SHTRESIMET E IDENTITETIT SHQIPTAR

PROF. DR.MILAZIM KRASNIQI

Tashmë është një klishe të thuhet se populli shqiptar është njëri nga popujt më të vjetër të Gadishullit Ilirik dhe të Europës dhe kjo është normuar edhe në librat e historisë. Dhe, është e padyshimtë që populli shqiptar ka një identitet të vetin në aspektin e gjuhës, të territorialitetit dhe të etnopsikologjisë, marrë kjo në kuptim të gjerë. Por, duke qenë një popull i lashtë, pa dyshim ka edhe vështirësi të mëdha për dokumentimin me fakte konkrete materiale të periudhave të hershme të ekzistencës së vet. Që nga dëshmitë e Herodotit për alfabetin e pellazgëve, të cilin e huazuan helenët, e deri te dëshmitë e Brokardit për alfabetin latin në librat shqipe, janë fragmente dëshmish të palidhura, të tërthorta e të cilat nuk arrijnë ta krijojnë një pamje të plotë të ekzistencës dhe të transformimeve pellazgo-iliro-shqiptare. Sot, kur ajo histori e shqiptarëve shihet në mënyrë retroaktive, megjithëse ende e paplotë, mund të hetohen disa shtresime të identitetit kulturor e kombëtar shqiptar, që kanë ardhur si rezultat i fateve dramatike, të përpjekjeve për mbijetesë e për zhvillim brenda një identiteti kulturor e kombëtar të veçantë, në statusin e të qenit popull i pushtuar gjatë dy mijëvjeçarëve. Rrjedhimisht, shumica e fakteve të ditura dëshmojnë se shtresimet e identitetit kulturor e kombëtar shqiptar, më shumë janë pasoja të gjendjeve të pushtimeve të gjata sesa të zhvillimit normal. Kjo do të thotë se shumë herë është fjala për imponime të vlerave nga jashtë, më shumë me dhunë e më pak si rezultat i një procesi normal kontaktesh ndërmjet popujsh e kulturash që formësohen në vijimësi të ekzistencës e të zhvillimit historik. Rrjedhimisht, ato shtresime identitetesh, në shumë raste, janë të paharmonizuara njëra me tjetrën, madje edhe të konfrontuara, ashtu sikundër ka qenë edhe gjeneza e tyre. Ndoshta në këtë kontekst edhe është rasti të mendohet për një çast për atë lehtësi me të cilën shqiptari i dikurshëm, po edhe ky i sotmi, është konvertuar e konvertohet në identitete të tjera gjuhësore, fetare, kulturore e kombëtare, si bizantinë, sllavë, turq, arabë, grekë, italianë e, madje, edhe në ashkalinj e në rusë, ku këto entitetet e fundit janë edhe si raste të shëmtuara të kësaj prirjeje në ditët tona në Kosovë, që arsyetohen me ndonjë lehtësim ose përfitim administrativ e material në shtetet e tjera. Duket se në rastet e sotme të konvertimeve të tilla, kaq të panatyrshme, aktivizohet ndonjë shtresë e atyre identiteteve të dikurshme, të lëkundura në themele (shtresat pellazge/ilire, romane, bizantine ose atyre të konfrontuara – kastriotik/otoman, nacionalist/komunist), gjë që e bën konvertimin më të përballueshëm në ndërgjegjen e bartësve të këtyre dukurive. Sa na është e njohur, në këtë kohë nuk ka raste të tjera në Europë, që një komb të manifestojë prirje të konvertimit të lehtë të identitetit administrativ si shqiptarët. Probleme të mëdha në periudhën e tranzicionit postkomunist kanë pasur edhe kombet e tjera ballkanike (kroatët, boshnjakët, sllavomaqedonasit, serbët, bullgarët, rumunët), po edhe kombet e tjera që kanë jetuar në orbitën sovjetike dhe ende kalojnë nëpër një proces të rëndë çmoralizimi të shoqërive të tyre. Bie fjala, kontingjentet e prostitutave nga Moldavia, Ukraina, Bullgaria e Rusia, janë tabloja tragjike e atij çmoralizimi dhe degradimi. Por, prirje të theksuar për konvertim të identitetit kombëtar nuk kanë manifestuar. Përkundrazi, shumica e këtyre kombeve, në këtë periudhë, janë shquar për modifikimin e doktrinave tradicionale nacionaliste dhe funksionalizmin e tyre në realitetet e reja gjeopolitike. Këtij sindromi nuk i kanë shpëtuar as dy kombet ballkanike me identitetet më të brishta kombëtare, boshnjakët dhe sllavomaqedonasit. Ndërsa shqiptarët i kanë adoptuar si orientime dominuese ideologjitë kozmopolite, të cilat edhe konvertimin e bëjnë moralisht më të justifikueshëm.

