Akaddemik Prof.dr. Eshref Ymeri,AAAS
E kam njohur Petron që në vitet ’60,
kur bashkë ishim student të Fakultetit të historisë dhe të filologjisë. Që prej
atyre viteve sjell në kujtesë një djalë simpatik, fytyrëqeshur, mjaft i
komunikueshëm, i dashur me shokët e grupit, i gjindshëm dhe fort optimist. Pasi
përfundoi studimet për gjuhë-letërsi shqipe, ai u emërua gazetar në
Televizionin Shqiptar. Aty, gjatë një
pune 40-vjeçare, ia përkushtoi të gjitha energjitë krijuese artit të gazetarisë.
Si djalë me karakter të admirueshëm, Petrua i pati hyrë me pasion profesionit të
vet. Që në fillim ai i pati vënë vetes detyrë që të orientohej nga idealja në
pasqyrimin e realitetit, domethënë të ishte sa më objektiv. Objektiviteti i tij
ka pasë qenë vërejtur më së miri gjatë një periudhe shumëvjeçare, kur ai përgatiste
“Enciklopedinë televizive”.
Kur gazetari është i dashuruar me profesionin e vet, atëherë
zeja e gazetarisë vjen e shndërrohet në art, në magji. Qëllon që herë-herë, në
një grumbull të madh fjalësh të një teksti të caktuar, ka pak ide dhe raporti i
vëllimit të tekstit me mendimet që përcillen në të, bie në sy dukshëm jo në
favor të këtyre të fundit. Kurse diku, në një tjetër tekst, sapo lexon vetëm disa fjali, përpara teje hapet papritmas një
humnerë e pafund mendimesh të arta, të cilat nuk je në gjendje t’i pëmbledhësh
në një vëllim të tërë. Megjithatë, një gazetari të talentuar do t’i mjaftonin
qoftë edhe disa fjali të vetme për ta arritur një gjë të tillë, çka ngjall
admirimin e lexuesit. Pikërisht i tillë ka qenë Petrua: i kursyer në fjalë, por
me begati idesh, mendimesh të çmuara.
Roli i gazetarit në jetën e përditshme
është i pazëvendësueshëm. Me kalimin e viteve, Petrua grumbulloi një përvojë të
pasur, duke krijuar bindjen se sa i rëndësishëm është roli i gazetarit si ndërmjetës
midis grupeve të ndryshme shoqërore, midis pushtetit dhe shoqërisë. Dhe, në
punë e sipër, ai bindej edhe më shumë se një ndërmjetësim i tillë mund të
arrihet kur gazetari u përmbahet shprehive të artit të gazetarisë, si edhe
standardeve të etikës profesionale.
Pas vitit 1990, Petrua iu kushtua përgatitjes
së dokumentarëve televizivë. Në të njëjtën kohë, ai ka qenë edhe skenarist
ciklesh televizive. Duhet theksuar se Petrua, si një gazetar i talentuar, ka lënë
gjurmë të pashlyeshme në pasurinë rojtinore (arkivore) të Televizionit
Shqiptar.
Pas daljes në pension, Petrua ka vite
që është zhvendosur në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe jeton familjarisht në
qytetin San Hoze (San Jose) të Kalifornisë. Në vjeshtën që kaloi ai ishte në
Tiranë, në panairin e librit, në të cilin qe prezantuar vepra e tij me titull “Të bijtë e diellit të Jugut”, të cilën
e ka hedhur në qarkullim Shtëpia botuese “Ombra
GVG”. Kur u kthy nga Tirana, Petrua më dërgoi një kopje të kësaj vepre prej
më shumë se 500 faqesh. E lexova me një kënaqësi të jashtëzakonshme.
Kur lexojmë diçka tërheqëse, mund të
biem edhe në përsiatje: sa mirë është të shkruash bukur. Por nuk është fort e
lehtë. Sepse duhet talent. Kushdo qoftë, shkrimtari apo gazetari, tek mendohet
të hedhë në letër diçka, ai përjeton një gjendje emocionale para se të ulet për
të shkruar.
