Prof.dr. Resmi Osmani
Esse
Në botimet nga mbledhësit e folklorit të krahinës së Çamërisë “Këngë popullore nga Çamëria”, “Rënkimet e Çamërisë” nga Fatos Mero Rrapaj, “Gurra popullore çame” nga Sejdi Kondi,dhe “Bilbila e thëllëza çame” nga Ibrahim Hoxha, etj. ka prurje të bollshme edhe të poezisë popullore lirike dashurore, e cila është veçanërisht e larmishme në përmbajtje, tipologji dhe në shumëformësinë e shprehjes së ndjenjave. Ka në to lirizëm , magjepsje, fisnikëri, brishtësi, tejpamësi dhe fluiditet, që shprehin gjendjet ideoemocionale, drithërimin e shpirtit, të mallit dhe vuajtjes, për një nga ndjemjat sublime të njeriut, atë të dashurisë. Ka në to gjetje artistike, bukuri të mahnitshme të figurave, metaforave e krahasimeve. Janë krijime të mirëfillta, nganjëherë të paarritshme të poetëve anonimë, njëra më e bukur se tjetra, të cilat përveç kënaqësisë dhe ndjesisë artistike, të ngjallin përfytyrime e imazhe si mirazhe virtuale të ngjarjeve, apo për të vajzat dhe djemtë që u kushtohen.
Ndonëse çamët u shpërngulën me dhunë nga trojet e veta, ata morën të gjalla në kujtesë trashëgiminë gojore, e cila është pjesë e historisë dhe kulturës së tyre. Ajo është kronikë gjeografike , e fshatrave dhe qyteteve të Çamërisë, por në të nuk mungon as Përmeti,Vlora, Berati, Delvina etj. Ato janë enciklopedi e ndodhive dashurore, ku janë derdhur me art dhe jetësuar ndjesitë dhe dridhjet shpirtërore të shpirtit çam, kushtuar ndjenjës fisnike e më të bukur, atë të dashurisë. Janë një botë e mbushur me bukuri dhe dashuri.
Gjykuar nga përmbajtja e ndodhive që trajtojnë, si dhe leksikut e frazeologjisë, të shumtat janë krijime të shekujve XVIII-XIX. Për studiuesin janë një pasuri e tërë, ku ka lëndë të mjaftueshme për jetën shpirtërore e zakonore. Mbi të gjitha ato janë dëshmi e talentit të rapsodëve dhe bardëve gjenialë të asaj krahine, e asaj ” popullate heroike,të talentuar, jashtëzakonisht vitale, të zgjuar, aktive, plot kolorit.[1]”
1.LIRIKA E DASHURISË
Në Çamëri, kur në familje lindej vajzë ”Nuk nxiheshin trarët e shtëpisë”. Vajza rritej me kujdes, e pse jo edhe me pekule: Leno e rritur hajdhjare/e rritur stane më stane/e rritur me djathë nape/ushqier me bukëvale. Vajza kishte të drejtë trashëgimie. Ajo rritej dhe edukohej me kujdes, që krushqia të bëhej me miq të mirë dhe atje ku të shkonte (se ishte derë e botës), të nderonte prindërit dhe fisin.
Bukuria. Bukuria femërore dhe hijeshia mashkullore, në aspektin pamor, atë fizik, janë shkaqe të gjithmonshme që jetësojnë buisjen e lastarëve të ndjenjës së dashurisë, që gjendet e ndryrë dhe e fjetur brenda shpirtit njerëzor, si një thesar i ndritur, si një pasuri e mundshme ndjenjash, fisnike, që krijon gjendje emocionale dalldisëse e të pazakonta, që shpesh i japin jetës tjetër rrjedhë.
Sytë janë dritaret e shpirtit. Janë ata të parët, që vërejnë bukurinë, pastaj vjen habia, hutimi, dëshira e papërmbajtur për ta riparë bukurinë, që i ka dhënë flakën ndjenjës së dashurisë.
Heroinat e këngëve janë vajzat, që kanë jetuar në fshatrat dhe qytetet e Çamërisë. Ato kanë identitet, emrat e tyre. Shpesh ato nuk janë individë të veçantë, por grupe vajzash të Kastrisë apo të Filatit. Kjo i bën që tipologjikisht, ato të jenë këngë përkushtimi. Si për shembull Katero, Maro, Medo, Lushe, Mine,Hasine, Vasijeko, Angjelinë, Fato, Vasho etj. Ato nuk janë anonime, shpesh në vargje thuhet edhe të kujt janë; Vitore bilë e Hasanit, Vashua e bila e Papa Jorgjit, Katerua e Koronit, e bila e Vasilit lart në Pllotare, etj. Këto si dhe dhjetëra e dhjetëra vajza apo nuse të tjera, që janë objekt adhurimi dashurie, poeti popullor me filigranin e fjalës, ka qendisur portrete me bukuri të rrallë, të pangjashëm me njëri- tjetrin.
Çdo varg ka një figurë apo krahasim cilësor për të vënë në pah bukurinë magjepsëse të vajzës. Ato krahasohen me sorkadhen, kunadhen, thëllëzën, petriten, gjeraqinën, shqiponjën, pëllumbeshën bejkën e bardhë, nepërkën pikalore, zogën, me diellin e ndritur,me yjet rrëzëllitës,me hënën, me lulet,trëndafilin dhe trëndelinën. E gjithë pamja dhe trupi i vajzës kanë dhe rrezatojnë bukuri: kurmi si selvi, meskëputura, qafë e gushëbukura, syri si inxhi, vetulla gjëlpërë, vetulla e shkruar, gushëbardha, faqemolla, ballargjenda, leshverdha, buzburbuqe, buzëlule, gjokset si dy mollë në gji, kocat(gërshetat) si ngjalë.
Bukurinë e nxjerin më në pah edhe paralelizmat figurative, që përdoren mjeshtërisht dhe me vend: Del hëna ka mali/llamburin shtëpia; një thëllëzë edhe një vitë/mbi dunja lëshojnë dritë; këndon bilbili në baçe/ del vajza e sheh;Trëndafil i bardhë/zuri hapi fletë/ viti që të vijë /vetëm mos të gjetë… etj. Është për t’u vënë në dukje se shpesh, si në eposin homerik, për të dhënë të tërën, përdoret e pjesëshmja: friti era t’u hap coha/ për një çikë t’u duk dora/dora jote e bardhë e butë… Detaj ky shumë i gjetur që nxit përfytyrimin dhe fantazinë. Mos vallë e tëra kjo bukuri e vajzave çame, është diçka e idealizuar dhe jashtë realitetit? Një trill dhe fantazi e të dashuruarve apo bardëve këngëtarë?
Në vitin 2004, mu dha rasti t’i bija Greqisë nga jugu në veri. E vërteta është se nuk më zuri syri ndonjë “Helenë”. Kur mbërritëm në Janinë, ishte e diel pasdite dhe bulevardi ishte mbushur me vajza shtathedhura, fytyrëbardha, njëra më e bukur se tjetra. Pyeta për këtë dukuri shoqëruesin grek, z.Krustalis. “Janë racë çame”, mu përgjigj ai me seriozitet.
E si të mos dashuroheshin djemtë pas të tilla bukurive?
Në këngët lirike të dashurisë, nuk kishte si të mbetej mënjanë edhe hijeshia mashkullore e djemve të dashuruar, ngaqë një vajzë e bukur s’ka si të mos dojë një djalë të hijshëm(Për të mos thënë të bukur). Më së shumti djali quhet “trim”,”bujar” e mesa duket, me këtë janë thënë të tëra, por nuk mungojnë edhe epitete përcaktuese vlerash hijeshie. Djali krahasohet me fajkuan, me bilbilin, me yllin, me dritën, me shtatin si selvia: O djem si selvia/ ju do vashëria/ ata djeltë e mirë/ gurë xhevahirë/ ata djeltë e bukur / bijnë bota shuqur. Por sidoqoftë, epitetet, figurat dhe krahasimet për djemtë janë më të kursyera, ndoshta ngaqë ata janë personat veprues, por nuk përjashtohen edhe rastet kur nismëtare për shprehjen e ndjenjave është edhe vajza.
