Përgatiti:
Fritz RADOVANI
1914...100 VJET MA PARË...
NGA
AT GJERGJ FISHTA OFM:
NJË GJAMË
DËSHPËRIMI
Mbaroi Malcija! Lekë ma sot nuk ka;
Nuk ka ma burra, qi, me
drrasë t’ krahnorit
Mburojë me
i ndêjë Shqypnis. Anmiku shkjá
Mbas sodit
s’ ka pse dron mâ prej Malcorit:
Malcori
asht thye; e, i dbuem ai me trathti,
Pa Atme
sot ka mbetë, pa plang, pa shpi!
2. N’ shpi t’ tij, po, djepat asht tu’ i lkundun shkina;
Arën e tij
asht shkjau tu’ e lavrue,
E ushtari
i Malit t’ Zi ‘dhè, kualt stervina
Per ata
Kryqa t’ bekuem i ka pengue,
Nen t’
cillët pushojn, heu! Njata trima – rrfé
Qi bindën
shekllin tue luftue p’r Atdhé.
3. O natë e kobshme! Natë tri herë mizore,
Natë e mnershme, si nata e fundit t’ ferrit,
Pse ti shtekun ia çile ushtris gjaksore,
Qi, strukë nen t’ zezen mblojë trathtare t’ territ,
Burrat e dheut do t’
xêtê n’ gjumë pështetun,
Porsi n’ strofull luani xêhêt fjetun?!...
4. E ju,
‘dhè hyj t’ shkelzyeshem, qi pre’ Empirit
Përmallshem tue fërfllue me dritë t’ kullueme,
Porsi sy
Zotit, vreni m’ sharte t’ nirit,
Ju, edhe
ketë kob e ketë dhuni t’ shemtueme
E kini pa
tu’ ndodhë n’ mjedis t’ njerzimit,
E me gjith
kta nuk jeni shkimë mjerimit?...
5. Po a kjo asht e Drejta, qi n’ ketë shekull fiset
E popujt rregullon e i mban ndër caqe?
Anmikut t’ njimijë vjetve me i lshue viset
Sa herë t’ perligjuna me luftë e gjaqe....
Mallkue kjoftë hera, n’ t’ cillen shkjau pik’ s’ parit
Vuni kambën dhunuese m’ tokë t’ Shqyptarit,
6..E
mallkue kjoftë Evropa! Até e vraftë Zoti,
E e shoftë
me fise, popuj e qytete;
Edhè
premtoftë qi, dersa t’ endet moti,
Kurr lufta
mos iu daftë per tokë e dete;
Selit e
saja grimë me grimë u theshin;
Me gjak t’
popujvet t’ vet sunduest iu ushqeshin.
7. Pse krahët pa dhimbë Shqypnis kshtu me ia thye
E prej Lirijet me ia ndalun hovin?
Gopsija e kùj n’ Malci ka mujtë m’ u ushqye?
Po a Hoti e Gruda mund t’ a mbajn Moskovin?
Nuk duhet, jo, qi t’ mkambet Shqyptarija:
Qé pse po i lshohet Malit t’ Zi Malcija.
8. O gjak i atyne burrave
fatosa,
Qi per Liri t’ Malcis kullove rrkajë,
Vlo, vlo, ti sot qi maleve u erdh sosa,
E para fronit t’ Perendis me vajë
Lyp gjyq mbi do Kaina t’ kunoruem,
T’ cillët kombin t’ onë po duen me e pa t’ sharruem!
9..Me
parsme tona n’ ata t’ hershmet mota
Mburojë iu
bam Evropës, pa dijtë shk’ asht tuta,
Atëbotë,
kur pallen Skanderbeg Kastriota
Siellte si
rrfeja, e permbi shtroje t’ buta
U dridhte
nji Sulltan, qi njaso here
Bante m’u
dridhë boten mbarë prej mnere.
