2022-11-13

Letërsia amerikane nga Kolonialët Bashkohor deri të letërsia anti-tardicionale,në poezi,prozë deri në politikat anti establishmentit dhe ajo bashkohore(1939)

 




                      Shkruan Akademik Flori Bruqi,PHD


Nga Kolonialët në Bashkëkohor

Letërsia amerikane nuk lehtësisht i jep hua klasifikimit sipas periudhës kohore. Duke pasur parasysh madhësinë e Shteteve të Bashkuara dhe popullsinë e saj të ndryshme, shpesh ndodhin disa lëvizje letrare në të njëjtën kohë. Megjithatë, kjo nuk i ka ndaluar dijetarët letrar që të bëjnë një përpjekje. Këtu janë disa nga periudhat më të zakonshme të letërsisë amerikane nga periudha koloniale deri në të tashmen.

Periudha Koloniale (1607-1775)

Kjo periudhë përfshin themelimin e Jamestown deri në Luftën Revolucionare. Shumica e shkrimeve ishin të natyrës historike, praktike ose fetare. Disa shkrimtarë që nuk mungojnë nga kjo periudhë përfshijnë Phillis Wheatley , Pambuk Mather, William Bradford, Anne Bradstreet dhe John Winthrop . Përshkrimi i parë i skllevërve , një tregim i vuajtjeve të pazakonta dhe çlirimi i zjarrtë i Hammonit britanik, një njeri i zezakët , u botua në Boston në 1760.

Epoka Revolucionare (1765-1790)

Duke filluar një dekadë para Luftës Revolucionare dhe duke përfunduar rreth 25 vjet më vonë, kjo periudhë përfshin shkrimet e Thomas Jefferson , Thomas Paine , James Madison dhe Alexander Hamilton . Kjo është ndoshta periudha më e pasur e shkrimit politik që nga antikiteti klasik. Vepra të rëndësishme përfshijnë "Deklaratën e Pavarësisë", Dokumentet Federaliste dhe poezinë e Joel Barlow dhe Philip Freneau.

Periudha e Hershme Kombëtare (1775 - 1828)

Kjo epokë në Letërsinë Amerikane është përgjegjëse për veprat e para të dukshme, siç është komedia e parë amerikane e shkruar për skenën - Kontrasti nga Royall Tyler, 1787 - dhe libri i parë amerikan - Fuqia e simpatisë nga William Hill, 1789. Uashingtoni Irving , James Fenimore Cooper dhe Charles Brockden Brown merren me krijimin e një fiction të veçantë amerikan, ndërkohë që Edgar Allan Poe dhe William Cullen Bryant filluan të shkruajnë poezi që ishin dukshëm të ndryshëm nga ajo e traditës angleze.

Rilindja Amerikane (1828 - 1865)

I njohur gjithashtu si Periudha Romantike në Amerikë dhe Epoka e Transcendentalizmit , kjo periudhë pranohet zakonisht të jetë letërsia më e madhe amerikane. Shkrimtarë të mëdhenj përfshijnë Walt Whitman , Ralph Waldo Emerson , Henry David Thoreau , Nathaniel Hawthorne , Edgar Allan Poe dhe Herman Melville. Emerson, Thoreau dhe Margaret Fuller merren me formimin e literaturës dhe idealeve të shumë shkrimtarëve të mëvonshëm. Kontribute të tjera kryesore përfshijnë poezinë e Henry Wadsworth Longfellow dhe tregimet e shkurtra të Melville, Poe, Hawthorne dhe Harriet Beecher Stowe. Përveç kësaj, kjo epokë është pika e inaugurimit të Kritikës Amerikane të Letërsisë , të udhëhequr nga Poe, James Russell Lowell dhe William Gilmore Simms. Vitet 1853 dhe 1859 solli romanet e para afrikano-amerikane: Clotel dhe Our Nig .

Periudha Realiste (1865 - 1900)

Si rezultat i Luftës Civile Amerikane, Rindërtimit dhe Epokës së Industrializmit, idealet amerikane dhe ndërgjegjësimi vetë-ndryshuan në mënyra të thella dhe letërkëmbimi amerikan u përgjigj. Disa nocione romantike të Rilindjes Amerikane zëvendësohen me përshkrime realiste të jetës amerikane, të tilla si ato të përfaqësuara në veprat e William Dean Howells, Henry James dhe Mark Twain .