Dashuria. Kjo ndjenjë njerëzore e bukur, e magjishme, që ndodhet në shpirtin dhe zemrën e gjithkujt e që e shoqëron në aspekte të ndryshme gjithë jetën, si kërkesë që të duash e të të duan, ka si pjesë të vetën brenda unit të të dy gjinive edhe dashurinë erotike, që ndoshta është ndjesia më e bukur, si një dëshirë për të gëzuar jo vetëm shpirtërisht hiret e të dashurës apo të dashurit të zgjedhur. Dashurinë, në subjektin që po shqyrtojmë, duhet ta vendosim në kornizën e kohës kur u krijua dhe kushtet social - ekonomike dhe zakonore e psikologjike, pasi ato janë edhe parakushte për lindjen dhe realizimin e dashurisë. Këta faktorë gjejnë pasqyrim të shpeshtë në këtë krijimtari.
Vajzat(vashazt), sapo arrinin moshën e pragrinisë, qëndronin të vluara, mbylleshin në shtëpi, kështu edhe nuset e gratë e reja. Daljet e tyre ishin të rralla, por edhe kur dilnin ishin të shoqëruara.
Mundësitë që djemtë të shihnin vajzat ishin të pakta dhe kur i shihnin, kjo ndodhte shpejt, thuajse sa hap e mbyll sytë dhe ngulej thellë në kujtesë si një befasi e bukur. Më i mundshëm ishte takimi në krua: Më kishe vatur në krua/ të laje rrobat e tua. Ose: Ne ulliri në vorua/dil vajzo se diç të dua/ të vemi bashkë në krua; Piqemi pse s’piqemi/ te burimi mbi shtëpi. Vajza shfaqet në dritare dhe aty e sheh djali: Nën penxhere të shkova/ ngrita sitë e të vëzhdrova. Rrugicave, tinëzisht: Në sokak të ngushtë/ takove bandillë/ të puthi në gushë/ të mori shaminë; në shkallët e shtëpisë: Cila ishtë ajo në shkallë?/ as aman fustane bardhë. Shamikuqja zerdeli/ ke dalë në shkallë e rri… Vend takimi dhe shikimi ishte edhe kisha, te sofati i klishës: po të rrëmben djali/ ne sofati I klishës/ moj më e bardhë qafa/ se jak’ e këmishës… Mu ne klisha ne skoloi/ na vjen mikja ka kroi/ na dogji na përvëloi… Një tjetër por vendtakimi e njohje ishte edhe gjatë punës, apo në stane, sidomos për vajzat kristiane; Marua që kuarr grurë ose: Ngreu Maro ngana dhëntë/ nuk ngrihem dot ka ergjëntë/ ngreu moj Maro ngana dhitë/ nuk ngrihem dot ka florinjtë….
Aq e madhe ishte dëshira për të parë vajzat,sa djali I drejtohet malit: O ti mal më hap mejdanë,/ të shoh bellat me çobanë…. Ulu mal të shoh Kastrinë, të shoh bellatë ku rrinë. Dhe lindte dashuria. Një dashuri dalldisëse e marramendëse, tepër romantike, që më pas nxiste përfytyrimin për jetën dhe gjendjen e vajzës.
Dashuria, në aspektin moral, ishte ndjenjë e ndaluar. Shpesh,djemtë ishin të ndrojtur për t’i shprehur ndjenjat e tyre vashazve: T’i flasë m’u muarr gola/ ta ngasë se çm’u tha dora/ ta ndiqja se çm’u tha këmba…. Për të dashuruarit kjo ishte një ndjenjë shpirtërore e fuqishme, por fizikisht e ndaluar, mungesore. Që mundësisht të mbahej e fshehur, e paditur nga të tjerët: Mos folë se na ndjen jot-ëmë/ mos folë se na ndjen im-atë/ dhe na bën hatanë… Por a mund të ndalohen ndjenjat?! Kurrsesi jo.
Dëshira për të dashuruar dhe pamundësia për ta realizuar, ishte një dramë më vete, që sillte pasoja nganjëherë edhe tragjike. Në vargjet shprehen edhe gëzimet, por edhe vuajtjet apo brengat që sjell dashuria. Ato janë të shumta e të llojllojta dhe më së shpeshti vuajtje shpirtërore dhe psikologjioke: Në hije të mirgalesë(bajames)/ dridhet buza e Bidesë /si lule garufalesë . Aq e fortë është ndjenja e dashurisë saqë: Për të bilën e së vesë/ vura krietë të vdesë…./thaçë se më dolli shpirti/ as aman se më sëmure / në dhe të gjallë më vure… Më digjej xhani/ më digjej vuxhuti. Vajza zemër plasur shfren dufin dhe i drejtohet së ëmës: O moj nanë e zeza nanë/ pse s’më lë të marr çobanë? Ose: klaj natë e klaj ditë/ klaj një djalë si dritë. Kurse djali I dashuruar, por që nuk arrin t’ia shprehë vajzës, përjeton vuajtje: Bije të fle gjumi s’më zë…..As buka s’më hahet/ as uji s’më pihet/ gjumi s’më flihetë/ një merak që kam ai mua s’më hilqetë.
Zjarmia e dashurisë shkakton edhe ethe: Vura dorënë në ballë/më lanë ethet a s’më lanë?/ më latë ethe a do më lini?/ thuamëni ç’do më bini? Të njëjta janë edhe vuajtjet e vajzës së dashuruar, forca e dashurisë së pashprehur e të ndrydhur shkaktonte shkatërrim të shëndetit: Mbi shtëpi të shkova prëmë/ më thanë se je sëmurë. Djali I thotë: Edhe ethet po të zunë/ gjismatë do t’i marr unë/ se jam djalë e duroj shumë/ duroj plumbin dhe barutnë! Për të relizuar përmbushjen e dashurisë, djali është i gatshëm të bëjë çdo sakrificë, duke paguar çdo çmim: Dizet kollonata rroba të kërsafta/të mirrte për grua atë qafëgjatë/di kocat e saja kthierë mënjanë/ të ma epte njerën sa të nxjerr meraknë.
Në pritje të triumfit të dashurisë së tyre, të rinjtë shpresojnë dhe durojnë dhe ja si shprehet kjo në njërën nga këngët: Zemrat ton si durojnë?/ si duron mali me borë./ Sa do durojmë u e ti?/Sa të treten borë e shi dhe të çelë bari I ri/ në male dhe në vërri/ do durojmë o siri I zi! Por edhe pas këtij durimi të heshtur, vinte zhgënjimi: prindërit i martonin fëmijët e tyre sipas zakoneve të krahinës. Është e njohur kënga “Kalesh e Xhixhosë” ku i këndohet me dhimbje, mall e plot ndjenja ndarjes nga martesa e vajzës në një fshat të largët : Kalesh e xhixhosë moj/ malli do na marrë/ pa vatur një javë/ dashurinë që keshëm/ mbaje mënd te mbajmë… Që vajza ta ketë të mundur ta shohë ish të dashurin, u lutet prindërve: O baba, ashtu më rruash/ mërguar të mos më gjuash./Nanë edhe baba mejtoni/ mërguar mos më martoni/ po te një shtëpi gjitoni…Por edhe kur kjo ndodhte, takimet ishin thuajse të pamundura dhe ja si thuhet në vargjet e një kënge: Shihemi me golë s’flasim/ si durojmë edhe s’pëlcasim.
Në lirikën dashurore, nuk mbeten pa trajtuar edhe dallimet shoqërore dhe martesat e pabarabarta. Shoqëria çame, megjithëse në shumicën e saj me fshatarë të lirë, kishte dallime të dukshme të gjendjes pasurore apo të dyerve të para dhe fisnikërisë së fisit. Por është e njohur që dashuria, nuk i njeh pengesa të tilla, ndërsa përgjigja është tejet refuzuese. Ja si thuhet në njerën prej këngëve: Palo fukara më thnë/ për ne nuk e ke takanë? Po ti peristere(pëllumbeshë) ç’thua/ të të pres atje në krua?.