Asnjë shqiptar i sotëm nuk krenohet se ka traditë ilire!

Sot në identitetin kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve, si njëfarë vetëpërcaktimi në nivele të definimit të prejardhjes, është e injektuar një dozë e identitetit antik ilir. Kjo shtresë identiteti antik më shumë është marrë si mitologji, e më pak si argument historik, për shkak se historia ilire shfaqet e fragmentuar, e fshirë në kapitujt e saj kryesorë. Në nivelin e kulturës materiale vërtet kanë mbetur trashëgimi objekte të shumta arkeologjike, me të cilat arkeologët bëjnë përpjekje të rikonstruktojnë periudha dhe ngjarje të ndryshme, por, fatkeqësisht, ende nuk është gjetur askund së paku një fjali e shkruar ilirisht, e cila do të ishte njëfarë çelësi për lidhjet ndërmjet ilirishtes antike e shqipes. Argumenti më i fortë që përdoret për argumentimin e lidhjeve gjuhësore të ilirishtes me shqipen janë toponimet e disa qyteteve si Skupi, Skodra, Naisus, të cilat edhe pse janë ndryshuar në ndonjë element tingullor, prapë kanë ruajtur natyrën me rastin e transformimit nga ilirishtja në shqipe. Por, fragmentet e argumenteve të gjetura nuk e mposhtin faktin se shtresa e identitetit antik ilir te shqiptarët e sotëm është në shumë vende e mbuluar nga harresa. Ajo që është edhe më e dukshme, kjo shtresë e identitetit është pasive dhe funksionon kryesisht në tematikat letrare dhe në debatet historike. Pra, kjo shtresë e identitetit nuk tregon sot fuqi që t’i regjenerohet, nuk prodhon energji në kontekstin e vetëpërcaktimit tonë kulturor e kombëtar. Fjala vjen, asnjë ngjarje e Ilirisë antike, qoftë kulturore, qoftë historike, nuk shënohet sot nga shqiptarët, me çka do të mbahej e gjallë tradita. Po ashtu asnjë figurë historike ilire nuk ka gjetur identifikim në politikë. Shqiptarëve të sotëm as që u shkon ndër mend ta aktivizojnë modelin e ekspeditave pushtuese të Pirros, veçse e kanë temë më të shpeshtë humbjen e luftërave të Teutës, humbjen fatale të mbretit Gent, humbjen e Batos së desidiatëve, tradhtinë e Demeter Farit, tradhtinë e Batos së breukëve etj. Është e qartë se këto kanë një përsëritshmëri të habitshme në historinë e re të shqiptarëve, por kjo është një traditë negative dhe, si e atillë, nuk ka fuqi të participojë më aktivisht në identitetin shqiptar.

Prandaj mbetet konstatimi se pika kulmore e afirmimit të kësaj shtrese të identitetit antik ilir është arritur me përdorimin si argument politik të identitetit ilir, bile më shumë të atij pellazg, nga ideologët e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, të cilët në memorandumet që ua dërgonin Fuqive të Mëdha dhe në studimet historike argumentonin lashtësinë pellazge e ilire të shqiptarëve.

Në letërsi dhe në pikturë ende sot përdoret si tematikë mitologjia ilire, dhe thërrmijat e njohura të historisë së saj. Por, ky tematizim, megjithatë, ka mbetur shumë i kufizuar dhe nuk prodhon ndonjë element të fuqishëm të identitetit kulturor. Asnjë shqiptar i sotëm nuk krenohet se ka traditë ilire.

