Ishte qershori i vitit 57 kur ish-Prokurori i Përgjithshëm përfundoi në burgun e Kaninës.
Polici i shërbimit e shtyu te qelia dhe pasi i kujtoi rregullat e sjelljes, iu kthye me cinizëm: Tani e tutje kjo do të jetë shtëpia jote! Bedri Spahiu ndali një çast dhe pastaj u ul në krevatin aty pranë.
Sakaq në qelitë e tjera u hap lajmi si rrufeja, se i porsaardhuri ishte vet prokurori i Përgjithshëm. Çfarë kishte ndodhur? Ç’kishte bërë? Kush kishte firmosur për fatin e tij? I burgosuri i ri nuk ishte njeri i zakonshëm. I njohur si një nga miqtë e afërt të Enverit, Bedri Spahiu ishte dashuruar me komunizmin qysh ditët e para, ishte përkushtuar pas tij shpirtërisht, kishte qenë në ballë të lëvizjes antifashiste si rrallë të tjerë, kishte kryer detyra nga më të rëndësishmet pas luftës dhe më në fund kishte përfunduar në Kaninë me pranga në duar.
Në pranga se kishte guxuar, sipas akuzës, të përmbyste pushtetin popullor, të eliminonte Enver Hoxhën. Plot shtatë muaj do të jepte llogari në qelitë e Kaninës se kishte dalë kundër komunizmit dhe Enverit. Që këtej, do të vazhdonte me të njëjtin ritual në burgun e Tiranës për të përfunduar në atë të Burrelit, ku qëndroi 17 vite me radhë. Banorë i një qelie të errët, i privuar nga gjithçka, Bedri Spahiu u lehtësua disi kur i lejuan pirjen e duhanit. Mjaft nga orët e ditës i kalonte duke pleksur cigare dhe në mbrëmje i rregullonte në kutinë e dhuruar nga miku i tij, Tuk Jakova. E dërrmon vetmia e qelisë, e vret, i rëndon në shpirt, por edhe e ndihmon të rrëmojë në të kaluarën, t’i rikthehet historisë që ka mbetur pas. Çfarë bëmë mirë? Çfarë mund të bënim ndryshe? Ku gabuam? Enigmat janë të shumta, por dhe koha për t’u marrë me to është pa limit. Përreth ka ish-kundërshtarë, madje edhe nga ata që ka dënuar vetë, ka miq, ish-bashkëluftëtarë, ish-zyrtarë të regjimit. Të gjithë bashkëvuajtës. Ai, protagonisti i zhvillimeve politike të luftës dhe viteve të para të pasçlirmit, është njëri ndër ta. Për fatin e tij kanë vendosur në fillim shokët e udhëheqjes në Tiranë. Gjithsesi, Bedri Spahiu nuk pranoi ta ndante me kërrkënd dilemën e vet. Vendos të mbyllet në vetvete dhe ndërpret çdo lloj komunikimi.
Mundohet të vetpërmbahet, të jetë i kthjellët. Mbylli gojën, për të ruajtur arsyen, për t’u ngritur mbi vetminë e frikshme të qelisë. Pastaj fillon rebelimin, protestën, duke drejtuar gishtin nga burimi i së keqes. Sfida ishte e shumëfishtë, e rrezikshme. Një letër në fillim, Kryemi nistrit të vendit “Unë e di që je kriminel nga natyra, por të paktën je me taban, ndërsa ai (Enveri) është pa parime dhe unë tregoj mospërfilljen time duke mos ia zënë emrin në gojë”. Në vazhdim me dhjetëra replika me krerët e regjimit dhe ata të sigurimit të shtetit. Ishte njohur gjatë luftës si një nga gojëtarët më të zjarrtë. Ishte ndeshur me kundërshtarët në polemika të fuqishme dhe kishte fituar. Kishte bërë emër si triumfator dhe kishte shkëlqyer në ballin e çlirimtarëve.
