në RSFJ.

Ideja e Serbisë, pas rënies së shtetit të dikurshëm, është lidhja e autostradës me Hungarinë dhe Maqedoninë e Veriut. Gjatësia e autostradës është rreth 580 kilometra.
Kilometrat e para të ndërtuara drejt kufirit të Maqedonisë së Veriut, pas përfundimit të luftërave në ish-Jugosllavi dhe embargos ndaj Serbisë dhe Malit të Zi, ishin në vitin 1997. Pjesa Peçenjevce-Grabovica u vendos në funksion në vitin 2005. Në vitin 1997 vazhdoi ndërtimi i pjesës së lidhjes me Hungarinë.

Pjesa drejt Maqedonisë së Veriut deri në pikën kufitare Preshevë është e gjatë 121 kilometra. Ndërtimi ka përfunduar në vitin 2019, përkatësisht 22 vite pas fillimit të ndërtimit.

“Rruga e Arbrit” para përfundimit në Shqipëri

Autostrada “Rruga e Arbrit” është planifikuar të sigurojë një lidhje midis Shqipërisë dhe Maqedonisë së Veriut. Gjatësia totale e autostradës do të jetë 72 kilometra. Ajo do të shkurtojë distancës midis Tiranës (Shqipëri) dhe Dibrës (Maqedoni e Veriut) për 100 kilometra.

Duke marrë parasysh terrenin e ndjeshëm për punime në pjesën e Shqipërisë përmes zonave malore me gjashtë tunele dhe katër ura, fakti që ndërtimi i autostradës ka nisur në vitin 2017 ndoshta nuk duket aq i tmerrshëm pasi pjesa në këtë vend është planifikuar të përfundojë në vitin 2022.

Në Maqedoninë e Veriut nuk ka asnjë projeksion se kur do të fillojnë aktivitetet për përfundimin e kësaj rruge. Vetëm kur të përfundojë edhe ajo pjesë mund të thuhet se autostrada e ka arritur plotësisht qëllimin e saj.

Kosovës iu deshën pesë vite për autostradën “Arbën Xhaferi”

Situatë e ngjashme është edhe lidhja e Maqedonisë së Veriut me Kosovën. Ndërtimi i autostradës “Arbën Xhaferi” në pjesën e Kosovës, që shkon në pikën kufitare Bllacë me Maqedoninë e Veriut, zgjati pesë vite. Kjo pjesë është me një gjatësi prej 65.5 kilometrash. Pjesë e autostradës, që është ndërtuar nga viti 2014 deri në vitin 2019, është edhe një nga urat më të gjata në grykën e Kaçanikut.

Deri këtu punimet ndoshta janë brenda kufijve të tolerancës për seksione të tilla. Por frenimi i realizimit të plotë të autostradës sërish vjen nga pala maqedonase, edhe atë vetëm për 14 kilometra nga Bllaca në Shkup, që sipas deklaratave të ish-kryeministrit Zoran Zaev duhet të ndërtohet deri në fund të vitit 2023. Kjo do të thotë se autostrada prej rreth 80 kilometrash nga të dyja anët do të jetë plotësisht gati për dhjetë vite.

Përplasjet ndër vite mes Kosovës dhe Serbisë

• 
• 
• 
• 
• 

Shpallja e pavarësisë në vitin 2008 edhe pse hapi një faqe të re të raporteve Kosovë – Serbi, dallimes mes dy fqinjëve në Ballkan ende mbesin shumë të mëdha.

Përplasjet ndër vite mes Kosovës dhe Serbisë     Foto: TRT Balkan

Mosmarrëveshjet mes Kosovës dhe Serbisë nuk janë përmbyllur, pavarësisht se lufta përfundoi në vitin 1999 me ndërhyrjes e NATO-s. Ndonëse ushtria dhe policia serbe për më shumë se dy dekada është larguar nga Kosova, shteti serb ende nuk pranon t’a njoh realitetin se Kosova është shtet i pavarur dhe i njohur nga më shumë se 100 shtete.

Institucionet e Serbisë, në pothuajse çdo paraqitje të tyre kur bëhet fjala për Kosovën, i referohen si pjesë të territorit të tyre. Deklaratat e tyre i mbështesin në Kushtetutën e Serbisë, e cila thotë se Kosova është pjesë përbërëse e territorit të Serbisë.

Shpallja e pavarësisë në vitin 2008 hapi një faqe të re të raporteve Kosovë – Serbi. Pas vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë lidhur me aktin e shpalljes së pavarësisë nga ana e Kosovës, në vitin 2010, Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara miratoi rezolutën e cila kërkonte fillimin e dialogut Kosovë-Serbi, nën ndërmjetësimin e BE-së.

