RILEXIMI I NJË TEKSTI POETIK, "FJALËT E QIRIRIT" TË NAIM FRASHËRIT

Prof. as. dr. Alfred ÇAPALIKU




Vlerësimi i të lexuarit duhet parë në lidhje të ngushtë me atë të rilexuarit, mbasi interferenca në mes tyre është sa e ngushtë, aq edhe e gjerë, sa e çastit, aq edhe e gjithë jetës. Në "Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe", botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë, 1980, në faqen 1662, për zërin "RILEXOJ", jepet ky shpjegim: "Lexoj përsëri diçka që e kam lexuar". S'dua të ndalem te vlerësimi tepër i saktë leksikografik. Ajo që dua të shtoj është se:
Së pari, i njëjti tekst poetik, "Fjalët e qiririt", i është dhënë lexuesit shqiptar në kohë të ndryshme. Para pavarësisë, kur shqiptarët ishin të privuar nga të lexuarit (shqip) dhe sot, kur të lexuarit (jo veç në shqip) shpallet si një e drejtë humane. Siç shihet, rileximi i fjalëve te qiririt, pas shpalljes së pavarësisë ka komoditet, gjë që ka munguar gjatë leximit në kushtet e një terrori psikologjik aziatik. Kritika e viteve '30 vuri në dukje rileximin e vazhdueshëm të Naimit, përmes parametrit të ribotimit: "Janë të paktë ata shkrimtarë tonë që u janë shitë botimet e bame, prandaj pak e aspak na bjen rasa, me pamë ribotime librash, që mos jenë shkollorë. Në gjuhën shqipe janë ribotuem veprat e Naim Frashërit dhe t'At Fishtës, ketyre dy poetënve që na nderojnë me prodhimet e veta letrare dhe qi janë baballarët e poezis shqipe".
Së dyti, i njëjti tekst poetik, "Fjalët e qiririt" u jepet për lexim e rilexim, brenda një harku relativisht të shkurtër kohor, nxënësit të tetëvjeçares, atij të shkollës së mesme, studentit e më tej lexuesit pa kufizim moshe, që inkuadrohet në të lexuarit në shoqëri.
Për t'ua bërë sa më të lehtë e sa më të rrjedhshëm leximin me shkurtime, si dhe është renditur në strofa katërvargëshe, që trembëdhjetëvjeçarët të shijojnë me sy dhe me veshë rimat foljore, ndajfoljore, emërore dhe mbiemërore, shpikur nga Naimi. Vjersha shoqërohet me një shënim të shkurtër për historikun e botimit në një revistë për publikun e rritur, pastaj në një tekst për mësonjëtoret e para, nga shtypshkronja e Stambollit, në atë të Bukureshtit, përmes kumtit "dashuria e madhe për njeriun", përmes spikatjes për "çmimin dhe përparimin kombëtar". Dhënia veç dy fjalëve për shpjegimin në fjalorin e tekstit shkollor tregon afërsinë e Naimit me gjuhën e sotme letrare kombëtare. Duke analizuar atë çka kuptojmë në zërin LEXOJ:
"Jam i aftë të kuptoj diçka të shkruar të di se 'mund të shtrohet", autorët e tekstit "Leximi letrar 7" zbulojnë përmes pyetjeve, mbresat dhe shijet estetike, që vargu naimian gdhend në mendjen dhe në zemrat e fëmijëve. Metodikisht, drejt kërkohet, që përgjigjet të ilustrohen me vargjet e poetit. Kështu leximi i tekstit poetik "Fjalët e qiririt" nga befasi, kthehet në përvojë. Që leximi të përfundojë si proces, bashkautorët janë përkujdesur ta shoqërojnë atë me detyra shtëpie me karakter vrojtues, krijues e riprodhues.