Bile, sot kur kombi shqiptar është kombi më i varfër i kontinentit, ka raste kur përmendja e të qenit populli më i vjetër i Gadishullit e i kontinentit, tingëllon si alibi e rreme për gjendjen e tashme. Regjinald Hiberti e ka goditur saktë këtë gjendje kur ka thënë se “ shqiptarët janë një nga popujt më të vjetër të Europës, por vendi i tyre është një nga shtetet më të reja të Europës. Të jesh kaq i vjetër dhe njëkohësisht kaq i ri, është njëfarë fati i keq”.

Kur tabloja e dhënë nga Hiberti të plotësohet me faktin se më shumë se gjysma e kombit shqiptar as që është përfshirë brenda shtetit shqiptar, që është ndërkombëtarisht i njohur, veçse ka mbetur nën sundime e administrime të huaja (Çamëria, Kosova, Lugina e Preshevës, Maqedonia, Kraja e Ulqini), është e qartë se sa ters është ky fat dhe sa pak zë vend në realitetin e hidhur argumentimi me identitetin antik ilir a pellazg.

Zhdukja fizike në periudhën e sundimit serb

Amnezioni ilir ose alban/shqiptar ka qenë edhe më i rëndë në periudhën e gjatë të pushtimeve bizantine, e cila pasoi pacifikimin ilir të arritur në përmasa të mëdha nga Perandoria Romake. Po ai Reginald Hibert, që cituam më herët, thotë për Shqipërinë se “Lidhja e gjatë me Kostandinopojën nuk e la të krijonte identitet politik”. Por, nuk është se mbeti vetëm pa identitet politik, sepse në atë periudhë shqiptarët mbetën edhe pa identitet kulturor. E tëra që vjen si trashëgimi kulturore dhe qytetëruese nga ajo periudhë, veç shqiponjës me dy krerë në flamurin kombëtar, vjen në formë emrash të disa perandorëve bizantinë me origjinë ilire, prej themeluesit të Kostandinopojës, Kostandinit të Madh e deri te Justiniani. Por, një prejardhje etnike nuk është e mjaftueshme për t’i bërë këto figura elementë të identitetit shqiptar. Dhe, në përgjithësi, qytetërimi bizantin, me luftëra të përgjakshme për pushtet, nga më mizoret që mund të imagjinohen, me luftëra të egra sektare ndërmjet arianizmit e monofizizmit, me psikozat e mitingjeve dhe të hipodromeve, ku ekspozoheshin gjymtyrët e të masakruarve, për shqiptarët me formim në shtratin e qytetërimit perëndimor dhe për ata të besimit islam, nuk paraqet një mostër që motivon të ndiqet. Si për kumt, bash ata që u shpallën trashëgimtarë të qytetërimit bizantin, rusët, serbët dhe grekët, janë armiqtë historikë të shqiptarëve dhe kryesit e mizorive më të llahtarshme kundër shqiptarëve. Egërsia serbe, e shartuar mbi mizoritë bizantine, ka bërë gjenocid mbi shqiptarët në shekujt XI-XIV, aq sa e ka sjellë para zhdukjes fizike popullin shqiptar. Kjo është periudha e sllavizimit me dhunë të shqiptarëve dhe të toponimeve në hapësirat shqiptare, e që edhe sot nuk janë çrrënjosur plotësisht. Noam Malkolmi konstaton: “Duke marrë parasysh mbisundimin e serbëve ortodoksë, si edhe të gjuhës serbe në Kosovën mesjetare, ka arsye të mendohet se rrjedha e përgjithshme e asimilimit ka qenë në favorin e serbëve, me disa dallime të vogla. Konkluzioni kryesor duhet të jetë se, pa marrë parasysh se në ç’shkallë ka qenë asimilimi, ai është bërë: shumë veta të cilët iu nënshtruan këtij procesi, duhet të kenë lënë gjuhën e tyre shqipe dhe janë bërë serbë”.