Shpesh, për arsye ekonomike, bëheshin edhe martesa të padëshiruara, që këto nuk i kanë shpëtuar vemendjes së poetit popullor: Më dhe një burrë ka leshrat zbardhuar/nga sit e verbuar, ka dhëmbët rralluar/ jo për t’u trashëguar. Por kjo është e kundërta e dëshirës së vajzës, e cila shpall; S’dua gjënë e mallë e shkretë dua burrë të shkoj jetë. Ndërsa në një këngë tjetër me doza humori vjen ankesa:Jam në hall moj motra/çish të bi e varfëra/ kam një burrë budalla/ tri okë kukulle ha.
Dihet që në Çamëri kishte edhe një pjesë banorësh të besimit kristian. Kjo ishte një pengesë, por dashuria shpesh nuk donte të dinte për këtë ndarje. Ishin të shpeshta rastet e dashurive midis djemve e vajzave me besime fetare të ndryshme: Ajo çupa vllahë/ dërgoi një lajmë: vllezër mos kërkoni /se shkoj me jeranë!/Dhespot efendia/ i dërgoi një lajmë/ të mos ndërrosh besën po të rrish kristiankë. Dashuria ishte më e fortë se ndasitë fetare.
Në mbyllje të kësaj trajtese modeste, duhet vënë në dukje se në aspektin stilistikor dhe të thurjes, në këngët lirike dashurore, populli ks mjë sens mase të admirueshëm të fjalës, ose më saktëvihet re ekonomia e fjalës,me pak fjalë , me disa vargje të kursyer thuhet shumë, ndërsa figuracioni, krahasimet dhe mjetet e tjera stilistike,të pranishme pothuajse në çdo varg u japin atyre bukuri dhe ndjesi shpirtërore emocionuese. Gjuha, leksiku edhe pse dialektor, është i zgjedhur, dhe askund nuk vërehen banalitete apo vulgarizime. Sipas natyrës së subjektit është përshtatur edhe vargëzimi më së shumti tetë, dymbëdhjetë dhe pesërrokshi, ndërsa rimat janë kryesisht të puthura dhe të kryqëzuara. Nuk mungojnë edhe asonancat e rrallë gjenden vargje të parimuar. Lirika çame e dashurisë ka një ritëm dhe dinamikë të brendshme, ku ndjehet dhe është e dukshme lëvizja në kohë e hapësirë. Kjo e bën atë më të qartë dhe sa fluide aq dhe të prekshme e konkrete.
Këngët lirike të dashurisë të Çamërisë, janë shprehje e shpirtit poetik të popullsisë së kësaj krahine, si dhe në to narytshëm ka ndikuar natyra e bukur, gati-gati përrallore si dhe aromat e veçanta që vinë nga luginat e lumenjve, pyjet dhe brigjet e detit.
Me vlerat e saj të spikatura, ajo është pjesë e trashëgimisë shpirtërore të hapësirave mbarëkombëtare shqiptare.
2. VANË NANËS E I THANË
Në trashëgiminë folklorike të krahinës së Çamërisë, që
është një thesar me qindra krijime perla, ku pulson dhe regëtin me drithërimë
shpirti çam, studiuesi, sa herë që t’i drejtohet,do të gjejë befasira dhe lëndë
të mjaftueshme për të trajtuar historinë dhe botën shpirtërore të kësaj
krahine, që më i913 u shkëput dhunshëm nga trupi i atdheut.Në këtë pjesë të
dytë të kësaj eseje, do të trajtohet këndvështrimi për botën shpirtërore të nënës çame.
* * *
Çamëria mitike, vendi i orakullit pellasgjik të Dodonës
, i lumit te Akeronit dhe Nekromantisë, ku Odiseu takoi shpirtrat e të vdekurve,që
nga ai I nënës dhe shokëve të tij , vendi i elimëve gjigandë, e bukur dhe e
begatë, e lagur nga ujërat e Jonit, me pesë skela, e ndodhur në veri te botës
greke, që së lashti ishte portqa hyrese nga perëndimi për në lindje. Si e tillë,
ajo ishte e lakmuar dhe shesh luftrash të paprera, kundër maqedonasve, romakëve,
dyndjeve sllave, anzhuinëve, turqve dhe ne kohët më të vona i fqinjëve jugorë grekë. Toka e Çamërise ështe
e mbrujtur me gjak dhe nëntoka e saj e mbjelle me eshtra. Çdo brezi i takonte të
kishte luftën e vet dhe t’i paguante lirisë haraçin e gjakut. Kësisoj luftërat
dhe pasojat e saj ishin si një fatalitet I pashmangshëm, si nje kusht ekzistencial.
Veç shkatërrimit dhe rrënimit, humbja me e madhe ishte ajo e jetëve njerëzore.
Vdekja, si dukuri natyrore, sido që është një ndodhi e pranuar dhe e
pashmangshme kur ndodh natyrshëm, sidoqoftë
është e rëndë, e hidhur dhe e dhimbshme. Ndërsa kur jeta shkëputet në lule të
moshës, përjetimi i saj nga prindërit e të afërmit, është tejet i rëndë, si një
goditje rrufeje, që e kthen shpirtin në gërmadhë pikëllimi. Por ndjenja e
nderit, detyrës, krenarise, kur jeta flijohet për një kauzë të
drejtë, vendos një barazpeshë ndijesore, ku dalin në reliev trimëria, guximi
dhe vetëmohimi. Kjo ndodh në të shumtat e këngëve trimërore, veçanërisht në ato
ku luftohet për vatrën,nderin dhe atdheun.
Në folklorin çam, janë me qindra këngët, baladat e vajrënkimet,
ku rapsodët mjeshtërisht kanë ngallmuar gurët e çmuar të fjalës, në vargje me
bukuri dhe forcë mahnitëse. Aty janë ndodhitë trimërore, në përkujtim të akteve
burrërore dhe të trimave, të ngjara në tërë hapësirën çame apo edhe jashtë saj.
Ato janë si një enciklopedi e luftërave, përpjekjeve dhe e vdekjes, si një akt
sublim, si një kurorë që vendoset në kujtimin e të rënit, por edhe si shenjë
pavdekësie e kujtimi për brezat që do të vinë. Më ka tërhequr vëmendjen sesi
shprehet në këngët trimërore dhe baladat, një ndjenjë tejet njerëzore, qëndrimi
dhe durimi i dhimbjes, kur të afërmit mësojnë kumtin e hidhur të vdekjes së
njeriut të tyre të dashur. Për vdekjen e trimit, “klajnë male e klajnë fusha”, hidhërohen gurët dhe drurët, motra qan
si qyqe, e zeza grua qan krua më krua, qan dhe kali në katua. Po nëna? Për të,
në disa raste, përdoren vargje të kursyer,në dukje të thjeshtë, por me
peshë të rëndë, si pllaka e gurit të varrit, me ndjesi ideoemocionale e shpirtërore
të pazakonshme e tronditëse në përmbajtjen dhe domethënien e tyre:
Vanë nanës
e i thanë,
Ti djalin
ta kanë vrarë[1]
Mos me
thoni këtë fjalë,
Se djalin e kam të gjallë….
Mirë bënë
që e vranë,
Se trimat
ashtu e kanë…..
Kur lëftojnë
për vatanë…..
Këto vargje nuk janë stereotipe, megjithëse të njëjtë
në përmbajtje, ndryshohen sipas rasteve dhe gjenden në një numër më të kufizuar
këngësh, kur i vrari është një trim i njohur dhe vrasja ka ndodhur tradhëtisht,
me pabesi, por edhe në luftë e përpjekje me armiqtë e vërtetë turq apo grekë.
Nga hulumtimet e mia(aq sa kam mundur), të tilla vargje nuk i kam gjetur ne
folklorin e krahinave te tjera, kësisoj ato janë thjesht krahinore, çame. Në
aspektin kohor, ato shfaqen nga gjysma e parë e shekullit XIX, me fillimin e reformave të Tanzimatit (1832)
e më vonë, kur u vu sherbimi i detyruar ushtarak, kur u shfaq dalja e komitëve maleve
për të mos shërbyer në ushtrinë turke (që turqit i quajtën me përbuzje hajdutë).
