Nga : Flori Bruqi
Si epidemi e gripit ose grip i rëndë merret kur 10-20 % e popullsisë së një regjioni janë të infektuar. Bartësit më aktivë dhe njëherit kryesor të infektimit janë fëmijët.
Shkaktarë të epidemisë dhe pandemisë janë viruset epidemik të grupit A dhe rrallë herë të grupit B. Këta virus janë në gjendje të ndërrojnë gjatë kohës molekulat antigjene të sipërfaqes : Hemaglutin (H) dhe Neuraminidase (N) dhe më këtë gjatë një ri-infektimi depërtojnë sistemin e imunitetit të njeriut.
Për këtë shkak në vitin 1948, Organizata Botërore e Shëndetësisë ka krijuar një rrjetë prej 110 laboratorëve, në të cilët punohet për lokalizimin, identifikimin dhe përcjelljen e krijimit të varianteve të reja të viruseve. Në bazë të rezultateve të këtij rrjeti, organizata parashikon rrjedhat e zhvillimit të varianteve, për të cilat i informon shtetet anëtare.
Pandemitë e shekullit XX janë emërtuar nga vendi, nga i cili rrjedhin :
1918 - 1920 "Gripi spanjoll" ka lënë pas vete 20 - 50 milionë të vdekur.
1957 - 1958 "Gripi aziatik" ka lënë pas vete diku 1 milionë të vdekur.
1968 - 1969 "Gripi i Hongkongut" ka lënë pas vete diku 1 milionë të vdekur.
Pandemia edhe më tutje në kohën e tashme është një rrezik i vërtet për shëndetin në mbarë rruzullin tokësor. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, përhapja e një epidemie të gripit paraqet një ndër rreziqet më të mëdha duke llogaritur sistemet e mbingarkuara shëndetësore në shumë vende të botës.
Pandemia e gripit e vitit 1918 e njohur si Gripi spanjoll, është gripi që ka marrë më së shumti jetë deri më tani.
Kjo ka infektuar 500 milionë njerëz në mbarë botën, përfshirë njerëzit në ishujt e largët të Paqësorit dhe në Arktik, dhe rezultoi në vdekjen e 50 deri në 100 milionë (tre deri në pesë për qind të popullsisë së botës), duke e bërë atë një nga fatkeqësitë natyrore më vdekjeprurëse në historinë njerëzore.
Sëmundja tashmë kishte kufizuar shumë jetëgjatësinë në fillim të shekullit të 20-të. Në vitin e parë të pandemisë, jetëgjatësia në Shtetet e Bashkuara ka rënë për rreth 12 vjet. Shumica e shpërthimeve të gripit vrasin në mënyrë joproporcionale pacientë të mitur, të moshuar ose tashmë të dobësuar; në të kundërt, pandemia e vitit 1918 mbizotëronte kryesisht nga të rriturit e rinj, transmeton lajmi.net.
Ka disa shpjegime të mundshme për shkallën e lartë të vdekshmërisë së pandemisë së influencës së vitit 1918. Disa studime sugjerojnë se variantet specifike të virusit kishin një natyrë jashtëzakonisht agresive. Një grup hulumtuesish e gjetën virusin nga trupat e viktimave të ngrira dhe zbuluan se transfekcioni në kafshë shkaktoi një dështim të shpejtë respirator në frymëmarrje dhe vdekje nëpërmjet një stuhie të citokinës (tejpërcaktimi i sistemit imunitar të trupit ). Më pas u përcaktua se reaksionet e forta të imunitetit të të rriturve të rinj shkatërruan trupin, ndërsa sistemet imunologjike të dobëta të fëmijëve dhe të rriturve të moshës mesatare rezultuan me vdekje më të pakta në mesin e atyre grupeve.
Hetimet më të fundit, bazuar kryesisht në raportet origjinale mjekësore nga periudha e pandemisë, gjeti se infeksioni viral në vetvete nuk ishte më agresive se çdo gripit të mëparshme, por që rrethanat e veçanta promovuan superinfektimin bakterial që vrau shumicën e viktimave zakonisht pas një shtrati vdekjeprurës disi të zgjatur. Të dhënat historike dhe epidemiologjike janë të pamjaftueshme për të identifikuar origjinën gjeografike të pandemisë. Ishte i implikuar në shpërthimin e lethargica të encefalit në vitet 1920.