Mosmarrëveshjet për “Marrëveshjen e Brukselit”

Marrëveshja e Brukselit e nënshkruar mes Kosovës dhe Serbisë në vitin 2013, edhe pse u cilësua si historike nga zyrtarë të lartë të BE-së, ajo fare pak është zbatuar në praktikë. Përplasjet e viteve të fundit mes këtyre dy shteteve në masë të madhe sillen rreth kësaj marrëveshje.

Serbia insisiton që Kosova t’a themeloj asociacionin/bashkësinë e komunave me shumicë serbe, ashtu siç qëndron në Marrëveshjen e Brukselit. Por, autoritet e Kosovës, thirren në vendimin e Gjykatës Kushtetues, e cila thotë se kjo marrëveshje është në kundërshtim me dispozitat e Kushtetutës së Kosovës. Kryeministri aktual i Kosovës, Albin Kurti, kategorikisht është shprehur kundër themelimit të këtij asociacioni. Themelimi i një Republika Srpske të dytë në Ballkan, sikurse në Bosnje e Hercegovinë, sipas tij nuk duhet të ndodhë. Kurti pajtohet që në Kosovë, të themelohet Këshilli Nacional i Serbëve, ashtu siç shqiptarët dhe boshnjakët e kanë në Serbi.

Reciprociteti i papranuar për Serbinë

Nga viti 2011 e deri më sot Kosova ndaj Serbisë ka vendosur disa masa reciprociteti. Prej këtyre vendimeve bujë të madhe shkaktoi reciprocitetit që kishtë të bënë me produktet (mallrat) ushqimore. Eksporti i mallrave në Kosovë nga Serbia pa certifikatat fitosanitare ku shënohet emri i Kosvës ishte shkaku i vendosjes së kësaj mase të reciprocitetit, e njohur ndër popull si taksa “100 %”.

Tjetër masë e reciprocitet të cilën Kosova ia vendosi Serbisë, dhe e cila shkaktoi tensione në Veri të vendit vitin e kaluar, kishte të bënë me vendimin për targat. Serbia ndër vite nuk i njeh targat dhe dokumentet e Kosovës. Andaj, në shtator të vitit 2021 filloi zbatimi i kësaj mase të reciprocitetit për veturat që hynin nga Serbia në Kosovë. Me ndërmjetësimin e bashkësisë ndërkombëtare u arrit marrëveshje e përkohshme që simbolet shtetërore në targa të mbulohen me ngjitëse.

Në korrik të këtij viti Qeveria e Kosovës miratoi masa të reja të reciprocitet me Serbinë. Ata u paralajmëruan se do të hynë në fuqi më 1 gusht. Por, vendosja e barrikadave dhe përshkallëzimi i situatës në Veri të Kosovës, e prolongoi këtë vendim për 1 shtator.

NATO e interesuar për stabilitet

Sulmet ndaj policisë së Kosovës në fund të korrikut dhe gjatë këtij muaji në Veri të Mitrovicës ka ngjallur reagimin e KFOR-it. Përmes njoftimeve të tyre ata janë shprehur se situatën në Veri të Kosovës e vëzhgojnë së bashku me organizatat e sigurisë nga vendi dhe jashtë. Duke u mbështetur në mandatit e OKB-së, ata janë deklaruar se janë të gatshëm të ndërmarrin masat e nevojshme. Krahas vëzhgimit të situatës në Veri të Kosovës, ditë më parë nga KFOR-i, njoftuan se Ushtarët e KFOR-it nga Republika e Türkiye-s kryen një patrullë të pavarur në Kosovën lindore. Ushtarët e Forcave të Armatosura të Türkiye-s, patrullën e kryen në këmbë përgjatë zonës së tyre të operacionit në Kosovën lindore siç është mandatuar me Rezolutën 1244 të KS të OKB-së të vitit 1999. Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Jens Stoltenberg, pas takimit me presidentin e Serbisë, Aleksandar Vuçiq, në konferencë për shtyp deklaroi se është detyrë e autoriteteve në Beograd dhe Prishtinë të parandalojnë eskalimin e situatës. Sipas tij, një dialog konstruktiv është mënyra e vetme për t’i zgjidhur dallimet në rajon. Mes tjerash, ai në konferencën për shtyp me kryeministrin e Kosovës, Albin Kurti, tha se të gjitha palët duhet të vepruar me përmbajtje dhe për t'i shmangen retorikës së padëshiruar. Çështjet e pazgjidhura, siç theksoi Stotenberg duhet të zgjidhen përmes dialogut. Këtë qëndrim ai paraprakisht, tha se ia kishte kumtuar edhe presidentit Vuçiq.

Kosovë publikojnë lajme për Türkiye-n

 

Mbi 70 për qind e mediave online të cilat i janë përgjigjur një pyetësori të Këshillit të Mediave të Shkruara të Kosovës (KMShK), kanë aprovuar se publikojnë informacione lidhur me ngjarjet në Türkiye (Turqi).