Paslufta kishte zgjuar të tjera shpresa, por në rrugë e sipër ishte zhgënjyer. Kishin marrë fund të gjitha. Tanimë, ai emri i madh i politikës shqiptare, do të mbetej brenda katër mureve të qelisë. Aty ku krimi dhe tortura psikike sundon çdo çast. Bedri Spahiu nuk mund të pajtohej me këtë gjendje dhe rebelon. Rebelon duke denoncuar fort me mënyrën e tij. Merr laps e letër dhe shkruan e shkruan ato që shef me sy. Se “një ditë e vërteta do t’i çajë muret e Burrelit”. Po gardianët “syçelët” nuk kanë arsye ta lënë në këtë aventurë të tmerrshme. Sa e gjejnë me to në duar ia grisin pa mëshirë. Fillon t’i rishkruajë nga e para. Kështu deri në ditën e lirimit. Iku nga ferri i zi, po i mbeti aty arkivi dorëshkrimeve.
Pas viteve 90 u rikthye në Tiranë për t’ju bashkuar familjes. Prapa kishte mbetur drama e tmerrshme me kalvarin e vuajtjeve pa fund: Bedriu 17 vjet në burg politik, Spartaku, djali i madh, 12 vjet në Spaç e Burrel, Petriti, djali i vogël, katër vjet, e shoqja dhe vajza 20 vite sa nga një kamp internimi në një tjetër. Që ditët e para u interesua për fatin e dorëshkrimeve të burgut. Trokiti e trokiti pa rreshtur deri sa ra në gjurmë të tyre. Mijëra faqe të lidhura me brumë. Plot 12 vëllime të shkruara me dorë. U gëzua pa masë. Ishte historia e jetës së tij. Madje më tepër se ajo. Bedri Spahiu kishte jetuar ashtu siç kishte dashur të jetonte, pavarësisht pabesive të të tjerëve. Kishte prekur fundin dhe thelbin e jetës. Tashmë nuk kishte më peng…
DITARI 1 qershor 1957.
Sot më arrestuan. Në drejtorinë e Punëve të Brendshme të Elbasanit më komunikuan vendimin e Komisionit të Internimeve: Transferim, internim në kalanë e Kaninës, Vlorë. Në burg, i izoluar komplet nga bota e jashtme.
10 qershor 1957
Në qelinë e burgut të Kaninës erdhi Ministri i Punëve të Brendshme, Kadri Hazbiu dhe kryehetuesi Nevzat Hazdenari, dhe zhvilluan një hetuesi verbale me mua. U thashë se disa herë në jetën time kam qenë në burgje dhe kam pritur ekzekutimin, vdekjen. Kështu në 50 vitet e jetës time, gati gjysmën e tyre i kam kaluar me kokë në trastë. Për këto nuk jam pishman. Përkundrazi është e bukur të punosh e të rrezikosh për popullin. Të luftosh e të vdesësh për të vërtetën është e moralshme.
Çdo gjë në këtë botë është relative. Relativiteti ekziston dhe në fushën e ideve. Nuk ka ide të vërteta në mënyrë absolute. Ka ide relative si të vërteta për shoqëri të caktuara ose për klasa të caktuara. Këto klasa, me të ardhur në fuqi, idealet e tyre i shpallin si të vërteta të pakundërshtuara. Por historia tregon se e vërteta relative e një klase të caktuar mund të jetë karrieriste e idealeve të klasës. Këto momente karrieriste bëhen fatkeqësi nacionale, bëhen pengesë për zhvillimin e qytetërimit. Individi karrierist është figurë interesante.
Pa arritur pozitën, ai është i urtë, lajkatar, buzëgaz, i përulur e hipokrit. Sa arrin pozitën tjetërsohet, bëhet gënjeshtar, dinak, dallkauk, megaloman. Të bëhesh mik i tij duhet të bësh një sërë ndryshimesh që të çojnë tek ai. Pra duhet të jesh një kufomë e gjallë që qelbet!… Koha është një armik i madh për karrieristin, ajo i zbulon të palarat, të vjetra e të reja qofshin dhe atëherë ai fillon të përgënjeshtrojë, të lëpijë ç’ka pështyrë dhe të pështyjë ç’ka lëpirë… Karrieristi nuk ka nga luan më dhe vazhdon të ketë armike kohën, historinë, këta armiq të pamëshirshëm. Nëqoftëse forcat demokratike e përmbysin, ai bën një vërejtje të përshtatshme si burracak.