Një faktor i madh në shfaqjen mbarëbotërore të këtij gripi ishte rritja e udhëtimit. Sistemet moderne të transportit e bënin më të lehtë për ushtarët, detarët dhe udhëtarët civilë për të përhapur sëmundjen.
Në Shtetet e Bashkuara, sëmundja u vëzhgua për herë të parë në Haskell County, Kansas , në janar të vitit 1918, duke bërë që mjeku lokal Loring Miner të paralajmërojë revistën akademike të Shërbimit Shëndetësor të SHBA. Më 4 mars 1918, kompania gatuan Albert Gitchell raportuar të sëmurë në Fort Riley, Kansas . Deri në mesditë më 11 mars 1918, mbi 100 ushtarë ishin në spital. Brenda ditëve, 522 burra në kamp kishin raportuar të sëmurë. Deri më 11 mars 1918, virusi kishte arritur në Queens , Nju Jork. Mungesa e masave parandaluese në mars / prill u kritikua më vonë.
Vdekshmëria
Shkalla globale e vdekshmërisë nga pandemia e vitit 1918/1919 nuk dihet, por rreth 10% deri në 20% e të infektuarve kanë vdekur. Me rreth një të tretën e popullsisë botërore të infektuar, ky raport i rastit fataliteti do të thotë se vdiq nga 3% në 6% të të gjithë popullsisë globale. Gripi mund të ketë vrarë deri në 25 milionë njerëz në 25 javët e para. Vlerësimet më të vjetër thonë se vrau 40-50 milionë njerëz, ndërsa vlerësimet e tanishme thonë 50-100 milionë njerëz në mbarë botën u vranë.
Kjo pandemi është përshkruar si “holokausti më i madh mjekësor në histori” dhe mund të ketë vrarë më shumë njerëz sesa vdekja e zezë .Thuhet se kjo grip vrau më shumë njerëz në 24 javë sesa SIDA mbyti në 24 vjet, dhe më shumë në një vit se vdekja e zezë u vra në një shekull. Megjithatë, një artikull i vitit 2016 në The Atlantic thotë se vdekja e zezë, gjatë rrjedhës së dekadës së viteve 1340, vrau më shumë se 10% të popullsisë botërore, ndërsa pandemia e gripit të vitit 1918 vrau më pak se gjysmën e kësaj përqindjeje.
Në Japoni, nga 23 milionë njerëz të prekur, 390,000 vdiqën. Në Indiet Lindore Holandeze (tani Indonezia ), 1.5 milion ishin supozuar të kishin vdekur në mesin e 30 milion banorëve. Në Tahiti 13% e popullsisë vdiq vetëm gjatë një muaji. Ngjashëm, në Samoa 22% e popullsisë prej 38,000 vdiq brenda dy muajve, përcjell lajmi.net.
Në Iran , ndikimi ishte i madh dhe sipas një vlerësimi, midis 902,400 dhe 2,431,000 ose 8.0% dhe 21.7% të popullsisë së përgjithshme vdiqën.
Në SHBA, rreth 28% e popullsisë u infektuan, dhe 500,000 deri në 675,000 vdiqën. Fiset amtare amerikane ishin veçanërisht të goditura rëndë. Vetëm në zonën Katër Kënde , 3293 vdekje u regjistruan në mesin e amerikanëve vendas. Komunitete të tëra fshati u zhdukën në Alaska. Në Kanada 50.000 vdiqën. Në Brazil 300,000 vdiqën, duke përfshirë presidentin Rodrigues Alves. Në Britani, rreth 250,000 vdiqën; në Francë, më shumë se 400,000. Në Afrikën Perëndimore një epidemi e gripit vrau të paktën 100,000 njerëz në Ganë. Tafari Makonnen (e ardhmjaHaile Selassie , perandori i Etiopisë) ishte një nga të parë Etiopisë që kontraktuar gripit, por mbijetoi, edhe pse shumë prej subjekteve të familjes së tij nuk e bëri; vlerësimet për viktimat në kryeqytet, Addis Abeba , shkojnë nga 5.000 në 10.000, ose më të larta. Në Somalilandin Britanik, një zyrtar vlerësoi se 7% e popullsisë vendase vdiqën.