Nga 18 media online të cilat KMShK i ka pyetur me 34 pyetje te ndryshme për të analizuar mundësitë e dezinformimit dhe dezinformimit me lajme të rreme, ka nxjerrë në pah mangësi të ndryshme të mediave online në Kosovë të përmbledhura në një raport me titull “Keqinformimi, Dezinformimi dhe Lajmet e Rreme në Mediat Online në Kosovë”.

Në kuadër të praktikave të publikimit të lajmeve nga burime jashtë vendit, KMShK ka pyetur mediat online ndër të tjera se a publikojnë informacione lidhur me ngjarjet në Türkiye, ku 77,8 për qind janë përgjigjur pozitivisht, ndërsa 22,2 për qind negativisht.

Mediat të cilat janë përgjigjur pozitivisht kanë arsyetuar se raportojnë, mes tjerash, rreth çështjeve të ndikimit të Türkiye-s në rajon apo edhe rreth diasporës shqiptare në Türkiye.

Gjithashtu, këto media janë arsyetuar se publikojnë lajme nga Türkiye për shkak të interesit të opinionit publik, për shkak të ekonomisë dhe për shkak të shkëmbimeve tregtare Kosovë-Türkiye.

Mediat të cilat kanë thënë se nuk publikojnë informacione lidhur me ngjarjet në Türkiye janë arsyetuar se “publikojnë më shumë lajme vendore dhe nga rajoni” dhe “nuk kanë ndonjë interes”.

Duke folur rreth problemeve të brendshme të mediave online, autori i raportit Qerim Ondozi përmendi faktin që shumica e pronarëve të mediave online janë njëherësh edhe drejtorë të mediave që kanë nën pronësi, mossanksionimin e gazetarëve kur ata qëllimshëm shkruajnë lajme të rreme, mungesën e lektorëve në mediat online, e të tjera.

“Problem tjetër ose gjetje interesante për ne është se nuk kemi parë përqindje të lartë të sanksionimit ose ndëshkimit të gazetarit i cili qëllimshëm e ka prodhuar një lajm të rremë. Në njëfarë forme kjo na shtyn në përfundimin se redaktorët apo pronarët e mediumit janë të interesuar për prodhim të lajmit të rremë”, theksoi Ondozi.

KMShK ka rekomanduar që redaksitë e mediave online në Kosovë duhet të përpiqen t’i zbatojnë sa më shumë standardet profesionale dhe etike të të bërit gazetari, të demantojnë dezinformatat dhe të punojnë më shumë në verfikimin e fakteve.