Kjo është periudha kur edhe kishat bizantine uzurpohen nga kisha serbe dhe shpallet trashëgimia dhe pronësia ekskluzivisht serbe mbi to, edhe pse shumica e shqiptarëve të Kosovës së sotme dhe të viseve lindore shqiptare, aderonin në fenë ortodokse Kjo është periudha kur aplikohet “Zakonik cara Dushana”, sipas të cilit shqiptarët gjymtoheshin në rast se nuk e pranonin ortodoksinë serbe: “Në qoftë se ndonjë heretik kapet duke jetuar ndër të krishterët, le të damkoset në fytyrë dhe le të dëbohet”.

Pra, në këto periudha të gjata të pushtimeve bizantine e serbe as që mund të bëhet fjalë për zhvillimin e identitetit shqiptar, po vetëm për një proces të zhdukjes fizike dhe kulturore të shqiptarëve, përkatësisht të mbijetesës kritike. Dihet se në periudhën para Betejës së Kosovës të vitit 1389, pjesën më të madhe të Kosovës e sundonte Vuk Brankoviqi, ndërsa pjesën lindore të saj, me minierat e njohura të Novobërdës, i sundonte Llazar Hrebelanoviqi. Është shqetësues fakti që tërë ky realitet i gjendjes së pushtimit të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare nga serbët, si dhe procesi i zhdukjes së tyre fizike nga serbët, para ardhjes së osmanëve, margjinalizohet ose edhe fshihet nga historiografia shqiptare.

Sami Frashëri – simbol i identitetit të dyfishtë

Procesi i zhdukjes fizike të shqiptarëve nga ana e Perandorisë serbe dhe i asimilimit kulturor nga Perandoria e Bizantit u ngadalësua dhe, më tutje, pothuajse u ndërpre pas fitores së Perandorisë Osmane kundër serbëve dhe, më tutje, kundër Perandorisë Bizantine. Zëvendësimi i pushtuesve të egër, serbë e bizantinë, të cilët kishin për qëllim shfarosjen fizike të shqiptarëve dhe fshirjen e gjurmëve të tyre kulturore, me një pushtues të butë, i cili sillte edhe mesazhin hyjnor të Islamit, ishte fillimi i një fati të ri historik, kur fillon e krijohet një shtresë e re e identitetit kulturor e kombëtar të shqiptarëve. Prej kësaj kohe ka një profilizim të ri, më tutje edhe një qëndrueshmëri identiteti kombëtar shqiptar.

Prandaj sot mund të flitet për një shtresë të identitetit shqiptarë nga periudha otomane. Kolosi i dijes, Sami Frashëri, është në të njëjtën kohë reformator i kulturës turke dhe ideolog i çështjes shqiptare. Ai është në të njëjtën kohë shkrimtar turk dhe shkrimtar shqiptar. Sami Frashëri është simbol i një simbioze kulturore turko-shqiptare, të bazuar në shtratin e qytetërimit islam.

Kjo traditë pesëshekullore ka mbetur në disa aspekte edhe pas largimit të Turqisë nga Gadishulli Ilirik në vitin 1912. Madje, në disa qytete të mëdha shqiptare, si Shkupi, Prishtina e Prizreni, e folmja turqisht ka mbetur për decenie të tëra si gjuhë e familjes edhe te shtresa qytetare shqiptare. Sot kjo traditë është në të perënduar, por ama vetëm pas gati një shekulli të largimit të Turqisë. Përderisa brenda vetë popullit shqiptar kjo gjë është përjetuar si krejt legjitime dhe jokonfliktuale, ajo është keqpërdorur nga armiqtë e shqiptarëve. Fjala vjen, në rrokullimën e luftërave ballkanike, Mali i Zi në vitin 1913 pati ndërmarrë një projekt për konvertimin me dhunë të shqiptarëve muslimanë të Rrafshit të Dukagjinit në ortodoksë. Ky projekt u kthye në një gjenocid kundër popullsisë shqiptare. Ndërkaq, në rrokullimën e Luftës së Dytë Botërore, ideologjia fashiste zervase e ka përligjur gjenocidin kundër shqiptarëve në Çamëri, duke i trajtuar si turq që duheshin dëbuar nga toka greke. Më duket indikative e dhëna se shpërnguljet e mëdha shqiptare nga Kosova dhe viset e tjera shqiptare të mbetura nën pushtimet sllave, në vitet 1912- 1955, kanë qenë të drejtuara për në Turqi. Kjo sigurisht ka qenë si rezultat i politikave koniukturale të qeverive serbo-jugosllave e turke (Konventa e nënshkruar nga Stojadinoviqi e Ataturku në vitin 1938 dhe Marrëveshja Xhentëllmene ndërmjet Titos e Kyprillisë e vitit 1953.) Por, kjo politikë koniukturale, nga pikëpamja turke dhe e shqiptarëve që dëboheshin nga atdheu i tyre, ishte e bazuar edhe në prirjet që pulsonin në vetë realitetin jetësor, që ishte formësuar si afri e ndërsjellë nëpër shekuj, nga prezenca dhe nga ndikimi i Turqisë mbi identitetin e popullit shqiptar.