Ky numër i madh i vdekjeve u shkaktua nga një shkallë jashtëzakonisht e lartë infeksioni deri në 50% dhe ashpërsia ekstreme e simptomave, të dyshuar se shkaktohen nga stuhitë e citokinës . Simptomat në vitin 1918 ishin kaq të pazakonta që fillimisht gripi ishte gabimisht diagnostikuar si dengue , kolera , apo tifo . Një vëzhgues shkroi: «Një nga ndërlikimet më të vështira ishte hemorragjia nga mukozat, sidomos nga hunda, stomaku dhe zorrët. Gjithashtu u vranë gjak nga veshët dhe hemorragjitë petehike në lëkurë. Shumica e vdekjeve ishin nga pneumonia bakteriale , një i zakonshëminfeksion dytësor që shoqërohet me gripin, por virusi gjithashtu vrau njerëzit drejtpërdrejt, duke shkaktuar hemoragji masive dhe edemë në mushkëri.
Sëmundja jashtëzakonisht e rëndë vrau deri në 20% të të infektuarve, në krahasim me normën e zakonshme të vdekshmërisë epidemike të gripit prej 0.1%.
Modelet e vdekjes
Pandemia kryesisht vrau të rriturit e rinj. Në 1918-1919, 99% e vdekjeve të gripit pandemik në SHBA ndodhën tek njerëzit nën moshën 65 vjeç dhe pothuajse gjysma në të rriturit e rinj 20-40 vjeç. Në vitin 1920, shkalla e vdekshmërisë në mesin e njerëzve nën moshën 65 vjeçare kishte rënë gjashtëfish deri në gjysmën e vdekshmërisë së njerëzve mbi 65 vjeç, por ende 92% e vdekjeve ndodhën tek njerëzit nën 65 vjeç . 69 Kjo është e pazakontë, pasi gripi është zakonisht më vdekjeprurës ndaj të dobëtve individë, të tillë si foshnjat (nën moshën dy vjeçare), shumë i vjetër (mbi moshën 70 vjeçare) dhe imunokompromituar . Në vitin 1918, të rriturit e moshuar mund të kenë pasur mbrojtje të pjesshme të shkaktuar nga ekspozimi ndaj pandemisë së gripit 1889-1890 , i njohur si gripi rus. Sipas historianit John M. Barry, më të prekshmit nga të gjithë – “ata që ka shumë të ngjarë të vdesin”, ishin gratë shtatzëna. Ai raportoi se në trembëdhjetë studime të grave të hospitalizuara në pandemi, shkalla e vdekshmërisë shkonte nga 23% në 71%. Nga gratë shtatzëna që kanë mbijetuar lindjes, mbi një të katërtën (26%) e kanë humbur fëmijën.
Një tjetër çudi ishte se shpërthimi ishte i përhapur në verë dhe vjeshtë (në Hemisferën Veriore ); Gripi zakonisht është më keq në dimër.
Zonat më pak të prekura
Në Japoni, 257.363 vdekje i atribuohen influencës deri në korrik 1919, duke dhënë një shkallë vdekjeje prej 0.425%, shumë më të ulët se gati të gjitha vendet e tjera aziatike për të cilat disponohen të dhëna. Qeveria japoneze kufizoi rreptësisht udhëtimin detar në dhe nga ishujt shtëpiak, kur pandemia u godit.
Në Paqësor, Samoa Amerikane dhe Kolonia Franceze e Kaledonisë së Re arritën gjithashtu të parandalonin edhe një vdekje të vetme nga gripin përmes karantinave efektive . Në Australi, gati 12,000 u zhdukën.
Helmimi me aspirinë
Në një artikull të vitit 2009 të botuar në revistën ” Sëmundjet Infektive Klinike ” , Karen Starko propozoi që helmimi me aspirinë i kontribuonte ndjeshëm viktimave. Ajo e bazoi këtë në simptomat e raportuara në ato që vdesin nga gripi, siç raportohet në raportet post mortem ende të disponueshme, si dhe kohën e vdekjes së madhe të vdekjes në tetor të vitit 1918, që ndodhi menjëherë pas Kirurgut të Përgjithshëm të Ushtrisë së Shteteve të Bashkuara , dhe Gazeta e Shoqatës Mjekësore Amerikane të dy rekomanduar doza shumë të mëdha të 8 deri 31 gram aspirinë në ditë. Këto nivele do të prodhojnë hyperventilation në 33% e pacientëve, si dhe edemë të mushkërive në 3% të pacientëve. [90]Starko gjithashtu vë në dukje se shumë vdekje të hershme treguan “të lagura”, ndonjëherë mushkëritë hemorragjike, ndërsa vdekjet e vonuara treguan pneumoni bakteriale. Ajo sugjeron se vala e helmimit të aspirinë ishte për shkak të një ” stuhie të përsosur ” të ngjarjeve: Patriku i Bayerit për aspirinë skadoi, kështu që shumë kompani nxituan për të bërë një fitim dhe në masë të madhe e shtuan furnizimin; kjo përkoi me epideminë e gripit; dhe simptomat e helmimit me aspirina nuk ishin të njohura në atë kohë.