Shume media, pak pluralizem

 Megjithëse numri i mediave në Shqipëri është i konsiderueshëm, ky numër jo domosdoshmërisht garanton një nivel të kënaqshëm pluralizmi në media. Në fakt, ekspertët e medias mendojnë se vendimi i vitit 2016 i Gjykatës Kushtetuese për të shfuqizuar kufizimin e pronësisë të licensave kombëtare i ka hapur rrugën monopolizimit ose të paktën përqendrimit të tregut mediatik në pak duar. Në situatën aktuale katër nga pesë licensat për rrjete digjitale kombëtare janë në pronësi të dy grupeve kryesore në sektorin e mediave private, gjë që shkakton shqetësime për të ardhmen e pluralizmit në fushën e medias. Sipas një raporti të fundit të Qendrës për Pluralizmin dhe Lirinë e Medias dhe Lirine e Medias77 kur bëhet fjalë për Pluralizmin e Tregut skena e mediave shqiptare klasifikohet si me rrezik te lartë (80%) për shkak të mungesës së transparencës në pronësinë e mediave dhe ndikimit të interesave tregtare dhe interesave ekonomike dhe politike të pronarëve të mediave mbi politikën editoriale të mediave. Numri i mediave (mediat tradicionale dhe ato të reja) është i lartë duke marrë në konsideratë madhësinë e tregut të vendit. Numri shume i madh i operatorëve të medias në raport me popullsinë dhe tregun e reklamave, në kushtet kur asnje nuk falimenton, të çojnë në përfundimin se operatorët e medias nuk po veprojnë sipas rregullave të tregut. Sfidat për Shqipërinë duket se është të pasurit më pak, jo të pasurit më shumë. Edhe pse industria e medias po lëviz në internet (Media Online, 19%) me industrinë e gazetave në rënie (13%) -TV mbetet ende lojtari më i madh dhe më i rëndësishëm (64%). Pas 30 vitesh të liberalizimit të tregut të medias, nuk ka patur ndonjë zhvillim të madh në sigurimin dhe publikimin e të dhënave sistematike dhe të besueshme mbi tregun e medias dhe financat e organeve të medias. Mungesa e këtyre të dhënave e vështirëson diskutimin për drejtimin që po merr tregu i medias. Megjithatë, duket qartë se shfuqizimi i kufizimit të pronësisë është një hap prapa për sa i përket garantimit të pluralizmit në media. Në vitin 2018, një studim i Reporterëve pa Kufij dhe BIRN78 Shqipëri tregoi se ka një përqendrim të madh të pronësisë mbi organet e mediave. Sipas të dhënave nga një agjenci sondazhi, arrihet në përfundimin se kemi të bëjmë me një përqendrim mesatar në tregun televiziv ku katër pronarë të mëdhenj arrijnë 48.93 për qind të publikut. Nga ana tjetër, të dhënat e kompanisë së dytë të sondazhit tregojnë për një përqendrim më të madh të tregut në duart e këtyre katër pronarëve që mbulojnë 58.60 për qind të publikut. Edhe llogaritë e kryera në lidhje me përqendrimin në tregun e radios dhe gazetave tregojnë një prirje të ngjashme: kemi përqendrim të lartë me 63.96 për qind të publikut për katër pronarë të stacioneve të radios, dhe 43.29 për qind për katër pronarë gazetash. Nga ana tjetër matja e përqendrimit në bazë të përqindjes së publikut që ndjek këto media paraqet shifra akoma më alarmante: dy familjet kryesore që kanë në pronësi stacione televizive zotërojnë kontrollojnë më shumë se 70 për qind të tregut televiziv, ndërsa katër pronarët që u përmendën më sipër zënë 89,6 për qind të tregut. I gjithë ky përqendrim përkthehet edhe në përqendrim fondesh dhe reklamash, që ngushton edhe mundësinë e operatorëve të tjerë për të pasur financa të mjaftueshme apo të kënaqshme për të mbështetur mediat e tyre. Kjo sjell edhe mundësinë e një ngushtimi të narrativës që paraqitet në media, edhe pse praktika e ka treguar që pasja e fondeve apo konkurenca e ndershme nuk përkthehet medoemos në pluralizëm të përmbajtjes në media. Tregu i reklamave në Shqipëri paraqitet relativisht i vogël, sidomos për numrin e madh të mediave që ekzistojnë në vend. Tregu favorizon qartë televizionet, të cilat marrin pjesën e luanit përsa i përket reklamës. Ndërkohë që shtypi është në një rënie të vazhdueshme, mediat online janë rritur ndjeshëm, edhe pse roli i televizionit nga ana e thithjes së reklamës është më  i konsoliduar se kurrë. Radio vazhdon të ruajë pjesën e vet të vogël, por të konsoliduar në këtë treg reklame. Transparenca në tregun e medias në Shqipëri vazhdon të jetë shumë e ulët, përsa i përket matjes së audiencës dhe shikueshmërisë nga njëra anë, dhe për rrjedhojë edhe kritereve me të cilat ndahet reklama nga ana tjetër. Po kështu, fuqizimi i aktorëve të rinj në skenën mediatike, si agjencitë e reklamave, dhe kompanitë partnere të organeve të medias, e ndërlikon edhe më shumë gamën e faktorëve që ndikojnë ekonomikisht te media. Për pasojë, në mungesën e një tregu të fuqishëm reklame apo mjeteve alternative për mbështetjen ekonomike të medias, të gjithë këta faktorë deri diku ndikojnë edhe në politikat editoriale dhe përmbajtjen mediatike që arrin te publiku. Përpjekjet për adoptimin e legjislacionit për reklamat shtetërore kanë qenë të pakta. Rregullat aktuale nuk garantojnë dot transparencë të plotë të këtij procesi dhe kanë lënë shteg që të hyjnë në lojë për fonde shtetërore nga reklamat dhe fushata publike edhe aktorë të tjerë. Kjo e bën edhe më të vështirë punën për të analizuar dhe vlerësuar mënyrën si shpenzohen fondet publike në lidhje me organet e medias. Po kështu, transparenca e ulët në praktikat e biznesit të kompanive mediatike në administrimin e brendshëm dhe në tregun e reklamave nuk na ndihmon në këtë drejtim.