Ridefinimi i identitetit kombëtar: drejt panamerikanizmit shqiptar?

Pas ardhjes në krizë të doktrinës dhe të praktikës së socializmit jugosllav, e cila identitetin kulturor dhe kombëtar shqiptar e mbante nën trysninë e fuqishme të sllavizmit të ambalazhuar si kozmopolitizëm, filloi një fazë e re e rifedinimit të identitetit kombëtar të shqiptarëve në Kosovë edhe në viset e tjera të pushtuara nga sllavët. Nuk është pa interes të përmendet se pas dyzet vjetëve, kur filloi një valë e re e shpërnguljeve masive të shqiptarëve nga Kosova (në vitet 1994-1999), ajo u drejtua për në shtetet europerëndimore, e aspak drejt Turqisë. Kjo për arsye se lidhjet me Turqinë qenë shkëputur, ndërsa me Europën Perëndimore qenë intensifikuar. Më duket se kjo prirje e re drejt shteteve europiano-perëndimore ka të bëjë edhe me zbehjen e dukshme të identitetit islam të shqiptarëve në deceniet e jetës nën socializëm dhe me forcimin e një shtrese europiano-perëndimore të identitetit kombëtar. Partia e parë politike jokomuniste e krijuar në Kosovë, Lidhja Demokratike e Kosovës (1989), u shqua për një orientim të theksuar propagandistik europiano-perëndimor, i cili u shndërrua në diskurs dominues edhe në opozitën që lindi në Shqipëri një vit më vonë. Këto zhvillime ideologjike, politike dhe, më tutje, ushtarake, në rastin e luftës në Kosovë (1998-1999) dhe në Maqedoni (2001), qenë me ndikim edhe në identitetin shqiptar në përgjithësi, te të cilët në këtë periudhë ka triumfuar botëkuptimi për identitet perëndimor, për çka edhe i kanë shpallur aspiratat e tyre për integrimet e plota euroatlantike. Roli kryesor i Shteteve të Bashkuara në vitin 1999, në ndërprerjen e spastrimit etnik dhe të gjenocidit kundër shqiptarëve të Kosovës është momenti kyç, i cili e prodhon këtë ndjeshmëri proamerikane. Në luftën e fundit amerikane kundër Irakut, elitat politike shqiptare, në Shqipëri dhe në Kosovë, shpalosën solidaritetin dhe, madje, pjesëmarrjen në koalicionin ndërkombëtar të udhëhequr nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, me çka kanë forcuar idenë e re, që mbase mund të emërtohet si panamerikanizëm shqiptar. Ky sindrom panemarikanizmi, në fakt, është shtresa e tashme dominuese e identitetit të proklamuar politik shqiptar. Sa është kjo gjendje emocionale rezultat i zhvillimit normal dhe i aspiratave normale e sa i ngjarjeve të imponuara, kjo do të shihet në të ardhmen nga shkalla e integrimit. Ajo që shihet sot për sot është se potencialet për këtë proces nuk shquhen për mobilitet të madh. Mbetja e Kosovës pa status politik dhe të qenit e Shqipërisë si shteti i fundit në listën e shteteve europiane që planifikohen të pranohen në Bashkimin Europian, është një indikator i joqëndrueshmërisë së këtij ekzaltimi të proklamuar. Elementët bllokues të energjive të kombit shqiptar ende nuk janë identifikuar në mënyrë korrekte.