Si një shpjegim për shkallën e vdekshmërisë universale, kjo hipotezë u mor në pyetje në një revistë të botuar në prill të vitit 2010 nga Andreë Noymer dhe Daisy Carreon nga Universiteti i Kalifornisë, Irvine dhe Niall Johnson nga Komisioni Australian për Sigurinë dhe Cilësinë në Kujdes shëndetësor . Ata vënë në pikëpyetje këtë zbatueshmëri universale duke pasur parasysh shkallën e lartë të vdekshmërisë në vende të tilla si India, ku ka pasur pak ose aspak akses në atë kohë në krahasim me normën kur aspirina ishte e bollshme. Ata arritën në përfundimin se ” hipoteza e helmimit salicilate [aspirinë] ishte e vështirë për të mbështetur si shpjegim kryesor për virulencën e pazakontë të pandemisë së influencës 1918-1919″. Në përgjigje, Starko vuri në dukje dëshmi anekdotike të përdorimit të aspirinëve në Indi dhe argumentoi se edhe në qoftë se aspirina mbi recetë nuk kishte kontribuar në shkallën e lartë të vdekshmërisë indiane, ajo mund të kishte qenë faktor edhe për shkallët e tjera të larta në zonat ku paraqiten faktorë të tjerë që rëndojnë në Indi luajti një rol më pak.
Fundi i pandemisë
Pas valës së dytë vdekjeprurëse të goditur në fund të vitit 1918, rastet e reja ranë papritmas – pothuajse në asgjë pas kulmit në valën e dytë. Në Filadelfia, për shembull, 4,597 vetë vdiqën në javën që përfundon më 16 tetor, por deri më 11 nëntor, gripi pothuajse u zhduk nga qyteti. Një shpjegim për rënien e shpejtë të vdekshmërisë së sëmundjes është se mjekët u përpoqën më mirë në parandalimin dhe trajtimin e pneumonisë që u zhvillua pasi viktimat kishin kontraktuar virusin, megjithëse John Barry deklaroi në librin e tij se studiuesit nuk kanë gjetur prova për ta mbështetur këtë.
Një tjetër teori pohon se virusi 1918 mutonte shumë shpejt në një lloj më pak vdekjeprurës. Kjo është një dukuri e zakonshme me viruset e influencës: ekziston një tendencë për viruset patogjene që të bëhen më pak vdekjeprurëse me kalimin e kohës, pasi që ushtritë e shtameve më të rrezikshme priren të vdesin.
Ndikimi afatgjatë
Një studim i vitit 2006 në Journal of Economic Politics zbuloi se “kohortat në utero gjatë pandemisë shfaqën ulje të nivelit arsimor, shkallë më të lartë të aftësisë së kufizuar fizike, të ardhura më të ulëta, status më të ulët socio-ekonomik dhe pagesa më të larta të transferimit krahasuar me grupet e tjera të lindjes”.
&&&&
Gripi, kujdesi, trajtimi dhe disa këshilla
Gjatë stinës së dimrit në qarkullim kemi dhe shumë viroza të cilat janë kryesisht të rrugëve të sipërme respiratore . Sëmundja më e rëndësishme për këtë sezon ështeë gripi i cili e ka fillimin në fund të nentorit, pikun në janar- shkurt.
Është një nga sëmundjet që ka vdekshmëri të lartë në çdo vend të botës dhe ku të rrezikuar janë të gjithë sidomos të rinjtë.
Gripi stinor është një infeksion akut viral respirator i shkaktuar nga viruset e gripit
Egzistojnë disa tipe virusesh që shkaktojnë gripin si tipi A, B e C. Tipet e viruseve A e B janë shkaktarët më të shpeshtë të gripit. Virusi I gripit ka vetinë e shndërrimit të strukturës së tij prandaj dhe kemi çdo vit tipe të ndryshme të këtij virusi.