Kjo vepër, e cila, në këndvështrimin
tim, është e rallë në historinë e memorialistikës shqiptare, u kushtohet nëntë
figurave emblematike të kulturës mbarëkombëtare me origjinë nga “Dielli i Bregut”. Ata janë bijtë e
shquar të atyre vendbanimeve të Bregut himariot, i cili, tradicionalisht, ka
nxjerrë nga gjiri i vet personalitete me emër të madh në historinë e kombit
shqiptar. Të renditur, alfabetikisht, me fotografi në faqen e parë të kapakut të
kësaj vepre, ata janë: Dhimitër Anagnosti (1936) nga Vunoi, Jorgji Gjikopulli
(1939) nga Dhërmiu, Lefter Çipa (1942-2021) nga Piluri, Neço Muka (1899-1934)
nga Himara, Odhise Grillo (1932-2003) nga Vunoi, Petro Marko (1913-1991) nga
Dhërmiu, Perikli Sheti (1932-2012) nga Vunoi, Robert Ndrenika (1942) nga Vunoi,
Spiro Çomora (1918-1973) nga Vunoi, lindur në Korfuz.
Në këtë libër, pas shënimit të autorit
në fillim, vijon shkrimi me titull “Përtej
mjegullës së Mjegulloshit”. Ay Petrua shpalos gjithë mallin e tij për shtëpinë
ku ka lindur, për prindërit, për fshatin e vogël Ilias me gjithsej 28 shtëpi.
Dhe përsiat me një nostalgji emocionuese:
“Iliasi është vendlindja ime, kurse
mëma ime ishte bijë Vunoi. Kur fillova të njihja veten, më bënte përshtypje
numri i paktë i shtëpive në Ilias, që nuk i kalonte të 28-at dhe shpesh dëgjoja
të thuhej se paskish qenë një qortim i rëndë i Shën Kozmait, i cili kish kaluar
në ato anë. Flitej se njeriu i Zotit, shumë e shumë kohë më parë, ish ndalur në
fshat dhe pat kërkuar një kupë ujë për të shuar etjen. Për turp e faqezezë, nuk
i kishin dhënë! Ndoshta ishte pjekur me ndonjë shpirtngushtë e koprrac, por
prapë mbetej një pandehmë, sepse askush nuk mund të provonte të vërtetën.
Asnjeri nuk të bindte se njeriu i Zotit ish parë në atë fshat. Kishin kaluar
shekuj. Sidoqoftë legjenda kish mbetur. Mallkimi i Shën Kozmait kish ardhur
gjer në ditët tona:
“Këtu, në këtë fshat, mos u bëfshin
kurrë tridhjetë shtëpi!”
[Petrua ka të drejtë. Sipas kodit moral të shqiptarit, kur
edhe hasmi të troket në derë, ai mirëpritet
me gjakftohtësi dhe i plotësohet kërkesa që ka. Por në indin e legjendës
mund të fshihet edhe diçka tjetër, me një grimcë të vërtete brenda. Dihet se
misioni i Shën Kozmait mbartte në vetvete djallëzinë - ndalimin dhe
mallkimin e gjuhës shqipe. Madje për
kryerjen e këtij misioni, ai mbante në xhep fermanin e agait të Stambollit, i
cili bashkëpunonte ngushtë me Patrikanën jo vetëm për ndalimin e shkollave shqipe,
por edhe për ndalimin e gjuhës shqipe. Bashkëpunimi në fjalë dëshmohej haptazi
me qëndrimin ndaj shumicës së kombit shqiptar, e cila, megjithëse përqafoi fenë
e errësirës otomane, nuk u trajtua me kimet nga ana e agait të Stambollit. Përkundrazi,
u trajtua me egërsinë më të madhe.