5 korrik 1957
Sot bëhen 35 ditë në kalanë e Kaninës. Tre shokët e dhomës janë arrestuar tre ditë para meje. Është ora dy e natës. Dy nga shokët lexojnë, i treti fle. Sa të hapë sytë do fillojë të këndojë dhe ne me zërat e çjerrë nga mungesa e stërvitjes do ta shoqërojmë. Jetojmë katër veta në një dhomëz tre me katër metra dhe me një penxhere, gjysma e së cilës rri hapur ditë natë. Kemi një llambë me vajgur që na tymos gjithë natën. Kalaja e Kaninës nuk e fillon historinë me burgimin tonë. Ajo ka një të kaluar të lavdishme. Ka qenë vendmbrojtje nga armiqtë. Në kalanë e Kaninës era nuk është e freskët dhe ledhatuese si në kalatë e tjera në këto ditë vere. Këtu era është e rrëmbyeshme, oshëtin e fëshkëllen si e xhindosur…
Burgut, jo çdo njeri mund t’i rezistojë pa një vetpërgatitje shpirtërore. Pa këtë burgu do të ishte i tmerrshëm. Ai që nuk ka rënë kurrë në burg, ka sigurisht një frikë të madhe prej tij. Natyrisht që është i tmerrshëm burgu. I burgosuri fillon e adaptohet me jetën në të dhe me kalimin e kohës fillon dhe përballon mërzinë më me lehtësi. Gjendja këtu është e jashtëzakonshme. Unë vazhdoj të trajtohem e mbahem në kundërshtim të hapët me rregulloren e Ministrisë së Brendshme, që parashikon trajtimin e të dënuarve me internim të izoluar. Ende vazhdojnë të më ndalojnë komunikimin me familjen dhe takimin me familjarët.
25 shtator 1957
Sot i bëra letër Presidentit të Republikës, Prokurorit të Përgjithshëm dhe Ministrit të Brendshëm. Ja çfarë u shkruaja atyre lidhur me shkeljen e rregullores për rastin e “internim-izolimit” tim: Jam arrestuar më 1 qershor 1957 dhe gjendem i burgosur në burgun e Kaninës. Nga mënyra si mbahem dhe si trajtohem, m’u mbush mendja se nuk është fjala për internim e izolim, siç m’u komunikua ditën e arrestimit, por për privim të lirisë në kuptim të Kodit Penal, prandaj më 31 gusht, pasi mbusha tre muaj paraburgim, kërkova nga organet e brendshme që në bazë të ligjit ta kalojnë çështjen time në Prokurori ose të më lirojnë dhe njëherazi t’u japin fund masave për ndalimin e shtypit, të komunikimit me familjarët dhe takimin me ta. U kërkova atyre që të ndërhyjnë për të vendosur drejtësinë…
5 tetor 1957
Më kthyen kërkesën që i kisha drejtuar Presidentit dhe Prokurorit të Përgjithshëm me pretekstin se ajo duhej të ishte shkruar në tre kopje dhe me bojë shkrimi. Natyrisht unë nuk e shkrova ndonjëherë me bojë shkrimi dhe në tre kopje…
6 tetor 1957
Në praktikë ndodh që edhe rojen mund ta zërë gjumi. Një ditë rojen që është te dera ime e zuri gjumi. I fola për ta zgjuar, por nuk m’u përgjigj. I fringëllova çakmakun mbi pushkë që e kishte lëshuar në pëqi dhe nuk u zgjua. Ju afrova dhe i ngita me dorë mjekrën, por ishte e pamundur që të përmendej.. Së fundi i kapa kokën me dy duart dhe e shkunda fort. Përsëri nuk reagoi. Aty për aty bëri të hapte sytë, por akoma nuk ishte përmendur. Mund t’i merrje pushkën dhe revolen e ta lije në gjumë sa të kaloje lumin e Vlorës. Natyrisht unë nuk mund ta bëja një gjë të tillë. Një mënyrë e tillë mund të më jepte lirinë dhe jetën, por më privonte nga e drejta e mbrojtjes, që ishte vetëm gëzimi im në këto rrethana.