Gripi stinor është një infeksion akut viral shumë ngjitës. Rruga e transmetimit është ajo orofaringeale. Gripi stinor transmetohet direkt nga një person i sëmurë tek tjetri nëpërmjet kollitjes, teshtimave ose indirekt nga dhënia e dorës një personi të infektuar apo prekja e objekteve të ndotura me virusin e gripit stinor dhe më pas ata prekin sytë,gojën apo hundën. Viruset përhapen në ajër dhe nëpërmjet grimcave të ajrit kalojnë në grykë e hundë, shtohen dhe mbas 1-4 ditë japin shenjat e gripit stinor.( Në shtëpi pulti i televizorit është nga më të ndoturit)
Përsa kohë një person i sëmurë e përhap gripin tek të tjerët?
Personi i infektuar me virusin e gripit mund të jetë infektues për të tjerët, 1 ditë para se të sëmuret dhe 5 ditë pas shënjave të gripit. Por veçanërisht te fëmijët, apo personat me imunnitet të ulur, periudha infektuese mund të jetë pak më e gjatë.
Kush rrezikon prekjen nga gripi stinor?
Çdo njeri mund të preket nga virusi i gripit stinor dhe ta përhapë atë tek të tjerët. është sëmundje që kap më shumë moshat e reja sidomos nxënësit e shkollave pasi në ambjentet e mbyllura mundësia e përhapjes është më e madhe , personeli mjekësor shitëset e dyqaneve, lokalet pasi mundësia e kontaktit me njerëz të sëmurë është më e madhe të gjithë jemi të rrezikuar nga gripi por një grup popullate është më në rrezik se të tjerët për arsye se e kalojnë më rëndë sëmundjen dhe janë më të prirur për të bërë ndërlikimet e gripit.
Në rrezik më të madh janë:
Fëmijët e vegjël nën 5 vjeç ,sidomos deri në 2 vjeç
Njerëzit 65 vjeç e sipër
Njerëzit me sëmundje kronike,si: Astma, Diabeti, Sëmundjet e zemrës, Sëmundjet e mushkrive, Sëmundjet e veshkave, Sëmundjet e mëlcisë, Sëmundjet e gjakut, Sëmundjet me ulje të sistemit imunitar si HIV/AIDS, kancer, etj. Kushte neurollogjike,si epilepsia,distrofia muskulare,vonesa të rënda të zhvillimit,etj. Njerëzit obezë.Të rinj nën 19 vjeç që kanë përdorur gjatë aspirinën.
Klinika apo shenjat e zakonshme të gripit stinor janë:
Karakteristikë e klinikës së gripit është se fillimi i sëmundjes është I menjëhershëm aq sa i sëmuri mban mend dhe orën e fillimit.
Shenjat kryesore të gripit janë ;
Temperaturë e lartë, kollë, dhimbje fyti, dhimbje muskulore, dhimbje të artikulacioneve, dhimbje mesi, dhimbje koke, dobësi e theksuar, skuqje sysh lotim , teshtima, mungesë oreksi,
Shenjat paralajmëruese për emergjencë
Fëmijët shfaqin:
Temperaturë të lartë mbi 39 dhe që ulet më vështirësi
Frymëmarrje e shpejtë, ose probleme me frymëmarrjen
Ndryshim të ngjyrës së lëkurës
Nuk konsumon lëngje të mjaftueshme
Nuk ka gjallëri ose nuk bashkëvepron
Bëhet nervoz aq sa fëmija nuk dëshiron të mbahet as në krahë
Rrikthim të shenjave të gripit por me ethe dhe kollë të keqe
Ethe me një skuqje të lëkurës
Fortësim i qafës
Të vjella me presion
Të rriturit shfaqin:
Vështirësi në frymëmarrje apo gulçim
Dhimbje apo presion në gjoks apo bark
Marramendje e papritur
Konfuzion mendor
Të vjella të menjëhershme ose të vazhdueshme temperaturë e lartë më shumë se 5 ditë
Kollë fortë
Ndërlikimet më të shpeshta të gripit janë sinozitet , tonsilitet purulente bronshitet bronkopneumonia encefalitet dhe sindroma Reino sidomos tek ata që përdorin aspirinën për temperaturë dhe fëmijët. Gripi mund të çojë deri në vdekje
Çfarë mund të bëni për të mbrojtur veten nga virusi i gripit stinor?