Ajo legjenda për Shën Kozmain, apo mitet në tërësi, janë
rrëfenja me një përmbajtje simbolike jo pa një domethënie në thelbin e tyre. Në
mjegullnajën e kohëve të shkuara ato e kanë një truall vërtetësie, sado i
vockël qoftë ai. Prandaj ajo legjenda për qëndrimi prej koprraci të atij
fshatarit nga Iliasi, nuk mund të mos e ketë një mikrogrimcë të vërtete brenda,
sepse personifikon qëndrimin e mbarë kombit shqiptar kundr Shën Kozmait, për
misionin e tij shkombëtarizues në trojet tona, në të cilat hapi vetëm shkolla
greke
Për misionin e Shën Kozmait në trojet tona nuk dëshiroj të
citoj ndokënd nga historianët apo studiuesit shqiptarë, për të cilët grigja
janullatiste në Shqipëri mendon se ata “shtrembërojnë” të vërtetën. Prandaj po
citoj një autor të huaj.
Prifti katolik francez i
urdhrit të lazaritëve dhe autor i historisë së parë të shkruar të
Shqipërisë,
Zhan Klod Faveirial (Jean-Claude Faveyrial (1817-1893), shkruan:
“…dy fjalë për murgun Kozma, roli i të cilit
ka qënë tepër rrënimtar për kombin shqiptar dhe vllah. Murg i Malit Atos,
Kozma, lindi në Etoli, dhe u vra i ngulur në hu, më 24 gusht 1779, me
urdhër të Kurt pashë Beratit… për faktin, se ky ishte një agjent politik, i
cili, duke shkuar nga fshati në fshat, nuk predikonte Ungjillin, po kërcënonte
me shkishërim nga Patriarkati grek të gjithë vllehët dhe shqiptarët që
nuk flisnin vetëm greqisht”. (Citohet sipas: Zhan Klod Faveirial. “Historia
(më e vjetër) e Shqipërisë”. Plejad. Tiranë 2004, f. 389)].
Malli për shtëpinë, për prindërit dhe përgjithësisht
nostalgjia për vendlindjen, janë ndjenja të thella që Petros i burojnë nga
shpirti
Petrua përjeton një gjendje emocionale
dhe psikologjike “infektuese” për të gjithë ata që i brejnë kujtimet për vendlindjen e largët. Sepse ai vërtet
ndodhet larg truallit ku lindi dhe u rrit, por një pjesëz e shpirtit të tij ka
mbetur atje.
Për përgatitjen e kësaj vepre të nivelit
akademik, Petrua ka shfrytëzuar arkivin e pasur personal dhe një mori të tërë
burimesh të tjera për jetën dhe krijimtarinë e këtyre mjeshtërve të rrallë të
artit shqiptar. Janë 90 burime të shfrytëzuara, çka dëshmon më së
miri për volumin e madh të punës që Petrua ka përballuar me këmbënguljen shembullore
të një hulumtuesi të paepur.
Tek përshkruan pasionin e punës regjisoriale të
Dhimitër Anagnostit, Petrua thekson se vetëm për zbulimin e tipit të aktorit të
vogël Gjino në filmin “Përrallë nga e kaluara”, atij i qe dashur të vinte “në
provë” 3500 fëmijë, derisa, më në fund, pati pikasur 12-vjeçarin Admir Sorra për
një rol të tillë. Kjo dëshmon se ç’këmbëngulje dhe ç’vendosmëri mrekullore e
karakterizonte këtë rëgjisori të madh për gjetjen aktorit sa më të përshtatshëm
dhe sa më bindës në rolin që do të
luante, si hero i komedisë së Çajupit “14-vjeç dhëndër”.
Në përshkrimin e jetës së këtyre nëntë
figurave të nderuara, Petrua ka zbuluar çaste që të mallëngjejnë, deri në
trishtim të thellë. Poeti i lirikave befasuese me bukuri dehëse Lefter Çipa,
dikur pati menduar të ngulej në Vlorë. Asokohe ai pati shkruar një poezi që
fillonte me vargjet e këngës në vijim.
Vlora jonë qytet i bukur,
Rreth e qark o me ulli,
Djem e vajza porsi flutur
Gjithmonë do kthehen te ti.