10. Po, na tue dredhun si dragoj çelikun,
Shtekun me
kurma Shqyptarësh ia xume
Tartarit,
e pre’ Evropet larg rrezikun
Per disa
kohë e mbajtëm: e poshtnume
Por kurr Evropa n’ ndihmë nji ushtar s’ na nisi;
Kurr punët
mbas fjalvet, qi na dha, s’ ujdisi.
11. E kur per pesqind vjet na nder veriga
Ngelem t’
robnis, nen themer t’ huej tue kja,
E ‘i mijë
dhuni mbi né e ‘i mijë punë t’ liga
Na reshte
anmiku, tue na nxitë pa da,
N’ harresë
Evropa edhe m’ atëherë na qiti
E doren
kurr ajo n’ kob t’onë s’ na ngjiti.
12. Por, ani, jeta pse sa u nis me u endun,
Ndera mbi
shekull dhunë gjithmonë asht kthye,
E t’ miren
nieri kurr s’ t’ a ka permendun,
Sa t’
keqen punë me t’ cillen t’a keshë fye;
Si edhè ma
t ’shumen, miq s’ gjen nieri i shkretë,
Kur skami
e kobi t’a ket mblue n’ ketë jetë.
13. Veç
sot pse Evropa, sot qi asht t’ gjith uzdaja
Se
Shqyptarija e Lirë del zojë n’ vetveti,
Pse sot
Evropa, - do Mbretni të Mdhaja –
Duen me e
ngushtue kah toka edhe kah deti,
E m’ vende
t’ ona duen qi shkjau të shklasë
E fisi i
Shqypëtarit n’ dhé t’ humbasë?
14. O Zot i lum, qi vetem n’ dorë Ti i kè
Shartet e
popujve e mbretnive t’ tana,
E gja pa
hiri kurr Ty s’ t’ ndodhë mbi dhé,
As nalt
mbi qiellë, ku shndrisin dielli e hana,
Deh! Ti, i
Pushtetshëm heret si né e vona,
Shih e
gjyko mbi gjith kto kobet t’ona.
Shkoder
1914.
Komenti u përgatitë nga At Viktor Volaj, në vitin 1941, botue me titull“Lirikat”.
Komenti u përgatitë nga At Viktor Volaj, në vitin 1941, botue me titull“Lirikat”.
Me 16 Prill 1914, natën pa hanë, Mali i Zi sulmon Hotin e
Grudën, tue djegë, plaçkitë e tue krye gjithfarë përdhunimesh. Zana e idhtë e
Poetit shpërthen atëherë furishëm kundër anmikut jetik dhe kundër Evropës së
padrejtë. Asht nji ndër ma të fuqishmet lirika të Fishtës.
U botue herën e parë në “Hylli i Dritës”, Maji 1914.
1.Mbaroi Malcija!...: Malësia e Madhe, e cilla shpesh
përdoret edhe pa mbiemën.
Megjithse Malazezët nuk pushtuen tjetër zonë veç Hotin e
Grudën, me të drejtë Poeti thotë se humbi Malësia, pse Hoti e Gruda janë
bajrakët e parë në Malësi e Hoti prini ndër lufta. – Lekë: Kështu thirrën
malësorët e Malësisë së Madhe. – me drrasë t’krahnorit: me parzëm; Drrasa e
krahnorit asht pjesa e krahnorit ku lidhen brinjtë. – Anmiku shkja...s’ka pse
dron: Malësorët ishin kurdoherë nji pritë e fortë kundër sllavëve qi donin të
pushtonin Shqipninë. – i dbuem: i karmuem, i qitun jashtë; - pa plang pa
shtëpi: pa truell pa strehë banimi. Në këte rasë 575 shtëpi të Hotit e Grudës ikën e lanë vendet e veta, për mos me
jetue nën sllavë. Këto dyndje janë kenë të vazhdueshme edhe ma vonë.
2. lkundun: përkundun. – tue lavrue: tue e thye, tue e
punue tokën. – pengue: lidhë. – Qi bindën shekullin...: Të cillët çuditën mbarë
botën tue luftue në vitët 1911-1912 kundër Turqve të Rinjë.