Çka më tutje?

E para, është i domosdoshëm rishkrimi kritik i historisë së shqiptarëve, duke e dekontaminuar atë plotësisht nga mitologjitë romantike iliro-pellazge dhe nga ideologjitë agresive antiislame. Vërtet, përfytyrimet romantike për një popull madhështor në antikë përplasen sot për një realitet të hidhur, sikundër që përfytyrimet për muslimanët shqiptarë, si antieuropianë potencialë ose të fshehtë, nuk kanë asnjë qëndrueshmëri logjike. Po ashtu edhe periudhat e pushtimit të gjatë bizantin, e pushtimeve shkatërrimtare mesjetare serbe, e luftërave të Gjergj Kastriotit, e integrimit në Perandorinë Otomane dhe e komunizmit shqiptar, kërkojnë interpretime të reja shkencore, duke identifikuar pasojat dhe rezultatet për identitetin shqiptar. Në një interpretim kritik të historisë kombëtare duhet të përfshihen të gjitha shtresat e identitetet, ashtu që të krijohet një pamje e plotë dhe koherente, pa konfliktualitet të mbarsur ideologjik. Fjala vjen, krahas identitetit kastriotik dhe prodhimit të tij në historinë dhe në kulturën kombëtare, duhet të pranohet edhe ajo shtresë e identitetit kulturor me prejardhje otomane, e cila në fakt u bë tharmi i ideologjisë kombëtare të shqiptarëve.

E dyta, ka ardhur koha të mos injorohet identiteti aktual fetar i shqiptarëve, ashtu si është ai në realitetin jetësor. As në këtë nivel nuk ka nevojë të konfrontohet asgjë dhe as të imponohet asgjë. Duhet hequr etiketa që Islami na qenkësh fe antieuropane dhe antiperëndimore, kur dihet se trualli i të tria feve monoteiste është i njëjtë dhe vetë Shpallja Hyjnore është unike. Rrjedhimisht, edhe Islami i shqiptarëve duhet të pranohet ashtu si është në të vërtetë: përqafim i Shpalljes Hyjnore, e cila askujt nuk i imponohet me dhunë, por e cila vërtet nuk mund të mposhtet nga asnjë ideologji dhe nga asnjë luftë që i bëhet. Në pajtim me këtë, duhet të pranohet kontributi i dhënë nga shqiptarët muslimanë në krijimin dhe zhvillimin e identitetit shqiptar dhe në zhvillimin e gjithmbarshëm shqiptar në këto shtatë shekujt e fundit, që nga shpëtimi nga asimilimi sllavë e bizantin në Mesjetë e deri te krijimi i shtetit shqiptar dhe i ridimensionimeve më te reja gjeopolitike të kombit shqiptar në hapësirat ballkanike.

