Eshref Ymeri
Një heshtje që fliste shumë
Sa
herë që vjen muaji dhjetor, kujtesa më shtegton në vite dhe më bën të
përfytyroj ca ngjarje kohësh të largëta kur jam njohur me një
personalitet të shquar të kulturës shqiptare, krijuesin e heshtur dhe
përkthyesin e talentuar Robert Shvarc, i cili ka lindur pikërisht më 10
dhjetor. Isha në moshë të re kur pata lexuar për herë të parë përkthimin
fantastik të librit “Harkui i Triumfit”. Aq shumë më
pati rrëmbyer shqipja e latuar e atij përkthimi, saqë mikut tim të
vjetër, zotit Rait Beqiri, i lutesha të m’i lexonte me zë ca framente të
veçanta të atij libri befasues. Kur vitet kaluan dhe puna e solli që të
prezantohesha dhe të
njihesha më nga afër me zotin Shvarc, e kuptova se cila kishte qenë
arsyeja që ai paskesh qenë dashuruar aq shumë pas krijimtarisë artistike
të Remarkut.
Në periudhën mes Luftës I dhe Luftës II Botërore, në vendet perëndimore pati qarkulluar shprehja “brez i humbur”, apo njerëz të pushtuar nga pesimizmi. Me këtë shprehje (në frengjishte génération perdue, në anglishte lost generation)
nënkuptoheshin njerëz pak të dobishëm për shoqërinë, që ishin formuar
në vitet e degradimit politiko-shoqëror në një vend të caktuar, të
prirur për të qëndruar jashtë politikës dhe të çorientuar moralisht. Ajo u bë lajtmotivi i krijimtarisë së shkrimtarëve të tillë, si Ernest Heminguej (Ernest Miller Hemingway - 1899-1961), Erih Maria Remark (Erich Maria Remarque, Erich Paul Remark - 1898-1970), Anri Barbys (Henri Barbusse - 1873-1935), Riçard Orlington (Richard Orlington 1892-1962), Ezra Paund (Ezra Weston Loomis Pound - 1885-1972), Xhon Dos Pasos (John Roderigo Dos Passos - 1896-1970), Ficxherald (Francis Scott Key Fitzgerald - 1896-1940), Shervud Anderson (Sherwood Anderson - 1876-1941), Tomas Vulf (Thomas Clayton Wolfe - 1900-1938), Nataniel Uest (Nathanael West - 1903-1940), Xhon Ohara (John O'Hara - 1905-1970). Ky brez i humbur përbëhej
nga të rinj që ishin mobilizuar për në frontin e luftës në moshën
18-vjeçare. Mes tyre kishte nga ata që nuk kishin arritur të mbaronin
shkollën dhe që kishin filluar të vrisnin herët. Pas mbarimit të luftës,
njerëz të tillë nuk mundën t’i përshtateshin dot jetës paqësore dhe
shumë nga ata e mbyllën jetën me vetëvrasje, kurse disa të tjerë
përfunduan në çmendinë. Mendohet se këtë shprehje e ka përdorur për
herë të parë shkrimtarja amerikane Gertruda Stajn (Gertrude Stein - 1874-1946), por më pas shprehja në fjalë u bë e njohur në saje të përmendjes së saj në romanin e Ernest Heminguejit me titull “A Moveable Feast ” (Festa që është gjithmonë me ty) (1964).