F.B

Dilemat e profesionalizmit gazetaresk

Pas viteve 1990, pati një shpërthim të organeve të reja të medias në Shqipëri. Përkrah këtij lulëzimi, në vitet 1990 lindi një brez i ri gazetarësh, të pasur në pasion dhe ambicie, por të varfër në shprehi profesionale.66 Në fakt, tradita dhe historia e Shqipërisë në ofrimin e shkollimit për gazetari ka një nisje mjaft të vonë. Shkolla e parë ishte ajo e ngritur brenda Departamentit të Shkencave Politike-Juridike, ndërtuar sipas modelit sovjetik. Shkolla zgjati për dhjetë vjet, deri në fillim të viteve 1970, dhe u pasua nga një numër lëndësh që jepeshin nga të njëjtët mësues.67 Për pasojë, shkollimi i duhur për gazetarët ishte i pakët gjatë periudhës komuniste dhe u fut vetëm në vitin 1992 si pjesë e Departamentit të Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës, universiteti publik. 68 Nga 800 të anketuar nga IDRA69, 46 përqind e tyre deklaruan se kanë diplomë masteri (MA) dhe pothuajse një e treta kanjë diplomë bachelor (BA) (29%). Pothuajse gjysma e profesionistëve të medias (46%) nuk janë diplomuar në gazetari dhe as nuk kanë kualifikime të tjera zyrtare në fushën e gazetarisë. Pjesa më e madhe e gazetarëve (90%), pavarësisht nga arsimi i tyre, janë diplomuar në Shqipëri. Parimi i pavarësisë editoriale garantohet në parim nga legjislacioni, por nuk është marrë asnjë masë tjetër për të siguruar zbatimin e këtij koncepti në punën e përditshme të medias. Në praktikë, nuk ka asnjë institucion apo instrument që të mbrojë gazetarët nga ndërhyrjet e pronarëve të medias. Autonomia dhe pavarësia e gazetarëve është mbase një nga elementët e lëna më pas dore nga legjislacioni, dhe deri në njëfarë pike është injoruar edhe nga opinioni publik. Mediat zakonisht identifikohen me pronarët dhe interesat e tyre, dhe për pasojë mungesa e autonomisë profesionale të gazetarëve merret automatikisht si e mirëqënë, dhe bëhet objekt diskutimi vetëm kur ka ndonjë zhvillim të ri, dhe nuk është objekt i vazhdueshëm shqetësimi në lidhje me mbrojtjen e pavarësisë së medias. Një sërë studimesh mbi lirinë e medias dhe profesionalizmin në gazetari konfirmojnë se vetëcensura është e ngulitur thellë në mediat shqiptare, që janë më shumë të interesuara të mbrojnë interesat politike apo të biznesit të pronarëve të tyre, se sa interesin publik. Një studim i BIRN70 në lidhje me prirjet ndaj vetëcensurës tregoi se 73 për qind e të anketuarve besonin se gazetarët shqiptarë e shmangnin raportimin e lajmeve që binin ndesh me interesat e medias së tyre. Punonjësit e medias u pyetën në sondazh rreth eksperiencave personale për këtë fenomen, dhe rezultoi se 48 për qind e tyre kishin evituar raportimin e lajmeve apo ngjarjeve të caktuara shpesh ose disa herë gjatë karrierës së tyre.71 Kur u pyetën në lidhje me strukturën e brendshme të redaksisë së lajmeve dhe elementet që ndikonin më shumë tek autocensura, rezultatet e sondazhit treguan se në 56 për qind të rasteve kjo vinte si rezultat i sinjaleve apo urdhrave direkte të redaktorëve dhe pronarëve të medias.72 Vetë-censura është shumë e zakonshme në mesin e profesionistëve të mediave shqiptare, nenvizon nje tjeter studim i IDRA per situaten e gazetareve ne vend73. Të anketuarit mendojnë se ose “pothuajse të gjithë mediat censurojnë vetveten” (41%) ose se “disa media vetë-censurohen” (36%). Lajmet “pezullohen” ose “shtyhen” për shkak të:i) presionit të qeverisë, ii) presionit të partive politike dhe iii) presionit të biznesit të vlerësuar me peshë pothuajse të barabartë. Rreth 36% e të anketuarve deklaruan se ata “janë vënë nën presion” nga redaktorët e tyre që të mos shkruajnë për një ngjarje apo çështje të caktuar. Ngjashëm, rreth 38% deklaruan se janë vënë nën presion nga pronari i tyre / drejtori i medias. Sipas Indeksit të Transformimit të Bertelsmann Stiftung (BTI), panorama e medias në Shqipëri është shumëllojshme, ku çdo parti e madhe ka zyrën e vet të shtypit dhe ekziston një gamë e gjerë mediash të cilat kanë përmirësuar mbulimin e proceseve politike, politikave dhe veprimeve të gabuara qeveritare (të cilat çdo ditë marrin një pjesë të konsiderueshme të vëmendjes). Megjithatë, media financohet zakonisht nga bizneset, të cilët kanë tendencë t’i përdorin ato si një mjet për të fituar qasje në politikë dhe kontrata fitimprurëse në këmbim të mbulimit të favorshëm politik, duke e komplikuar në këtë mënyrë cilësinë e raportimit të mediave. Kur eksplorohet më thellë në çështjen e lirisë së kufizuar të fjalës, sipas raportit të sipercituar, janë tre faktorë kufizues që rezultojnë të përmendura më së shumti sai përket ndërhyrjeve nga palët e treta: ndërhyrjet nga individë