Nizami ishte shtatë vjet, në Jemenin e
largët, në shkretëtirat përvëluese të Arabisë, ndërsa redifi katër. I gjejmë këto
vargje edhe në këngët për të rënët në
luftërat e kohës së Lidhjes së Prizrenit dhe ato ballkanike e deri në ditën
tragjike të 27 qershorit 1944, në një periudhë gati njëqindvjeçare. Por jam i
mendimit se nënshtarti i saj duhet të jetë më i thelle në kohë, qysh kur
lufterat u bëne pjesë e zgjidhjes forcërisht të mosmarveshjeve njerëzore dhe
kombëtare.
Në këtë shqyrtim, vetiu lind pyetja: përse kumti i rëndë
I vdekjes, apo siç i thonë në Çamëri, mandata, i jepet nënës, dhurueses së jetës,
që është qënie më e ndjeshme dhe e brishtë dhe jo babajit, që si natyrë e forcë
shpirtërore duron më shumë? Nënës, ngaqë lidhjet shpirtërore nënë-bir janë më të
forta, më të thella, është trupi i bekuar i nënës, ku është ngjizur fëmija. Nëntë
muaj ai ka qenë pjesë e qenies së saj
dhe është ushqyer me gjak e më pas me qumështin e saj, që ka thithur tërë
dashurinë kujdesin dhe dhimbsurinë. Ajo
e ka rritur siç rritet një lule, që të bëhej më i miri, më i bukuri, më i
dashuri, i dituri dhe më trimi. Askush tjetër nuk mund ta përjetojë më shumë
humbjen e djalit sesa nëna. Edhe vetë djali, për fundin e tij tragjik, i
drejtohet nënës. Në motërzimet çame të
baladës së njohur”Mbeçë more shokë mbeçë”, nizami i drejtohet nënës:
Selam t’i bijni nënesë,
Të m’i shesë qetë e zesë,
Ti japë hakën së resë….
Vargu i parë, ”Vanë nanës e i thanë”, në dukje është
prozaik e i papërcaktuar, por parapergatitor për atë që do t’i thuhet nanës. Sidoqoftë edhe ai ka ngarkesë dramatike. Emri
i nanave nuk dihet, nuk thuhet, por emri “Nanë” i thotë të gjitha. Ato janë nënat
e trimave: si të Çelo Mezanit, Osman Takës, Riza Janinës, Abedin Madanit, e
Beqirit, e Qaniut etj. Nëna dhe gra çame, që kanë lindur dhe rritrur djem trima
që flijohen për liri.
Vargu i dytë
”Ti djalin ta kanë vrarë”, i thënë
drejtpërdrejt, është i beftë si vetë
vrasja, asgjësues, një goditje përvëluese rrufeje, që zemrën dhe shpirtin i
kthen në gërmadhë. Por nëna e duron. E zënë
në befasi ajo papritur thotë:
Mos me thoni këtë fjalë,
Sse djalin e kam të gjallë”.
Në dukje të parë,
kjo përgjigje ngjan si një kundërshtim mosbesues për lajmin e kobshëm, por në
vargjet që vijojnë krijohet bindja se nëna, këtë vdekje e quan si një rilindje,
se trimat nuk vdesin, për ta nuk ka vdekje dhe se vetë vdekja e tyre është
pohim i jetës, prandaj ajo thotë: ”Mos me
thoni këtë fjalë/ Se djalin e kam të gjallë”, është një psikologji
shqiptare, që e gjejmë edhe në krahinat
e tjera, në Gegëri shprehet me vargun”Me dhan jetën si me le”
Më poshtë vjen vargu: ”Mirë bënë që e vranë”. Duket si një pohim befasues dhe disi i
çuditshëm, për miratimin e ndodhisë, por për njohësit e të folmes së Çamërisë
dhe frazeologjisë së saj, nuk është ashtu. Shprehja “Mirë bënë që e vranë” , do
të thotë, “Paçka
që e vranë”, apo “Ani”si do të thoshnin në Kosovë, sepse edhe mund të vritej,
ngaqë trimat vriten për nder,vatër,liri dhe atdhe, por nganjëherë edhe për një
fjalë që shkel kodin e nderit. Si e tillë vdekja është në rrjedhën e pranuar të
jetës. Se në fund të fundit trimat ashtu e kanë! Nëna, si dhuruese e jetës, e
pranon vdekjen në emër të jetës.
Nëna,edhe pse përjeton një
dhimbje të tillë helmuese, zemërtronditëse, trallisëse, do që me patjetër,
djali të ketë vdekur si trim dhe për një qëllim dhe ideal të lartë. Në një
variant të këngës së Çelo Mezanit, nanës i thuhet:
Çelonë ta zunë të gjallë
Koshadhet me
kajmekam
Nana u tha këto
fjalë:
Në kloftë fjalë e vërtetë,
E kam për ta vrarë
vetë!
Prapë nanës kur i thanë:
Çelon tij ta kanë vrarë….
Nana u tha këto fjalë:
Mirë bënë që e
vranë,
Se trimat ashtu e
kanë.
Edhe në rastin e Zeqo Kipes: “
Zeqon ta zunë të gjallë” dhe përgjigja
e nanës: Në kloftë fjalë e vërtetë/ E kam
për të vrarë vetë. Shihet se turpi e paburrëria ishin më të rënda se vdekja,
aq sa nëna mund ta vriste vetë birin e saj. Dhe më tej: Gjene vanë e i thanë/Zeqonë ta kanë vrarë;/mirë bënë që e vranë /se
trimat ashtu e kanë.
Kur kanë ndodhur ngjarjet, që
trajtohen në këto këngë për trimat, në Çamëri ishte forcuar ndjenja kombëtare
dhe të qenët shqiptar. Krahina, pavarësisht nga vilajetet, quhej pjesë e shqipërisë,
prandaj në fund, si një ngushëllim, por edhe krenari, në gojën e nënave vihen
fjalë të tilla,si ato në rastine Beqir Bakos
nga Paramithia:
Nana pa lot në
qepallë
E puth Beqirin në ballë
I thotë”Aferim o djalë
Tij të kam
gjithmonë të gjallë
Se re shehit[2] për vatanë
Dhe nderove bab
e nanë
Re shehit për Shqipërinë
E nderove Çamërinë.
Përballimi me çastin e parë te
vdekjes, është edhe madhështia e portretit të tyre shpirtëror. Sidoqoftë, ato
ishin nëna. Në vend të zemrës nuk kishin një gur. Drama e tyre e vërtetë
fillonte pasi trupin e birit ia dorëzonin tokës. Në heshtjen e natës, në netët
e pagjuma, ato i lagnin me lot dhimbje jastëkët. Kjo është e pranueshme dhe
njerëzore.
Por këto nëna, djemtë e të
cilave flijoheshin për Shqipërinë dhe Çamërinë, si pjesë e atdheut, nuk ishin
vetëm qëndrestare të dhimbjes. Nga radhët e tyre pati luftëtare trimëresha , që
ngjeshën armët dhe luftuan krah për krah me vëllezërit dhe burrat e tyre. Ka
edhe Çamëria Shotat dhe Norat e saj, paçka se ato s’janë bërë aq sa duhet të
njohura. Daje Sako, nga Gardhiqi i Paramithisë, që luftoi ne frontin e Janinës,
mori hakën e të vëllait dhe të të birit që ranë dëshmorë në atë luftë dhe vetë
mori disa plagë. Kënga e quan”Bil e shqipëtarit” dhe “Moj Daije ,moj vetëtimë”
Një tjetër trimëreshë është Merushe Ismaili, nga Shalësi i Konispolit, e cila që
tetëmbëdhjetë vjeçe, bashkë me të shoqin, u rreshtua që më 1908 në çetën Çamëria,
që komandohej nga Muharrem Rushiti dhe luftoi deri në shpalljen e Pavarësisë. Kënga
e përjetëson me vargjet:
Ç’është ajo që lufton sheshit
Merushja
bil e arbëreshit
Ç’është ajo
trime sulote
Merushja një shalësjote,
Moj Merushe
sishqiponjë
Luftove turq
e evzonë…
Ka patur edhe gra të tjera
luftëtare nga fshatrat dhe qytetet e Çamërisë, që ngjeshën armët dhe luftuan
trimërisht.