Por, për habinë e autorit, gjatë ekzekutimit të
këngës para artdashësve nga trioja e famshme vlonjate - Meliha Doda, Konstandin
Thana dhe Reshat Osmani -, vargu i fundit ishte ndryshuar dhe zëvendësuar me
vargun “Që i rrit nëna parti”. Politikës që pati dhënë urdhër për një ndryshim
të tillë, nuk i pati bërë absolutisht përshtypje që vargjet e asaj kënge poeti
ua pati kushtuar Themistokli Mones, Petro Markos, Vangjel Karbunarës, Elham
Hamzarait dhe shumë djemve të tjerë, të cilët, siç shkruan Petrua, “studiuan nëpër
botë dhe u kthyen në Vlorë”. Pas këtij qëndrimi fyes ndaj vargjeve të tij,
liriku i madh Lefter Çipa i dha karar se
nuk ia vlente të vazhdonte të jetonte në Vlorë dhe kthye në Pilurin e tij të dashur.
Po se mos është hera e parë që politika ka ndërhyrë
brutalisht për ndryshimin e vargjeve poetike. Le të kujtojmë për një çast refrenin
e vargjeve në këngën “Xhamadani vija-vija”. Vargu i fundit i atij refreni “Sa e
madhe është Shqipëria!”, në koncertet festive, ku janë të pranishëm edhe
politikanë, ndryshohet “Sa e madhe është shqiptaria”. Politikanëve tanë, si
servilë të regjur, u shkon lodra para të huajve, prandaj edhe s’guxojnë të
hapin gojën për krimin e rëndë që patën kryer pararendësit e tyre me copëtimin e
trojeve tona etnike.
Po kaq emocionuese janë faqet, ku bëhet fjalë për lirikun e përmasave
mitike, poetin Neço Muka, me vargjet e magjishme të të cilit është mbrujtur
legjenda e këngës himariote.
Me nota të theksuara prekëse, Petrua ka përshkruar
jetën e Petro Markos, e atij njeriu të madh të letrave shqipe, me karakter burrëror
të jashtëzakonshëm, i cili, paçka se ishte burgosur nga pushtuesit italianë, ra
pre edhe e diktaturës së egër komuniste që pati vendosur në vendin tonë askushi
me emrin Enver Hoxha, gjysmaku, pa kulturë universitare, por i përzgjedhuri me
shumë kujdes nga serbosllavizmi për në krye të partisë.
Të ngjall shumë respekt talenti këtij shkrimtari me dinjitet të lartë kombëtar,
u cili nuk dinte t’i bënte temena politikës. E paharruar mbetet një bisedë e
tij me të birin në dhjetor të vitit 1991, pak ditë para se të ndërronte jetë më
27 dhjetor. Në atë bisedë ai ka bërë një parashikim befasues që e vërtetoi
koha:
“O Madu, kujton se po vjen demokracia në Shqipëri?
Pa kaluar dhe 50 vjet s’bëhet hapi i parë për të kaluar në demokraci”.
Tronditëse janë faqet e librit, ku Petrua, jo
pa emocion të thellë, bën fjalë për jetën e kirurgut të famshëm Perikli Sheti,
i diplomuar shkëlqyeshëm në universitetin e famshëm të mjekësisë “Seçenov” të
Moskës dhe i vlerësuar po shkëlqyeshëm në të njëjtin universitet për marrjen e
gradës “kandidat i shkencave mjekësore”.
Ky kirurg me përgatitje të lartë profesionale,
filloi punën në spitalin e Tiranës, ku ra në sy menjëherë për talentin e tij
mbresëlënës. Por egoizmi, smira, xhelozia e kolegëve, dukuri fort të shëmtuara
këto për ne shqiptarët në qëndrimin ndaj një njeriu të talentuar, e bënë punën
e vet: kirurgun e madh e transferuan në
spitalin e Elbasanit.
Të mjerët kolegë smirëzinj që u mungonte “tharmi”
i formimit kulturor. Donin “të arrinin” madhështinë e talentit të kirurgut
Perikli Shetit përmes armës së ligësisë - largimit të tij nga spitali i Tiranës.