Kjo periudhë gjithashtu krijoi shkrime rajonale, siç janë veprat e Sarah Orne Jewett, Kate Chopin , Bret Harte, Mary Wilkins Freeman dhe George W. Cable. Përveç Walt Whitman, një tjetër poet master, Emily Dickinson , u shfaq në këtë kohë.

Periudha natyrore (1900 - 1914)

Kjo periudhë relativisht e shkurtër përcaktohet nga këmbëngulja e saj për rikrijimin e jetës, pasi jeta është në të vërtetë, madje edhe më shumë sesa realistët në dekadat e mëparshme. Shkrimtarë të natyralizmit amerikan si Frank Norris, Theodore Dreiser dhe Jack London krijuan disa nga romanet më të fuqishme në histori letrare amerikane. Personazhet e tyre janë viktima që bien pre e instinkteve të tyre bazë dhe faktorëve ekonomikë dhe sociologjikë. Edith Wharton shkroi disa nga klasikët më të dashur të saj, si "Custom of the Country" (1913), Ethan Frome (1911) dhe House of Mirth (1905) gjatë kësaj periudhe kohore.

Periudha Moderne (1914 - 1939)

Pas Rilindjes Amerikane, Periudha Moderne është mosha e dytë më me influencë dhe e pasur artistikisht e shkrimit amerikan. Shkrimtarët e saj të mëdhenj përfshijnë poetë të tillë si EE Cummings, Robert Frost , Ezra Pound, William Carlos Williams, Carl Sandburg, TS Eliot, Wallace Stevens dhe Edna Shën Vincent Millay . Novelistë dhe shkrimtarë të tjerë prozë të kohës përfshijnë Willa Cather, John Dos Passos, Edith Wharton, F. Scott Fitzgerald, John Steinbeck, Ernest Hemingway, William Faulkner, Gertrude Stein, Sinclair Lewis, Thomas Wolfe dhe Sherwood Anderson. Periudha Moderne përmban brenda saj disa lëvizje të mëdha duke përfshirë Epokën e Xhazit, Rilindjen e Harlemit dhe Gjeneratën e Humbur. Shumë nga këta shkrimtarë u ndikuan nga Lufta e Parë Botërore dhe zhgënjimi që pasoi, veçanërisht emigrantët e Gjeneratës së Humbur. Për më tepër, Depresioni i Madh dhe Marrëveshja e Re rezultuan në disa prej shkrimeve më të mëdha sociale të Amerikës, siç janë romanet e Faulkner dhe Steinbeck dhe drama e Eugene O'Neill.

Gjenerimi i Beatit (1944 - 1962)

Shkrimtarët Beat, të tillë si Jack Kerouac dhe Allen Ginsberg, ishin të përkushtuar ndaj letërsisë anti-tradicionale, në poezi dhe prozë, dhe në politikat anti-establishment. Kjo periudhë kohore pa një rritje në poezinë dhe seksualitetin e rrëfimit në letërsi, gjë që rezultoi me sfida ligjore dhe debate mbi censurën në Amerikë. William S. Burroughs dhe Henry Miller janë dy shkrimtarë veprat e të cilëve ballafaqohen me sfida të censurës dhe të cilët, së bashku me shkrimtarët e tjerë të kohës, kanë frymëzuar lëvizjet kundërkulturore të dy dekadave të ardhshme.

Periudha Bashkëkohore (1939 - E pranishme)

Pas Luftës së Dytë Botërore, literatura amerikane është bërë e gjerë dhe e larmishme në aspektin e temës, mënyrës dhe qëllimit. Aktualisht, ka pak konsensus se si të bëhet klasifikimi i 80 viteve të fundit në periudha apo lëvizje - ndoshta më shumë kohë duhet të kalojë, para se studiuesit të mund t'i bëjnë këto përcaktime. Kjo është thënë, ka një numër të shkrimtarëve të rëndësishëm që nga viti 1939, veprat e të cilëve tashmë mund të konsiderohen si "klasike" dhe që ka të ngjarë të bëhen kanonizuar. Disa nga këto janë: Kurt Vonnegut, Amy Tan, John Updike, Eudora Welty, James Baldwin, Sylvia Plath, Arthur Miller, Toni Morrison, Ralph Ellison, Joan Didion, Thomas Pynchon, Elizabeth Bishop, Tennessee Williams, Sandra Cisneros, Richard Wright, Tony Kushner, Adrienne Rich, Bernard Malamud, Saul Bellow, Joyce Carol Oates, Thornton Wilder, Alice Walker, Edward Albee, Norman Mailer, John Barth, Maya Angelou dhe Robert Penn Warren.