* * *
I shkrova këto radhë me
dashuri për nanat e vuajtura, fisnike dhe trimëresha të Çamërisë dhe gjithë nënat shqiptare, me nderimin që kanë
bijtë për nënat.
3. TRIMËRIA DHE ATDHEDASHURIA
Ninullat,përherë
kanë qenë një çast i mëvetësishëm, ku nëna për përgjumjen e foshnjës, shpreh
poetikisht edhe dëshirat sesi e do ajo fëmijën e saj në jetë kur ai të burrërohet
apo vashërohet. Ndër ninullat, gjejmë dëshirën,
që djali të bëhet trim dhe për këtë sillen edhe shembujt me heronjtë se kujt
djali duhet t’i shëmbëllejë:
M’u bëfç trim si Pirro-Burri
Dhe si Markua ka Suli.
Në një rast
tjetër gjejmë këta vargje:
De o hej, u bëfsh si dre
Posi trimi Skënderbe
Të keqen nana ta marça
U bëfsh trim si Ali Pasha!
Është për t’u vënë në dukje se në binomin e trimave, ata janë të përmasave kombëtare si Skënderbeu,Pirrua,Marko
Boçari, Ali Pasha i Janinës. Edhe për vajzën, dëshirohet që ajo të bëhet e mirë
që:
Do të rrit të të martoj.
Të të martoj me një trim,
Gjithë të thonë “aferim”!
Sërish del në
reliev trimëria.Trimëria, si cilësi karakteri, si veti morale, krahas me forcën
e vullnetit dhe mbajtjen e fjalës së dhënë dhe besës, si motiv shpirtëror shtytës
për kryerjen e akteve heroike në përmbushjen e qëllimeve të larta, sidomos ato
me karakter atdhetar, është ajo që në popull vlerësohet veçan të tjerave:
Osman Taka o lule
Trimërinë zanat ke.
Burrëria dhe trimëria, në Çamëri, janë thuajse
sinonime të njëra- tjetrës dhe kriter vlerësimi për sjelljen dhe aktivitetin jetësor
vetiak, por sidomos atë atdhetar. Kapedan Zejnel Husës i thuhet: Zejnel Husa, burrë i burrit.
Në periudhën e trazuar historike, në fillimet e
shekullit XIX deri në shpalljen e Pavarësisë
së cunguar, Çamëria, për mbrojtjen e trojeve amtare, ka nxjerë në luftë deri
dhjetë mijë luftëtarë. Këta luftëtarë, edhe pse fjala “ushtar” ishte e njohur,
quheshin thjesht Trima.Por trima nuk ishin vetëm djemtë e burrat çamë. Ata janë
nga e gjithë Shqipëria. Ja si thuhet në
njerën nga këngët:
Se ka trima shqipëtarë
Se ka labër e ka çamë
Mirditorë e kosovarë.
Në luftë, midis
tyre dalloheshin për cilësi të veçanta dhe akte heroike kapedanët dhe persona të
veçantë. Janë pikërisht këta që u këndohen këngë e përjetësohen me vargje në
kujtesën historike. Këto këngë , që janë me qindra, për nga gjinia janë
kryesisht të karakterit epik dhe baladesk. Në përfytyrimin popullor dhe të
rapsodëve, trimat vishen me cilësi të veçanta, të pazakonta, shpesh edhe sureale
e fantastike. Ja si karakterizohet kapedan Lul Çapari:
Lul agai ja hipi atit,
Çajti malet e Morfatit,
Lul Agai ja hipi divit,
Çajti malet e Margëlliçit.
Ose përfytyrimi për kapedan Muharrem Rushitin:
Që shkon flakë e vetëtimë
Mbi kalin me hingëllimë.
Trimat dhe trimëria shprehen në mënyrë të figurshme. Trimat
janë me yll në ballë:
Marko Boçari me pallë
Shqipëtari me ill në ballë.
Ata quhen lule:
Mashalla ç’trima i thanë,
Gjithë me lule në ballë,
Janë trima për vatanë,
E marrin plumbin në ballë!
Janë zemër asllanë : Nëntë djelm zemër asllanë, ose:
Se ka djelm si asllani,
Lufton labi e lufton çami.
Trupi i tyre , në rastin e Fejzo Peltekut, është sa një
kullë! Për shkathtësinë trimi quhet dre,
skifter i malit.
Për trimat ka vlerësim të veçantë: Maksut
Veliut i thuhet:
Hajde hajde, o Maksut,
Trim si ti s’gjëndet gjakund.
Trimi është i
tillë, që s’lindet kurrë më një i tillë:
Spatari një fshat me gurë,
Abedin s’lehet kurrë.
Trimat nuk e njohin frikën:
Burra djelm, të hidhemi
Mos trembi se s’vritemi
Me pallë do pritemi
Me sfungji do grihemi.
Ose:
Në Janinë lidhur e shpunë,
Lulenë(Çaparin) që
s’trembej kurrë.
Por trime luftëtare dhe të patrembura janë edhe gratë:
Ju moj çupa frarjote,
Me martina si suliote,
Dhe:
Ne vdesim pa frikë fare
Jemi trime shqipëtare.
Veti tjetër e trimave është qendresa, përballimi i
vuajtjeve të luftës, i mungesave. Në një këngë për luftën për Janinën, që
zgjati gjashtë muaj, thuhet :
Gjashtë muaj në istikam ,
I pa kartë i paduhan ,
Bukë e fai s’të dhanë,
Po luftën në këmbë e mban.
Trimat e rënë në luftë nderohen. Ata asnjëherë nuk
braktisen, por u çohen familjeve të tyre. Në njërën nga këngët, i vrari
krahasohet me nusen:
E sollën të vrarë,
Kaluar si nuse.
Për të vrarin, ashtu si edhe për nusen, zgjidhet një
kalë i bardhë. I tillë ishte dhe kali, që tërhiqte arabanë që shpie të vdekur në shtëpi Riza Janinën, që ra në
betejën e Llurit për mbrojtjen e Janinës më 1913.
Në pamjen
tipologjike, këngët dhe baladat për të rënët, ndahen në tre degëzime. Në të
treja, ka nuanca dallimore, mjeshtërore, ndarëse mezi të dukshme, për vlerësimin e akteve trimërore, që lidhen
me qëllimin apo kauzën për të cilën janë kryer.
Të parat u
këndojnë personave , që kanë treguar trimëri në rastet e veçanta e të
shumllojta të mosmarrëveshjeve të jetës: hasmëri, ngatërresa, sherre, zënka, për
pronat, kullotat, çështje nderi etj. Në to, si rregull, rrëfehet ngjarja dhe
trimëria e të rënit, keqardhja për shuarjen e jetës dhe hidhërimi që u
shkaktohet familjarëve. Si të thuash ato janë ditari i ndodhive me karakter
shoqëror, që çojnë në vdekje, në derdhje gjaku, por pa dobi shoqërore apo
krahinore.
Nuk mbeten pa marrë njollën e turpit edhe ata që
veprojnë tinëzisht e tradhëtisht, prapa pusive, apo bëhen vegël e të huajit.
Turpi që ata bëjnë, nuk është vetëm i tyre,por edhe i familjes dhe i fshatit, bile nganjëherë edhe i kazasë.
Ja si thuhet në këngën e Çelo Mezanit:
Di afije,di rrufjanë,
Hizra me Sako Budanë,
Tërpëruan Vrahonanë,
Vrahonanë edhe kazanë ,
Çamërinë anë e mbanë.