Nga leximi fjalë për fjalë, varg për varg me zë dhe i përsëritur, që bën shkollari i tetëvjeçares, te gjimnazisti, rileximi i variatit sërish të shkurtër prej 16 vargjesh, bëhet një copë, zgjat veç një herë, bile edhe atëherë pa zë, duke i kushtuar më tepër vëmendje aparatit pedagogjik të tekstit, sesa vetë vargjeve, që të përthyera tashmë në botën e tij shpirtërore, janë mësuar përmendësh, natyrshëm, si një testament. Pesë pyetjet dhe detyrat që grupi i autorëve të "Antologjisë së letërsisë shqiptare" I jep për vjershën - manifest "Fjalët e qiririt" qëllojnë në shenjë. Pra: misioni i poetit, bota e brendshme e tij, funksioni i mjeteve letrare të përdorura me finesë, roli ndriçues i veprës dhe jehona e pafund që përfton, bëjnë që rileximi i porosisë së madhe të fjalëve të qiririt të funksionojë si një "perpetum modile". Këtij qëllimi ngulitës i shërbejnë edhe asteriksi në titull të poezisë, ku një qiri dhe një yll japin vite drite njëri-tjetrit; edhe shpjegimi i zgjeruar atdhetar e kulturor, edhe fusnota "poeti nuk do të kursejë asgjë nga mendja dhe zemra, nga frymëzimi dhe dijet e tij". Në universitarin e Fakultetit Filologjik problemi shtrohet më gjerë. I ndeshur për të tretën herë me "Fjalët e qiririt", ai e lexon tashmë poezinë të plotë, në 74 vargje. Rizbulon kështu vlerat e një poezie trefish më të gjatë, shoqëruar me sqarime të imëta për tetërrokëshat, siç ndodh në botimin luksos të Akademisë së Shkencave, Tiranë, 1980, "Naim Frashëri", vepra të zgjedhura, vëllimi i parë. Studenti, këtë poezi mund ta çmojë edhe përmes vlerësimeve me peshë të kritikëve, në studimet a monografitë për Naimin. Me gjithë këtë punë të kualifikuar të të tjerëve, për të përgatitur rileximin e studetit, universitari e lexon thuajse si për herë të parë tekstin "Fjalët e qiririt", në kontekstin e opusit naimian, si "vepër e hapur" me horizont të gjatë pritjeje, apo e rilexon "sipas tij". Ashtu si qiriri që vendoset në mes dhomës, për t'i ndriçuar të katër anët njëlloj, edhe Naimi e zgjedh vendin në mes të njerëzve, për t'i ndriçuar së jashtmi e së brendshmi, në mënyrë të barabartë. Demiurgu i Shqipërisë pa terr e kryen me modesti misionin "…që t'ju jap pakëz dritë". Përvëlimi i qiririt sjell sosjen. Përvëlimi i Naimit arrin mbijetesën. Aty nga fundi i vjershës simboli shkrihet për t'u ndezur metaforat e epitetet, përmes të cilave Naimi vjen drejtpërdrejt "…në dritë të vërtetë". Rileximi në një mënyrë afërsisht të tillë bën që të kapen vlera hipertekstuale dhe intertekstuale, si guximi promotejan dhe vuajtja asketike e krijuesit në lindjen e artit të madh.
Për lexuesit e çdo moshe problemi paraqitet më i kompletuar. Shpesh ata e aktualizojnë frashërlliun e pamort, që vazhdon t'u flasë gjatë gjithë jetës së tyre, përmes rileximit. Por shpesh e më shpesh ata janë në pozitat e spektatorëve, që e shohin për të katërtën herë të njëjtin film. Pas njohjes në detaje të skenarit, herë veçojnë lojën e aktorëve, herë vlerat regjisoriale, herë mrekullitë e kamerës, herë kolonën zanore. Duke bërë veprime krahasuese mjaft të holla me "Fjalët e qiririt" ata shohin se si kjo vjershë e thjeshtë madhështorë, nga shkollë poetike kthehet në shkollë formimi qytetar.
Por edhe mbas gjithë këtyre rileximeve, Naimi mbetet sërish i panjohur në një sens:
"Unë jam në shpirtin tuaj".
Me anën e këtij vargu profetik, Naimi kthehet nga I LEXUAR prej shqiptarëve, në LEXUES të mendjes dhe zemrës së tyre, që nga 12 gushti i 1884-tës, kur poezia "Fjalët e qiririt" u botua për herë të parë, gjer në të gjitha ditët, muajt e vitet.
- - - - - - - - - -