Letërsia amerikane, më e rëndësishmja në botë 



Shkrimtari amrikan Philip Roth, kandidat për çmimin “Nobel” për letërsi, vjen në një rrëfim për romanin e tij më të ri “Përulja”, ndërsa flet edhe për debatin e nisur mbi veçimin e kulturës amerikane, si edhe mbi Presidentin Obama, të cilin ai e mbështeti Philip Roth tani gjendet në shtëpinë e tij në Upper West Side. 
Është një apartament me një elegancë të madhe, i mbushur me aparatura teknologjike, gjë kjo që nuk pritej. Sapo është kthyer nga shtëpia në Connecticut, ku kaloi verën, duke mbushur dhe kompletuar romanin e ri, i cili së shpejti pritet të dalë në Amerikë nën titullin “The Humbling”, (“Përulja”) duke nisur kështu menjëherë rrugën drejt një romani tjetër të ri, të cilit nuk ia ka vendosur ende emrin. Më parë, pat thënë se e ndjente shumë peshën e pleqërisë dhe se kishte një ndjesi boshe për ëndrrat e tradhtuara dhe për humbjen e njerëzve të dashur. Me këtë prodhim konstant librash duket sikur i përgjigjet para së gjithave një ndjesie gabimi, por kjo prodhimtari është para së gjithash mënyra krenare për të përkufizuar veten dhe të përjetësojë nëpërmjet krijimtarisë konceptin e vet të ekzistencës. Kur i thua se gjatë intervistës do të preket edhe tema e polemikave mbi veçimin e dyshuar të kulturës amerikane, ai reagon me një buzëqeshje plot habi. “Nuk arrij të kuptoj se cili është argumenti i kësaj polemike”, më shpjegon duke tundur kokën. “Ndonjëherë të vjen të pyesësh madje edhe se përse diskutohet mbi një gjë të tillë. Por unë parapëlqej të flas për ato që shkruaj dhe do të shikosh që nëse e nisim kështu do ta prekim edhe atë argument”. Përulja për të cilën flet titulli i romanit të tij të fundit lind nga një çmagjepsje e hidhur: Roth është një shkrimtar tepër i pastër dhe i qartë për të rënë pre e dobësisë së keqardhjes, por fletët lënë të shfaqet një unazë prekëse që na thotë se jeta është më shumë se vetëm një mister i dhimbshëm. “Shumë më kanë pyetur se si unë kaq papritmas shkrova për një personazh të ri në moshë”. Dhe nuk shton gjë tjetër, por çohet prej kolltukut për të treguar një foto ku shfaqet me një uniformë ushtarake, e shkrepur gjatë kohës së luftës në Kore. Është pikërisht periudha në të cilën zhvillohen ngjarjet në roman dhe në foto Roth ka të njëjtën moshë me protagonistin e romanit Marcus Messner. “Gjatë kohëve të fundit kam shkruar vetëm për të moshuar”, tregon e sakaq fikson fotografinë, “dhe ja ku të rrëfej se isha pak i lodhur me këto personazhe. Kësaj here doja të tregoja një histori të paeksperiencë dhe dëshpërimi të një periudhe historike që kemi tendencë ta harrojmë. Unë u bëra pjesë e atij konflikti të tmerrshëm, por që për fat të mirë ajo luftë mori fund para se të nisesha”. Si ndodhi që edhe një herë ju zgjodhët të sillnit në vëmendjen e lexuesit një tregim me nisje erotike dhe konflikte me botën akademike? Më interesonte të tregoja shtypjen seksuale, atë që ndodhte para viteve ‘60. Ngjarjet zhvillohen në një kolegj, ku ofrohen edhe elemente të tjera shtypjeje e konfliktesh, edhe pse më duhet të them se si docent unë kam pasur një eksperiencë interesante. Dyshoj se ndonjë do të ketë guxuar ndonjëherë t‘ju krijojë probleme. Mbi këtë pikë nuk do të dëshiroja të komentoja. Them vetëm se më kanë dhënë liri atëherë kur vendosa të nisja një kurs mbi Bellow dhe Kafkën. Dy shkrimtarë që u analizuan për kontrast të njëri-tjetrit. E njëjta gjë ndodhi edhe për sa u përket kurseve mbi autorët francezë, si