Degëzimi i
dytë, nis mesa duket, pas reformës së Tanzimatit. Janë balada të dhimbshme e të
ndjera, me shumë art për djemtë çamë që u shuhet jeta në shkretëtirat e Arabisë,
duke lënë në zi nënat,gratë e motrat. Fryma elegjiake dhe keqardhëse, është një
revoltë e brendshme për jetën e djemve, që shkymet për interesat e pushtuesit të
huaj. Këtë e ndjejnë dhe e shprehin edhe vetë ata që nisen nizamë:
Dhe ne nizamtë e shkretë,
Në Jemen shkojmë si qetë!
Ata e dinë se për ta nuk ka kthim, prandaj :
Babë taksirat e pate ,
Një djalë që keshe vate,
Klani nana e klani motra,
Dilni i përcillni ne porta.
Ata janë të humbur, nuk kthehen më, pasi :
Tre sahat kaha xhehnemi,
Aq afër ishtë Jemeni.
Andaj jepet porosia:
O baballarë të mjerë ,
Vështroni
bëni të tjerë,
Se
ne jemi për dovlenë,
Që kur mbërthiem dufeqnë.
Ndaj këtyre reformave, pati lëvizje kundërvënëse
dhe kryengritje të armatosura, të cilat pasqyrohen më së miri në folklor. Ka në
to mllef, zëmëratë , por edhe mallkim ndaj personave të urryer vendës,
ekzekutorë e zbatues që i shërbenin Portës së Lartë. Ja si kundërshton dhe çfarë qëndrimi mban në një rast motra për të
vëllanë:
Seç i vate motra pranë,
-O Xhaferr
a sha vëllanë,
Mos
u dorëzo i gjallë,
Po
del malit me firarë,
Se do të marrin nizamë,
Në Jemen në Arapistanë.
Një mallkim i fortë bie mbi Jemenin:
O jemen a paç belanë ,
E hëngre gjithë dunjanë,
Na hëngre
burrat tanë.
Me urrejtje trajtohet edhe figura e Xhaferr Pashë
Demit, që zbatoi mobilizimin e nizamëve në Çamëri:
Xhaferr Dem t’u mbilltë dera,
Hoj me driza hoj me ferra,
Xhaferr Dem tu mbilltë porta ,
Klajnë nana e klajnë motra,
Xhaferr Dem të humbtë vula
Klajnë nusetë për burra.
Djemtë dhe burrat iknin me detyrim e dhunë.
Nizami nga largësitë
lindore u drejtohet zogjve që t’i shpien një letër:
T’ia shpini të zezës nënë,
Të më klajë
natën me hënë ,
T’ia shpini të
zezës grua,
Të klajë krua më krua,
T’ia
shpini të zezës motër,
Të klajë kodër më kodër.
Këto vargje me peshën e dhimbjes që mbartin, s’kanë
nevojë për komente.
Degëzimi i tretë i kushtohet trimave që luftuan dhe
ranë për atdhenë
Pa dashur t’u
hy në pjesë historianëve, që mund të mos jenë të një mëndimi me mua, mendoj se
ndjenja kombëtare , të qenët shqipëtar, si fillim i Rilindjes Kombëtare, në çamët
është relativisht paksa më e hershme se te pjesa tjetër e krahinave shqiptare të
përfshira në vilajetet turke. Ndoshta ka ndikuar revolucioni i fqinjit jugor për
pavarësi kombëtare, por më me ndikim duhet të ketë qenë Pashallëku i Janinës. Në
fund të shekullit XVIII dhe fillim të
shekullit XIX, në ushtrinë e Vezirit, kishte ushtarë e oficerë nga të gjitha
krahinat, Gegëria e Toskeria. Një ushtri ku flitej shqip. Aty çami i thjeshtë mësoi
se populli shqipfolës, që i thotë nënës nënë dhe babës babë, bukës bukë dhe
ujit ujë, që ishin të një gjaku e fare me të, shtrihej në një hapësirë shumë më
të gjerë sesa komshinjtë krahinorë, nga Molla e Kuqe e Nishi, deri në Prevezë.
Kësisoj u ndërgjegjësua se Çamëria ishte pjesë e asaj që quhej Shqipëri, që përveçse
vatan(turqisht) filloi të quhej edhe mëmëdhe dhe atdhe, në gjuhën e bukur
shqipe. U kuptua se fati i Çamërisë ishte i lidhur pazgjidhshmërisht me gjithë
Shqipërinë.
Kjo
ndjenjë, ky besim u formësua sidomos me Lidhjen e Prizrenit dhe në luftërat që u bënë
për ruajtjen e trojeve shqiptare nga lakmitë e fuqive të mëdha. Njësia kombëtare,
ku Çamëria del si pjesë e së tërës dhe vdekja e trimave, si një akt sublim dhe
se derdhja e gjakut bëhej për dashurinë ndaj atdheut, gjendet në shumë këngë, të cilat himnizojnë
trimërinë dhe trimat e rënë. Është shprehje e një dhimbjeje mbarëkombëtare, por
edhe krenarie për zotdalësit e vendit, gjaku i të cilëve derdhej për çimentimin
e themeleve të kombit.
Shpesh, Çamëria
është sinonim i shqipërisë:
Shqipëri o ballëlarë
Kërkon
Jorgua të të marrë.
Por trimat e Çamërisë nuk jepen:
Mblidhu
mblidhu Çamëri,
Me
shtatë krale vritemi,
Ne
Junani s’jipemi.
Dhe
më tej:
Vatanit i duall zot,
E
kishin bara me kokë.
Sa për Shqipërinë, trimat shprehen: S
Shqipëri
t’u paça falë,
Të kam nanë e më ke djalë.
Ndjenja e
njësisë dhe unitetit kombëtar është e theksuar dhe e shprehur qartë, që në
zanafillën e saj:
Jemi
ka gjaku pellasg,
Se
lëshojmë këtë prak,
Të vdesim na duket pak.
Gjithë çamërit u ngrenë,
Thonë”se duam Greqinë,
S’dahemi me Shqipërinë.
Luftërat ishin
të imponuara, çamët dhe shqiptarët ishin në të drejtën e tyre:
Neve
jemi shqipëtarë,
Komb I vjetër,
Komb I parë….
Ne jemi në tokën
tonë,
Gjë të huaj s’lakëmojmë.
Ndërkohë u jepet mesazhi fuqive të mëdha të kohës:
Le ta dijë gjithë Evropa,
Nuku bënemi copa-copa,
Për serbër, grekër, bullgarë,
Se ne jemi shqipëtarë,
Komb i
vjetër, komb i parë,
Barutin me dhëmbë e hamë!
Çamëria është krenare për burrat e saj, të së shkuarës
dhe të së tashmes:….
Po ne vatanin s’ia japmë(Greqisë),
Se ne jemi shqipëtarë,
Jemi biltë e Smail Beut,
Të Pirros e Skënderbeut.
Në këngën”Seç
e tunde Ergjërinë”, në tridhjetë vargje të ngjeshura e plumb të rënda, çuditërisht
jepet me shumë qartësi platforma e Lidhjes së Prizrenit, të cilën Çamëria e përqafoi
dhe i ngriti trimat në luftë, me moton “Ne
bashkimi ishtë fuqia,/Ishtë e jona Shqipëria” për të arritur që:
Autonomi për gjithë Shqipërinë,
Gegërinë
e Toskërinë,
Nga Tivari në Janinë,
Prevezë, Shkup e Prishtinë.
Me gjithë
qëndresën, luftërat e pandërprera dhe gjakun që u derdh lumë për mbrojtjen e
tokave jugshqiptare, diplomacia e fuqive të mëdha bëri atë padrejtësi historike
që dihet: ja dha Çamërinë Greqisë. Çamëria mbeti e vetme në përpjekjet e saj,
pa mbrojtje dhe pa përkrahje, prandaj në këngët e asaj kohe thuhet:
Çamëria klan me lot,
Me dufeq s’ia dalim dot.
Fundi i dhimbshëm dihet. Genocidi fashisto-zervist, që nisi më 27 qershor 1944 në Paramithi, i
cili është pasqyruar në këngën “Klani o
shokë të klajmë”….