4 nëntor 1957
Më 6 gusht tërhoqën Ilo Maliqin. Më 7 shtator Vangjel Petin. Më 9 tetor Hysen Haxhinë. Dëgjohet zhurma e një makine të vogël. Dalim për të parë se kush po vjen. Kë sjell dhe kë do marrë. Por, harruam se sot është e shtunë dhe vijnë për të marrë qenin e gjahut. Nesër është e diel dhe ata të degës do dalin për gjah. Je i internuar, besoje që je i internuar. Është tjetër hesap pse rri në kala të Kaninës, një repart me 16 ushtarë për dy të internuar! Kështu është urdhri. Gjithë personeli i rojes nuk është më me alarmin dhe nervozizmin që ka qenë në kohët e para ndaj nesh. Ata e kanë kuptuar se nuk jemi të rrezikshëm dhe nuk kemi ndërmend të arratisemi. Edhe rojet që shërbejnë e ndjejnë kotësinë e shërbimit dhe rinë sa për formalitet në një qoshe të shkujdesur si çobanët që kanë lëshuar dhëntë në një zonë të pa zarar. Sikur të ndjenim veten fajtor mund të arratiseshim kur të donim.
Bile mund të çarmatosnim edhe rojet. Punë boshe, as dreqi nuk e merr vesh këtë punë, thonë rojet dhe me gjithë këtë shërbimi i rojes vazhdon pandërprerje. Kështu është urdhri. Tani ju kujtoj: Ty Nedo (e shoqja), Spartak (djali i madh), Petrit (djali i vogël) Mira (vajza) dhe ty Ane (nëna) e dashur! E di që jeni plot me vuajtje, me bukë thatë dhe pa rroba. Përballë këtyre më duhet të nxjerr një forcë të pamposhtur qëndrese. Le t’ju jap forcë dhe qëndresë vdekja ime dhe jo ligështia!…
7 nëntor 1957
Ai që do të shkruajë për çështje politike, duhet të mendohet shumë mbi çdo fjali, për çdo fjalë. Në do të kuptosh se ç’ka dashur të thotë dikush, ti duhet të mendosh shumë mënyrën si e ka shkruar ai. Në do të parashikosh si do veprojë kundërshtari, duhet të mendosh pozitën e tij. Në burgun e Kaninës na lënë të rruhemi vetëm dy herë në javë. Mjetet e rrojes i mban ekonomati. Nuk e kanë vënë në zbatim në këtë burg lidhjen e duarve prapa gjatë të rruarit. Pra ruhemi vetë në mbikëqyrjen e një kapteri. Tani kemi një javë pa u rruar se mungon kapteri. Sot tek po rruhesha, roja thirri përgjegjësinë e rojeve, por ky nuk largohej dot prej meje. Alarm i madh! Të dukej sikur dikush po sulmonte kalanë. Dhe vërtetë dikush po sulmonte. Ishin turistë të huaj që po vinin të vizitonin kalanë. I zmbrapsën duke i kërcënuar nga larg. Kemi kaluar në “rrezik të madh”. Ata mund të shikonin atë që fshihej në kala: pra dy të burgosur politik!
19 nëntor 1957
Po bëhen pesë muaj e nëntëmbëdhjetë ditë që gjendem i burgosur në kalanë e Kaninës. Kur njeriu gjendet në një izolim të plotë, siç jam unë, librat do dukeshin më të këndshëm se ç’janë, por këtu libra nuk ka. Bën shumë ftohtë dhe duart më dridhen duke shkruar, por duhen hedhur shënimet në bllok. Ja, nisa të kujtoj Gjirokastrën. Një dëshirë e zjarrtë më pushton të jem atje. Kam mall e dashuri për të. Aty kam kaluar jetën e hidhur të fëmijërisë, luftën kundër mjerimit dhe okupatorit. Kam lëvizur në shumë vende gjatë jetës. Gjithnjë më ka pushtuar dashuria për vendlindjen. Kush nuk është ndarë ndonjë herë me vendlindjen, nuk mund të ketë provuar ndjenja të tilla. Në burg dashuria për lirinë, për ajrin e pastër, për diellin e ngrohtë, për vendin e të parëve është më e madhe se kudo. Sidomos kur dashuria shfaqet për një kauzë të madhe, kauzë që çmohet se është e drejtë… 22 nëntor 1957 Sot më erdhi Nedua (gruaja- shënim e red.) bashkë me Mirën (vajzën). Nedua nuk më tregoi për vështirësitë e jetës, por ia nxori në shesh Mira.