Në
mars të vitit 1979 pata kaluar me punë në Redaksinë e Botimeve në Gjuhë
Huaja të Shtëpisë Botuese “8 nëntori”, në sektorin e përkthimeve në
gjuhën ruse. Ishte vlugu i punës për përkthimin në gjuhë të huaja të,
demek, veprave të Enver Hoxhës. Përkthimi bëhej në tetë gjuhë (në
anglishte, në frëngjishte, në spanjishte, në rusishte, në gjermanishte,
në italishte, në greqishte dhe në arabishte). Sektori i gjermanishtes
ishte më pak i kompletuar me specialistë të përkthimit. Prandaj, me
ndërhyrjen e Institutit të Studimeve Marksiste-Leniniste pranë Komitetit
Qëndror të Partisë së Punës të Shqipërisë, pranë
sektorit të gjermanishtes, ku i vetmi përkthyes ishte zoti Alfred
Sejdia, qe ftuar një specialist nga Gjermania Perëndimore, nga radhët e
Partisë Komuniste Marksiste-Leniniste Gjermane. Por meqenëse vëllimi i
punës që duhej të përballohej ishte i madh, zoti Robert Shvarc dhe zoti
Ali Dhrimo, po me ndërhyrjen e institutit të larpërmendur, qenë ftuar si
bashkëpunëtorë të jashtëm për të përshpejtuar ritmet e përkthimit.
Pikërisht asokohe u njoha me zotin Shvarc në mjediset e redaksisë. Më 01
gusht të vitit 1981 mua më emëruan përgjegjës të asaj redaksie
dhe asokohe vëllimi i punës përkthimore u shtua edhe më tepër. Prandaj u
pa e arsyeshme që zoti Shvarc të transferohej nga Radio-Tirana në
Shtëpinë Botuese. Pikërisht koha e drejtimit të redaksisë më krijoi
mundësinë që ta njihja shumë më tepër dhe të miqësohesha me të. Në
figurën e tij zbulova një
njeri të heshtur, por me zemër të madhe, një njeri me një shpirt të
ndjeshëm që të çudiste me çiltërinë e tij të pakundshoqe dhe me
erudicionin e tij të admirueshëm. Kemi pasur raste kur kthenim edhe
ndonjë gotë dhe në bisedë e sipër shpërfaqej si pakuptuarazi një tjetër
tipar i karakterit të tij shumëplanësh: humori i tij karakteristik, i
shoqëruar me një leksik të kursyer. Shprehja e tij e parapëlqyer “u lodhe, or qyq!”
më ka mbetur e skalitur në kujtesë për domethënien alegorike që
ngërthente në vetvete. Buzëqeshja e tij origjinale shpërfaqte pastërtinë
mahintëse të shpirtit të tij të ngrohtë deri në befasi. Por megjithatë,
edhe kur buzëqeshte, nga honet vështrimit të tij të thellë herë-herë
vetëtinte një hije melankolie. Kur vazhdonte punën si përkthyes në
Radio-Tirana, më pati qëlluar njëherë ta shikoja tek përkthente jo në
zyrë, por
në mesoren e katit të tretë që ndahej me xham me oborrin e brendshëm të
Radios. Më pati çuditur ajo pamje. Ndoshta qe prishur me kolegët e
zyrës, ndoshta ata i bënin zhurmë kur përkthente dhe nuk e linin të
përqendrohej apo ndoshta ishte ndonjë arsye tjetër në këtë mes. Por më
pas, kur e njoha mirë natyrën e tij eksplozive ndaj padrejtësive dhe
hipokrizisë, erdha e krijova bindjen se pamja e tij e dikurshme në atë
mesore të Radios, ulur në një karrige, me makinën e shkrimit para vetes
mbi tryezë, mishëronte në vetvete shprehjen më të kulluar të simbolikës shvarciane: ai
e ndiente veten të huaj në kushtet e dhunës enveriane, kur fjalës dhe
mendimit të lirë i qenë prerë flatrat dhe i ishin hedhur vargonjtë e
diktaturës.
Mes
pëkthyesve shumë të talentuar, kishte nga ata që, për shkak se
kërkoheshin ritme të përshpejtuara përkthimi, ishin të detyruar që
përkthimin ta bënin me diktim: përkthimin ia diktonin drejpërsëdrejti në
gjuhë të huaj ose një daktilografisteje, ose një përkthyesi apo
përkthyeseje më të re. Por zoti Shvarc asnjëherë nuk e pati praktikuar
një metodë të tillë pune. Përkundrazi, ai asnjëherë nuk përkthente
drejtpërdrejt në makinën e shkrimit. Ai, fillimisht, materialin e
përkthente në skeda gjysmëformati, e kontrollonte mirë e mirë dhe mandej
e hidhte në të pastër me makinën e shkrimit.