Mauriac, Celine dhe Gide. Gjatë përballjes me dekanin e universitetit ju e cilësoni “indinjatën” si fjalën më të bukur të gjuhës angleze. Nuk është se domosdoshmërisht këtë e mendoj edhe unë, por them se ishte një cilësim i duhur për psikologjinë e protagonistit të romanit tim, gjithaq e duhur edhe për atë moment tensionimi. Marcus është një hebre konservator që gjendet në një ambient protestantësh dhe dashurohet me një “shiksa”, një “të edukuar”. Olivia është para së gjithash një vajzë e bukur, tërheqëse, me një shpirt të lirë. Kur nisa të shkruaj për të nuk e kisha menduar që ajo mund të kishte elemente kaq dramatike. Personazhi është zhvilluar së bashku me romanin deri sa mbërriti në dëshpërimin e vet. Rritja është gjithnjë një akt shkëputjeje? Nuk jam edhe kaq kategorik. Varet nga prindërit dhe nga fëmijët. Ju mendoni se është thelbësore të luftosh dhe të përulesh, por në librat tuaj përvojat shkaktojnë të tjera dhimbje. Është thelbësore të luftosh për lirinë që ka një vlerë të patjetërsueshme, por si e tillë mbart me vete edhe probleme, plagë dhe dhimbje. Megjithatë, eksperiencat sjellin edhe kënaqësi dhe jeta e përditshme na mëson edhe të kundërtën: shumë njerëz nuk luftojnë aspak dhe duken të lumtur me të mos ndryshuarin. Advertisements REPORT THIS AD Marcus “gjen belanë” kur refuzon të frekuentojë shërbesën fetare, duke shpjeguar që zgjedhja nuk lind prej faktit që është një hebre i vëmendshëm, por sepse është një ateist i zjarrtë. Është një përkufizim që ju shkon për shtat edhe juve? Unë jam ateist, por nuk e ndiej të nevojshme të përdor termin i “zjarrtë”. Ndërsa Marcusi i ri me sa duket e ndjen këtë nevojë. Në “The Humbling”, romanin që sapo e keni bërë publik për shtypin, protagonisti është sërish një i moshuar. Është një aktor teatri, 64 vjeç, që zbulon se nuk di më të aktrojë. Është një histori mbi dramën e të zbuluarit, që papritmas nuk ke më talent. Një tjetër ngjarje e hidhur, e shënjuar nga një humbje. Do të të them që unë kështu e shikoj jetën? Mjaftojnë librat për ta thënë. Por çfarë mendoni për polemikën mbi veçimin e kulturës amerikane? Është një polemikë kaq qesharake saqë nuk arrij as ta kuptoj. Unë mendoj që letërsia amerikane, nga pas lufta e deri në ditët tona, ka qenë më e rëndësishmja në botë me autorë si Faulkner, Hemingway dhe Bellow. Edhe në ditët tona kemi shkrimtarë të rangut të parë, si Don DeLillo, E. L. Doctorow, Cynthia Ozick, Joyce Carol Oates, apo Toni Morrison. Ndihem i shoqëruar nga kolegë të shkëlqyer. Ju nuk e keni fshehur asnjëherë një lloj shkëputjeje ndaj filmave që janë ndërtuar mbi romanet tuaja. Nuk është ndonjë sekret i madh që unë nuk jam entuziast për atë që është bërë me romanet e mi.

 Por dua të jem i qartë: mendoj se kinemaja është një lloj arti aspak inferior në krahasim me letërsinë dhe mendoj se ekzistojnë filma të mirë dhe të këqij, ashtu si romane të mirë dhe të këqij. Për shembull, kohët e fundit kam parë “L‘heure d‘etè” i Oliver Assayas që mu duk shumë i bukur. Një vit më parë keni thënë se mbështesnit fitoren e Obamës. Sot ndiheni i kënaqur? Shumë. Më ka ardhur shumë mirë dhe vlerësoj atë që po bën dhe po tenton të bëjë....



No comments:

Post a Comment

Zyra e luleve në Kryeministri të Shqipërisë është zyrë mbledhjesh të banditëve më Kryebanditin Edvin Kristaq Rama

  Search inside image Një ditë më parë gazeta “SOT” zbuloi disa episode nga intervista shpërthyese e ish-zv/kryeministrit Arben Ahmetaj, e c...