politikë (62%), ndërhyrjet nga qeveria (61%) dhe ndërhyrjet nga pronarët e mediave (60%). Një faktor tjetër dukshëm i rëndësishëm janë ndërhyrjet nga individë të komunitetit të biznesit (43%). Më shumë se 30 për qind gjithashtu raportojnë se vetë-censura dhe korrupsioni janë faktorë kryesorë që kufizojnë lirinë e fjalës (përkatësisht 39% dhe 31%)74. Herë pas here qarqet e gazetarisë angazhohen në refleksione dhe diskutime mbi çështjet e etikës, dhe kjo zakonisht ndodh në raste krizash apo raportimesh problematike. Kjo tregon se gazetarët janë të vetëdijshëm dhe të shqetësuar në lidhje me respektimin e rregullave etike në media, por megjithatë komuniteti mediatik nuk ka arritur akoma që të dorëzojë një pjesë të “sovranitetit” të vet dhe t’i bindet gjykimit të pavarur të mekanizmave vetërregulluese. Mbështetja e dobët për inciativat vetërregulluese duhet të gjykohet duke patur parasysh edhe situatën e vështirë ekonomike të gazetarëve, frikën e heqjes nga puna, si dhe vënien e interesave të biznesit mbi profesionalizmin në gazetari në shumicën e mediave në vend. Kodi i pare i Etikës u hartua për herë të parë në vitin 1996 nga Instituti Shqiptar i Medias në bashkëpunim me dy shoqatat më të mëdha të gazetarisë në atë kohë, por nuk pati ndonjë miratim apo adoptim zyrtar të këtij Kodi. Në një përpjekje tjetër në vitin 2006 Kodi i Etikës u pëmirësua dhe u rifreskua me përpjekjet e përbashkëta të Institutit Shqiptar të Medias dhe një grupi ekspertësh të medias. Gjithashtu u analizua edhe mundësia e krijimit të një instrumenti apo institucioni vetërregullues, bazuar dhe në modelet e përdorura nga vende të tjera. Asokohe u mor mendimi i pronarëve të mediave kryesore në vend, redaktorëve, ekspertëve të medias dhe gazetarëve. Megjithëse shumica ishte dakord në parim, aktorët kryesorë të medias në vend hezituan që të mbështesnin krijimin e mekanizmave vetërregulluese që duhet të mbikqyrnin zbatimin e rregullave të Kodit dhe të merrnin vendime që do të respektoheshin nga të gjitha organet e medias. Kodi i Etikës u rishikua sërish në 2018 nga një grup ekspertësh nën udhëheqjen e Institutit Shqiptar të Medias, si dhe u hartuan disa udhëzime për të mbuluar sjelljen etike në median online. Kodi i ri i Etikës përcakton të drejtat dhe detyrimet e gazetarëve gjatë punës së tyre të përditshme dhe paraqet këndvështrimin e tij mbi rolin që duhet të luajë shtypi dhe gazetaria e lirë në shoqëri. Ky kod ka një përqasje të ngjashme me rregulloret etike të vendeve të tjera për sa i përket çështjeve që merr në shqyrtim, si saktësia në raportim, ndarja e faktit nga opinionet, respekti për minorenët, viktimat dhe personat në nevojë, mbrojtja e pavarësisë redaksionale, shërbimi ndaj interesit publik, respektimi i parimit të pafajësisë pa u shpallur fajtor, e drejta e replikës dhe përgënjeshtrimit, ndarja e qartë e përmbajtjes redaksionale nga reklamat, respektimi për jetën private, respektimi i të drejtës së autorit, etj. Kodi i Etikës merret gjithashtu edhe me konfliktin e interesit, megjithëse e prek këtë çështje shkurtimisht. Ndër të tjera Kodi nënvizon se lajmet nuk duhet të përdoren për përfitim personal, dhe se gazetarët duhet të shmangin raportimin e tematikave apo sektorëve nga ku mund të kenë drejtpërsëdrejti përfitim personal. Në vitin 2017 Instituti Shqiptar i Medias mblodhi së bashku një grup ekspertësh për rishikimin e Kodit dhe hartimin e Udhëzimeve Etike për Gazetarinë Online. Të dyja këto dokumente kaluan në proces konsultimi me komunitetin mediatik. Përveç Kodit të Etikës janë hartuar edhe rregullore apo udhëzime për sektorë të veçantë të gazetarisë, si gazetaria investigative, raportimi mbi viktimat e trafikut, raportimi mbi minorenët, raportimi mbi grupet në nevojë, raportimi mbi zgjedhjet, etj. Edhe në këto raste zbatimi i rregullave etike i lihet në dorë gazetarëve dhe ndërgjegjes së tyre, dhe nuk vendosen penalizime për shkelje. Një nga zhvillimet e fundit është edhe krijimi i Këshillit të Medias në vitin 2015 nga një grup gazetarësh i cili u mbështet nga Këshilli i Evropës. Qëllimi i tij ishte që të ndikonte në përmirësimin e standardeve profesionale në gazetari nëpërmjet respektimit të rregullave të Kodit të Etikës75. Deri tani ky këshill ka hapur zyrën e vet dhe ka zgjedhur një këshill ankesash me mbështetjen e donatorëve të huaj. Sidoqoftë, është akoma tepër herët për të gjykuar se çfarë efekti do të ketë ky këshill në vetërregullimin e medias në vend. Përveç këtyre nismave, Këshilli i Ankesave funksionon pranë rregullatorit, Autoritetit të Mediave Audiovizive, duke shqyrtuar kërkesa nga publiku apo institucione publike në lidhje me përmbajtje mediatike që mund të jetë fyese për dinjitetin njerëzor dhe në shkelje të të drejtave të njeriut. Në Shqipëri, e drejta e replikës dhe botimit të përgënjeshtrimeve janë të parashikuara me ligj. Neni 43 i Kodit Penal thotë se gjykatat mund të urdhërojnë një të dënuar që me shpenzimet e veta të publikojë në një apo disa gazeta ose stacione radiotelevizive vendimin gjyqësor, sipas urdhërimit të bërë nga gjykata. Gjithashtu, nëni 617 i Kodit Civil merret me publikimin e informacioneve të pasakta ose mashtruese, dhe thotë se gjykata me kërkesën e personit të dëmtuar, detyron personin fajtor për publikimin e të dhënave të pasakta, jo të plota ose mashtruese që të publikojë një përgënjeshtrim. Edhe ligji i mediave audiovizive merret deri në detaje me të drejtën e replikës (Neni53) ndërsa Autoriteti i Mediave Audiovizive ka miratuar një rregullore dhe procedurat për përmbushjen e të drejtës së replikës në median audiovizive.76 E drejta e replikës është gjithashtu e përfshirë në Kodin e Etikës. Ka patur disa çështje gjyqësore ku e drejta e replikës dhe përgënjeshtrimit është përdorur të ndrequr dëmtimin e reputacionit dhe nderit të individëve, por nuk ka të dhëna mbi përdorimin e tyre në mënyrë vullnetare nga media pas ankesave të publikut. Mendohet se këto raste duhet të jenë të pakta në numër duke patur parasysh se pothuajse nuk ekzistojnë fare instrumentet që mundësojnë dialogun midis medias dhe publikut.F.B