E treta, në procesin e globalizmit, kultura dhe kombi shqiptar duhet të vënë në përdorim gjithë spektrin e vlerave që disponojnë, pra edhe vlerat dhe identitetin islam, në mënyrë që në integrime të jemi partner i pashfytyruar dhe ashtu të kontribuojmë më shumë në njohjen e ndërsjellë dhe në zhvillimin pozitiv të bashkësisë njerëzore. Të qenët në një pozicion gjeografik dhe qytetërues të urës lidhëse ndërmjet Perëndimit e Lindjes do të duhej të shndërrohej në një favor për kombin shqiptar në proceset e ardhshme të integrimeve globale. Hezitimi sa u takon lidhjeve e bashkëpunimit me Turqinë dhe me botën islame, duhet të tejkalohet, sepse me to bashkëpunojnë të gjitha kombet e tjera, duke përfshirë edhe amerikanët, të cilët edhe kur sulmojnë një shtet arab, si Irakun, atë sulm dhe invadim e bëjnë nga trualli i disa shteteve arabe, si Katari e Kuvajti. Rrjedhimisht, mbajtja e paragjykimeve dhe e “fajësisë historike” për përkatësinë islame të një numri të madh të shqiptarëve, nuk kanë asnjë mbështetje logjike. Thjesht janë komplekse të imponuara nga armiqtë e shqiptarëve, të cilët këtij kombi i kanë imponuar edhe një ekuilibrim artificial të identitetit shqiptar, duke e shtypur shtresën e identitetit islam. Vetëm ekuilibrimi i vërtetë i shtresimeve të identitetit tonë do të na nxirrte nga vorbulla e falsifikimeve të përfytyrimeve dhe të realiteteve kombëtare, me çka do të qetësohej ndërgjegjja e shumicës së njerëzve shqiptarë. Ashtu do të fitohej mobilizimi i kombit në rrugën e përparimit e të emancipimit, çka nënkupton edhe ndihmën e pakursyer të Krijuesit në rast se veprohet në rrugë të drejtë. Përfundimisht, ky do të ishte stabilizim në një identitet natyral, pas sa e sa shekujve të humbjes në vorbullat e amnezioneve të mëdha, sikundër ishin proceset e mëdha asimiluese: romanizimi, greqizimi, sllavizimi e turqizimi, e sikundër ndodh sot, konvertimi në grekë, në italianë e madje edhe në ashkalinj e në rusë. Pikërisht këto ndikime të forta shfytyruese mbi identitetin kulturor e kombëtar, e veçmas atë fetar, si boshti kurrizor i harmonisë dhe i stabilitetit individual dhe kolektiv, e kanë katandisur kombin shqiptar në më të varfrin dhe gati më të parëndësishmin e kontinentit europian, të njohur për lëkundje ideologjike dhe shpërndërrime të rrezikshme të kërkesave sociale dhe politike, si edhe për relativizime tragjike të projekteve politike e kombëtare.

E se a kemi nxjerrë mësime të dobishme nga përvojat e hidhura të dy mijëvjeçarëve të shkuar, ende nuk shihet qartë. Në fakt, nëse nuk veprohet sipas strategjisë që u skicua më lart, duhet të konstatoj me keqardhje se do të vazhdojë katandisja e kombit tonë, si pasojë e brishtësisë së identitetit, e konfrontimit të shtresave të ndryshme të këtij identiteti dhe e rritjes së presionit shkombëtarizues të proceseve integruese globale. Ta zëmë, gjuha shqipe, e cila mbahet si argumenti më i fuqishëm i identitetit kulturor e kombëtar të ne shqiptarëve, në të ardhmen mund të margjinalizohet edhe nga vetë shqiptarët, të cilët nën presionin e integrimit, do të parapëlqejnë të flasin e të shkruajnë në gjuhë të tjera, anglisht, italisht, greqisht, ashtu siç kanë bërë edhe paraardhësit tanë, që identitetin e vet gjuhësor e kanë shfytyruar, duke parapëlqyer ose duke pranuar imponimin e latinishtes, greqishtes, sllavishtes a turqishtes.

Procesi shfytyrues në të kaluarën ka qenë disi më i ngadaltë, edhe për shkak se pushtuesit kanë ardhur në territoret shqiptare dhe e kanë imponuar me aparat shteti një gjendje pushtimi, ndaj së cilës është manifestuar një dozë rezistence, ndërsa sot shqiptarët vetë shkojnë me vullnet në vendet e tjera dhe me vullnetin e tyre bëjnë përpjekje të integrohen në identitete të reja kulturore e kombëtare. Dhe, mbi të gjitha, ateizmi i injektuar në të kaluarën komuniste me dhunë nga ideologjia dhe praktika agresive e komunizmit shqiptar dhe i përqafuar nga një numër i shqiptarëve të brezave të rinj, për shkak të edukimit të mbrapshtë, në ndonjë rast edhe si farë “trendi europianizues” e më shpesh si fshehje e identitetit të vërtetë fetar, është vetë tharmi i çmoralizimit, i krizës së identitetit të sotëm shqiptar dhe i lehtësisë së konvertimit. Nga ana tjetër, është krejt e qartë se në mijëvjeçarin e ri përmasat e gllabërimit të identiteteve të brishta kulturore e kombëtare janë shumëfish më të mëdha se në dy mijëvjeçarët e shkuar.