Shkrimtaria
dhe dramaturgia austriake Eshenbah (Marie von Ebner‑Eschenbach
- 1830-1916)
ka thënë:
“Madhështia
arrihet atëherë, kur, pa smirë, ndjek nga afër se si të tjerët shënojnë ato
suksese, të cilat ti vetë i ke si pikësynim”.
Në Elbasan kirurgu u njoh dhe u martua me një
vajzë me prejardhje nga një familje shumë e nderuar, e cila, megjithëse kishte dhënë
kontributin e vet gjatë luftës, më pas babai i saj kishte fituar mërinë e
autoriteteve komuniste. Pse? Sepse pati kërkuar që të diskutoheshin materialet
e Kongresit XX të partisë komuniste të Bashkimit Sovjetik, ku u kritikua ashpër
kulti i Stalinit. Për këtë ai u akuzua se qenkej pajtuar me revizionistët
sovjetikë. Përsëri smirë, xhelozi dhe shpifje në adresë të atij kirurgu që kishte
bërë emër në mbarë vendin dhe që në klinikën ku punonte vinin pacientë nga shumë
zona, madje edhe nga Tirana, deri edhe nga Vunoi. Përfundimi: kirurgu
arrestohet dhe bën disa vjet burg. Pas përfundimit të burgut, e emëruan në
Spitalin e Peqinit. Vajmedet për diktaturën enveriste se si e trajtonte atë
personalitet me aq autoritet të lart në lëmin e mjekësisë kirurgjikale.
Pas hapjes së ambasadave më 2 korrik 1990, kirurgu
hijerëndë u fut familjarisht në ambasadën italiane. Nënkuptohet dukshëm
tronditja shpirtërore që përjeton Petrua kur përshkruan largimin përfundimtar të
asaj familjeje nga atdheu, të cilin diktatura krimnale e Enver Hoxhës ia kishte
shndërruar në skëterrë: Ja ç’thotë Petrua:
“…Vapori me 800 pasagjerë kish lënë portin e
Durrësit dhe pak nga pak bregdeti shqiptar po mbetej pas. Nga Shetajt asnjëri
s’e pati kthyert kokën pas. Nuk kishin as mall, as emocion, as nostalgji. Edhe
ditët e fundit, kur prisnin në ambasadë të pajiseshin me dokumente, pushtetarët
cinikë e hakmarrës nuk lejonin të furnizoheshin as me ujë. S’paskishin të ngopur
me urrejtje”.
Kjo skenë kaq trishtuese të sjell në kujtesë,
deri në përlotje, një ese të shkurtër të tenorit të njohur në mbarë botën Agim
Hushi. Eseja mban titullin:
“Më vjen turp që jam shqiptar!
Më vjen turp që i takoj këtij kombi të keq! Atdhe i dështuar!” (Faqja e internetit
“Shqiptari.net”.
09 prill 2019’).
Në këtë
ese, që meriton të titullohet “Kënga e vajtimit”,
tenori i shquar, të cilit zhgënjimi i thellë ia pati lënduar zemrën rëndë, shkruan:
“Së fundmi, rikthimi në
qytetin tim, atje ku filloi karriera
ime: në “Sydney Opera”! Ndihem kaq i lumtur dhe krenar për këtë rikthim
dinjitoz si qytetar australian!
Pas një viti qesharak, më së fundmi, erdha edhe unë te
termat seriozë të realitetit të një atdheu të dështuar, që është kapur për fyti
dhe po jep shpirt në duart e një kaste kriminale, ku vlerë kanë vetëm hajdutët,
maskarenjtë, injorantët, baballarët tanë të kombit me hundët zbardhur nga
kokaina. Më bëtë të më vijë turp nga vetja që jam bashkëkombësi juaj!”.