Një status quo pa mbarim I mediumeve shqiptare

 Zhvillimi i medias shqiptare në tri dekadat e fundit mund të ndahet në vija të trasha në dy faza: faza e parë u karakterizua nga e ashtuquajtura media e angazhuar politikisht, dhe e dyta nga lindja dhe zgjerimi i medias klienteliste. Periudha e parë, nga fillimi deri në fund të viteve 1990, u karakterizua nga lufta e përhershme dhe e ashpër mes medias dhe qeverisë. Në periudhën e dytë, me ndryshimin e modeleve të pronësisë në media, media më shumë përjeton probleme të natyrës ekonomike, ku disa prej sfidave janë organizimi i dobët i gazetarëve, mbështetja e dobët e publikut për lirinë e medias, si dhe marrëdhëniet e punës. Sipas nje Studimi te tregut te punes ne Shqiperi realizuar nga IDRA mbi 60 % e gazetarëve ne Shqiperi janë nën moshën 30 vjeç, ndërkohë që mbi 80 % e tyre janë nën moshën 35 vjeç. Keto shifra na dëshmojnë për një popullsi të re në tregun e medias. Nuk ka të dhëna zyrtare mbi pozitën ekonomike dhe sociale të gazetarëve. Në bazë të të dhënave të pjesshme dhe informacioneve të mbledhura nga NGO te ndryshme është e qartë se gazetarët gjenden në pozitë të vështirë në industrinë e medias. Shpesh atyre u mungon edhe minimumi i mbrojtjes sociale për të luajtur me sukses rolin e tyre në shoqëri. Shoqatat e gazetarëve dhe organizatat që merren me lirinë e medias, dhe veçanërisht Unioni i Gazetareve, kanë paralajmëruar vazhdimisht se situata social-ekonomike e gazetarëve në vend ka ardhur duke u përkeqësuar. Të drejtat e punës të profesionistëve të medias nuk rregullohen me ndonjë ligj të veçantë përveç Kodit të Punës, që mbron marrëdhëniet e punës për të gjithë qytetarët shqiptarë. Mungesa e një mbrojtjeje të veçantë ligjore për profesionin e tyre nuk i imunizon gazetarët nga problemet sociale me të cilat përballet e gjithë forca punëtore në vend. Mospagesa e kontributeve shoqërore, vonesat në dhënien e rrogave, orare të tejzgjatura pune, mospagesa e orëve shtesë apo refuzimi i pushimeve të paguara janë disa nga problemet kryesore në marrëdhëniet e punës. 46 Media në Tranzicion: refleksione pas tri dekadash Punësimi vazhdon të mbetet një fushë me shumë dritëhije në median shqiptare. Një anketë e Institutit te Medias ne 201856 identifikoi problemet e konfirmuara prej vitesh në diskutimet për gjendjen e medias në Shqipëri, si problemet me kontratat, me fiktivitetin e tyre, shkeljen e të drejtave të punës, problemet me pagat, etj. Më konkretisht, 1/3 e të anketuarve thanë se nuk kishin kontratë pune, ndërkohë që vetëm 24% e të anketuarve thanë se kishin pasur kontratë gjatë gjithë karrierës së tyre në media. 55% e të anketuarve thanë se paga që merrnin ishte më e ulët sesa paga mesatare e sektorit publik dhe 59% thanë se ka vonesa në marrjen e pagës rregullisht ose me raste, ndonjëherë edhe për disa muaj rresht. Sipas nje Raporti te Komitetit Shqiptar te Helsinkit57 për herë të parë, në vitin 2019, kemi rënien e numrit të punonjësve të medias, nga 6200 në 5900 vetë. Arsyeja kryesore lidhet me mbylljen e disa mediave, por edhe me largimet e gazetarëve nga profesioni për shkak të pakënaqësive me kushtet e punës. Sipas ketij studimi gazetarët e rretheve punojnë shpesh në kushte më të