Vaksinimi mbron vetë personin dhe ndihmon në mos përhapjen e gripit.
Vaksinimi duhet të bëhet çdo vit pasi ka shumë lloje virusesh dhe çdo vit dalin vaksina të reja që mbrojnë nga nëntipe të reja të virusit. Vaksina përmban dy nëntipe të virusit A dhe virusit B të gripit.
Vaksinimi kundër gripit bëhet në muajt shtator–dhjetor.
Efekti i vaksinës fillon 1 deri 2 javë kulmin e ka pas nje muaji mbas marrjes dhe mbrojtja vazhdon rreth një vit.
Injeksioni i vaksinës kryhet në pjesën e sipërme muskulare të krahut. Për njerëzit që vaksinohen për herë të parë rekomandohen dy doza të vaksinimit të ndara me një muaj nga njëra tjetra
Vaksina kundër virusit të gripit i rekomandohet të tërë popullsisë por vëmendje të veçantë kanë;
Fëmijët mbi 6 muaj
Personat mbi 50 vjeç
Personave të grupit që kanë rrezik më të madh për të marrë virusin e gripit
Personelit shëndetësor
Grave shtatzëna
Personave që jetojnë në kolektiv apo të sëmurëve me sëmundje kronike
Personat kujdestarë për të tjerë si edukatoret e çerdheve, kopshteve, kujdestarët e moshave të treta etj.
Vaksina kundër virusit të gripit NUK i rekomandohet :
Personave që kanë alergji nga veza
Gjëndje akute me temperaturë
Sindroma Guillain–Barre
Personat që kanë patur reaksion të mëparshëm
Fëmijët nën 6 muaj
Megjithatë dhe të sëmurët me alergji nga veza dhe ata me reaksione të mëparshme mund ta përsërisin vaksinimin por vetëm nën mbikqyrjen e mjekut dhe pranë qendrave shëndetësore
A jep vaksina efekte të padëshirueshme ?
Masa parandaluese shumë të rëndësishme janë edhe:
Mbuloni hundën dhe gojën kur kolliteni ose teshtini me shami.
Lani duart shpesh me sapun dhe ujë ose përdorni solucione duarsh me alkool
Shmangni prekjen e syve, hundës dhe gojës.
Përpiquni të shmangni kontaktet e ngushta me njerëzit e sëmurë.
Ushqehuni shëndetshëm
Pini sasi te konsiderueshme të lëngjeve
Bëni aktivitet fizik
Bëni gjumë të mjaftueshëm.
Pastroni dhe dezinfektoni mjediset ku banoni
Mundohuni të eleminoni qëndrimin për një kohë të gjatë në ambjente të mbyllura
Masë parandaluese është dhe marrja e vitaminës D
Mjekimi
Konsultohuni me mjekun për mjekimin me ilaçe kundër gripit.
Zakonisht mjekimi i gripit është siptomatik domethënë në varësi të shenjave klinike që keni vetëm në rastet e rënda të gripit ata me ndërlikime apo të sëmurët kronike mund të mjekohen me Antiviralët
Ato përdoren vetëm nëse jeni të sëmurë me grip dhe duhen të merren brenda 48 orëve nga fillimi i sëmundjes.
Kujdes!!!
Antiviralët jepen vetëm me rekomandimin e mjekut infeksionist
NUK duhet përdorur aspirine për temperaturë kur jeni të sëmurë me grip
Antipiretikët ( ilaçet për temperaturë ) përdoren në temperaturë mbi 38 gradë
Nëse jeni të sëmurë me grip apo keni të sëmurë në shtëpi duhet të mbani parasysh:
Qëndroni në shtëpi. Mundësisht regjim shtrati
Qëndroni veç nga të tjerët
Mbuloni gojën dhe hundën me shami kur kolliteni apo teshtini
Lani duart mirë me ujë e sapun mbas çdo kollitje apo teshtime
Informoni familjarët dhe miqtë tuaj për sëmundjen tuaj
Evitoni sa më shumë të mundeni kontaktet me njerëzit
Pastroni dhe dezinfektoni mjediset e banesës
Ajroseni sa me shpesh dhomën e të sëmurit