[Tenori me zë
mahnitës nëpër skenat e botës, në vitin 2017 u largua nga atdheu amë një herë e
përgjithmonë, kur Rama ishte dhe vazhdon të jetë në kulmin e pushtetit, të
cilin e ka ushtruar me një zell të paparë
për varfërimin e shumicës së shqiptarëve, me pasoja të rënda shpopullimin e
Shqipërisë, si pikësynim i tij. Tabori i madh i “bujkrobërve socialistë” që
mban Ramën në krye të partisë, do të bënte mirë që esenë e dhimbshme të tenorit
Agim Hushi ta mbante si “medalje” në qafë, se ndoshta, ndonjë ditë, do t’i
zgjonte nga gjumi i rëndë letargjik ku kanë rënë që prej gati17 vjetësh, me
shpresë se mund t’i ndihmojë ta drejtojnë kurrizin sadopak dhe ta heqin qafe
kryetarin e tyre që ka zënë erë në kolltukun e vet.]
Kirurgu
me famë Perikli Sheti përfundoi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku
autoritetet shkencore të mjekësisë e vlerësuan lart talentin e tij dhe e
emëruan në punë. Sigurisht. Sepse, siç shkruan Petrua, “Amerika është vend i
mundësive të panumërta, aty nuk e ke barrën e origjinës…”.
Arti i gazetarisë kërkon nga gazetari
një horizont të gjerë kulturor, kërkon që ai të pajiset me dije enciklopedike.
Sepse janë të paparashikueshme situatat ku ai mund të ndodhet gjatë ushtrimit të
profesionit të vet. Prandaj prej tij kërkohet njohja e thellë e leksikut të
shqipes në shumë fusha të dijes. Në këtë aspekt, përgatitja e tij të kujton përgatitjen
e përkthyesit gojor, i cili duhet të jetë në gjendje ta zotërojë mirë leksikun
në fjalë, sepse nuk dihet se cila do të jetë tema e bisedës mes dy
personaliteteve politike që flasin gjuhë të ndryshme. Në bisedën e tyre mund të
preken probleme jo vetëm nga sfera e politikës, por edhe nga fusha të tjera, si
bujqësia, detaria, ekonomia, gjeologjia, letërsia, mjekësia e kështu me radhë. Në
këtë libër me vlera artistike njohëse, Petrua dallohet për analiza ngushtësisht
profesionale nga sfera e terminologjisë poetike kur bën fjalë për krijimtarinë
e Odhise Grillos, si një zë i fuqishëm i letërsisë për fëmijë, e terminologjisë
humoristike dhe satirike kur analizon krijimtarinë e Spiro Çomorës. Ai derdh tërë
talentin e vet kur zbulon magjinë e leksikut të shqipes në artin skenik dhe
kinematografik të lojës së artistit të madh Robert Ndrenika, apo në sferën e
arteve të bukura kur ndalet në veprat e piktorit Jorgji Gjikopulli. Pikërisht në
magjinë e leksikut të shqipes zbulohet dukshëm aftësia e Petros për të folur me
gjuhën e kritikut letrar, e kritikut të artit skenik dhe kinematografik, me
gjuhën e kritikut të arteve të bukura.
Nëntë personalitetet e kësaj vepre
prezantohen në rrethin e gjerë të bashëpunëtorëve të tyre të shumtë. Në këtë
aspekt, kjo vepër është një enciklopedi e vërtetë e krijimtarisë së figurave të
shquara të artit dhe të kulturës sonë kombëtare.
Kjo vepër e Petros i përcjell lexuesit gëzim
dhe bukuri. Domosdo. Sepse gazetari ka për mision të krijojë bukurinë e
mendimit, të veshur me bukurinë fjalës. Prandaj ai i ngjall lexuesit interesim
të veçantë për figurën e nëntë personaliteteve që ka plazmuar në këtë vepër,
çka është rezultat i aftësisë së tij për ta ndier forcën e fjalës, për ta lëmuar
frazën. Petrua
është mjeshtër i fjalës. Ai e vlerëson lart rolin e saj të jashtëzakonshëm në
komunikimin me lexuesin, prandaj e
dashuron fjalën. Ai punon me fjalën me një këmbëngulje sizifiane, i jep asaj
formën e duhur, shkëlqimin, emocionin,
mprehtësinë. Ai është një “kumbar” i përkryer i “miqësimit” të fjalëve në
përtejanën e ngjarjeve që pasqyron me
penën e tij.
Kaliforni, 31 janar 2022