vështira se gazetarët e Tiranës. Siguria e tyre në punë dhe pagat jane më te ulëta krahasuar me kolegët e tyre në kryeqytet. Gazetarët e portaleve raportohet më shpesh që të punojnë në kushte informaliteti (pa kontrata pune), dhe anonimiteti. Kjo nuk i lejon që të mbrojnë të drejtën e tyre të autorit, por as edhe që të krijojnë një profil vetjak profesional, duke u bërë pjesë e barabartë e komunitetit të gazetarëve profesionistë. Po ashtu, gazetarët e rinj raportojnë që punëdhënësit i trajtojne mjaft me keq se gazetarët me pervoje. Nderkohe, nuk mungon as diskriminimi per shkak te gjinise. Gazetaret femra ngacmohen ne vendin e punes dhe sidomos ankohen për mos respektimin e lejes së lindjes, çka ndikon në zgjedhjet e tyre për jetën. Nje Raport i Unionit të Gazetarëve58 nënvizon situatën e vështirë të kushteve te punes në mbi në mbi 90 për qind të mediave, madje edhe në ente publike si Agjencia Telegrafike Shqiptare apo Radio Televizioni Shqiptar. Në asnje prej tyre, punonjësit nuk paguhen për kohën që punojnë jashtë orarit normal dhe kontraktual. Nuk ka statistika zyrtare edhe për sa i përket nivelit të rrogave në media. Sidoqoftë, Unioni thotë se ka tre nivele rrogash për gazetarët në varësi pozicionit të tyre, nga media ku punojnë, dhe vendndodhjes së saj. Gazetarët me rrogat më të larta paguhen mesatarisht nga 550-600 USD, niveli i dytë paguhet nga 450-500 USD, ndërsa mediat e nivelit më të ulët i paguajnë gazetarët e tyre me një rrogë mesatare prej 300 USD në muaj.59 Në të njëjtën kohë, ka një diferencë shumë të madhe midis mediave të Tiranës dhe mediave në rrethe. Rroga mesatare e gazetarëve të mediave lokale shkon nga 150-220 USD, dhe zakonisht punojnë në më shume se një media, në mënyrë totalisht informale.60 Unioni thotë se gazetarët në rrethe përbëjnë 45 për qind të numrit total të gazetarëve, gjë që tregon se ka një nevojë urgjente për të ndërhyrë në këtë fushë61. Intervistat me gazetarë dhe përvoja e Unionit deri më sot tregojnë edhe për një tjetër problem shqetësuese: vitet e punës të humbura nga mospagimi i sigurimeve shoqërore për vite me rradhë. Në një sondazh të zhvilluar nga Unioni, 65 për qind e gazetarëve raportuan se vitet e punës me kontratë nuk përkonin me vitet e punës që kishin kaluar realisht në media.62 Punonjesit e medias gjithashtu kane qene viktima te skemave te mashtrimit, ku pagesat per kontributet e sigurimeve shoqërore ose nuk janë paguar fare ose janë paguar vetëm për disa vite pune.63 Për më tepër, si të dhënat e Unionit, ashtu edhe intervistat me gazetarët tregojnë për një prirje të re në marrëdhëniet e punës: edhe kur paguhen sigurimet shoqërore ato bazohen mbi rrogën minimale dhe jo mbi rrogat reale të punonjësve të medias, duke nxjerrë edhe njëherë në pah problemin e informalitetit. Sipas Unionit, 98 për qind e organeve të medias nuk i deklarojnë rrogat reale to punonjësve të tyre.64 Sic veren me te drejte IDRA65 gazetaria në rastin shqiptar i ngjan më shumë një punëtorie me ekuilibra të prishur, sepse proceset e punës dukshëm janë të pabalancuar, dhe gazetarët, si pasojë apo për pasojë, janë pa status profesional të rregulluar në bazë të gjitha parametrave dhe treguesve të respektueshëm ligjorë.

FB