Ju zervistë,
ju barbarë,
Ju nuk patët zemër fare,
Burra të pafajshëm kurrë,
I vratë i shtiptë me gurë,
U vra djali u vra plaku
Sa u mbru balta ka gjaku ,
U ther nana u ther foshnja….
Vra me plumb
e ther me kamë,
Rrodhi
gjaku anembanë,
Lagu ledhet
e mejdanë.
Këto vargje
që kullojnë gjak, janë pjesë e kujtesës sonë historike dhe një thirrje e
përhershme: mos e harroni Çamërinë!
4. LEGJENDAT DHE BALADAT, MOTËRZIMET
DHE NGJASHMËRITË
Legjendat e baladat, të shumta e të bukura, si dhe motërzimet
e tyre në hapësirën mbarëkombëtare shqiptare dhe ngulmimet shqiptare si në Itali,
Greqi etj. janë një pasuri e çmuar e trashëgimisë shpirtërore e popullit tonë.
Si e tillë, shqyrtimi i veçorive të secilës prej tyre, është me interes për folkloristikën tonë, si
pjesë e jetës dhe historisë kombëtare,
por dhe krahinore. Ndër to më të spikatura janë ato të flijimit,
mbajtjes së fjalës së dhënë dhe të rinjohjes. Të tre këto subjekte, me motërzime,
ngjashmëri dhe ndryshime krahinore, pasqyrohen edhe në këngët popullore të Çamërisë.
Legjenda e murimit
ose e flijimit, është e njohur në tërë
vendet e Ballkanit, ndërsa te shqiptarët,
është e pranishme në krijimtarinë gojore të thuajse çdo krahine. Më e njohura
dhe e kënduara nga rapsodët është ajo e Rozafës, e murimit në themelet e kështjellës
e nuses së re, si fli që kështjella të qëndronte. Për këtë legjendë ka boll
studime e trajtesa të thelluara, dhe
synimi im është por evidentimi i veçorive krahinore dhe tipologjike, si
pasuri mbarshqiptare. Në Çamëri, kemi tri motërzime të kësaj legjende: njera për
kalanë e Prevezës dhe dy për urën e Nartës. Në të trija subjekti është i njëjtë:
murimi, flijimi i një nuseje të re, të njerit prej mjeshtrave ndërtues në
themel të kështjellës apo këmbën e urës që ngrehina të qëndrojë.
Në të trija këto motërzime, në krahasim me ato të
krahinave të tjera, janë të qënësishme veçori dhe ngulime krahinore, dallime në ndodhjen e ngjarjes,
ngjyresa foljore e stilistikore dialektore dhe veshje me petkun mistiko-legjendar që i ngul rrënjët e tyre
thellë në histori. Si të tilla, ato nuk janë thjesht një mbartje nga krahina
apo vende të tjera, por krijim i mirfilltë krahinor çam, mbi një ngjarje të
njohur apo të dëgjuar, si interpretim i një tradite të lashtë
legjendaro-zakonore.
Për dëshmi lashtësie të legjendës, duhen veçuar
objektet ku bëhet murimi. Kështjella e Prevezës, është ngritur nga Pirrua, kur
ndërtoi qytetin me emrin Berenise, në shekullin e III p.e.r. Ura e Nartës(Artës)
mbi lumin me të njejtin emër , lidh këtë qytet me pjesën tjetër të Çamërisë.
Edhe Arta, ka qënë kryeqytet i Pirros. Ja disa ndryshime në motërzimin çam të legjendës së flijimit në kështjellë nga
stereotipi i njohur. Për ngritjen e kështjellës:
Di
ustallarë e dizet pëntorë,
Një kala Prevezës i ndërtojnë.
Tre vjet kanë që ata pënojnë.
Tërë
ditën ata po pënojnë,
Tërë natën kalaja rrëzohet.
Punojnë dy
mjeshtra ( Jo tre). Ata nuk janë vëllezër. Kanë
dyzet punëtorë. Kërkesa për flijimin e nuses, nuk vjen nga plaku i urtë,
si në rastin e Rozafës, por nga Zoti, me një zog që fluturon nga mali i Kladhit,
mali më i lartë në rrethin e Gumenicës. Ky detaj e afron këtë legjendë të Çamërisë
me kohët biblike, pasi ishte Zoti që i kërkoi
Abrahamit të flijonte të birin. Bile,këtu ngjan të kemi të bëjmë me një kapërcyell
kohor, kur flija njerëzore mund të zëvëndësohej me kafshë kurbani: një dem e një
dash,të dy të zez, por këta nuk mjaftonin, bashkë me ta duhej edhe flija njerëzore.
Ky zëvendësim u bë më vonë dhe vazhdon
edhe sot e kësaj dite.
Të dy mjeshtrat e ruajtën të fshehtën. Tta nuk u
treguan grave. U flijua e para ajo që shkoi e u çoi ushqimin. Kurthi për ta
zbritur nusen te themelet është gjoja rënia e unazës së burrit nga gishti dhe
nusja zbret që ta marrë aty e mbulojnë
me gurë.
Dhe sapo në themel nusa hiri,
Që të marrë të shkretën ognazë
Atë kur ognazën ish duke gjuar,
Ustallarët me gurë e mbëluan,
Dhe nusa hjimën dikue rëkuar,
Shpirti i nuses ne Zoti na
shkoi….
Në këtë legjendë nusja nuk le porosi. Edhe pse
flijim,ky ishte një krim dhe krimi i parë u ndoq nga i dyti. Pas një zënke
rivaliteti, njeri nga mjeshtrat, deshi që në qemer të portës të shkruhej vetëm
emri i tij si ndërtues i kalasë, por në përpjekje për ta hedhur shokun nga
muret ranë të dy dhe vdiqën.
Në hallazmë mbiu një garrufale:
Pranë saj na mbiu edhe një ferrë,
Garrufaleja kle shoku i pafal,
dhe ferra shoku falëtuar…..
Garrufalenë të gjithë e lëvdojnë,
Ferrën shtrigë të gjithë e mallëkojnë.
Ura e Nartës ka dy motërzime. I pari është disi arkaik
e artistikisht më pak i goditur, mesa duket është më i hershëm. Motërzimi i dytë
edhe pse me të njëjtën përmbajtje , është më i qëlluar artistikisht dhe më afër
stereotipit të njohur , por ka këto dallime: mjeshtrat ndërtues janë tre vllezër
dhe ata përmenden me emra: Pani, Miha
dhe Kiçi, me mbiemrin Guri, që i përshtatet mjeshtërisë së tyre. Këtë se gjejmë
te Rozafa. Mjeshtrat janë nga Lluri, qytet i vogël pranë Artës.
Urën e
nartës ndërtojmë,
Ditë e natë nuk pëshojmë,
Dot në këmbë se qëndrojmë.
Urë moj urë e mallëkuar,
Ç’fal të kemi ja na thuaj?
Plaku i mençur u thotë:
Se ura s’qëndron dot,
Pa vënë një shpirt në botë…
I këshillon
që të ruajnë të fshehtën dhe tok me nusen e re , të flijohen edhe një dash dhe
një dem i zi. Dy nga vëllezërit s’e mbajtën fjalën. Për ta zbritur nusen te
themelet përdoret sebepi i rënies së unazës. Kur ajo zbret që të gjejë unazën,
e mbulojnë me gurë. Nusja me fjalë kundërshton, dhe mallkon urën:
O
moj urë, e zeza urë,
Kur
të shkojnë të sëmurë,
Të
dridhesh si dridhem unë.
Por kur e sheh që s’ka shpëtim le amanetin burrit dhe të kunetërve:
Burrë do të them një fjalë,
Jamanet të zinë djalë,
Kutu nek do vihem unë
Do bijë një fik I bardhë,
Kur të bijë kokrrën e parë
T’ia jipni djalit t’e hajë.
Jamanet dhe ju kunetë,
Gjoksin të me lini jashtë.
Gjoksin jashtë ja kanë lënë,
Rrodhi një krua i ergjëndtë,
Djalin e rritte e madhonte,
Të sëmurët i shëronte.