“Me se e ha bukën në mëngjes?” e pyeta unë. “Me sheqer. Nganjëherë më bën trahana Aneja”, u përgjigj Mira. Pastaj shtoi se kishte raste që Aneja nuk i jepte bukë në mëngjes dhe nga një herë ia jepte thatë. “Po pse, mos nuk ke uri”, ja ktheva unë. “Jo uri kam po…” këtu Mira një çast ngeci. “Po si duron deri në drekë?, e pyeta rishtas. “Ja ashtu…” bëri ajo me gjysmë zëri. “Mos nuk ka gjë në pazar?”, shtova unë. “Pazari është plot me bukë, me sheqer, me gjalp, po si të të them”, shpjegoi si e zënë në faj Mira me kokën përdhe. Nuk dija çfarë t’i thosha. Më qante shpirti. Gjithsesi më duhej të mbaja veten
Tradhtarët vriten pas shpine. Ne nuk jemi tradhtarë. Historia do të jetë gjyqtari i paanshëm”. Reagimi i Bahri Omarit para skuadrës së pushkatimit, kishte tronditur rëndë Bedri Spahiun. Vegimi trishtues do t’i qepej në sy për ta lënduar heraherës si një plagë e hapur.
Do t’i kthehej e rikthehej atij momenti prokurori i kunatit të Enverit disa herë, sidomos gjatë viteve të burgut. “More, ç’bëmë? Pse i vramë?”, do pyeste veten netëve të gjata të qelisë. Mesazhi i fundit i Bahri Omarit, shokut të fëmijërisë, kishte qenë i fortë, si vetë karakteri i tij. I fortë dhe domethënës.
Kur bënte prokurorin, kishte pasur disa raste të tilla, por këtë herë, marrëdhënia e veçantë me viktimën, e bënte enigmën më komplekse. Gjithsesi, detyra e donte ta çonte deri në fund ballafaqimin me njeriun e afërt të Enverit që ishte shpallur rishtas armik i popullit. Bedri Spahiu që e njihte fort mirë logjikën e kohës, nuk mund të bënte ndryshe. Në ditarin e plotësuar gjatë viteve të burgut, ka me dhjetëra faqe me kujtime nga ditë-netët e përballjes me Bahri Omarin.
Dialogu mes tyre kishte nisur që në vitet e luftës, kur ndanin mendime të ndryshme për mënyrën e reagimit ndaj okupatorit dhe rasti e solli të mbyllej te vendi i ekzekutimit. Në shënimet e Bedri Spahiut, bie në sy dyzimi i tejskajshëm për të shkuar te vendimi fatal. “Një natë para ekzekutimit, shkruan ai, më erdhi në zyrë gruaja e Bahriut. Dukej e lodhur dhe e tronditur. “Kam marrë vesh se nesër do t’i pushkatoni” – tha ajo. Po, ju përgjigja, duke i kujtuar vendimin e marrë. “Edhe tim shoq?” -shtoi me lot në sy. Të gjithë, pa përjashtim, i thashë. “Mos! E tmerrshme! E gjora unë…” u shpreh ajo me ngashërimë. Nuk mund të bëhet ndryshe, e sqarova duke i vënë përpara dokumentin me firmën e Enverit që mbaja në sirtar. Aty për aty i lashë të kuptonte se vetëm firma e tij mund të bënte mrekullinë. Nuk dija ç’ti thosha tjetër dhe e përcolla. Të nesërmen ndodhi ajo që ndodhi…”
DITAR (BURREL-BËNÇË)
26 qershor 1968
Më erdhi në takim Preng Shoreti (nga Laçi). Është rast i jashtëzakonshëm të vijë në takim një i huaj, bile i tillë është edhe për njerëzit më të afërt. Prengën e kam pasur ushtar në batalionin Kosova në vitin 1934 në kazermat e Ali Rizait. Kam shkuar mirë me të, bile përtej marrëdhënieve të thjeshta epror-vartës. Në korrik gusht 44 e takova në Bari të Italisë. Në nëntor 44 u kthye në Shqipëri dhe erdhi e më takoi në Berat ku kishim bërë qendrën në pritje të çlirimit të Tiranës. Në vitin 1947 më erdhi në Prokurori dhe më kërkoi t’i jepnim leje për përdorimin e një pushke. Mbaj mënd që ja dhamë… 23 qershor 1968 Spartaku (djali i madhshënimi red.) ka ardhur ushtar në Burrel në repart pune. Jemi pra në një qytet, por shumë larg njeri tjetrit. Sot më erdhi në takim.