3. strukë nen t’zezen mblojë trathtare t’territ: Me 16 prill
natën, Mali i Zi rrethoi Malësinë me 12 bataljone, tue i gjetë Malësorët në
befasi. Poeti i krahason me luanin e xanun në strofull fjetë.
4. t’shkelzyeshem: t’shkelqyeshëm, vezulluesa. – pre’
Empirit: pjesa ma e naltë e qiellit. – permallshem: mallëngjyeshem. – tue
ferfllue: tue vezullue, tue shndritë. – vreni m’sharte t’nierit: kundroni
fatet, punët e njerzimit.
5. viset: krahina; t’perligjuna me luftë e gjak: të
shperblyeme, të mbrojtuna me luftë të përgjakun.
6. E mallkue kjoftë Evropa...: “Kjo namë ngjiti me
të vërtetë! Mbas tre muejsh, me 28 Korrik 1914, shpertheu ajo luftë e tmershme,
e quejtun Lufta e Parë Botnore, e cilla zgjati deri në Nandor të
vitit 1918. Në ketë luftë mbetën dhetë miljon të vdekun. Kjenë shkretnue
vise, vorfnue shtete, rrxue dinasti të vjetra, as nuk muejt me i prue botës nji
paqë të qendrueshme, por shqetësoi zemrat e popujve me traktate të dhunëshme,
tue kallë luftën e sotme.” (1941).
7. E prej Lirijet ...: Me ia ndalue vrapin qi don me
marrë kah Liria. – gobsija e kuj në Malësi...: Me kenëse nuk janë vende të
frutëshme as Hoti as Gruda për me mëkambë Malin e Zi, asht politika shoveniste
ruse e Moskovit qi çon peshë klysht e sajë, me pushtue e me shue Shqypninë.
Poeti zbulon haptë politikat pansllaviste kundër Shqipnisë.
8. sosë: mbarim. – Kaina të kunorzuem: Gjaksorë të
kunorzuem; kryetarët e mbretnive, me ketë emen Poeti përmbledhë shtetet qi
kundërshtojnë Lirinë e Shqipnisë. – t’ sharruem: të humbun.
9. pallen: shpatën. – shtroje të buta: Poeti paraqet
luksin e ambjentit oriental.
10. tue dredhun: tue vringllue. – Tartarit: Me ketë emen
quen në përbuzje Turqit e Azisë.
– e poshtnueme: e poshter, për mos mirënjohjen ndaj
Shqyptarve, qi kjenë pararojë e sajë.
Tue u bazue ç’prej fakteve historike të luftave të Skenderbeut,
asnjëherë Evropa nuk ka mbajë asnjë premtim në lidhje me Shqipninë.
11. ngelëm: mbetëm. – reshte: bante, shkaktonte tue na
nxitë, tue na mundue.
12. sa u nis me u endun: porsa xu fiell, porsa filloi. –
skami e kobi: vorfnija e mjerimi.
13. Qyshë nji strofë ma përpara Poeti vé në dukje se
shpesh ndera kthehet me dhunë në ketë botë dhe e mira harrohet. Megjithkëte nuk
i mbushet mendja pse Evropa, pra: do Mbretni të Mëdhaja, tash qi të
gjitha shtetet e Ballkanit kanë dalë me vete dhe Shqypnisë i asht dhanë
Pamvarsija, kërkojnë me e cungue.
14.O Zot i lum....Kjo lutje shpërthen krejt e
natyrshme prej zemrës së Poetit. Kundër dhunës e padrejtësisë së bame Shqypnisë
thërret Hyjin Gjyqtar, qi të gjykojë mjerimet e kombit.
-
pa hiri: pa dije, pa pritë e pa kujtue, pa pritmas, pa dashje. – heret si n’e
vona: gjithmonë i Pushtetshëm, në të gjitha kohët i Pushtetshëm.
***
Shenim
FR: Botohet në 100 vjetorin e padrejtësive ndaj Popullit
Shqiptar.
Melbourne,
Janar 2014.