Kënga mbyllet me vargjet:
Ura e Nartës mre qëndron dhe sot
Ddhe nga njerzit bi të kur kalojnë,
Po dëgjohet demi që pëllet,
Po dëgjohet dashi që bërtet,
Zëri I nuses që thotë “oh, medet!”
Mbajtja e
fjalës së dhënë. Edhe kjo baladë ka shtrirje në mbarë shqiptarët, te arbëreshët
dhe arvanitasit si dhe ka motërzime në
veri dhe në jug të vendit. Në veri njihet si kënga e Halil Garrisë. Apo diku
tjetër ka emrin e vajzës, e cila quhet
Doruntinë,Garentinë, Dhoqinë, kurse vëllai, në të gjitha motërzimet quhet
Kostandin. Nuk do të ndalem në përmbajtjen, që Kostandini, për të mbajtur fjalën
e dhënë, ngrihet nga varri për të sjellë të motrën nga shtatë ditë mërguar,se mendoj që është e njohur nga lexuesi. Do përpiqem të ve në dukje disa dallime. Në
motërzimin çam gjenden këto ndryshime: nëntë djemtë, vllezërit e Dhoqinës, nuk
vdesin të helmuar, por vriten në luftë.
Këtu është me interes të vihet në dukje se në aspektin
kohoro-historik, ngjarja ka ndodhur para islamizimit të një pjese të popullsisë.
Djemtë, që kënga i quan “Trima të tërbuar” me Moskov luftuan, bëhet fjalë afërsisht për
luftërat ruso-turke. Por për cilën, vështirë të thuhet se janë njëmbëdhjetë të
tilla, duke nisur nga viti 1568. Element tjetër është se ata kanë qenë në luftë,
kur ishin në përdorim armët e zjarrit, pushka. Kostandini , kur e pyet Dhoqina
pse krahët e tij vijnë erë të rëndë, i thotë:
Se në luftë që kam klënë,
Tim dufeqi mi ka bënë.
Balada
mbyllet me vargjet:
Hapi derën nana e mjerë,
Njera në prak dhe tjetra në
derë,
Që të dija vdijnë përnjëherë.
Në fshatrat e Çamërisë plakat kur mallkonin ndonjë
vajzë, i thoshin :”Paç fatin e Dhoqinës”
Balada e
Rexhepit ose e Rexhës, është një
baladë epike e dhimbshme. Ditën e martesës, Rexhën, vëllanë e vetëm të gjashtë
motrave,nipin e gjashtë hallave, e vret
kali në grazhd. Dasma kthehet në mort. Kjo baladë e famëshme është kënduar nga këngëtarë të shquar: Marije Kraja,
Nexhmie Pagarusha, Qamili i Vogël, Valbona Mema etj. Ka mendime, nga
etnomuzikologu Demir Krasniqi se ngjarja
në kohë është e përafërt me Lidhjen e Prizrenit. Vendndodhja e saj është
në veri,në Kosovën Lindore dhe se vrasja e Rexhës është krim brenda familjes.
Pa dashur t’i hyj këtij diskursi, do të vë në dukje sesi është motërzimi i saj
çam.
Ngjarja vendoset në Përmet, por e thurur në Çamëri, ka gjithë ngjyresat
etnografike dhe stilistikore të krahinës. Rexhepi është djalë nga një familje e
kamur,aristokrate. Pasi kënga nis me vargjet:
Çu këput një ill e ra,
Mi saraje të mëdha,
Çun Rexhepi na u vra.
Nusja rexhepin e quan “aga” dhe familja ka hysmeqarë. Për
shërimin e Rexhepit premtohen xhevahirë. Që të hyje në saraje duheshin kapërcyer
tri porta. Duket se vdekja ka qenë aksidentale, nga shkrepja e pavullnetshme e
kobures:
Dhezi kobura hata
Çun rexhepi thonë u vra.
Rexhepi
është plagosur rëndë dhe nusja dërgon të marrë
doktorë;
- Çili jatro ishtë m’i mirë,
Që ma bën Rexhepin mirë
Do te mbush me xhevahirë.
Por Rexhepi nuk ka shpëtim. Në motërzimin tjetër,
shkaku i vdekjes ndryshon:
Ushkëput një ill e ra,
Mi saraje të mëdha:
Çun Rexhepi na u vra!
Ti Rexhep, ç’deshe ne kali,
Atje doj vij hizmeqari?
Ti Rexhep, ç’deshe ne çili,
Atje do vij Ismaili.
Sidoqoftë,vdekja
është allahten, e papritur.
Balada, me përshkrimin elegjik të asaj, që ishte si një
rrufe në të kthjellët, që e ktheu dasmën në mort, me situatat e papritura, pikëllimit
të nënës, vajit të nuses dhe motrave me dhimbjen e thellë, mbart një ngarkesë të
fortë emocionale njerzore për humbjen e djalit të vetëm.
Rinjohja, ka disa këngë me këtë temë, por më e njohura është ajo e ymer Agë Ulqinit.
Në Çamëri është motërzimi “Imer Agai kur u Martua”, e cila fillon me vargjet:
Imer Agai kur u martua.
Një natë vetëm ndënji
me grua,
Ditën tjetër e foli mbreti,
Dhe la gruan në shtëpi,
Vate të bijë
ushtrinë.
Ushtria për nëntë
vjet….
Nga këto vargje duket, që Imer Agai, është një spahi apo timarli vendës i
pasur, që e ka detyrim shërbimin ndaj sovranit të tij. Dëshmi për këtë është
veç titullit aga, edhe martesa e dytë e së shoqes me një pasha.
Në variantin ulqinak, nuk thuhet sesa do ta priste nusja dhe se ku e
bënte ushtrinë Imer Agai. Gjithashtu nuk thuhet se ai ka rënë rob te një mbret
i huaj, por kjo lihet të kuptohet vetëm me një rresht. Ka disa elementë të
diskutueshëm: thuhet se e thirri mbreti. Kush
është mbreti ? Sulltani? Apo sundimtari i një vendi tjetër që kishte
pushtime në ishujt e detit Jon apo bregdetin e Çamërisë?. Mbetet të diskutohet.
Kur sheh ëndrrën se po i martohet vasha, ai i kërkon leje kapitenit (çka nënkupton
një oficer të ushtrive evropiane)
Kapetan, sha kapetanë,
Më le besën dhe imanë,
Të shtihem ndëra limanë,
Të dal ne Bokërrim ‘e Bardhë,
T’u marr gruan krushqe
bularë.
Nga këto vargje kuptohet se
vendrobërimi i tij nuk ishte larg, por ndëra (matanë) limanë. Por tek kush
ishte rob i burgosur Imer Aga? Kuptohet, një mbret i krishterë, sepse atje
pihej verë: dhe pyetja”Pse s’ha bukë dhe
s’pi verë”, e pohon këtë.Për turqit vera ishte haram. Në variantin
ulqinak, Ymer Aga është rob te spanjollët dhe është supozuar se ngjarjet kanë
ndodhur në luftën e Lepantos, e zhvilluar më 7 tetor 1571. Ndërsa në motërzimin
çam, kur Imer Agai arrin krushqit me nusen u thotë:
- U ngjatjeta, o krushq bularë,
Nnusen zdrikieni
kah aj kalë,
Se sot i erdhi
burri i parë.
Nga krushqit i thuhet:
--Mirë se erdhe, o rob i zënë ,
Sshapkë frëngut
në kokë vënë.
Pra ai ishte rob te francezët.
Po të interpretohet kështu, atëhere ngjarja duhet vendosur në kohën e luftrave të
Napoleon Bonapartit, kur francezët ishin të pranishëm në detin Jon.
Pjesa tjetër nuk dallohet për
ndonjë veçanti: Imer Agai tregon shenjat e trupit dhe nusja, që quhet Mine,
njeh të shoqin dhe kënga mbyllet me fund të lumtur:
Udha e mbarë, o krushq bularë,
Se u njoha
burrin e parë,
Fal me shëndet
bëni nanesë,
Se i erdhi
burri Minesë,
Fal me
shëndet bëni Pashësë,
Se i erdhi
burri vashësë….
No comments:
Post a Comment