3 shtator 1968
Erdhi përsëri Prenga, megjithëse unë i kisha thënë të mos vinte. Tha se do të vinte përsëri, por më nuk u duk. Si e ka hallin?!
25 nëntor 1969
Dje nuk na nxorën për ajrosje. Edhe sot gjithashtu. Ndodhemi para festave të nëntorit. Sivjet festohet 25 vjetori i Çlirimit. Ajrosja në raste festash ndalohet. Këtë radhë kjo masë filloi më herët. Pas një të keqeje, prit edhe një të mirë. 24 nëntori na mbylli brenda, por 24 nëntori na solli duhan që kishim dy muaj pa të. Sot na erdhi dhe porosia tjetër: Erdhi vaji po nuk erdhi sheqeri e shkrepëset. Sot dëgjova emrat e Koço Tashkos dhe Spiro Lepurit…
8 dhjetor 1969
Është e hënë. Është dita më e mërzitshme e javës. Ditët e tjera vjen gazeta dhe thyhet monotonia e ditës. Pjesa e oborrit ku shëtis unë ka diell. Pjesa ku shëtitin pesë të dënuar të tjerë nuk ka diell, por ka vend për tu strehuar kur bie shi. Dielli dhe strehimi janë ndarë ndërmjet meje dhe atyre. Të mirat ndahen, ky është fakt, por na ruaj Zot sikur njeriu ta përgjithësojë.Jonuz Pirizua është i vetmi njeri që kam në birucë. Si njerëz nuk ja duam të keqen njëri-tjetrit. Si ish luftëtar të Lëvizjes Antifashiste Nacionalçlirimtare (qoftë edhe pse unë nuk e kam pas njohur) kemi një konsideratë të posaçme për njëri-tjetrin e megjithatë ne jetojmë duke i shkurtuar ditët (jetën) njëri-tjetrit se të dy jetojmë në një birucë të përbashkët. Është një shkurtim jete e ngadalshme, e qetë, uniforme. Në një anë vrasim njëri-tjetrin me gazin karbonik që lëshojmë dhe në anën tjetër përvetësojmë oksigjenin e kurbaturës së birucës. Është natë, sapo kaloi oficeri i rojës për apelin e mbrëmjes.
9 dhjetor 1969
Dëgjohen çelësat në dyer e gjitonëve. Është zgjimi. Dera e parë që hapet është e Niko Shollës. Është dënuar për vjedhje me 25 vjet. E kam njohur në kampin e Fushë Krujës. Në fillim dilnim për ajrosje në të njëjtën orë, pastaj Nikua nuk doli më në shenjë proteste pse nuk e çonin në kamp pune. “Jam, ordiner, thoshte, prandaj nuk mund të rri me armiqtë në një dhomë”. Ngrë batanijet. Një erë e qelbur shpërndahet nga trupi im i palarë që në verë. Ngre dyshekun dhe shikoj çimenton të lagur. Më kujtohet Vasil Partali në kaushin numër 5 të Tiranës. Kur pamë vendin e lagur një mëngjes kujtuam se mos kishte pshurrur natën pa e ndjerë.