Meqenëse
bashkëshortja e tij e nderuar, zonja Ariste, ishte kolege pune me time
shoqe (që të dyja mësuese), patëm mundësi të njiheshim edhe
familjarisht. Kam pasur rastin që të shkoja për vizitë në familjen e
zotit Shvarc. Banonte në një hyrje të thjeshtë me një dhomë e një
kuzhinë, në lagjen “Ali Demi”, aty afër fushës së sportit. Mbi tryezën e
tij ndodhej një makinë e vogël shkrimi, përmes tastierës së të cilës
ai, për vite me radhë, i mbajti të hapura dritaret e kulturës së huaj,
në mënyrë që kjo, përmes përkthimeve të tij të shumta artistike nga
autorë të mirënjohur botëror, të bëhej pjesë e thesarit
edhe të kulturës sonë kombëtare.
Më
vinte shumë keq që zoti Shvarc e pinte tej mase atë duhan të mallkuar:
sa fikte njërën cigare, ndizte tjetrën. Me sa duket, duhani ishte “miku”
i tij më “i afërt” në qetësimin e tallazave të shpirtit të tij të
trazuar. Ishin ato cigare të shkreta që erdhën e ia bluan zemrën ca nga
ca, derisa ia shkurtuan jetën para kohe. Pikërisht atë shpirt të trazuar
vetë zoti Shvarc e pati plazmuar me një vërtetësi të dhimbshme në tri
poezi aq prekëse që zoti Amik Kasoruho, një mik i ngushtë i tij dhe një
personalitet i shquar i kulturës sonë kombëtare, i heshtur edhe ky si
vetë thjeshtësia, i ka botuar për herë të parë në
një intervistë që i ka dhënë gazetës “Koha jonë” të datës 12 dhjetor 2010.
Vitet kalojnë. Njerëzit e shquar të kulturës sonë kombëtare, si çdo qenie tjetër njerëzore, pas përfundimit të “piknikut”
mbitokësor, përfundojnë në botën e përtejme. Detyra e brezave që vijnë
pas është që këtyre përfaqësuesve të shquar të kombit t’u ngrejë
përmendoren që meritojnë, duke i bërë të pavdekshëm në panteonin e
figurave të shquara kombëtare. Për fatkeqësinë tonë kombëtare, ne këtë
panteon vazhdojmë të mos e kemi ende edhe sot e gjithë ditën.
Presidentët e vendit ndokënd edhe e kanë nderuar me medaljen “Nderi i
Kombit” apo “Mjeshtër i Madh i Punës”. Kryetarë të bashkive ndokënd prej tyre e kanë pas shpallur edhe “Qytetar Nderi”.
Por të huajt që vijnë të vizitojnë vendin tonë nuk do të kërkojnë nëpër
arkivat e Presidencës apo të bashkive se ç’medalje apo ç’titull nderi
kanë marrë figurat e shquara të kulturës sonë kombëtare. Ata duan të shikojnë diçka konkrete
në mjediset publike, si në çdo vend tjetër të qytetëruar. Midis këtyre
figurave të shquara duhet të kenë vendin e tyre edhe përkthyesit tanë të
talentuar. Pikërisht kontributin e shquar të përkthyesve në pasurimin e
kulturës kombëtare kishte parasysh poeti i madh rus Aleksandër Sergejeviç Pushkini (1799-1837), i cili breznive të mëvonshme u ka lënë si trashëgim edhe një aforizëm të shkëlqyer:
“Përkthyesit janë kuajt postarë të iluminizmit”.