I ramë në qafë të shkretit plak. Për një çast mbeti në pozitë të keqe se nuk kishte si e justifikonte atë lagështirë poshtë dyshekut të tij dhe ne nuk kishte si ta shpjegonim ndryshe. Tani unë e shpjegoj. Avulli i nxehtë i trupit kalonte nga dysheku në çimento, këtu ftohej dhe kondensohej në ujë. Në qoftë se për disa ditë rresht nuk i ngre teshat, dysheku kalbet. Nuk ka filluar akoma i ftohti i madh. Këtu në dimër temperatura arrin minus 15 gradë celsius. Kështu fillon zgjimi në birucë. Po çfarë është zgjimi? Nuk e kam fjalën për zgjimin e një populli a të një klase, por për të përmendurit e njeriut nga gjumi. Gjithkush mund t’i përgjigjet në mënyra të ndryshme. Fëmija kur përmendet sheh se është në prehrin e nënës.
I dënuari kujtohet se është dita e ekzekutimit. Dashnori kujtohet se është dita e martesës. Jonuzi me 80 vitet e jetës së tij kujtohet se qenka akoma gjallë dhe unë kujtohem se duhet zbrazur qypi i nevojës.. Dëgjoj llogaritarin Pandeli Zerecin që i kërkon leje rojës për të më futur brenda gazetën. Pas pak dëgjoj të hapet sporteli dhe të mbyllet përnjëherë. Brenda sportelit ka mbetur gazeta Zëri i Popullit, e datës 9 dhjetor 1969. E hap dhe lexoj në të për diktaturës e Frankos; “Madrid/ Gjashtë baskë që ndodhen në burgun e Burgasit shpallin grevë urie në shenjë proteste kundër keqtrajtimit të tyre dhe kundër urdhrit që i ndalon ata për të folur gjuhën baske gjatë takimeve me të afërmit e tyre.
25 dhjetor 1969
Erdhi Titi(djali i vogël) dhe më takoi në Burrel. Më lanë më në fund që ta puth nëpërmjet sportelit. Ishte i dobët sikur të ishte ngritur nga varri. Nuk kishte pallto të madhe dhe dridhej nga të ftohtit. Më tha se Nadua vazhdon të jetë sëmurë. Po të mendojë njeriu sa kanë vuajtur fëmijët e mi, po të mendojë privacionet e ushqimit, të veshjes në kushtet e dimrit, mungesat e tjera të strehimit, ilaçeve etj, duhet të çmendet në qoftë se nuk i pushon zemra nga dëshpërimi. Unë rezistoj dhe duhet të rezistoj. Si sot, në vitin 1964 më provokoi Skënder Shahollari (e kishin vënë sigurimsat) në burgun e Tiranës. Pikërisht për këtë i bëra letër njoftimi (promemorie) drejtorisë së burgut dhe Prokurorisë së Tiranës. Në këtë vit fillova të shkruaj testamentin që e përfundova dhe e nisa më 25 janar 1965. Si sot isha i izoluar në burgun e kalasë së Kaninës. Bënte tmerrësisht ftohtë. Isha vetëm. Hysen Backën me Nesim Starovën e kishin larguar në tetor. Tahir Demirin e kishin larguar para disa ditëve për në “spital”…
28 dhjetor 1969
Një çast po kujtoj vrasjen e Bahri Omarit. Ai para pushkatimit u thirri shokëve; “Ktheni ballin nga pushkët! Tradhtarët vriten pas shpine. Ne nuk jemi tradhtarë. Historia do të jetë gjyqtari i paanshëm”. Historia do të jetë përfundimisht gjyqtarja e epokës tonë, e asaj që bëmë mirë dhe e asaj që bëmë keq. Po historinë nuk mund ta shkruajmë tani për tani, kur jemi në peshën e efekteve emocionale. Madje për të as që do bëhet fjalë sa të jemi gjallë ne ish protagonistët e saj.
Historia e vërtetë do fillojë të shkruhet pas vitit 2044. Pra një shekull më vonë nga periudha e triumfit të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare. Ajo do të jetë historia që do të mbetet. E ka thënë mirë Bahri Omari. Unë si ish kundërshtar i tij, i shtrohem gjyqit të historisë, gjyqit të brezave që do të kenë lindur pasi të kenë kaluar 100 vjet. Unë për vete i shtrohem në mënyrë të pakondicionuar gjykimit të brezave të shekullit pasardhës dhe shpërfill çdo gjykim të njëanshëm dhe tendencioz të gjeneratës tonë…
